3.3.

Para-transport Para-transport obuhvata specifine oblike javnog prevoza ljudi u gradovima u spektru koji se kree od najpersonalizovanijeg vida-putnikog automobila, do najmanje personalizovanog vida-tradicionalnog javnog prevoza. Na osnovu ovog para-transport bi mogao da se definie sa para-transport predstavlja one forme gradskog prevoza putnika koje su javno dostupne, razliite od tradicionalnog javnog prevoza i koje u potpunosti koriste postojeu ulinu mre!u. Vrste para-transporta Pod para-transportom podrazumjevamo jednu iroku lepezu modaliteta prevoza ljudi. "sluge para-transporta se mogu grupisati u tri kategorije usluge koje se korisnicima pru!aju putem iznajmljivanja vozila# usluge koje korisnik realizuje telefonskim pozivom ili zaustavljanjem na ulici# usluge koje korisnik prethodno ugovori sa drugim. Usluge koje se korisnicima pruaju putem iznajmljivanja vozila " ovu grupu mo!emo svrstati dva oblika iznajmljivanja vozila rent-a-car i takozvano kratkotrajno iznajmljivanje vozila. $ent-a-car je slu!ba iznajmljivanja automobila. Preko specijalizovanih agencija mogue je iznajmiti putniki automobil ili minibus najmanje na jedan, a najvie na godinu dana. %e&utim, danas je ve mogue 'mada nije uobiajno( iznajmiti vozilo i na krae od jednog dana-najee na period od ) sata. Pod kratkotrajnim iznajmljivanjem vozila podrazumjevamo sistem u kome se iznajmljivanje vozila vri za svako putovanje ili za neki krai vremenski period '* as na primjer(. +vakav sistem prvi put je primjenjen *,-*. godine u mjestu %onpeljeu-.rancuska. +vaj sistem, nazvan /0P, koristio je preure&ene automobile marke '1imca(. Neposredno je poeo jo jedan eksperiment nazvan 20/34$ u 4msterdamu-5olandija. 20/34$ sistem koristi vozni park od posebno konstruisanih malih elektrinih vozila. 1istem funkcionie preko posebnog kompjuterskog sistema i velikog broja parking terminala na kojima se vozila uzimaju i ostavljaju. /erminali su opremljeni sistemom za punjenje akumulatorskih baterija. 6ozila se uzimaju automatizovanom provjerom lanske kartice. Prvi rezultati su ohrabrujui, tako da se preduzimaju dalja, za sada teorijska, istra!ivanja u 6elikoj 7ritaniji, 8apanu, 149 i dr. Usluge koje korisnik realizuje telefonskim pozivom ili zaustavljanjem na ulici " ovu grupu mo!emo klasifikovati tri osnovna modaliteta taksi, :dial-a-ride: i mar-rutni taksi. /aksi svakako predstavlja najrasprostranjeniji vid para-transporta. " velikom broju gradova taksi pokriva znatan procenat putovanja i realizuje veliki procenat ukupnih sredstava koja se koriste u javnom prevozu. %e&utim, taksi u mnogim gradovima, a posebno u naim gradovima, nije afirmisan kao sredstvo javnog prevoza, ve ima jednu oznaku luksuzne usluge. 7rojne su i nedovoljno iskoriene mogunosti taksija, to namee potrebu strunog izuavanja i drutvene verifikacije. /ermin :dial-a-ride: upotrebljava se posljednih godina da oznai i opte i one vrste transportnih usluga koje korisnika osplu!uju od stana do vrata vozila za kolektivni prevoz, a iju realizaciju korisnik obezbje&uje telefonskim pozivom. %ada je ovo stara ideja koja je djelomino bila u nekim oblicima organizovana i prije drugog svijetskog rata, prva ozbiljnija istra!ivanja poela su sredinom ezdesetih godina i rezultirala su brojnim primjerima ovog sistema irom svijeta poetkom sedamdesetih godina.

%ar-rutni taksi pru!a usluge koristei obino velike automobile ili minibuse i ogranien je na relativno fiksne mar-rute. Povremeno i u specijalnim sluajevima mo!e na put od izvorne do ciljne take odstupiti od fiksne putanje. 1istem nema formalni red vo!nje i potencijalni putnik ga mo!e zaustaviti bilo gdje na ulici. +vaj sistem je zapoet jo *,*;. godine, a danas se vrlo iroko primjenjuje u svijetu, naroito u <atinskoj 4merici, na 1rednjem i 9alekom istoku. =a ilustraciju veliine transportne usluge koju pru!aju ovakvi sistemi, mo!e da poslu!i primjer sistema u 0stambulu. 0stambulski dolmus-kako popularno nazivaju sistem, ima *>? od ukupnog broja vozila u gradu, realizujui pri tome )*? svih putovanja ljudi u gradu. 3ako ova grupa para-transportnih usluga ima ve izra!enu primjenu, mogue je predlo!iti odre&ene inovacije koje bi doprinijele boljem radu, neke mogunosti koje bi dovele u tom smislu su posebne tarife za vo!nju u vrnom asu i zajedniku vo!nju kod taksija-nova struktura cijena taksi prevoza koja bi razliito vrijednovala vo!nju u vrnim i vanvrnim asovima ili koja bi omoguila korienje specijalne tarife ako se putnik vozi sa jo nekim znatno bi doprinijela naporima za bolje korienje vozila# uvo&enje oznake pravca kretanja kod taksija-nije tehnoloki problem uvesti mogunost oznake pravca kod taksija ime bi se olakalo i pospjeilo korienje specijalnih usluga# ranija rezervacija usluga-mogli bi se dati posebni popusti za korienje taksija ili :dijela-ride:, ako se prevozni zahtjev postavi nekoliko asova unaprijed, jer to svakako olakava dispeing vozila# raznoenje paketa-taksi vozila mogu igrati znaajnu ulogu u raznoenju paketa i roba u gradu. Prethodno dogovorene usluge " ovu grupu spadaju one transportne usluge koje putnik koristi tako to unaprijed dogovori njihovo redovno korienje u zajednici sa odre&enim brojem drugih osoba. 9va najea modaliteta su auto-pul i pretplatni autobus, koji su u spektru para-transportnih usluga najbli!i konvencionalnim vrstama usluga javnog prevoza. 8edan od osnovnih preduslova za njihovo obavljanje su relativno visok stepen popunjenosti vozila i mali trokovi eksploatacije po putniku. "sluge se pru!aju tako to vozila skreu sa osnovne rute u cilju primanja i iskrcavanja, putnika, ali kako je u pitanju obino mali broj putnika to ne utie bitno na ukupno vrijeme putovanja. $ed vo!nje i raspored kretanja je fiksan i sainjen na osnovu dogovora korisnika, mada je u osnovi nefleksibilan sa stanovita svakog pojedinca. 3valitet ovoga vida je pru!anje usluge prevoza od vrata do vrata i u injenici da se najvei dio putovanja realizuje kao tzv. ekspresna vo!nja. Nedostatak se ogleda u nefleksibilnosti vremena polaska, mada, istini za volju, kod izvjesnih svrha kretanja to i ne predstavlja neki naroit problem, jer su korisnici ionako vezani fiksnim terminom poetka 'kretanja na posao, posjete kulturnim i sportskim manifestacijama i dr.(. +d svih oblika para-transporta ovaj ima najvee arenilo podvrsta kombibusi radnih organizacija, autobusi radnih organizacija, autobusi mjesnih zajednica ili jedinica susjedstva, kolski autobusi kojima upravljaju vozai sa nepotpunim radnim vremenom ili volonteri, najam vozila od javnih prevozilaca itd. +vo arenilo samo potvr&uje da javni prevoz mo!e, sem klasino korienih autobusa ili inskih vozila, imati i mnotvo drugih modifikacija. +dluku o tome treba donijeti na nivou grada umjesto preputati radnoj organizaciji koja vri prevoz izbora modaliteta. $azvoj ove grupe prevoznih usluga mo!e se vie ubrzati ukoliko poboljamo preduslove

 javni prevoznici trebalo bi na odre&enim linijama da u saradnji sa mjesnim zajednicama organizuju obezbje&enje pretplatnih usluga# mogu se uvesti posebne pretplatne vo!nje koje e se obavljati taksijem# uvoditi kolske autobuse i ire ih koristiti# pru!iti organizacionu i zakonsku pomo svima koji !ele da pru!aju takve usluge# obezbjediti uslove i poboljati tehnologiju ugovaranja ovih usluga# sredstvima ovakvih vidova transporta omoguiti odre&ene prioritete i stimulaciju 'korienje posebnih saobraajnih traka, olakice za parkiranje, neposredna finansijska pomo i dr.(. Budunost para-transporta 9anas svi vidovi para-transporta zajedno u praksi opslu!uju *-@? svih putovanja u urbanim zonama. 3oliko onda mo!e biti znaajna njegova uloga u transportnom sistemu gradaA %e&utim, znaaj para-transporta treba vidjeti u tome to predstavlja most za znaajnu prazninu koja postoji izme&u usluga koje pru!a putniki automobil i kvaliteta usluga koje pru!a konvencijalni javni prevoz. 6eliki procenat ljudi jo uvijek i ne posjeduje vozaku dozvolu, a znaajan je i procenat domainstva koja nemaju automobil. " mnogim gradskim zonama broj transportnih zahtjeva nije toliki da mo!e ekonomino biti opslu!en javnim prevozom. Besto se i oni koji posjeduju auto ili lanovi njihovog domainstva na&u u situaciji da ne mogu da ga koriste. Poznato je da se u periodima vrnog saobraajnog optereenja mo!e uticati na smanjenje zaguenja, veim korienjem javnog prevoza. Cfikasnost javnog prevoza mo!e u mnogim sluajevima da bude znatno poveana ako se uvede para-transport kao sistem za napajanje, sa ciljem da sakuplja i distribuira putnike. 9obra koordiniranost mo!e poboljati pokrivenost teritorije i nivo usluge. Para-transport je izuzetno pogodan i za druge brojne svrhe u okviru urbanog transportnog sistema. Putovanja na posao iz zona visokih gustina predstavljaju vjerovatno najznaajniju mogunost neposredne primjene vidova para-transporta koji poveavaju stepen iskorienja vozila, kao to su auto-pul, linijski taksi ili pretplatni autobus. 0skustva pokazuju da du! pojedinih koridora ovaj vid mo!e da privue @D--D? radnih kretanja 'kretanja kua-posao-kua(. /ransportni zahtjevi u zonama niskih gustina, u malim gradovima ili pak u kasnim veernjim i ranim jutarnjim asovima nisu takvi da opravdaju odr!avanja linija javnog prevoza. 0ako e i nadalje veina ovih zahtjeva biti opslu!ivana putnikim automobilima, bitno je saznanje da postoje znaajni potencijali i realne alternative dovoljno visokog kvaliteta. Para-transport ima realne izglede da se znaajno razvija u narednim godinama, na emu svijet ozbiljno radi. "loga koju e para-transport u narednom periodu imati u transportnoj politici gradova zavisie od dva va!na aspekta drutvenih opredjeljenja cijene ili druga ogranienja koja e se odnositi na zaguenje, zaga&enje i potronju goriva i finansijske pomoi koju e grad pru!ati javnom transportu. %o!emo oekivati da poveani interes drutva za probleme zaguenja i potronje goriva eventualno rezultira odre&enim restrikcijama ili dodatnim finansijskim obavezama pojedinih vidova transporta. /o mo!e znaajno uticati na ulogu para-transporta i ostalih vidova u opslu!ivanju ukupnih potreba u putovanjima jednog grada. 1igurno je da e tim

ogranienjima biti postaknuto korienje vozila sa veom popunjenou ili sa manjim stepenom zaga&enja okoline. .avorizovae se svakako drugi vidovi koji mogu da koriste ve postojeu ulinu mre!u. +vi trendovi, potkrijepljeni dosadanjim iskustvom u korienju, upuuju da e uloga paratransporta znaajno porasti u narednom periodu. %o!emo realno oekivati da para-transport postane vrlo va!na dopuna tradicionalnom prevozu ljudi u gradovima i podsticaj kolektivizacije motorizovanih kretanja. 9anas je ona usmjerena na druge vidove, ali je oigledno da situacija nala!e jedan ozbiljniji, sveobuhvatniji tretman i zaokret u ponaanju da bi para-transport mogao da odigra svoju punu ulogu u okviru transportnog sistema grada.

Pitanja: 1. ta je para-transport i koje su vrste para-transporta? 2. Budunost para-transpora?