Você está na página 1de 76

SISTEMA JUSTISA IHA TIMOR-LESTE

AVALIASAUN INDEPENDENTE NO ABRANJENTE BA NESESIDADE SIRA


Dili, Timor-Leste Loron 13, fulan Outubru, tinan 2009

ndise

I. Agradesimentu..................................................................................................... 3 II. Lista Akrnimu .................................................................................................. 4 III. Prefsiu ............................................................................................................. 6 V. Sumriu Ezekutivu............................................................................................. 9 VI. Vizaun Jerl .................................................................................................... 21 VII. Kompleta Enkuadramentu Legl.............................................................. 22 VIII. Hametin Judisiriu: Juis no Tribunl sira .................................................... 26 IX. Apoia Aplikasaun Lei: Prokuradr no Polsia ................................................ 31 X. Garante Ekilbriu entre Defensr Pbliku no Advogadu Privadu.................... 36 XI. Kaer no Reabilitasaun: Servisu Prizaun no Korresaun................................... 40 XII. Hasae Koordenasaun iha Sistema Justisa nia Laran .................................... 43 XIII. Proteje Independnsia Judisil no Respeita Separasaun Podr.................... 47 XIV. Promove Responsabilidade Profisionl ....................................................... 53 XV. Lori Justisa ba Besik Povu ............................................................................ 57 XVI. Garante Justisa ba Hotu-Hotu ...................................................................... 60 XVIII. Koalia lian justisa nian............................................................................. 68 XIX. Enfrenta Impunidade no Ezije Responsabilizasaun..................................... 70 XX. Konkluzaun ................................................................................................... 76

I. Agradesimentu Ekipa ba Avaliasaun Independente no Abranjente ba Nesesidade sira Sistema Justisa nian iha Timor-Leste hato'o obrigadu ba ema barak neeb kontribui ba relatriu ida-nee. Prosesu avaliasaun nee lao diak liutn tanba kooperasaun husi ema hotu neeb hasoru malu ho Ekipa no fornese informasaun no dokumentasaun. Maski Ekipa nee halao nia knaar durante fulan sira veraun nian, no perodu nee hamosu dezafiu oioin bainhira atu marka entrevista, ami konsege hasoru malu ho ema liu 140. Sira reprezenta amostra reprezentativa tranzversl husi atr nasionl no internasionl sira neeb envolve diretamente iha sistema justisa no ms parte interesada seluk barabarak, inklui responsavel timoroan sira, sosiedade sivl, ajnsia internasionl oioin, no komunidade doadr sira-nian. Ami hatoo obrigadu ba sira hotu tanba sira-nia disponibilidade no ms tanba sira-nia kontribuisaun ho opiniaun, komentriu sinseru no sujestaun konstrutiva oioin.

II. Lista Akrnimu

AATL CAVR CRC CRDTL CTF DP ICNA

Asosiasaun Advogadu Timr Lorosae Komisaun Simu Malu, Lia-loos no Rekonsiliasaun Konvensaun kona-ba Direitu Labarik nian Konstituisaun Repblika Demokrtika Timor-Leste nian Komisaun ba Verdade no Amizade Defensoria Pblika Avaliasaun Independente no Abranjente ba Nesesidade sira Sistema Justisa nian Ministriu Justisa nian Ministriu Solidariedade Sosil nian Prokuradoria Jerl Repblika nian Polsia Nasionl Timor-Leste nian Programa Dezenvolvimentu Nasoins Unidas nian Ekipa Investigasaun Krime Grave nian Sentru Formasaun Jurdika Fundu Nasoins Unidas nian ba Labarik Misaun Integrada Nasoins Unidas nian iha Timor-Leste Polsia Nasoins Unidas nian Administrasaun Tranzitriu iha Timor-Leste Universidade Nasionl Timor Lorosae Ajnsia Estadus Unidus nian ba Dezenvolvimentu Internasionl Unidade Ema Vulneravel

MJ MSS PJR PNTL PNUD SCIT SFJ UNICEF UNMIT UNPOL UNTAET UNTL USAID VPU

VD VSVBJ SRSG

Violnsia Domstika Violnsia Seksul no Violnsia Bazeia ba Jneru Reprezentante Espesil husi Sekretriu-Jerl

III. Prefsiu Avaliasaun Independente no Abranjente ba Nesesidade sira (ICNA) nuudar misaun ida neeb envolve peritu judisil no jurdiku nain haat neeb hili ona hodi halo avaliasaun jerl kona-ba sistema judisil tomak iha Timor-Leste. 1 Rasaun atu halo avaliasaun idanee mak atu hatene loloos oins sistema justisa iha rai laran hasoru nesesidade Timor Leste ninian, no nia povu. Avaliasaun nee ms tenke indika susesu no dezafiu sira neeb mak iha sistema nia laran no ms identifika nesesidade balu neeb iha tiha ona no halo rekomendasaun hodi hadiak. Hafoin krize 2006, relatriu husi Sekretriu Jerl (S/2006/628) inklui mandatu ICNA nian, no hatete katak dezafiu sira ba sistema justisa [iha Timor-Leste] barak loos, no importante loos, tan ida-nee tenke halao revizaun no anlize neeb independente no abranjente ba sektr justisa. Foin daudaun, Rezolusaun Konsellu Seguransa No. 1867 (2009) sublia katak importante atu uza aprosimasaun neeb koordenadu ba reforma sektr justisa, bazeia ba avaliasaun kona-ba nesesidade sira. Finalmente, UNMIT prepara Termu Refernsia, no rekruta membru sira ba misaun ICNA. Hafoin ida-nee membru sira too mai Timor-Leste iha semana dahuluk iha fulan Agostu 2009. Maski ICNA nuudar rgaun ne'eb iha independnsia tomak, bazeia ba Termu Refernsia, UNMIT f apoiu lojstiku no apoiu sira seluk ne'eb presiza, inklui transporte no tradutr ida. Maib, misaun avaliasaun hasoru limitasaun balu. Limitasaun dahuluk relasiona ho rekrutamentu ekipa peritu sira. Termu refernsia hatete katak UNMIT sei rekruta ekipa ida ho membru bele too ema nain lima ne'eb sei hela iha Timor-Leste durante semana ualu, hodi halo avaliasaun. Maib, nain ida deit husi membru nain haat ne'eb bele kumpre kritriu nee, no UMNIT ms hatene kona-ba situasaun nee iha momentu halo rekrutamentu no molok sira halo viajen. Membru ekipa nain tolu hetan rekrutamentu, maski husi insiu iha komprensaun katak sira hotu la bele hela iha Timor durante perodu semana ualu tomak. Maski sira halo tarefa ne'eb relasiona ho avaliasaun no relatriu eskrita iha Timor-Leste nia liur, sira hela iha Timor-Leste durante perodu entre semana haat too semana neen. Limitasaun daruak mak ekipa nee la inklui membru timoroan ida. Maski SRSG no Xefe Ekipa nian hakarak duni rekruta Timoroan ida, ikus liu UNMIT la hili membru ida hanesan nee. Limitasaun ida seluk mak ekipa nee mai Timor-Leste iha fulan Agostu no Setembru, perodu neeb susar liu atu organiza entrevista ho ema balu ne'eb hetan feriadu judisil

1 Termu Refernsia husi Avaliasaun Independente no Abranjente ba Nesesidade sira refere ba setr judisil no ms sistema justisa iha Timor-Leste. Ami deside atu uza termu ikus liu, ne'eb kobre asuntu oioin. Ho nunee, termu idanee konforme ba nesesidade katak avaliasaun nee tenke sai abranjente. Aleinde ida-nee, termu ida-nee sublia katak halo justisa hanesan prosesu ida neeb elementu oioin las deit liga ba malu, maib iha ms relasaun ba malu ne'eb dinmiku

anul. Aleinde ida-nee, durante parte signifikativu husi misaun nia tempu iha TimorLeste, tribunl sira ladn ativu, tanba tama ba perodu feriadu. Maski nunee, ekipa konsege hasoru ho parseiru nasionl no internasionl liu nain 140, inklui ofisil Timoroan, sosiedade sivl, ajnsia internasionl, no ms komunidade doadr sira. Ekipa ms vizita fatin judisil sira iha rai nia laran, inklui tribunl distritu sira hotu no ms Tribunl Rekursu, Prokuradr-Jerl no PNTL, Prizaun Becora, universidade balu, no fatin pbliku no privadu sira seluk. Ekipa ms hetan oportunidade atu hasoru malu ho figura nasionl barak hanesan Jose Ramos Horta, Prezidente Timor-Leste, Xanana Gusmao, Primeiru Ministru; Fernando Lasama de Araujo, Prezidente Parlamentu; Claudio Ximenes, Prezidente Tribunl Rekursu; Lucia Lobato, Ministra Justisa; n ms Ana Pessoa, Prokuradr Jerl, no sira hotu f sira-nia tempu ho laran-diak. Iha loron 23 Setembru 2009, ICNA organiza sorumutu ho parseiru nasionl no internasionl hodi haree fila fali sumriu ezekutivu husi ninia relatriu no rekomendasaun preliminr. Partisipante sira f kontribuisaun no komentriu ne'eb kaps no matenek, no sira-nia kontribuisaun hetan konsiderasaun bainhira hakerek relatriu finl ida-nee.

IV. Introdusaun Ita bele dehan katak Timoroan sira la presiza relatriu ida tan. Ida-nee tanba TimorLeste, liuliu sistema justisa, inklui iha estudu oioin durante tinan hirak liub. Ekipa ICNA haree katak ema barak la iha motivasaun atu hetan relatriu ida tan neeb aumenta deit relatriu lubuk ida ne'eb halo tiha ona. Ekipa rekoese situasaun nee, no ms katak ema balu ladn fiar katak rekomendasaun foun atu hadiak Timor-Leste nia sistema justisa. Iha preokupasaun ms katak atr internasionl balu konsidera katak avaliasaun independente bele kria dezafiu ba sira-nia servisu. Ho konsiderasaun ba asuntu hirak-nee, ekipa hatete beibeik ba ema hotu katak las sirania papl atu halo julgamentu ba ema sira seluk. Maib, ekipa nia objetivu mak atu halo avaliasaun neeb independente no kompriensivu ba nesesidade sira ne'eb sei rekoese susesu ne'eb hetan tiha ona husi sistema justisa, no identifika dezafiu sira neeb bele sei enfrenta nafatin, no ms halo rekomendasaun hodi sai matadalan ba futuru. Maioria parseiru nasionl no internasionl simu ekipa no nia misaun ho entuziazmu no sira ajuda ICNA halo tuir ninia mandatu. Iha etapa hotu-hotu sira fahe sira-nia hanoin no preokupasaun ho maneira nakloke, no hatoo sujestaun neeb dinmiku no pozitivu. Relatriu nee la iha intensaun atu f konkluzaun finl kona-ba oins bele dezenvolve no hametin sistema justisa iha Timor-Leste. Maib, iha intensaun atu promove dilogu ne'eb nakloke liu entre parseiru nasionl no internasionl hotu-hotu kona-ba saida mak tenke halo hodi garante katak Timor-Leste iha duni sistema neeb fornese dalan hodi f justisa no kaer metin estadu-direitu.

V. Sumriu Ezekutivu 1. Vizaun Jerl Sistema justisa hetan duni progresu, liu-liu foin lalais nee. Presiza hahii tantu Timoroan sira komu sira ne'eb f apoiu ba pasu signifikativu ne'eb sira foti durante nee, hodi garante katak estadu-direitu realiza iha rai neeb joven liu hotu iha zia. Maski nunee, dezafiu barak sei iha, no relatriu nee iha objetivu atu avalia nesesidade neeb sei iha nafatin. 2. Kompleta Enkuadramentu Legl Hanesan hatete iha Konstituisaun, Timor-Leste hanesan rai demokrtiku ida neeb bazeia ba estadu-direitu, povu nia hakarak no respeitu ba dignidade umanu. Aleinde Konstituisaun, lei ne'eb vigora iha Timor-Leste mak lejizlasaun ne'eb aprova husi Parlamentu no dekretu-lei no atu legl sira seluk ne'eb f-sai husi Governu. Aleinde lei domstika, Konstituisaun ms rekoese direitu internasionl no hatuur katak Timor-Leste nia sistema legl tenke adota prinspiu jerl ka kostumeiru husi direitu internasionl no ms regra sira ne'eb konsagra iha konvensaun, tratadu no akordu sira ne'eb vigora iha Timor-Leste. Timor-Leste hetan susesu signifikativu balu iha prosesu atu kompleta enkuadramentu legl. Hirak-nee inklui adosaun Kdigu Penl, Kdigu Prosesu Penl, Lei kona-ba Protesaun ba Sasin, Kdigu Prosesu Sivl no seluk tan. Lei sira seluk ne'eb prepara daudaun inklui Kdigu Sivl no ms lei ida kona-ba violnsia domstika. Sei iha rea balu neeb presiza atensaun, inklui preparasaun Kdigu Labarik nian no lei ida kona-ba delinkuente juvenl. Nunee ms, presiza kompleta Kdigu Komersil no Kdigu Traballu. Prosesu atu halo lei presiza konsiderasaun lubuk ida, inklui nesesidade atu trads lei no proposta lei hotu mak iha ba fali lian Tetun no Portugs. Asuntu seluk mak la bele adota deit modelu lejizlativu husi rai seluk, tanba dalaruma la apropriadu ho realidade iha Timor-Leste. Aleinde ida-nee, lei hirak-nee tenke armoniza ho rekursu sira neeb disponivel hodi implementa lei sira. Ikus liu, tenke hadiak treinamentu ba funsionriu nasionl kona-ba halo lejizlasaun, tanba aban bain rua sira mak sei iha responsabilidade tomak hodi prepara lejizlasaun. Kona-ba ida-nee, tenke foti inisiativa ida hodi kria Tetun Legl ne'eb padronizadu, liuhusi tradusaun ne'eb apropriadu ka adapta terminolojia. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 25 29.

3. Hametin Judisiriu: Tribunl no Juis Estrutura judisil iha Timor-Leste maizumenus hanesan estrutura neeb implementa husi UNTAET, no inklui Tribunl Rekursu no tribunal distritl haat. Agora iha juis sanulu resin tolu neeb servisu iha judisiriu nia laran, no juis internasionl balu ms halo funsaun primeira lia. Iha nesesidade atu aumenta tan juis iha fatin barak liu tan iha Timor-Leste. Juis nain 13, maski sira nia kapasidade no kometimentu aas tebes, labele prosesa kazu hotu-hotu neeb iha ba liu ema tokon ida ne'eb namkari iha rai tomak, ne'eb barak hela iha rea rurl sira. Sentru Formasaun Jurdika sei kontinua ninia servisu, ho nunee nmeru juis sei aumenta, maib sei presiza hetan asistnsia husi juis internasionl ba tinan balu nia laran. Tuirfalimai, funsaun primeira lia hotu-hotu tenke halao eskluzivamente husi juis Timoroan sira, maski juis internasionl ne'eb servisu nuudar asesr no treinadr bele kontinua f asistnsia ne'eb util. Tenke f konsiderasaun hodi dezenvolve tan esforsu sira ne'eb halo daudaun husi judisiriu hodi utiliza justisa mvel nuudar dalan ida atu lori justisa forml ba rea sira neeb ladn hetan asesu ba instituisaun judisil sira. Aleinde ida-nee, tenke konsidera ms atu estabelese tribunl distritl adisionl. Maib, tenke tau matan ba nesesidade atu dezenvolve rekursu umanu ne'eb sufisiente hodi serbisu nuudar funsionriu judisil, pesol administrativu no ofisil justisa. Aleinde ida-nee tenke iha prokuradr no defensr pbliku ho nmeru hanesan ne'eb hela besik tribunl foun ruma. Bainhira halo dezenvolvimentu hanesan nee iha tempu oin mai, tenke uza aprosimasaun ne'eb koordenadu no ekilibradu. Dezenvolvimentu sistema segimentu kazu ne'eb uniforme no fiavel tenke sai nuudar prioridade ida, las deit atu garante transparnsia, maib ms atu dezenvolve efisinsia ba jestaun kazu. Jestaun ne'eb diak depende ba sasukat no informasaun ne'eb klaru, ho nunee sistema segimentu kazu esensil ba prosesu nee. Durante nee, entidade internasionl f asistnsia hodi koko estabelese sistema segimentu kazu. Maski iha objetivu pozitivu, sistema sira jeralmente la hetan susesu. Sentru Formasaun Jurdika halao knaar importante atu hametin judisiriu. Las deit atu f treinamentu ba juis, prokuradr no defensr pbliku sira, maib nia papl ms atu inklui ekipa profisionl sira seluk iha sistema justisa nia laran. Nunee, SFJ foti papl neeb importante no sei sai luan tan hodi dezenvolve sistema judisil. Treinu neeb fornese ba juis sira tenke iha kontinuasaun, las atu f kualifikasaun ruma deit hodi tama profisaun partikulr. Importante atu fornese edukasaun neeb kontinua hodi mantein nivel profisionalizmu neeb aas ba futuru. Ba testu kompletu no rekomendasaun sira, haree ba pjina 30 34 4. Apoia Aplikasaun lei: Prokuradr no Polsia

Prokuradr Iha Timor-Leste, prokuradr pbliku no polsia nu'udar instituisaun prinsipl rua estadu nian ne'eb fiskaliza no aplika lei. Nunee, Ministriu Pbliku iha Prokuradoria-Jerl da Repblika nia okos, Prokuradoria-Jerl Repblika nian no Polsia Nasionl Timor-Leste (PNTL) halao knaar boot iha sistema justisa nia laran. Ministriu Pbliku nu'udar instituisaun neeb kiik demais atu halao nia papl, tanba iha prokuradr pbliku nain 14 deit. Maski nunee, eskritriu distritl harii tiha ona besik kada tribunal distritl, ne'eb fornese baze operasionl ne'eb apropriadu iha kada distritu judisil. Maib, dezafiu sei iha, tanba sei iha kazu barak ne'eb investiga hela, no presiza koordenasaun neeb boot liu entre prokuradr sira no PNTL. Aleinde ida-nee, iha nesesidade signifikativu atu utiliza sistema segimentu prosesu ne'eb funsiona didiak, hodi bele maneja kazu barabarak ne'eb sei investiga hela. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 35-38 Polsia Polsia Nasionl sei enfrenta dezafiu balu, no sira kontinua servisu hamutuk ho parseiru internasionl husi UNPOL. Polsia nia nesesidade inklui falta lojstiku, treinamentu no abilidade, no ms oins atu organiza no maneja didiak. Ekipamentu no apoiu esensil sira seluk sei falta iha rea komunikasaun no transportasaun. Aleinde ida-nee, tenke dezenvolve sira-nia kbiit iha rea forensika, agresaun seksul, violnsia domstika, no seluk-seluk tan. Jeralmente, iha nesesidade atu hetan investigadr sira neeb iha treinamentu natoon, no tenke dezenvolve sira-nia kapasidade. Ikus liu, treinamentu ms sei presiza kona-ba Kdigu Penl, no Kdigu Prosesu Penl. Polsia Internasionl hetan difikuldade kona-ba lingua, no oins atu maneja ninia responsabilidade enkuantu halo ninia servisu rasik no ms fornese mentorizasaun. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 38 40 5. Garante Ekilbriu entre Defensr Pbliku no Advogadu Privadu Defensr Pbliku Defensoria Pblika (DP) halao knaar xave hodi fornese asistnsia no reprezentasaun legl iha Timor-Leste. Maib, misaun ida-nee enfrenta dezafiu, tanba Defensr Pbliku sira simu kliente naran deit no la haree sira-nia nesesidade finanseiru. Ho nunee, maski servisu legl nee tenke f asistnsia ba ema sira neeb iha nesesidade boot no laiha meius atu selu, iha realidade defensr pbliku ms ajuda sira ne'eb bele selu hodi hetan reprezentasaun legl. Preokupasaun ida seluk katak ema barak dehan katak defensr pbliku sira simu osan diretamente husi sira-nia kliente tanba fornese servisu legl. Defensr Pbliku hetan salriu tanba hodi serve pbliku. Bainhira defensr pbliku simu osan husi kliente ida-idak, sira la kumpre sira-nia funsaun loloos.

Maski ema barak konsidera katak DP iha advogadu balu mak diak liu iha Timor-Leste, sira la bele fornese servisu ba fatin hotu-hotu, no tanba nee tenke aumenta tan. Tenke foti medida hodi garante katak ema neeb laiha medida hodi selu bele hetan nafatin asesu ba reprezentasaun legl iha territriu nasionl tomak. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 41 43 Advogadu Privadu Advogadu privadu fornese maioria servisu legl iha rai laran no serve ema oi-oin. Sira fornese kontribuisaun niku tanba oferese reprezentasaun legl neeb independente husi governu. Tanba sira las atr estadu, sira ms bele reziste tendnsia aat ne'eb bele mosu iha atr institusionl nia laran. Maski advogadu privadu sira halao knaar importante, dezenvolvimentu profisaun advogadu privadu la hetan atensaun natoon kompara ho sira seluk. Tan ida nee, iha nesesidade urjente hodi estabelese elementu bziku sira ba profisaun advogadu privadu, inklui asosiasaun advogadu ne'eb profisionl no independente. rgaun tranzisionl ne'eb regula advogadu privadu sira seidauk funsiona didiak. Maski nunee, agora daudaun iha planu atu estabelese programa treinamentu ba fulan 24 iha Sentru Formasaun Jurdika, maib tenke rezolve problema katak advogadu privadu balu ladn hatene lian Portugs. Maski iha dezafiu prtiku barak, advogadu privadu agora dadaun fornese maioria servisu legl forml liu iha Timor-Leste. Aleinde ida-nee, advogadu barak fornese servisu ba ema liuhosi programa asistnsia jurdika. Advogadu privadu sira iha Timor-Leste sei halao nafatin knaar importante iha tempu oin mai. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 43 45. 6. Kaer no Reabilita: Servisu Prizaun no Korresaun Timor-Leste iha prizaun rua, ida iha Becora, Dili, ida fali iha Gleno. Hamutuk, prizaun rua nee iha prizioneiru 200 resin, balu mak iha detensaun preventiva, balu mak halao kastigu iha prizaun. Maski kondisaun fziku iha prizaun rua nee jeralmente konforme ba padraun direitus umanus internasionl, sistema korresaun sei enfrenta dezafiu boot. Dezafiu sira inklui falta fasilidade keta-ketak ba feto no delinkuente juvenl, no la haketak delinkuente juvenl ne'eb iha detensaun preventiva husi sira ne'eb halao kastigu iha prizaun. Aleinde ida-nee, presiza hadiak kuidadu mdiku no fasilidade mdiku iha instituisaun ida-idak. Hanesan nee ms, la iha planu koerente atu habele infratr sira tama fila fali sira-nia komunidade bainhira sira-nia sentensa remata. Kona-ba treinamentu vokasionl ne'eb prizioneiru sira simu, la iha sertifikasaun ka dokumentasaun ne'eb apropriadu, no buat nee tenke f.

Iha nesesidade boot atu dezenvolve kapasidade funsionriu prizaun, no sira presiza treinamentu iha rea lubuk ida. Aleinde ida-nee, funsionriu sira laiha rekursu bziku relasiona ho seguransa internu, hanesan aljemas no ekipamentu bziku sira seluk hodi kontrola dadur sira. Ikus liu, prizaun rua nee situa iha fatin ne'eb dook husi dadur ka prizioneiru nia famlia ne'eb dalaruma hakarak vizita. Hanesan nee ms, transportasaun dadur husi prizaun ba tribunl iha Oekusi ka Suai bele kria difikuldade boot. Tenke dezenvolve poltika nasionl ida hodi hamenus dezafiu sira iha sistema penl liuhosi sansaun alternativu ne'eb la hadadur ema. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 46 48 7. Hametin Koordenasaun iha Sistema Justisa nia laran Koordenasaun nu'udar elementu esensil husi sistema justisa ne'eb funsiona didiak. Idanee hanesan nesesidade fundamentl ba instituisaun no atr sira iha sistema justisa, no iha rea xave hanesan relasaun entre prokuradr/polsia, asistnsia jurdika, esforsu sira hodi kombate korrupsaun no asistnsia internasionl. Etapa dahuluk hodi hetan koordenasaun ne'eb diak liu tenke hah iha nivel lideransa. Konsellu Koordenasaun, rgaun konsultivu husi Ministriu Justisa, tenke haluan ninia partisipasaun, las deit ho Ministra, Prezidente Tribunl Rekursu, no Prokuradr Jerl. Maski Konsellu nia papl jeralmente atu asiste Ministriu hodi elabora poltika Governu nian iha setr justisa, Konsellu bele halo barak liu tan hodi promove koordenasaun poltika sira iha sistema justisa. Nesesidade sei iha nafatin atu hetan medida neeb diak entre prokuradr no polsia sira. Esforsu hanesan nee dala barak sai komplikadu liu tan tanba presiza tradusaun; no ms tanba atr nasionl no internasionl iha nivel flunsia ne'eb la hanesan iha Portugs, Tetun no Ingls. Despaxu no relatriu oioin husi polsia dala barak presiza tradusaun, tanba too agora elementu ida-idak iha setr ida-nee la koalia lian neeb hanesan. Asistnsia jurdika ms sei hetan benefsiu bainhira entidade sira neeb fornese servisu nee bele koordena ba malu diak liu tan. Agora dadaun laiha regulamentasaun ba padraun ka kualidade ba organizasaun privadu ne'eb fornese asistnsia jurdika, no dalaruma fornese maioria servisu hanesan nee iha Timor-Leste. Hanesan nee ms, pelumenus instituisaun estadu haat iha papl relasiona ho investigasaun ba korrupsaun, no koordenasaun importante tebes hodi realiza tarefa importante ida-nee. Instituisaun hirak-nee tenke estabelese planu servisu ne'eb efetivu. Ikus liu, koordenasaun entre atr nasionl sira importante, no koordenasaun entre doadr internasionl sira ms importante. Foin daudaun UNMIT halao inisiativa diak tebes hodi fasilita sorumutu entre doadr sira no ida-nee tenke kontinua.

Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 49 52 8. Proteje Independnsia Judisil no Respeita Separasaun Podr Independnsia judisil nu'udar prerekizitu ba estadu-direitu. Ida-nee las deit reflete iha direitu internasionl, maib ms iha Konstituisaun Timor-Leste. Tenke respeita independnsia judisil liuhosi dalan rua. Las deit juis individual sira tenke halao sirania knaar judisil ho maneira independente husi influnsia ka interfernsia husi liur, maib podr judisil tomak ms tenke funsiona ho maneira independente husi podr sira seluk Estadu nian. Nunee tenke iha respeitu ba juis sira-nia independnsia atu hola desizaun no ms ba independnsia institusionl podr judisil nian. Independnsia judisil las objetivu ida, independnsia judisil hanesan meiu ida atu hetan objetivu, no objetivu nee atu garante katak desizaun judisil sira bazeia deit ba lei neeb aplika ba faktu sira iha kazu partikulr ida-idak no la bazeia ba influnsia ka interfernsia husi liur. Independnsia judisil ms iha nia abut no hun iha prinspiu haketak podr sira, no nunee f-biban ba juis sira atu hola desizaun mezmu se desizaun nee kontra buat neeb rgaun podr seluk hakarak. Situasaun atul iha Timor-Leste relasiona ho independnsia judisil sei problemtiku. Maski juis sira dala barak hatudu sira-nia independnsia iha kazu ne'eb sira julga, judisiriu nia independnsia institusionl seidauk hetan rekoesimentu tomak husi atr estadu sira seluk. Faktu ida-nee sai klaru tebes foin daudaun nee iha kazu Maternus Bere, ne'eb sai akuzadu ba krime kontra umanidade no infrasaun sriu seluk ne'eb tuir alegasaun nia halo iha Suai iha 1999. Bere aprezenta an iha juis timoroan nia oin no juis nee f orden katak Bere tenke hetan detensaun preventiva iha Prizaun Becora. Maski la halo prosedura judisil seluk, ka la iha orden judisil seluk, Bere hetan libertasaun tuir instrusaun husi elementu snior iha governu Timor-Leste. Dezrespeitu ida-nee ba orden judisil no interfernsia direta ba sistema judisil nu'udar violasaun grave ba independnsia judisil no separasaun podr. Sira hotu ne'eb servisu iha organ soberanu haat, inklui sira iha nivel aas liu hotu, iha responsabilidade atu respeita independnsia judisil no separasaun podr. Importante tebes katak iha kompromisu atu promove kultura respeitu ba estadu-direitu no evita asaun sira ne'eb sei ameasa ida-nee. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 53-59 9. Promove Responsabilidade Profisionl Sira ne'eb halo justisa iha Timor-Leste tenke kumpre loloos padraun kona-ba konduta pesol no profisionl. Tenke enkoraja sira atu haree sira-nia okupasaun las deit nu'udar servisu baibain, maib nu'udar karreira iha profisaun ida-ne'eb sira bele sente orgullu.

Pasu importante ida atu hametin responsabilidade profisionl mak ajuda funsionriu sira atu dezenvolve kompromisu forte ba sira-nia karreira nu'udar profisaun valiozu. Nesesidade atu dezenvolve kultura responsabilidade profisionl aplika ba karreira sira hotu iha sistema justisa nia laran. Ida-nee las deit inklui juis, prokuradr, defensr pbliku no advogadu privadu, maib ms inklui ofisil justisa, polsia no funsionriu prizaun nian. Responsabilizasaun profisionl nu'udar parte intrnseku husi responsabilidade profisionl. Elementu xave hodi garante responsabilizasaun mak supervizaun no fiskalizasaun bazeia ba padraun konduta ne'eb klaru. Ho nunee, dixiplina tenke bazeia ba prinspiu, las ba ema ida-idak nia personalidade. Atubele garante valor sira nee, grupu ida-idak ne'eb mensiona iha leten tenke iha estatutu ne'eb klarifika direitu no obrigasaun ne'eb aplika ba sira-nia membru. Estatutu ida-idak ms tenke estabelese Konsellu Superior ho responsabilidade relasiona ho grupu profisionl ne'eb relevante. Konsellu Superior husi kada grupu iha funsaun atu apoia dezenvolvimentu profisionl ba sira ne'eb sira responsabiliza ba, no atu garante supervizaun loloos no ms dixiplina profisionl. Kona-ba grupu ida-idak ne'eb diskute iha leten, pasu balu foti tiha ona, ka foti daudaun, hodi alkansa objetivu sira hirak-nee. Formasaun no edukasaun ms importante tebes ba dezenvolvimentu profisionl. Kona-ba ida-nee, Sentru Formasaun Jurdika halao knaar fundamentl hodi fasilita dezenvolvimentu karreira ba sira ne'eb hetan treinamentu. Aleinde f nfaze ba rekizitu bziku hodi tama profisaun ida-nee, formasaun tenke ms mantein padraun sira ba beibeik. Liu tan ida-nee, treinu tiku ms importante tebes. Las deit importante atu kumpre padraun tiku, maib ms importante katak pbliku fiar katak ita-nia hahalok kumpre padraun tiku. Ikus liu, progresu hetan tiha ona relasiona ho kestaun pagamentu adekuadu ba atr partikulr iha sistema justisa. Iha persesaun luan katak montante pagamentu ba pozisaun ida jeralmente reflete valr ne'eb sosiedade f ba pozisaun nee. Ho nunee, foin daudaun parlamentu foti desizaun ne'eb pozitivu tebes tanba hasae juis, prokuradr no defensr pbliku nia salriu. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 60-63 10. Lori Justisa besik ba povu Iha progresu signifikativu hodi hametin sistema justisa forml. Maski iha progresu ona, sei presiza esforsu atu garante katak atr legl sira bele marka prezensa iha tribunl distritl sira hotu. Liutn, s iha deit tribunl distritl haat, no nmeru nee la adekuada atu atende ba povu Timoroan tomak. Iha tentativa atu prenxe limitasaun nee, juis sira relata katak sira servisu hamutuk ho justisa movel, hodi julga kazu sira iha vila barak. Esforsu sira tenke kontinua, no tenke hetan konsiderasaun ba alternativu sira seluk. Tenke harii ms tribunl distritl foun.

Foin daudaun nee, populasaun barak enfrenta obstkulu substansil sira kona-ba asesu ba sistema justisa forml. Aleinde distnsia fzika husi tribunl, iha obstkulu seluk hodi hetan asesu ba sistema justisa forml ne'eb inklui koesimentu ne'eb limitadu, kustu, lngua no kultura. Iha parte seluk, relasiona ho violasaun kriminl sira, povu dala ruma la bele hetan asesu ba polsia iha nivel komunidade. Nuudar rezultadu, maioria disputa sira iha nasaun laran maka rezolve liuhosi prosesu lei kostumeiru nian no mekanizmu rezolusaun disputa alternativa. Prosesu lei kostumeiru barak liu maka utiliza tanba iha vantajen prtiku no kulturl relasiona ho sistema justisa forml. Maib, iha fallansu boot barak kona-ba meius kostumeiru sira atu uza ba rezolusaun disputa, inklui sira-nia fallansu hodi respeita ba direitus umanus fundamentl, liuliu ba feto sira, no laiha salva-guarda hasoru prtiku abuzu sira ka desizaun sira-neeb la justu. Maski bainhira prosesu hanesan nee konsege hetan rezolusaun ida, sira laiha aplikasaun mekanizmu forml. Ho nunee hamosu desizaun sira-neeb la implementa no kazu balu tenke lori ba tribunl. Ministriu Justisa halao ona konsulta pbliku iha nasaun tomak relasiona ho rekoesimentu jurdiku ba prosesu lei kostumeiru sira, nuudar previstu iha Konstituisaun. Inisiativa ruma neeb rekoese lei kostumeiru tenke lao hanesan ho sistema justisa forml no labele funsiona nu'udar sistema justisa paralelu ka separadu ida. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 64 - 66 11. Atu garante Justisa ba ema hotu-hotu Jneru Maski Konstituisaun hatuur katak tenke f asesu ba justisa ba ema sidadaun Timoroan hotu-hotu, grupu partikulr, hanesan feto, hasoru difikuldade boot atu hetan justisa ne'eb justu, asesivel no lalais. Iha progresu barak ona atu f direitu ne'eb igul no integra konsiderasaun ba jneru iha lejizlasaun Timor-Leste nian. Maski nunee, dezafiu signifikativu eziste nafatin ba feto, inklui violnsia bazeadu ba jneru ne'eb akontese dala barak, laiha koesimentu legl no asesu ba tribunl sira, aumenta tan trfiku umanu, no laiha rekursu ekonmiku. Bainhira iha violnsia domstika no abuzu seksul, feto sira hetan presaun atu resolve kazu hirak-nee liuhosi autoridade tradisionl sira duk atu relata kazu sira-nee ba polsia. Kazu sira-neeb polsia halao investigasaun ida-neeb envolve violnsia hasoru feto ida, dala barak sira-nia formasaun laiha. Aleinde ida-nee, polsia sira hetan dezafiu lojstiku barak neeb afeta sira-nia kapasidade atu investiga krime hanesan nee. Nunee ms, laiha kapasidade forensika hodi hetan, rai no analiza amostra fziku sira hosi kazu violnsia domstika, no ida-nee bele ameasa investigasaun ne'eb lao diak hela. Ikus liu, falta meius atu proteje vtima sira bainhira sira lori problema ba tribunl nu'udar kestaun importante ida.

Maski relatriu sira hatudu katak iha kazu barak liu kona-ba violnsia bazeia ba jneru neeb tama ona tribunl iha 2008 kompara ho 2004, iha kazu barak tribunl deside katak arguidu livre. Dalaruma ida-nee bele liga ho realidade katak vtima balu hili atu nonook durante julgamentu no labele hatudu fali evidnsia hasoru ema ne'eb tuir alegasaun halo violnsia. Dezenvolvimentu pozitivu ida relasiona ho kazu Violnsia Bazeia ba Jneru mak estabelesimentu rede refernsia nasionl, neeb inklui VPU sira, Ministriu Solidariedade Sosil no ONG sira, neeb fornese apoiu, asistnsia, akonsellamentu no lona ba vtima sira. Maski nunee, organizasaun hirak-nee sei enfrenta hela dezafiu boot ida ba infraestrutura, rekursu umanu sira no apoiu lojstiku. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 67 - 69 Labarik sira Persentajen boot ida husi populasaun Timor-Leste maka labarik ho tinan sanulu resinualu mai kraik ne'eb hasoru problema sosil sira hanesan ema-kiak, laiha-servisu no analfabetizmu. Aleinde ida-nee, tanba laiha rejime jurdiku ba labarik sira, sira laiha protesaun no nu'udar rezultadu sira-nia situasaun sai perigozu liutn. Iha nesesidade urjente ida atu harii enkuadramentu legl ida-ne'eb sei haree ba labarik sira no kestaun sira-ne'eb espesfiku ba sira hanesan responsabilidade inan-aman nian, adosaun, guarda no protesaun ba labarik. Nunee ms prioridade tenke f ba proposta sira lejizlativu nian hodi haree ba delinkuente juvenl. Aleinde dezenvolve lei, iha nesesidade korrespondente ida hodi hasae profisionl Timoroan sira-nia kompetnsia maka haree ba labarik sira. Ho ida-nee, importante ms atu hadiak abilidade husi sira ne'eb responsavel atu identifika, relata no tau matan ba, abuzu neeb akontese hasoru labarik sira. Presiza ms formasaun ba juis sira no atr tribunal sira seluk kona-ba lejizlasaun ruma neeb promulga ona no relasiona ho labarik sira. Agora daudaun, la iha kontrolu husi tribunl ba desizaun atu haruka labarik ba hela fatin alternativu, no jeralmente protesaun la sufisiente atu garante sira-nia direitu atu koalia, tuir sira nia idade no maturidade, iha kualkr prosesu judisil ne'eb bele f impaktu ba sira-nia direitu. Tenke f konsiderasaun ba prinspiu bziku sira ne'eb relasiona ho labarak nia interese no tenke respeita sira-nia opiniaun. Ikus liu, bainhira konsidera papl fundamentl neeb halao hosi Departamentu Protesaun no Asistnsia Sosil ba Labarik Kbiit-Laek sira, instituisaun governu nian neeb responsabiliza atu f protesaun ba labarik neeb hasoru risku no hetan abuzu, presiza hasae koordenasaun ba problema sira kona-ba justisa ba labarik entre departamentu nee, tribunl sira no instituisaun relasionadu seluk, inklui Ministriu Pbliku, polsia no Defensoria Pbliku.

Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 70 - 72 Disputa sira ba rai no propriedade Tuir dadus ne'eb iha, disputa ne'eb akontese barak liu hotu iha Timor-Leste relasiona ho konflitu kona-ba rai no propriedade. Ho nunee, problema barak hetan rezolusaun iha sistema justisa forml nia liur, no kazu uitoan de'it maka entrega ba tribunl. Maib tuir informasaun ne'eb iha, sei iha kazu disputa rai barak tebes husi Timor-Leste tomak ne'eb seidauk disputa. Nu'udar rezultadu, kazu sira nee hamosu tensaun aas entre viziu sira no iha komunidade sira-nia leet, neeb dalaruma provoka violnsia grave. Kestaun sira ne'eb relasiona ho propriedade no rai-nia-na'in sai komplikadu, tanba iha rejime oioin ne'eb halao durante tinan ruanulu resin-lima nia laran. Nee difisil tebetebes atu avalia reklamasaun ba rai rohan ida bazeia ba ema ida-idak nia direitu tuir lei Portugs, lei Indonzia, ka problema okupasaun ba rai nee. Aleinde ida-nee, iha nivel prtiku, dokumentu barak ne'eb identifika propriedade ema-nian ahi-han nuudar rezultadu hosi krize sira ne'eb akontese iha 1999 no 2006. Nunee ms, perturbasaun iha tempu pasadu rezulta ba dezlokasaun sosil no povu neeb dala barak obriga ema hodi abandona sira-nia propriedade, neeb ema seluk ba okupa fali. Fatr adisionl idaneeb komplikadu maka maski direitu feto nian ba rai bele rekoese iha lei, maib direitu ba rai-nian sira-nee tradisionalmente sempre la rekoese. Ho ajuda hosi doadr sira, iha projetu ida foin daudauk nee lao hela atu resolve kestaun barak kona-ba rai, neeb inklui lejizlasaun no rejistu. Iha ezbosu lei ida kona-ba rai-nain diskute ona iha konsulta pbliku lubuk ida neeb organiza hosi Ministriu Justisa. Elaborasaun ba lei nee tenke kontinua sai prioridade boot ida, no bainhira aprova ona, juis sira no autr legl sira seluk hanesan ms ho sira-ne'eb oferese servisu mediasaun tenke hetan formasaun kona-ba kestaun sira rai nian, inklui kona-ba lejizlasaun foun. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 72-73 12. Prepara Jerasaun Foun Atu bele prepara jerasaun foun atu sai profisionl legl presiza aprosimasaun oioin ne'eb envolve edukadr, juis, prokuradr, defensr pbliku no advogadu sira ho ms tulun husi setr pbliku no privadu. Estabelesimentu ba programa estudu ba lei nian iha Universidade Nasionl Timor-Leste (UNTL), hanesan universidade mesak ida-neeb akreditadu iha Timor-Leste ho programa hanesan nee, sai hanesan hakat importante ida ba dahuluk nian. Maib seidauk iha estratjia ida relasiona ho esforsu hotu ba edukasaun ne'eb presiza hodi fornese tan rekursu umanu sira ba sistema justisa nian iha tinan hirak oin mai. Aleinde nee, seidauk iha avaliasaun ida kona-ba nesesidade rekursu umanu ba sistema justisa nian ba tempu naruk. Asuntu prinsipl balu ms seidauk rezolve. Universidade privadu rua neeb fornese lisensiatura ba estudu lei nian, Universidade Dili no Universidade da Paz, seidauk iha

akreditasaun husi governu. Tetun bele sai hanesan lian ida-neeb asesivel liu ba estudante sira mak estuda lei, maib falta atensaun neeb sufisiente mak halo susar tebes atu dezenvolve ba objetivu legl nian. Laiha servisu ruma mak halo ona kona-ba atu harii kultura Timoroan nian ida ba bolsu estudu ba lei nian iha lian Tetun ka Portugs. Seidauk iha profesr no instrutr sira seluk ho nmeru natoon, hodi sustenta an. Reprezentasaun feto nian iha sistema nia laran sei fraku nafatin, no presiza aumenta nmeru no kualidade sira ne'eb hakarak estuda lei. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 74 - 76 13. Atu ko'alia Justisa nia Lian Asuntu ida-ne'eb mosu beibeik iha relatriu nee relasiona ho lian. Hanesan hakerek iha Konstituisaun Timor-Leste, katak Tetun no Portugs maka lian ofisil nasaun nian. Lian portugs halao papl dominante ida iha sistema justisa, ne'eb reflete envolvimentu makaas husi pesol internasionl sira ne'eb mai husi nasaun hirak ne'eb koalia lian Portugs. Lian ida-nee f influnsia ba prosesu prepara lejizlasaun, treinamentu iha Sentru Formasaun Jurdika no prosedimentu tribunl. Tanba nee, atr legl ne'eb servisu iha sistema justisa tenke hetan flunsia iha lian Portugs hodi avansa an. Ho nunee, atr barak iha sistema justisa nia laran hasae sira-nia kapasidade atu koalia lian portugs iha tempu badak. Maski nunee, avansu sira nee la halakon faktu katak lian sempre sai dezafiu ida ba maioria partisipante iha prosesu justisa, hah hosi juis ba too litigante sira. Ninia rezultadu maka, presiza hela abordajen rua. Ida maka atu reforsa kampaa edukasionl neeb halao too agora relasiona ho kompetnsia atu uza lian Portugs ba labarik no adultu sira hodi hah transforma Timor-Leste ba sosiedade ida-ne'eb uza lian rua. Ho nunee, estudu ba lian Portugs tenke kontinua no tenke hametin liutn iha nivel universidade. Inisiativa sira ne'eb halao daudaun iha nivel edukasaun primria no sekundria tenke ms kontinua hodi hametin liutn. Abordajen ida seluk, neeb atu hanesan ho abordajen dahuluk, maka atu dezenvolve Tetun Legl neeb bele sufisiente hodi utiliza relasiona ho aspetu hotu-hotu iha sistema justisa tomak. Nee sei ezije programa ida-neeb koordenadu ho intensivu ne'eb tenke envolve ms akadmiku, atr legl, linguista no tradutr sira. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 77 - 78 14. Enfrenta Impunidade no Ezije Responsabilizasaun Agora daudaun sistema judisil iha Timor-Leste la envolve ativamente iha prosesu atu tau matan ba krime sira iha tempu pasadu ka atu responsabiliza sira-neeb komete krime hirak-nee. Maib, laiha dvida katak Artigu 160 husi Konstituisaun hatuur katak infrasaun ne'eb akontese entre 1974 no 1999 bele prosesa iha tribunl nasionl ka iha tribunl internasionl. Hanesan nee ms, Artigu 163.1 hatuur kona-ba estabelesimentu painl bridu espesil ida ne'eb kompostu husi juis nasionl no internasionl sira ho

jurisdisaun kona-ba krime grave sira-neeb komete entre 1 Janeiru no 25 Outubru 1999. Prembulu husi Dekretu-Lei neeb promulga Kdigu Prosesu Penl nunee ms rekoese ezistnsia painl sira-nee ho Artigu 3 husi Dekretu-Lei nee konfirma katak enkuadramentu legl ba funsionamentu Painl Espesil sira harii ona, maski oras-nee painl sira la funsiona. Serak tribunl internasionl sei atu harii hanesan rekomenda hosi Komisaun Peritu nian, sei iha akuzasaun no mandatu kapturasaun barak iha rai laran neeb sei pendente hasoru akuzadu atus-ba-atus kona-ba violasaun hasoru umanidade no krime grave seluk ne'eb komete iha 1999. Se lideransa Timor-Leste sira deside atu la apoia prosesu judisil nasionl ida-nee, hodi responsabiliza sira-neeb halo krime grave sira iha tempu pasadu, tenke klaru katak tantu ONU komu doadr sira seluk, karik iha pedidu, ms prontu ona atu fornese rekursu nesesriu sira hodi apoia prosesu nee. Iha kualkr sirkunstnsia, konsidera katak akuzadu sira-neeb hetan ona akuzasaun bele filafali mai Timor-Leste, hanesan Maternus Bere, juis, prokuradr no defensr nasionl sira tenke hetan formasaun apropriadu liuhosi Sentru Formasaun Jurdika hodi bele kaer kazu sira-nee. Ekipa Investigasaun Krime Grave tenke kontinua funsiona no hetan apoiu no rekursu ne'eb apropriadu too bele konklui ona investigasaun sira no entrega tiha ona ba Gabinete Prokuradr-Jerl materil no dokumentasaun hotu-hotu ne'eb nesesriu hodi permite kazu sira-nee bele julga iha tempu oin mai. Aleinde ida-nee, fasilidade adekuada sira tenke organiza atu nunee evidnsia forensika no evidnsia seluk ne'eb presiza husi SCIT las atu rai deit maib tenke konserva ho didiak, hodi konsidera dezafiu sira ne'eb mosu tanba klima lokl. Ikus liu, SCIT tenke ms hetan apoiu hodi ajuda dezenvolve kapasidade nasionl hodi prosesa krime grave sira-neeb investiga ona husi unidade ne'e, mezmu konstitui violasaun lei nasionl ka internasionl. Testu kompletu no rekomendasaun sira hakerek iha pjina 79 - 85 15. Konkluzaun Hanesan observa ona iha relatriu nee, progresu signifikativu halao ona hodi dezenvolve sistema justisa tomak iha Timor-Leste. Maski sei iha nesesidade no dezafiu balu, Timoroan sira ne'eb hasoru ho ekipa avaliasaun nian hatudu dedikasaun no kompromisu boot. Maski laiha dvida katak sira haree nesesidade hodi hetan nafatin konsellu no asistnsia husi komunidade internasionl, sira hetan motivasaun husi vizaun ida ba sistema justisa neeb halao husi Timoroan ba Timoroan. Nee objetivu idaneeb valiozu no esforsu nee tenke hetan nafatin apoiu husi komunidade internasionl.

VI. Vizaun Jerl Antes halo avaliasaun ba nesesidade hotu iha sistema justisa Timor-Leste nian, uluk liu ita tenke responde lai ba pergunta bziku ida: Sistema nee nia objetivu saida? Resposta ba pergunta nee esensil tebes atu determina katak sistema justisa ida iha rekursu adekuadu atu responde loloos ba nesesidade sira iha nasaun laran. Klaru katak objetivu prinsipl husi sistema nee mak atu halao justisa no atu tulun asegura estadu-direitu. Mezmu iha sistema legl oioin iha mundu, iha rekoesimentu iha mundu tomak kona-ba nesesidade atu fornese enkuadramentu institusionl hodi fasilita justisa. Hanesan nee ms, funsaun husi sistema hanesan nee atu f tulun ba estadudireitu hanesan buat fundamentl ida atu hamoris kultura ida-neeb instituisaun demokrtiku sira bele funsiona. Maib, aleinde konsiderasaun sira nee hotu, sei eziste hela realidade loroloron neeb ita tenke rekoese: sistema justisa ida s bele hetan susesu bainhira f justisa ba povu simples. Povu baibain iha espetativa ba sistema justisa ne'eb simples deit: disputa sira tenke rezolve, sala tenke halo loos tiha, lia loos tenke defende, ema neeb halo sala tenke hetan kastigu no sira neeb sofre husi ema seluk nia hahalok tenke hetan kompensasaun ka apoiu ruma. Aleinde ida-nee, tenke iha prosesu kredivel hodi alkansa objetivu hiraknee. Prosesu nee tenke transparente, efetivu, efisiente, lalais no justu. Buat sira nee las espetativa estraordinria ba ema Timor-Leste, ka kualkr nasaun ruma. Importante atu konsidera espetativa sira nee hodi dezenvolve vizaun koerente ida konaba oins sistema justisa Timor-Leste jeralmente tenke funsiona. Importante ms atu konsidera asuntu hirak-nee se ita hakarak halo duni avaliasaun loloos ba nesesidade sistema nee nian, tan sistema nee buka hakaas an atu halo remata ninia misaun. Enkuantu halao tarefa nee, ekipa nota katak progresu balu halao tiha ona, iha sistema justisa Timor-Leste nian, liuliu iha tinan hirak liub. Tantu Timoroan sira komu ema sira ne'eb f tulun merese atu hetan hahii tanba foti pasu signifikativu too agora hodi garante katak estadu-direitu sai duni realidade ida iha zia nia nasaun foun liu hotu nee. Maski nunee, sei iha nafatin dezafiu barak no relatriu nee iha objetivu atu avalia nesesidade sira ne'eb eziste hela.

VII. Kompleta Enkuadramentu Legl Hanesan hakerek iha Konstituisaun, Timor-Leste nuudar estadu demokrtiku bazeadu estadu-direitu, povu nia hakarak no respeitu ba dignidade umana. Ema hotu-hotu tenke kumpre lei, no Estadu rasik tenke kumpre Konstituisaun no Lei. 2 Aleinde Konstituisaun, Timor-Leste nia fonte lei mak lejizlasaun ne'eb aprova husi Parlamentu no dekretu-lei no instrumentu legl sira seluk ne'eb Governu f-sai. Aleinde lei domstika, 3 Konstituisaun ms rekoese direitu internasionl no hatuur katak sistema legl iha rai laran tenke adota prinspiu jerl ka kostumeiru husi direitu internasionl, no ms regra sira ne'eb hatuur iha konvensaun, tratadu no akordu ne'eb vigora iha Timor-Leste. Kona-ba ida-nee, Timor-Leste ratifika tiha ona tratadu direitus umanus internasionl no konvensaun oioin. 4 Maib, bainhira halo hanesan nee, dala barak tenke ms aprova lejizlasaun komplementr hodi aplika akordu internasionl hirak-nee. Iha rea balu ne'eb prosesu halo lei hetan rezultadu signifikativu, inklui adosaun Kdigu Penl, Kdigu Prosesu Penl, Lei kona-ba Protesaun ba Sasin, Kdigu Prosesu Sivl no lei sira seluk. Kdigu Sivl foin daudaun hetan aprovasaun husi Konsellu Ministru no iha tempu besik oin mai sei entrega ba Parlamentu Nasionl.5 Nunee ms, lei ida kona-ba violnsia domstika hetan aprovasaun husi Konsellu Ministru no la oras tan sei entrega ba Parlamentu. Maski Timor-Leste hetan ona progresu signifikativu hodi promulga lejizlasaun nasionl no adota akordu internasionl sira, sei iha rea lubuk ida husi enkuadramentu legl neeb tenke kompleta. Ami nota katak oras nee laiha lei sira-neeb vigora kona-ba kestaun sira-ne'eb envolve labarik, maski iha esforsu ne'eb halo dadaun hodi prepara lejizlasaun kona-ba adosaun, direitu no devr aman-inan nian, no tutela. No ms, foin daudauk inisiativa ida lansa ona hodi dezenvolve Kdigu ba Labarik neeb komprensivu.

Artigu 1.1 no 2.2 husi CRDTL. No ms, tuir Artigu 2.4 hosi CRDTL, Estadu tenke rekoese no valoriza norma no lisan sira iha Timor-Leste ne'eb la kontra Konstituisaun no lejizlasaun seluk ne'eb relasiona espesifikamente ho lei kostumeira. 4 Timor-Leste ratifika ona Paktu kona-ba Direitu Sivl no Poltiku; Paktu kona-ba Direitu Ekonmiku, Sosil no Kulturl; Paktu kona-ba Eliminasaun Diskriminasaun Rasil hotu-hotu; Paktu kontra Tortura no Tratamentu ka Kastigu sira seluk ne'eb Krul, Dezumanu ka Hatn Dignidade; Konvensaun kona-ba Eliminasaun
3

Diskriminasaun Hotu-Hotu hasoru Feto (CEDAW); Konvensaun kona-ba Labarik nia Direitu (CRC); no Konvensaun kontra Korrupsaun. Protokolu opsionl tuir mai ms ratifika tiha ona: Eliminasaun Diskriminasaun hotu-hotu Hasoru Feto; Labarik nia Direitu kona-ba Envolvimentu iha Konflitu Armadu; Labarik nia Direitu kona-ba Trfiku, Prostituisaun no Pornografia ba Labarik; no Protokolu Opsionl Daruak kona-ba Direitu Sivl no Poltiku. Foin daudaun, konvensaun sira tuir mai husi Organizasaun Traballadr Internasionl (ILO) ms ratifika: traballu forsadu (Konvensaun No. 29), liberdade atu halibur no protesaun ba direitu atu organiza an (Konvensaun No. 87), direitu atu organiza an no halo negosiasaun koletiva (Konvensaun No. 98), no eliminasaun forma aat liu hotu husi traballu labarik nian (Konvensaun No. 182).
5

Ezbosu Kdigu Sivl nuudar dokumentu neeb naruk no kompleksu tebes, tanba nee iha posibilidade boot katak Kdigu Sivl sei hamosu diskusaun intensivu no ninia aprovasaun sei han tempu naruk.

Autoridade sira prepara ezbosu lei ida kona-ba delinkuente juvenl. Ho nunee, ami iha preokupasaun boot katan nasaun hanesan Timor-Leste ne'eb iha joven barak loos seidauk iha rejime jurdiku kona-ba delinkuente juvenl. Bainhira labarik ho tinan sanulu resin-neen mai kraik lori ba tribunl, juis tenke rezolve problema nee tuir nia abilidade, bazeia ba prinspiu jerl ne'eb hakerek iha lei. Maib, prinspiu sira hanesan nee seidauk klarifika loloos iha lejizlasaun ne'eb iha relasiona ho foin-sae sira, no tenke tau matan ba problema nee. Aleinde ida-nee, la iha regra prosesul sira ne'eb governa litjiu administrativu sira, neeb inklui iha jurisdisaun tribunl distritl tanba seidauk iha tribunl administrativu. Nunee ms, seidauk iha kdigu komprensivu relasiona ho kustu judisil, liuliu relasiona ho asistnsia jurdika, no la iha dispozisaun ne'eb hatuur katak ema kiak la presiza selu kusta judisil sira. Maski prosesu elaborasaun sei lao hela, tenke prepara Kdigu Traballu ida-neeb hodi troka fali lejizlasaun UNTAET 6 nian. Aleinde ida-nee, importante katak iha Kdigu Komersil hodi estabelese sistema ne'eb efisiente ba ezekusaun kontratu komrsiu sira, no ms lejizlasaun adekuadu hodi trata kestaun propriedade nian. Elementu hirak-nee importante atu fornese ambiente ida-neeb seguru ba investimentu iha Timor-Leste, ho nunee sei promove dezenvolvimentu komrsiu hodi hamoris ekonomia iha rai laran. 7 Iha governu ida-ne'eb reprezentativu, reprezentante sira povu nian mak halo lei. Maski nunee, prosesu halo lei hametin ona liuhosi konsulta populr kona-ba lejizlasaun espesfiku. Pelumenus, sujestaun husi pbliku bele ajuda sira ne'eb halo lei atu alia proposta lei sira ho realidade iha Timor-Leste, ho nunee bele reflete diak liu povu nia hakarak. Aleinde ida-nee, mekanizmu hanesan nee sei ajuda promove envolvimentu feto, diretamente no liuhosi grupu reprezentativu sira, iha prosesu sira ne'eb normalmente taka ba sira. Konsulta populr sira halao ona relasiona ho kestaun lubuk ida, hanesan lei kona-ba rai, kdigu labarik nian no kestaun sira kona-ba direitu kostumeiru. Iha preokupasaun espesfika sira relasiona ho elaborasaun lejizlativa neeb presiza mensiona. Ba dahuluk maka presiza atu trads ezbosu lei sira hotu liuhosi prosesu konsulta populr no diskusaun iha parlamentu. Etapa hirak-nee la bele sai efetivu bainhira proposta ne'eb hetan revizaun la hakerek iha lian ne'eb komprende husi pbliku ka sira-nia reprezentante. Maski Konstituisaun rekoese Tetun no Portugs nuudar lian-ofisil iha nasaun laran, pasu fundamentl ba estadu-direitu maka povu tenke iha asesu signifikativu, no se bele tenke komprende lei sira neeb governa sira-nia nasaun. Ba razaun sira-nee, proposta sira hotu no lei sira ne'eb promulga tiha ona tenke

Regulamentu UNTAET no. 2002/05, kona-ba estabelesimentu kdigu traballu ba Timor-Leste. Tuir relatriu Banku Mundil Halo Komrsiu 2010: Reforma liuhosi Tempu Difisil, Timor-Leste hetan pozisaun da-164 husi ekonomia nasaun hamutuk 183 iha mundu tomak. Nasaun nee koloka ikus-liu iha rea rua neeb diretamente f influensia ba enkuadramentu jurdiku pas nian. ezekusaun ba kontratu sira (183 husi 183) no rejistu propriedade (183 husi 183). Iha ms preokupasaun kona-ba taka empreza ida (183 husi 183) no hetan krditu (181 husi 183). Ida-nee ms relasiona ho difikuldade sira atu rejista propriedade, ne'eb hamosu difikuldade atu halibur kolaterl hodi hetan emprstimu negsiu nian.
7

disponivel las deit iha Portugs, maib ms iha Tetun. 8 Maski ida-nee sei sai tarefa neeb importante tebe-tebes no sai presiza foku ne'eb boot liu ba dezenvolvimentu terminolojia jurdiku iha lian Tetun, tarefa nee importante tebe-tebes. Nuudar ezemplu, ezbosu lei kona-ba rai trads tiha ona husi Portugs ba Tetun molok halao konsulta populr no tenke serve nuudar modelu ida ba futuru. Iha ms preokupasaun katak bainhira adota deit modelu estatutu estranjeiru hotu-hotu, dalaruma pratika nee la konsistente ho realidade iha Timor-Leste. Iha ms preokupasaun partikulr kona-ba sistema jurdiku nia kapasidade atu integra no aplika rejime lejizlativu ne'eb foti husi modelu nasaun seluk nian. Lei sira-neeb kompleksu liu ka la relasiona loloos ho esperinsia atul Timoroan nian, dalaruma sei la implementa, maski adekuadu ka lae. Nunee ms, lei sira tenke lao hamutuk ho rekursu sira ne'eb disponivel atu implementa lei sira nee. Maski asesr jurdiku internasionl halao ona papl fundamentl ida hodi elabora lejizlasaun nasionl, importante tebe-tebes katak funsionriu nasionl tenke hetan formasaun hodi halo lei, las deit ho objetivu atu dezenvolve sira-nia abilidade tknika, maib ms atu prepara sira hodi nunee iha tempu oin mai bainhira sira toma responsabilidade atu halo lei. Nunee ms, sira tenke aprende atu sai asesr jurdiku hodi hatoo sira nia koesimentu ba Timoroan sira-neeb mai servisu tan ho sira. Tanba nee, pozitivu tebes katak Sentru Formasaun Jurdika oras nee oferese kursu formasaun ba graduadu sira hosi rea direitu ne'eb rekruta husi Ministriu Justisa. Kursu dahuluk ba asesr jurdiku sira hah iha Maiu 2009, neeb hah ho faze tolu husi formasaun teriku, no tuirfalimai sei hetan estjiu ida iha Ministriu. Ema sira iha Ministriu Justisa ne'eb halo lei halo esforsu diak tebes atu koordena elementu lejizlativu oioin neeb relevante ba setr justisa. Maski nunee, ema sira ne'eb prepara ezbosu lei seidauk servisu hamutuk, no presiza antesipa oins kada inisiativa lejizlativu liga ba malu, ho nunee garante armonizasaun diak liu iha kuadru legl nia laran. Nunee ms, hanesan hakerek ona iha leten, importante katak dispozisaun legl sira koordena ho maneira realista hamutuk ho rekursu sira ne'eb disponivel no meius ba implementasaun. Rekomendasaun Iha nesesidade klaru ida atu kompleta enkuadramentu legl bziku iha Timor-Leste, ne'eb hah ho inisiativa lejizlativu tolu, hanesan Kdigu Sivl, Lei kona-ba Violnsia Domstika no Lei kona-ba Rai. Tenke f atensaun espesil hodi kompleta no entrega ezbosu lei ne'eb hala'o hela kona-ba kestaun barak ne'eb relasiona ho labarik, inklui tutela, adosaun, responsabilidade inan-aman nian no protesaun ba labarik. Nunee ms prioridade tenke f ba proposta lejizlativa sira neeb relasiona ho delinkuente juvenl.

Tenke dezenvolve Kdigu Traballu no Kdigu Komersil nu'udar prioridade lejizlativu. Lei hotu-hotu neeb promulga ona too oras-nee tenke trads ba lian Portugs no Tetun. Lei pendente hotu-hotu, espesialmente lei sira-neeb liuhosi prosesu konsulta populr no sira-neeb entrega ona ba Parlamentu, tenke ms trads lailais ba lian Portugs no Tetun. Tenke lansa inisiativa ida hodi dezenvolve padraun Tetun Legl liuhosi tradusaun ne'eb apropriadu ka adapta terminolojia. Projetu nee sei inklui preparasaun disionriu legl iha lian Tetun no instrumentu sira seluk ne'eb bele uza iha kursu edukasaun legl tantu iha Sentru Formasaun Jurdika komu fakuldade direitu sira. Asesr jurdiku internasionl halao sira-nia knaar ho badinas, maib presiza planeia ba tempu iha futuru bainhira funsaun sira-nee bele ezekuta hosi sidadaun Timoroan. Nunee ms, prosesu halo lei, inklui servisu Parlamentu, sei presiza formasaun ba asesr legl lubuk ida hodi fornese apoiu tkniku ho apoiu seluk ne'eb apropriadu. Ho nunee esforsu konsentradu ida tan tenke halo hodi fornese kapasitasaun ba pesol nasionl atu troka sira-nia kolega internasionl sira. Etapa adisionl sira tenke foti enkuantu dezenvolve enkuadramentu legl iha Timor-Leste hodi asegura katak lei sira armonizadu diak liu no hetan koordenasaun realista tuir rekursu ne'eb disponivel atu fasilita implementasaun. Tenke dezenvolve manul ida kona-ba prtiku neeb diak kona-ba oins prepara no halo lei, ne'eb disponivel iha lian ofisil rua. Tenke foti pasu sira-ne'eb apropriadu hodi garante katak ninia dispozisaun sira implementa ho efiks, tantu iha Governu komu Parlamentu Nasionl.

VIII. Hametin Judisiriu: Juis no Tribunl sira Estrutura judisil iha Timor-Leste maioria nee hanesan ho sada maka institui hosi UNTAET iha tinan 2000 9 no komposta hosi Tribunl Rekursu no Tribunl Distritl haat. Tribunl sira seluk neeb mensiona iha Konstituisaun seidauk estabelese, inklui Tribunl Supremu no Tribunl Kontas. Oras nee daudaun iha juis nasionl sanulu resin tolu no juis internasionl nain tolu neeb serb iha tribunl sira rai nee nian. Juis Portugs nain haat tan foin lalais nee hetan tomada pose no sei serb iha Timor-Leste iha fulan balu tuirmai, hodi troka sira-nia kontraparte Timoroan sira neeb sei ba Portugl atu tuir formasaun. Interkmbiu sira judisil neeb hanesan kontempla tuirmai, hodi fornese formasaun adisionl ba juis Timoroan sira no ms oportunidade atu hetan esperinsia sistema tribunl nian ida-neeb funsiona tomak. Maski buat nee tenke sai objetivu ida-neeb klaru katak, too ikus funsaun prinsipl judisil sira tomak iha Timor-Leste sei halao, eskluzivamente, hosi juis Timoroan sira, eventualidade ida-nee sei mosu iha tinan lubuk tuirmai. Iha nesesidade atu koloka juis barak tan, neeb fornese justisa iha fatin barak liutn iha Timor-Leste. Juis sanulu resin tolu, la haree ba sira-nia mritu no sira-nia kompromisu, simplesmente la bele alkansa nesesidade sira justisa nian ba ema tokon ida-neeb hela namkari iha rai laran, dala ruma iha rea remota sira. Nunee ms, tribunl distritl haat, tribunl ida (Baucau nian) neeb iha jurisdisaun ba kuaze metade territriu nasionl, la adekuadu ho kuantidade atu serb pbliku Timor-Leste nian tomak. Maski relatriu nee foka konsiderasaun ida-nee iha seksaun neeb hanaran Lori Justisa ba Besik Povu, buat nee mensiona iha nee hanesan kestaun importante ida-neeb sistema judisil hasoru. Maib, juis sira Timor-Leste nian la tuur no haree deit, no sira lori tiha ona justisa mvel ba distritu dook sira, hodi halao prosedimentu sira iha fatin seluk duk iha sira-nia tribunl sira rasik. Kona-ba tribunl distritl haat neeb iha, estrutura fziku hosi tribunl ida-idak nee jeralmente diak. Dezafiu sira mosu oioin, hosi seguransa servisu eltriku nian ba too ezistnsia internet, neeb fornese meius valiozu ida ba komunikasaun entre tribunl remota sira rai nee nian. Maski komputadora neeb funsiona, impresora, mkina fax no mkina fotokpia balu eziste iha kada instalasaun tribunl nian, maib iha problema sira neeb sriu kona-ba fornesimentu no manutensaun. Buat nee labele hatete katak infraestrutura teknoljika tribunl sira-nian nee adekuadu ona. Dezenvolvimentu sistema segimentu kazu neeb uniforme no konfiavel tenke sai nuudar prioridade ida. Informasaun hanesan nee tenke iha rotina no maneira ida-neeb estruturadu no bele hetan asesu fasil, las deit ba objetivu sira transparnsia nian, maib ms atu dezenvolve efisinsia iha jestaun kazu nian. Jestaun diak presiza mekanizmu atu

Regulamentu No. 2000/11, ne'eb hetan emenda liuhosi Regulamentu No. 2001/25. Maib, iha ona inisiativa ida relasiona ho preparasaun lejizlasaun kona-ba organizasaun tribunal sira.

sukat, no sistema segimentu kazu nee sai importante ba prosesu nee. Liutn ida-nee, ezistnsia hosi informasaun kazu hanesan nee, fornese baze importante ida atu avalia dezempeu atr judisil sira-nian. Tanba nee duni, estatstiku sira neeb konfiavel ms apoia responsabilizasaun profisionl. Sistema segimentu kazu neeb buka esforsu atu harii too oras nee, ho asistnsia internasionl nian motivadu diak tiha ona, maib maioria la iha susesu. 10 Bazeia ba informasaun neeb iha, nmeru kazu oras nee nian iha tribunal julgamentu kuaze kazu 1.800, ho kuaze kazu 1.200 hosi kazu sira-nee sei pendente hela iha Tribunl Distritl Dili. Iha ms kazu 60 hanesan nee pendente hela iha Tribunl Rekursu, neeb kuaze kazu sira nee arkiva hela iha mandatu tribunl oras nee nian. Maski sai difisil tiha ona atu determina durasaun tempu kazu sira-nian iha nivel tribunl distritl, jeralmente haree ba laiha adiamentu neeb signifikativu iha prosesu kazu kriminl sira. La hanesan atu hatete kona-ba kazu sivl sira, neeb adiamentu sira nee sai rotina liutn. Buat nee espesialmente sai problemtiku iha kazu sira neeb envolve disputa kona-ba rai nian mak la rezolve. Kazu sira hanesan nee las deit konstitui fonte diskordnsia iha komunidade sira-nia laran, maib ms kazu sira-nee sai nuudar provokasaun boot ida ba violnsia no lalaok kriminl. Kona-ba kazu sivl sira jeralmente, la bele hatete katak kazu sira nee relativamente uitoan iha nmeru bainhira kompara ho kazu kriminl sira, neeb sublia faktu katak tribunl distritl sira, signifikativamente, la utiliza ho efisinsia hosi pbliku atu hetan rezolusaun ba disputa sivl sira. Nmeru sira mak iha foin lalais nee hatudu kona-ba nmeru kazu kriminl kuaze 1.500 neeb pendente hela, kompara ho kazu sivl 300. Importante atu haforsa ba judisiria maka Sentru Formasaun Jurdika (SFJ), neeb estabelese iha tinan 2004. Ninia knaar prinsipl maka atu treina juis, prokuradr no defensr pbliku sira maski knaar nee habelar ba profisionl sistema justisa nian seluk ms. 11 Kursu formasaun neeb fornese iha SFJ ba juis sira nee sai obrigatriu no iha faze tolu. Faze dahuluk nee fahe ba parte rua no kobre perodu tinan ida ho balun. Tinan dahuluk ba perodu nee nuudar formasaun teoria jerl neeb halao hamutuk ba partisipante sira hotu, ho perodu fulan-neen tuirmai ba instrusaun terika neeb futuru juis, prokuradr no defensr pbliku sira hetan formasaun keta-ketak. Durante tinan dahuluk partisipante sira estuda kona-ba Lei Sivl no Prosesu Sivl, Kdigu Penl no Prosesu Kriminl. Sira ms simu instrusaun iha lian Portugs no Tetun. tika profisionl no deontolojia, direitus umanus, direitu labarik no feto sira-nian, no lei administrativa nuudar parte hanesan ba programa formasaun nian. Iha finl tinan formasaun nian, kandidatu sira neeb susesu

10 11

Haree, infra, nota-de-rodap 38. SFJ ms iha responsabilidade atu f treinu ba ajente rejistu no notriu, ofisil justisa no funsionriu husi Ministriu Pbliku, funsionriu husu Diresaun Nasionl Prizaun no Servisu Reinsersaun Sosil. Liu tan idanee, SFJ ms responsabiliza atu fornese kursu treinu profisionl ba funsionriu pbliku sira seluk iha rea justisa no lei; apoia atividade treinu ba advogadu; promove no dezenvolve estudu legl, atividade peskiza no publikasaun obra sientfika; no promove dezenvolvimentu no jestaun biblioteka jurdika.

seti tama programa ida hosi programa fulan-neen keta-ketak ba juis, prokuradr no defensr pbliku, ho kursu sira neeb apropriadu ba kada funsaun. Parte datoluk no parte finl husi formasaun nee maka perodu tinan ida ba servisu estjiu iha kandidatu nee nia ramu. Durante tempu nee, partisipante sira halao knaar judisil, prokuradoria ka defensoria pblika nian ho supervizaun hosi mentr internasionl sira. Kandidatu sira ms atende kursu adisionl sira iha Sentru Formasaun Jurdika durante sira-nia perodu estjiu tinan ida nian. Esperinsia foin lalais nee nian ho programa formasaun nee sumariza iha tabela tuirmai.
Formasaun ba Juis, Prokuradr no Defensr Pbliku iha SFJ: Vizaun Jerl Kursu Ema ne'eb simu 40 15 18 Kompleta M 7 2 Juis F 4 0 Prokuradr M 6 2 F 3 2 Defensr Pbliku M F 5 2 3 1

2005/2007 2006/2009 2008/2011

27 10

Ema nain 14 kontinua ba etapa daruak husi treinu (Iha espetativa katak nain 4 sei sai juis, nain 5 sei sai prokuradr no nain 5 sei sai defensr pbliku.

SFJ halao knaar importante no habelar nian ida iha formasaun no dezenvolvimentu profisionl juis sira-nian no atr sira seluk iha sistema justisa nia laran. Hanesan nunee, entaun labele minimiza importnsia SFJ nian. Formasaun neeb fornese ba juis sira no sira seluk tenke iha natureza kontnuu, no las simplesmente atu kualifika deit atu tama ba iha profisaun espesfika. Edukasaun neeb kontnuu nee importante atu mantein nivel aas profisionalizmu iha tempu naruk. Liutn ida-nee, formasaun hanesan nee labele simplesmente relasiona ho direitu substantivu ka prosesul, maib lida ms ho tika no matria sira seluk neeb iha influnsia ba dezenvolvimentu profisionl juis siranian no sira seluk neeb partisipa iha sistema justisa. Sistema tribunl nian ida mak efetivu ms presiza ofisil tribunl nian neeb formadu no kompetente. Too oras nee, buat nee hamosu liutn tiha ona dezafiu boot ida. Maib, dezenvolvimentu sira foin lalais nian hatudu katak atensaun f tiha ona ba preokupasaun ida-nee. Porezemplu, foin lalais nee lei ida-neeb ema hein kleur tiha ona atu mosu, aprova tiha ona, relasiona ho funsionriu sira neeb serbisu iha tribunl sira, Ministriu Pbliku no Defensoria Pblika, neeb define responsabilidade, knaar no salriu sira iha kada grupu karreira nian. 12 Dekretu-lei ida-nee sei permite administradr sira tribunl nian atu hah prosesu reorganizasaun atribuisaun no pozisaun sira funsionriu sira atul nian no rekruta tan

12

Dekretu-Lei N.26/2009 ho data 9 Setembru (Rejime jurdiku funsionriu sira justisa nian no servisu sira sekretria sira Tribunl nian, Ministriu Pbliku no Defensoria Pblika).

funsionriu sira, tuir nesesidade sira neeb iha. Nunee ms, hein katak SFJ sei lakleur tan hah programa formasaun ba grupu profisionl sira nee. 13 Rekomendasaun Hodi konsidera ba importnsia Sentru Formasaun Jurdiku nian tantu ba juis sira no ms ba atr sira seluk sistema justisa nian, kapasidade SFJ tenke reforsa no dezenvolve liutn iha forma ida ho rekursu umanu neeb aumenta, apoiu teknoljiku neeb diak liu no biblioteka ida-neeb alargada signifikativamente. Tenke dezenvolve no implementa projetu ida iha SFJ atu halibur no halo anlize ba desizaun tribunl Timor-Leste nian. Tenke implementa ms projetu ida ba dezenvolvimentu tratadu sira-nian no kdigu sira neeb anota no ms jornl jurdika sira. Hafoin tiha komplementa formasaun neeb hetan iha Sentru Formasaun Jurdika, juis Timoroan sira ms tenke bele partisipa iha programa formasaun apropriadu neeb fornese iha rai sira seluk. Inisiativa sira hanesan nee las deit fornese oportunidade neeb laiha iha Timor-Leste rasik, maib inisiativa sira nee fornese oportunidade ida atu hetan esperinsia tomak sistema justisa operasionl neeb bele foti lisaun relevante sira no prtika diak sira. Hodi tau ba konsiderasaun restrisaun sira neeb iha, esforsu sira tenke konsentra atu aumenta nmeru juis nasionl sira iha Timor-Leste, no atu aumenta meius sira, neeb juis sira mak halo funsaun bele habelar alkanse servisu judisil sira neeb f ba populasaun sira, ho konsiderasaun neeb f atu aumenta nmeru tribunl distritl nian, no sistematikamente dezenvolve sistema justisa movel ida iha rai laran tomak. Kontinua uza juis internasionl sira atu ezerse funsaun sira prinsipl judisil nian iha sistema tribunl Timor-Leste nian too data espesfiku. Hafoin tiha data nee, juis internasionl sira tenke mantein hanesan konselleiru ba sira-nia kontraparte Timoroan sira, maib sein halao funsaun prinsipl judisil nian. Rekrutamentu ba juis internasionl sira hanesan konselleiru sira tenke refina atu inklui kandidatu neeb hatudu matenek atu f formasaun no mentorizasaun no, iha modu jerl, tranzmite sira-nia koesimentu no kompetnsia sira ba sira-nia kolega profisionl. Molok koloka asesr internasionl hanesan nee, tenke f treinu kona-ba judisiriu nia nesesidade iha Timor-Leste no kestaun partikulr ne'eb f impaktu ba prosesu halo justisa iha rai laran. Enkuantu sira iha Timor-Leste, asesr jurdika internasionl tenke hetan treinu kona-ba lian Tetun hodi haklean sira-nia abilidade atu komunika

13

Lei ida-nee ms fornese pozisaun durubasa permanente ida iha kada tribunl, inklui durubasa rua iha Trinunl Rekursu no durubasa rua iha Tribunl Distritl Dili.

ho kolega Timoroan no fasilita sira-nia kontribuisaun rasik ba dezenvolvimentu Tetun legl durante sira serbisu iha Timor-Leste. Servisu ne'eb halao husi asesr hanesan nee tenke hetan revizaun no avaliasaun regulr, ne'eb sei konsidera opiniaun husi juis timoroan sira. Ho konsiderasaun ba lejizlasaun ne'eb aprova foin daudaun nee, administradr sira iha tribunl tenke kontinua halo rekrutamentu no treinamentu ba ofisil justisa adisionl, ho nunee sei aumenta efisinsia husi tribunl sira. Se bele, tenke planeia no kria tribunl distritl foun, ho konsiderasaun kona-ba ezijnsia adisionl ne'eb sei mosu nuudar rezultadu husi espansaun sistema judisil, liuliu relasiona ho nmeru juis no pesol sira seluk iha momentu nee, no ms disponibilidade rekursu sira seluk ne'eb presiza. Dezenvolve sistema segimentu kazu ne'eb adekuadu, simples, fiavel no efisiente, bazeia ba nesesidade rel ne'eb enfrenta iha sistema tribunl Timor-Leste, no la bele depende ba instrumentu ida ne'eb importa no adapta deit.

IX. Apoia Aplikasaun Lei: Prokuradr no Polsia


Iha Timor-Leste, prokuradr pbliku no polsia nu'udar instituisaun prinsipl rua estadu nian ne'eb fiskaliza no aplika lei. Konstituisaun hatuur katak prokuradr pbliku, ne'eb lidera husi Prokuradr-Jerl, iha responsabilidade atu reprezenta estadu no interese pbliku, no ms lori ba tribunal ema sira ne'eb viola lei. 14 Aleinde ida-nee, Ministriu Pbliku nia lei orgnika ms hatuur katak prokuradr pbliku iha responsabilidade atu lidera investigasaun kriminl maski investigasaun nee halao husi entidade seluk. 15 Tuir Konstituisaun, polsia mak kaer responsabilidade hodi defende estadu-direitu no prevene krime. 16 Lei Orgnika Polsia Nasionl Timor-Leste (PNTL) nian elabora liu tan kona-ba ida-nee no dehan katak responsabilidade atu prevene krime ms inklui investiga krime, ho supervizaun neeb apropriadu, tuir Kdigu Prosesu Penl. 17 Seksaun ida-nee avalia prokuradr pbliku no polsia sira-nia nesesidade, relasiona ho sira-nia papl atu aplika lei, liuliu ba investigasaun no lori krime sira ba tribunl.

Prokuradr sira Ministriu Pbliku kiik demais, ho prokuradr pbliku nain 14 deit (nasionl nain 11 no internasionl nain 3). Prokuradr sira koloka ba eskritriu distritl ne'eb besik tribunl distritl iha Baukau, Dili, Oekusi no Suai. Kada distritu judisil iha territriu no populasaun ne'eb boot, no dezvantajen sira nee inklui ms estrada barak aat, no transportasaun limitadu. Nu'udar rezultadu, prokuradr pbliku sira enfrenta difikuldade atu hasoru malu ho povu neeb sira tenke serve. Dalan ne'eb diak liu hotu atu enfrenta dezafiu hirak-nee mak gradualmente haluan Ministriu Pbliku, liuhosi koordenasaun ho Tribunl, defensr pbliku no advogadu privadu sira. Hamutuk ho ida-nee, Ministriu Pbliku tenke hataan ba nesesidade lubuk ida ne'eb relasiona ninia organizasaun no jestaun, rekursu umanu, dezenvolvimentu kbiit, prosesu no kapasidade atu halo investigasaun, no lojstika. Tanba Ministriu Pbliku iha kapasidade limitadu, pbliku iha preokupasaun kona-ba kazu barak ne'eb sei investiga hela, ho totl kazu 5010 ne'eb sei pendente iha Juu 2009. 18 Ministriu Pbliku koko rezolve problema nee, no dezde Janeiru too Juu 2009, konsege hamenus totl nee tanba rezolve ona kazu 364. 19 Nmeru kazu ne'eb seidauk rezolve bele liga ho nesesidade organizasionl balu ne'eb seidauk hetan atensaun. Nu'udar ezemplu, Ministriu Pbliku laiha sistema segimentu no jestaun kazu ne'eb efetivu. Tanba nee, Prokuradr-Jerl laiha informasaun ne'eb nia presiza hodi avalia servisu husi Ministriu Pbliku no atu dezenvolve estratjia ida atu halo asaun penl

14 15

Artigu 132 husi CRDTL. Lei No. 14/2005, 16 Setembru, Artigu 3. 16 Artigu 147 husi CRDTL. 17 Dekretu-Lei No. 9/2009, 18 Fevereiru, Artigu 2
18 19

Komunikadu Imprensa husi Ministriu Pbliku, Prokuradoria-Jerl Repblika nian, 7 Jullu 2009. Ibid.

ne'eb efetivu. Iha ms dezafiu signifikativu hodi koordena esforsu sira husi prokuradr no polsia sira atu kompleta investigasaun sira ne'eb sei pendente. Prokuradr nasionl sira la hetan monitorizasaun regulr tanba prokuradr internasionl sira tenke foka liu ba sira-nia funsaun primeira lia. Esforsu sira ne'eb halao dadaun iha Sentru Formasaun Jurdika tenke hametin no haluan ho maneira estruturadu. Edukasaun jurdika ne'eb kontnuu hanesan nee tenke fornese ho maneira konsistente. Aleinde idanee, Ministriu Pbliku tenke hetan biblioteka legl nian, las deit relasiona ho edukasaun jerl, maib ms hodi ajuda sira halo sira-nia servisu loro-loron nian. Iha ms nesesidade atu dezenvolve treinamentu ne'eb espesializadu liu relasiona ho oins tenke investiga no prosesa kazu sira neeb envolve fraude finanseiru, korrupsaun no violnsia bazeia ba jneru. Funsionriu nasionl sira iha Ministriu Pbliku ms presiza treinamentu no edukasaun hodi dezenvolve tan sira-nia kapasidade profisionl. Se lae, sira la bele halo sira-nia servisu lah asistnsia internasionl ruma. Sei iha falta signifikativu relasiona ho aspetu fundamentl husi servisu Ministriu Pbliku, inklui protesaun efetivu ba funsionriu, kapasidade atu halo investigasaun, fasilidade no protokolu atu rai no konserva evidnsia. Aleinde ida-nee, Ministriu Pbliku hasoru difikuldade administrativu neeb impede prokuradr no funsionriu atu halo sira-nia servisu ho efiks, liuliu iha distritu sira ne'eb iha Dili nia liur. Ida-nee adia konstrusaun eskritriu ne'eb funsiona no alojamentu iha distritu sira, komunikasaun ne'eb la diak entre eskritriu sira, no servisu tradusaun no interpretasaun neeb la sufisiente. Atubele hah tau matan ba preokupasaun sira nee, Prokuradr-Jerl organiza auditoria esterna. Hafoin revizaun ida-nee, nia deside katak servisu administrativu iha eskritriu nee la adekuadu, no agora nia komesa ona hadiak estrutura no rekruta funsionriu administrativu ne'eb foun. Rekomendasaun Tenke dezenvolve no implementa sistema segimentu no jestaun kazu ne'eb efisiente no efetivu iha Ministriu Pbliku. Sistema nee tenke inklui ligasaun ruma ho polsia. Ministriu Pbliku, liuhosi konsulta ho instituisaun sira seluk justisa nian inklui polsia, tenke dezenvolve no implementa estratjia asaun penl globl ne'eb estabelese prioridade relasiona ho investiga no prosesa krime no estabelese sasukat hodi hamenus kazu pendente sira ne'eb bou hamutuk iha Ministriu Pbliku nia laran Ministriu Pbliku tenke kontinua iha prazu badak no prokuradr internasionl sira tenke halo funsaun primeira lia, no prokuradr sira tenke foka liu ba rea espesializadu hanesan krime sira husi 2006, no korrupsaun. Maib, tuirfalimai, prokuradr internasionl sira tenke foka ba f konsellu no gia ba prokuradr nasionl sira, liuhosi programa konsulta regulr neeb estrutura didiak. Atu bele alkansa objetivu

nee, kada prokuradr internasionl tenke aloka pelumenus 50% husi ninia tempu hodi rezolve kazu hirak ne'eb haruka tiha ona ba nia. Ministriu Pbliku tenke ms dezenvolve no implementa prazu ne'eb definitivu, ho marku refernsia espesfiku, hodi nunee bele transfere funsaun primeira lia ba prokuradr nasionl Tenke dezenvolve no implementa programa treinamentu legl kontnuu ba prokuradr sira hotu ho maneira ne'eb konsistente. Tenke inklui rekizitu anul kona-ba dezempeu indivduu, relasiona ho durasaun no tipu treinu ne'eb kompleta tiha ona. Biblioteka rekursu legl (livru no rekursu eletrniku) tenke estabelese no fornese asesu ba pesol sira hotu iha Ministriu Pbliku. Desizaun judisil neeb relasiona ho kazu Ministriu Pbliku tenke halibur, rejista no analiza. Liuhosi koordenasaun ho polsia, tenke prepara Kdigu Prosesu Penl ne'eb inklui esplikasaun oioin, iha lian Ingls, Portugs no Tetun. Ministriu Pbliku tenke dezenvolve no implementa programa treinamentu neeb espesializadu relasiona ho krime ekonmiku, lavajen kapitais (money laundering), korrupsaun pbliku, trfiku umanu, agresaun seksul, no violnsia domstika. Sentru Formasaun Jurdika tenke dezenvolve no implementa programa ho estrutura diak liu ba funsionriu nasionl sira iha Ministriu Pbliku neeb inklui marku refernsia espesfiku relasiona ho sira-nia abilidade hodi halao knaar krtiku. Ministriu Pbliku tenke avalia medida sira ne'eb nesesriu hodi garante seguransa ba ninia pesol sira. Tenke estabelese ekipa investigadr espesializadu ne'eb inklui membru ho kapasidade atu halo ezame forensika ne'eb sei tuir supervizaun direta husi Ministriu Pbliku. Tenke halo avaliasaun ba prosedimentu atu kaer evidnsia fziku, inklui oins rejista no rai evidnsia nee. Tenke prepara no fornese uma ne'eb apropriadu ba prokuradr no funsionriu sira ne'eb koloka ba distritu sira ne'eb iha Dili nia liur. Tenke estabelese ligasaun komunikasaun ba Ministriu Pbliku nia eskritriu distritl sira, inklui ligasaun internet ba kada eskritriu. Tenke avalia no hametin servisu interpretasaun no tradusaun iha Ministriu Pbliku. Polsia Dala barak povu hetan kontaktu dahuluk ho sistema justisa iha Timor-Leste liuhosi polsia, nu'udar reprezentante estadu ho nmeru barak liu mak defende estadu-direitu.

Hafoin krize 2006, tantu polsia nasionl (PNTL) komu polsia internasionl (UNPOL) halo knaar polisiamentu. Iha fulan Agostu 2009, iha maizumenus polsia nasionl nain 2900 no polsia internasionl nain 1600. Polsia nasionl foti filafali responsabilidade operasionl tomak iha Lautem, Oekusi no Manatutu. Atubele alkansa sira-nia misaun investigasaun, polsia dala barak enfrenta dezafiu. La iha sistema identifikasaun nasionl iha rai laran, no falta nee sai aat liu tanba fatr ne'eb rezulta husi kiak ne'eb sofre husi ema barak. Iha diresaun no nmeru telefone uitoan deit neeb permanente, no povu dala barak muda sira-nia hela fatin. Dezafiu sira ne'eb enfrenta loroloron boot duni, no situasaun nee sai aat liu tanba polsia sei iha nesesidade barak ne'eb la hetan atensaun. Ba polsia nasionl, nesesidade hirak-nee inklui falta lojstika, abilidade, treinamentu, organizasaun no jestaun. La iha ekipamentu esensil no apoiu lojstiku, no ms la iha fasilidade hodi halibur, rai no analiza evidnsia fziku. Treinamentu kona-ba Kdigu Prosesu Penl no Kdigu Penl seidauk sufisiente, no tanba nee prokuradr sira haruka kazu sira ba arkivu ka ba fali polsia hodi halo investigasaun hodi kumpre loloos prosedimentu. Investigadr polsia nian tenke dezenvolve abilidade espesializadu, liuliu iha rea hanesan forensika no agresaun seksul, violnsia domstika, trfiku umanu, krime ekonmiku, lavajen kapitais (money laundering), no korrupsaun pbliku. Administrasaun hasoru difikuldade tanba la iha sistema segimentu no jestaun kazu ne'eb efetivu. Dalaruma polsia internasionl ms enfrenta obstakulu barak, liuliu tanba problema lingua no susar atu hetan ekilbriu entre halo funsaun primeira lia no mentorizasaun. Polsia internasionl enfrenta dezafiu ida tanba sira serbisu iha misaun ONU ne'eb koalia Ingls, maib kuadru legl nasionl, ne'eb sira uza hodi halao investigasaun, hakerek iha lian Portugs no Tetun. Polsia internasionl balu sei halao investigasaun no hakerek relatriu ba Ministriu Pbliku iha lian Ingls, ne'eb kria problema relasiona ho prosedura no tradusaun ba prokuradr sira ne'eb presiza materil iha lian Portugs ka Tetun. Aleinde ida-nee, sei iha nesesidade atu prioritiza mentorizasaun ba kolega nasionl kona-ba investigasaun, atu nunee bele msima transfernsia abilidade durante tempu ne'eb restu mak UNPOL sei marka prezensa iha rai ida-nee. Polsia internasionl ne'eb hakarak halo mentorizasaun hanesan nee tenke hatene didiak Kdigu Prosesu Penl no Kdigu Penl Timor-Leste nian hodi bele f konsellu ba sira nia kontraparte nasionl relasiona ho enkuadramentu investigasaun ne'eb estabelese tiha ona iha kdigu rua nee.
Rekomendasaun

Polsia nasionl tenke halo avaliasaun ba sira-nia ekipamentu no nesesidade iha rea investigasaun, no tuirfalimai dezenvolve no implementa estratjia ida atu prenxe nesesidade hirak-nee.

Polsia nasionl, liuhosi konsulta ho Ministriu Pbliku, tenke estabelese unidade investigasaun forensika no prepara planu tinan ba tinan kona-ba dezenvolvimentu infraestrutura, rekursu umanu no treinamentu ne'eb presiza. Tenke dezenvolve no implementa programa treinu ne'eb intensivu no kontnuu ba polsia internasionl no nasionl kona-ba Kdigu Prosesu Penl, liuhosi konsulta ho Ministriu Pbliku. Importante loloos katak polsia internasionl sai nuudar parte integrl husi programa nee, atubele fornese konsellu apropriadu iha servisu nia laran ba kontraparte nasionl sira. Tenke prepara no fahe livru oan ida iha lian Tetun ba polsia sira ne'eb esplika dispozisaun bziku iha Kdigu Prosesu Penl relasiona ho investigasaun, liuhosi konsulta ho Ministriu Pbliku.
Liuhosi konsulta ho Ministriu Pbliku, tenke dezenvolve no implementa program treinu investigasaun espesializadu ba polsia nasionl, relasiona ho agresaun seksul, violnsia domstika, trfiku umanu, krime ekonmiku, lavajen kapitais (money laundering), no korrupsaun pbliku.

Tenke halo avaliasaun ba polsia nia nesesidade relasiona ho arkivamentu, no tenke dezenvolve estratjia hodi responde ba nesesidade sira nee, inklui kriasaun sistema segimentu no jestaun kazu neeb efetivu. Polsia tenke halo funsaun arkivamentu hotu-hotu iha lian Tetun ka Portugs, bainhira posivel. Ho nunee, informasaun neeb simu husi suspeitu no sasin (inklui vtima) sira ms tenke hakerek iha ida husi lian rua nee. Polsia internasionl tenke dezenvolve no implementa programa mentorizasaun ho estrutura diak liu ba polsia nasionl kona-ba prosedimentu investigasaun, neeb inklui marku refernsia espesfiku hodi transfere abilidade. Polsia internasionl tenke aumenta nmeru ofisil ne'eb halo investigasaun mak koalia lian Portugs, ne'eb bele f mentorizasaun efetivu ba kolega internasionl no nasionl kona-ba kestaun legl. Kdigu Prosesu Penl neeb inklui esplikasaun no ezemplu prtiku tenke prepara iha lian Ingls, Portugs no Tetun, liuhosi konsulta ho Ministriu Pbliku.

X. Garante Ekilbriu entre Defensr Pbliku no Advogadu Privadu Defensr Pbliku Defensoria Pbliku (DP) halo papl prinsipl hodi f reprezentasaun legl iha TimorLeste, no iha responsabilidade atu fornese konsellu no asistnsia legl ne'eb gratuitu ba ema sira neeb kiak liu iha Timor-Leste. Maib, foku husi misaun ida-nee ladn klaru tuir definisaun iha Artigu 3 husi estatutu DP 20 , ne'eb hatete katak DP sei la sees husi ninia responsabilidade hodi fornese servisu ba s deit mak husu. Agora daudaun iha DP nia laran iha opiniaun dominante katak Artigu 3 determina katak ajnsia nee tenke reprezenta ms ema ne'eb la kiak bainhira simu pedidu atu f asistnsia ba sira. Bainhira uza interpretasaun hanesan nee, Artigu 3 kansela tiha Artigu 4. Artigu 4 hatete klaru liu katak DP tenke fornese servisu legl gratuitu ba ema neeb laiha rekursu finanseiru hodi hetan reprezentasaun legl. Interpretasaun ne'eb apropriadu liu ba Artigu 3 ne'eb korresponde ho Artigu 4 indika katak refernsia iha Artigu 3 kona-ba la bele rejeita s deit ne'eb husu servisu legl, tuir loloos signifika katak la bele rejeita atu f reprezentasaun legl tanba kualkr razaun ba ema ne'eb la iha meius atu selu advogadu. Iha preokupasaun ida tan kona-ba sujestaun neeb rona beibeik katak defensr pbliku sira husi DP simu pagamentu direitu ba sira-nia servisu legl husi kliente privadu sira. Tenke foti sasukat iha nivel aas liu hotu husi DP hodi f-sai deklarasaun klaru katak DP nia misaun las deit atu f reprezentasaun ba ema neeb laiha meius, maib ms tenke klarifika katak kliente sira la presiza selu osan hodi hetan servisu legl nee. Maib, prokuradr sira iha pozisaun neeb importante iha Timor-Leste nia sistema justisa, no hetan preparasaun tkniku ne'eb diak liu fali advogadu privadu. Ida-nee tanba sira tuir programa treinamentu hanesan ida ne'eb fornese ba Juis no Prokuradr sira iha Sentru Formasaun Jurdika, maib advogadu privadu sira seidauk hetan treinamentu hanesan nee. Treinamentu hanesan nee hasae sira-nia kapasidade iha rea profisionl ba sira neeb partisipa, no ajuda ema ne'eb hetan diploma kursu direitu neeb foin tama servisu atu halao sira-nia servisu iha tribunl no ms iha fatin seluk ho maneira ne'eb efisiente liu, duk se sira la hetan treinamentu ida-nee. Nu'udar rezultadu, defensr pbliku halao knaar prinsipl hodi fornese asistnsia no reprezentasaun legl iha Timor-Leste. Advogadu privadu sei kaer pozisaun sekundria se sira nafatin laiha asesu ba dezenvolvimentu professional hanesan prokuradr sira. Idanee halo sistema lakon balansu neeb presiza entre reprezentasaun privadu no pbliku, no limite tan opsaun ba ema neeb presiza asistnsia legl. Maski ema barak konsidera katak DP iha advogadu neeb diak liu iha Timor-Leste, sira s bele kobre rea uitoan deit iha Timor-Leste, no defensr barak liu mak konsentra iha Dili, no balu ms iha Baucau. Tenke foti pasu hodi aumenta nmeru ema ne'eb bele

20

Lei-Dekretu No. 38/2008 29 Outubru (Estatutu Defensoria Publika nian).

hetan asesu ba sira-nia servisu, no atu garante katak ema neeb laiha meius, bele hetan reprezentasaun legl iha territriu tomak. Aleinde ida-nee, DP tenke esforsa an atu aumenta kualidade no efisinsia husi asistnsia ne'eb fornese ba kliente sira, liuliu relasiona ho kazu kriminl. Iha preokupasaun ida katak defensr pbliku sira la bele hasoru kois deit sira-nia kliente molok atu tama tribunl, maib tenke hasoru malu antes nee, liu-liu se kliente sira iha detensaun preventiva. Rekomendasaun Defensr pbliku sira tenke fornese servisu eskluzivu ba ema neeb iha rendimentu kiik, ba organizasaun privadu naun-lukru no ba sira neeb refere husi tribunl, hanesan hatete iha Estatutu ida neeb vigora. Tenke dezenvolve kultura defeza publika neeb klaru iha Timor-Leste nia laran tomak, liuhosi kampaa hasae koesimentu no workshop iha nivel komunidade, ne'eb envolve eskola sira, instituisaun lokl, igreja, no fahe informasaun liuhosi mdia. DP tenke dezenvolve servisu movel ba populasaun neeb presiza iha rea rurl, no marka loron ba distritu no subdistritu neeb remota hodi nunee bele fornese ba nivel komunidade. Rdiu sira tenke f-sai informasaun kona-ba PD nia knaar no servisu movel nia prezensa, liuhosi kooperasaun ho lider lokl sira. Tenke fornese tan rekursu umanu ba DP, inklui hotu aumenta tan defensr pbliku hodi garante katak komunidade bele iha asesu diak liu, no iha futuru funsionriu iha DP laran bele Timoroan hotu. Tenke iha treinamentu iha Sentru Formasaun Jurdika neeb kontnuu ba defensr pbliku sira kona-ba kestaun prinsipl iha lei sivl hanesan kontratu, asuntu rai no propriedade, lei famlia no lei administrativu. Tenke halo revizaun no reorganiza prosedimentu internu balu iha DP nia laran hodi nunee bele hasae efisinsia no fornese servisu ba kliente sira neeb diak liu tan. Inisiativa ida-nee bele inklui haruka defensr pbliku ida atu reprezenta kliente ida durante etapa hotu-hotu husi prosesu ida, dezde kapturasaun too apelu, hodi nunee labele haruka kazu ida ba fali defensr pbliku seluk, hanesan akontese dala barak ona iha DP. Tenke fornese servisu ne'eb foka liu ba nesesidade kliente nian, relasiona ho kestaun ida-nee. Advogadu Privadu Konstituisaun hatuur katak advogadu sira halo knaar prinsipl mak kontribui ba administrasaun justisa ne'eb loloos no respeita sidadaun sira nia direitu no interese

lejtimu. 21 Nunee, advogadu privadu halao funsaun xave iha sistema justisa nia laran, no sosiedade tomak. Sira mak fornese servisu reprezentasaun barak liu iha Timor-Leste nia laran, no serve kliente oi-oin. Kontribuisaun niku ne'eb sira fornese mak oferese reprezentasaun legl ne'eb independente husi governu. Tanba sira iha independnsia no liberdade hodi dezafia autoridade sira, sira ms bele reziste tendnsia aat ne'eb bele mosu iha atr institusionl nia laran. Maski advogadu privadu sira importante liu iha sistema justisa, dezenvolvimentu profisaun legl privadu ladn hetan atensaun bainhira kompara ho sira seluk. Etapa dahuluk atu halo rejistu ba advogadu sira foin lalais mak hah. Iha Juu 2008 sira foin promulga lei ida kona-ba advogadu privadu no treinamentu ba advogadu sira. 22 Agora iha nesesidade urjente atu estabelese elementu bziku kona-ba profisaun advogadu privadu. Seidauk iha Asosiasaun Profisionl ba Advogadu sira ne'eb independente hodi regula profisaun nee. rgaun tranzitriu ne'eb estabelese liuhosi lei hodi regula advogadu sira, ne'eb hanaran Konsellu Jestaun no Dixiplina ba Advokasia, seidauk bele halo funsaun tomak. Asosiasaun Advogadu Timr Lorosae (AATL) ne'eb iha futuru bele sai hanesan asosiasaun profisionl ba advogadu sira, iha membru maizumenus nain 90, neeb pelumenus nain 8 mak feto, no rejista hela nu'udar organizasaun naun-govermentl (ONG). AATL implementa sistema asembleia jerl no estrutura pagamentu kuotas, no dezenvolve ona estatutu internu no kdigu konduta ba nia membru. AATL iha lideransa ne'eb dedikadu, maib sira iha kompromisu barak no okupadu loos ho sira-nia servisu. AATL ms iha eskritriu kiik ho ekipamentu limitadu. Hodi bele funsiona diak nuudar asosiasaun profisionl ba advogadu sira, AATL presiza apoiu hodi dezenvolve planu estratjiku, infraestrutura organizasionl no sekretariadu. Advogadu privadu sira agora bele kontinua f advokasia durante perodu tranzitriu tinan haat, ne'eb sei remata iha 2012, se sira rejista ba Konsellu Jestaun no Dixiplina ba Advokasia. Bainhira perodu nee remata, advogadu sira tenke alkansa kritriu balu, inklui diploma kursu direitu husi universidade neeb akreditadu, koalia ms lian Portugs ka Tetun, no kompleta ona programa treinamentu ba advogadu privadu iha Sentru Formasaun Jurdika.
Kandidatu sira-nia diploma kursu direitu agora daudaun verifika hela, no aplikasaun ba programa obrigatriu durante fulan 24 iha Sentru Formasaun Jurdika konsidera hela. Programa ida-nee inklui fase treinamentu teoria ba fulan 15, no fase prtika ba fulan 9. Kestaun importante ida maka oins advogadu privadu sira, neeb ladn hatene lian Portugs, bele liu faze dahuluk ne'eb inklui komponente substansil mak uza lian portugs. Kestaun ida tan relasiona ho saida mak sei akontese bainhira advogadu lubuk ida la bele fornese sira-nia servisu legl, tanba tuir treinu iha aula durante fulan 15.

21 22

Artigu 135 iha CRDTL. Lei No. 11/2008 30 Jullu.

Maski hasoru dezafiu prtiku barak, advogadu privadu sira agora daudaun fornese maioria servisu legl iha Timor-Leste. Aleinde ida-nee, advogadu privadu barak fornese servisu liuhosi programa asistnsia jurdika. Maib, advokasia privadu iha Timor-Leste bele hasoru obstakulu barak, liuliu tanba ema barak la komprende katak advogadu halao knaar importante, no ema barak mak la iha meius atu selu advogadu. Iha sirkunstnsia hanesan nee, s advogadu uitoan deit mak bele halo advokasia privadu nuudar opsaun ne'eb sai sustentavel husi perspetiva ekonmiku. Sei iha elementu krusil ida husi profisaun nee mak presiza atensaun hafoin perodu tranzitriu tinan haat nee remata tiha ona. Seidauk iha pasu konkretu hodi estabelese baze tradisaun jurdika no formasaun kontnuu hodi dezenvolve profisaun advogadu privadu iha futuru. Rekomendasaun Konsellu Jestaun no Dixiplina ba Advokasia tenke sai hanesan rgaun ida ne'eb halo funsaun tomak ho sekretariadu ativu. AATL tenke hetan asistnsia atu bele dezenvolve no implementa planu estratjia neeb fasilita ninia dezenvolvimentu hodi transforma an nu'udar asosiasaun advogadu ne'eb rekoese iha lei, ho responsabilidade atu regula profisaun legl. Planu hanesan nee tenke inklui prosesu atu prepara lejizlasaun neeb presiza hodi rekoese enkuadramentu legl ida ne'eb habele advogadu privadu sira atu regula an. Tuir AATL nia Planu Estratjia, tenke f asistnsia ba asosiasaun nee hodi suplementa kuotas ne'eb selu husi membru sira, hodi nunee bele selu administrasaun AATL nian no dezenvolve sekretariadu neeb ativu. Tenke avalia saida mak sei akontese bainhira advogadu lubuk ida la bele fornese servisu legl tanba hetan treinamentu legl iha Sentru Formasaun Jurdika, no tenke konsidera no implementa pasu sira hodi tau matan ba asuntu nee. Tenke dezenvolve no implementa projetu ida hodi halibur no analiza desizaun tribunal nian. Tenke dezenvolve no implementa projetu kona-ba dezenvolvimentu tratadu no kdigu anotadu, no ms publikasaun jurdika ho natureza peridika. Tenke dezenvolve no implementa programa treinamentu legl kontnuu ba advogadu privadu sira hotu. Tenke inklui rekizitu anul kona-ba dezempeu indivduu, relasiona ho durasaun no tipu treinu ne'eb kompleta tiha ona.

XI. Kaer no Reabilitasaun: Servisu Prizaun no Korresaun Sistema Prizaun Timor-Leste nian oras-nee daudaun iha kadeia rua, ida iha Dili, Becora, ida seluk iha Gleno. Kadeia hirak nee mantein agora ema dadur hamutuk nain 223, neeb nain 199 iha Becora no nain 24 iha Gleno, ida ikus nee iha ms feto dadur. Husi ema dadur sira-nee hotu, nain 95 hein julgamentu, nain 4 feto no nain 10 joven (tinan 16 ba leten). 23 Maioria populasaun ema dadur nian inklui ema sira neeb hetan akuzasaun kona-ba omisdiu (62%), sira seluk hetan akuzasaun kona-ba agresaun seksul (11%) no naok (27%). Maski iha jerl kondisaun fzika detensaun nian (la sura ho feto no joven sira) konforma ho norma internasionl direitus umanus nian, sistema korresaun sei hasoru dezafiu lubuk ida, neeb ita bele rezume hanesan tuir mai nee: (a) Laiha fatin detensaun ketak ba feto no ba joven delinkuente sira. Biar joven delinkuente sira hela ketak husi dadur adultu sira durante kalan, sira integra ho dadur adultu sira durante loron; (b) Laiha separasaun entre joven delinkuente sira neeb hein julgamentu no sira neeb kumpre kastigu tuir kondenasaun neeb sira hetan; (c) Laiha profisionalizmu no dixiplina husi parte diresaun no pesol nian; (d) Iha nesesidade atu f nafatin kapasitasaun no treinu ba pesol prizaun nian, liuliu kona-ba kestaun jurdika, direitus umanus no norma internasionl sira kona-ba dadur ema; (e) Laiha rekursu no infraestrutura adekuadu; (f) Laiha meiu adekuadu atu f seguransa interna (laiha aljemas no instrumentu protesaun sira seluk); (g) Iha nesesidade atu hadia kuidadu mdiku no fasilidade sira (laiha doutr permanente iha prizaun, enfermeiru sira mak halo ezame mdiku); (h) Iha nesesidade atu halo planu re-integrasaun ba ema dadur sira, inklui programa konaba edukasaun no treinu vokasionl durante detensaun. Tanba ema dadur sira simu treinu kona-ba abilidade vokasionl, tenke f sertifikasaun no dokumentasaun loloos ba sira; (i) Iha nesesidade atu f apoiu tkniku ba atividade sira husi konsellu neeb iha responsabilidade atu halo supervizaun ba ema dadur sira-nia re-integrasaun iha sosiedade;

23

Tuir Artigu 20.2 husi Kdigu Penl nian, Kdigu neeb aplika ba joven delinkuente sira tinan 16 too 21 iha efeitu ba propzitu hotu-hotu, exetu se kuandu bele halo dispozisaun ba lejizlasaun espesil hodi regula delinkuente sira neeb iha tinan nee.

(j) Iha nesesidade atu halo lejizlasaun nasionl hodi regula kondisaun ema dadur nian no regra kona-ba pesol prizaun sira-nia hahalok; (k) Laiha poltika ida kona-ba pena alternativa no uzu sansaun neeb la hadadur ema. (l) Prizaun rua neeb iha aprezenta dezafiu jeogrfiku ba ema detidu sira no ema dadur sira nia famlia neeb hakarak vizita sira. Nunee ms, transporte ba detidu sira husi kadeia ba tribunl iha Oecusse ka Suai bele sai difikuldade boot tebes. Rekomendasaun Harii fatin detensaun ketak ba feto no ba joven delinkuente sira tenke sai hanesan prioridade ida. Harii tan fatin kadeia seguru iha parte sira iha Timor-Leste neeb laiha prizaun, hodi bele mantein ema detidu sira neeb hein julgamentu no ema dadur sira besik iha rea neeb sira hela. F apoiu no hametin planu no programa internu sira no estrutura jestaun no administrasaun nian. Adota kdigu atualizadu ida ba pesol prizaun nian. Administrasaun prizaun nian tenke simu treinu kona-ba jestaun no lideransa.

Atualiza lejizlasaun prizaun nian no adota lei ida kona-ba guarda prizaun sira-nia estatutu no dezenvolvimentu karreira. Pesol prizaun tenke simu tan treinu ida neeb estruturadu no kontnuu, ho atensaun liuliu ba prosesu legl sira no direitus umanus; sei tau matan nafatin ba pesol nia nesesidade kona-ba treinu. F alfabetizasaun (hanorin lee no hakerek) ba ema dadur sira; sei halo administrasaun loloos ba edukasaun neeb las forml no treinu vokasionl iha prizaun laran; sei f sertifikasaun no akreditasaun ba programa sira-nee hodi garante ema dadur sira-nia re-integrasaun ho susesu; Adota no implementa programa ida kona-ba servisu re-integrasaun sosil, liuliu ba joven delinkuente sira no feto. F prioridade ba prizaun no pesol sira-nia nesesidade kona-ba ekipamentu, neeb inklui instrumentu seguransa no protesaun nian. Hadia fasilidade no kuidadu mdiku, inklui akonsellamentu ba ema dadur sira neeb iha moras mentl.

F apoiu hodi dezenvolve poltika nasionl ida atu hasae uzu medida alternativa no medida sira neeb la hadadur ema.

XII. Hasae Koordenasaun iha Sistema Justisa nia Laran Elementu esensil ida husi sistema justisa ida neeb funsiona ho diak mak koordenasaun. Koordenasaun nee nesesidade fundamentl ida entre instituisaun no atr sira husi sistema justisa nian no area prinsipl sira hanesan relasaun entre polsiaprokuradr, asistnsia jurdika, esforsu anti-korrupsaun no asistnsia internasionl. Konsellu Koordenasaun Hakat ba-dala-uluk atu hetan koordenasaun ida neeb diak liu tenke hah husi nivel lideransa no estratjia entre instituisaun prinsipl sira iha sistema justisa nia laran. Lei orgnika Ministriu Justisa nian estabelese Konsellu Koordenasaun hanesan rgaun konsultivu ida husi ministriu nee, maib nia limita partisipasaun iha Konsellu nee ba deit Ministru, Prezidente Tribunl Rekursu no Prokuradr-Jerl. 24 Estrutura nee la inklui formalmente atr relevante sira seluk iha sistema justisa nia laran. Maib, lei prevee katak Ministru bele konvida entidade sira seluk atu partisipa, tanba sira-nia partisipasaun bele f benefsiu ba Konsellu. Selae Konsellu nee laiha mekanizmu forml ida atu halibur dadus neeb nia presiza hodi halo nia planu estratjiku. Konsellu bele halo liu tan atu promove koordenasaun ba planu no programa sira iha sistema justisa nia laran, maski nia papl mak atu f liuliu asistnsia ba Ministriu hodi prepara poltika Governu nian iha setr justisa. Relasaun Prokuradr-Polsia Prokuradr no polsia sira la iha nafatin forma ida efiks atu mantein komunikasaun regulr. Prokuradr sira-nia despaxu, neeb baibain hakerek iha lian portugs, dala barak polsia tenke halo tradusaun ba Tetun (ba ajente nasionl sira) ka ingls (ba ajente internasionl sira), ida-nee atraza tempu atu f resposta. Polsia hateten ms katak prokuradr sira la f resposta no liuliu susar atu kontakta ho sira durante oras neeb sira la servisu. Iha parte seluk, relatriu investigasaun sira baibain submete ba prokuradr nasionl sira iha lian ingls, neeb reflete partisipasaun husi polsia internasionl neeb servisu iha UNPOL. Atu trata kestaun sira-nee balu, mak iha 2006 harii Unidade Apoiu ba Prokuradr sira iha Divizaun Nasionl Investigasaun polsia nian. Maioria funsionriu iha polsia nia unidade nee mesak polsia internasionl neeb koalia lian portugs, neeb hatene Kdigu Prosesu Penl no hatene kolega sira husi polsia nasionl. Biar Unidade Apoiu ba Prokuradr sira f tulun hodi hadia koordenasaun iha kazu hirak neeb nia halo asaun ona, las polsia no prokuradr hotu-hotu mak uza unidade nee. Asistnsia Jurdika

24

Dekretu-Lei No. 12/2008, 16 Abrl.

Laiha forma sistemtiku ida atu trata ho asistnsia jurdika, neeb las deit defensr pbliku sira mak f maib husi ms advogadu no paralegal privadu sira. Defensr pbliku nain sanulu resin haat f servisu jurdiku saugati ba kliente lubuk ida liuhusi eskritriu iha Dili, Baucau, Oecusse no Suai. Advogadu no paralegal balu tan oferese servisu saugati liuhusi asistnsia jurdika nia organizasaun sira ka husi sira rasik. Nmeru nee inklui advogadu privadu besik tolunulu resin lima neeb oferese servisu asistnsia jurdika liuhusi organizasaun asistnsia jurdika privada lima neeb simu apoiu husi asistnsia internasionl. 25 Laiha ms regulamentu ofisil ida kona-ba organizasaun asistnsia jurdika sira (neeb provavelmente fornese servisu asistnsia jurdika barak liu iha nasaun nee) nia padraun no nia kualidade. Aleinde nee, kuaze asistnsia jurdika hotu-hotu neeb la funsiona iha defensoria pblika hetan fundus husi doadr internasionl sira. Foin daudaun nee mak Ministriu Justisa hah konsidera atu halo lejizlasaun kona-ba kestaun asistnsia jurdika nian. Esforsu Anti-Korrupsaun Pelumenus instituisaun Estadu haat mak iha knaar ida kona-ba investigasaun ba korrupsaun - Gabinete Provedr, Prokuradr-Jerl, polsia no, agora, Komisaun AntiKorrupsaun neeb foin harii. 26 Haree ba potensialidade konflitu entre instituisaun hirak nee, importante halo koordenasaun. Halo ona servisu balu atu fasilita NotaEntendimentu entre Gabinete Provedr no Gabinete Prokuradr-Jerl, maib presiza halo tan servisu atu bele dezenvolve koordenasaun efiks entre instituisaun haat nee hotu kona-ba esforsu anti-korrupsaun. Asistnsia Internasionl Koordenasaun nee las deit importante ba atr nasionl sira, maib importante ms ba doadr internasionl sira. Inisiativa neeb UNMIT halao foin daudaun atu fasilita reuniaun hodi doadr sira bele halo interasaun nee inisiativa ida diak no tenke halao nafatin. Sorumutu hirak nee, neeb buka atu koordena doadr sira-nia esforsu, bele iha valr boot tebetebes. Prosesu nee f korajen ba doadr sira atu hanoin aleinde sira-nia projetu rasik no atu dezenvolve apresiasaun kona-ba oins sira-nia esforsu bele halai hamutuk ho servisu neeb ema seluk halo. Sistema justisa iha Timor-Leste tenke lao ho maneira ne'eb estruturadu, neeb ninia komponente sira, hanesan Tribunl, Ministriu Pbliku no Defensr Pbliku halo sira-nia servisu ho ekilbriu relativu. Tan nee importante tebetebes katak apoiu internasionl ba sistema justisa nian labele deit integrl maib tenke ms integradu didiak. Doadr sirania reuniaun regulr nee inisiativa ida diak atu garante katak esforsu internasionl bele

25

Aprezentasaun iha seminriu husi The Asia Foundation, Demand & Response: Legal Aid in Timor-Leste (Nesesidade no Resposta: Asistnsia Jurdika iha Timor-Leste), 10 Setembru 2009. 26 Komisaun Anti-Korrupsaun neeb harii tuir Lei No. 8/2009, 15 Jullu.

sai koordenadu diak liu. Forma nee sei prods armonizasaun ida boot liu ba rezultadu sira no sei f tulun hodi mantein dezenvolvimentu ida ekilibradu ba sistema justisa nian. Rekomendasaun Ministru Justisa sei habelar Konsellu Koordenasaun iha baze operasionl ida hodi inklui elementu sira seluk iha sistema justisa nia laran, hanesan Defensr-Jerl. Dezenvolve mekanizmu ida ba Konsellu Koordenasaun hodi hetan nafatin informasaun neeb nia presiza atu konsidera desizaun estratjika sira ho efiks. Mekanizmu nee sei hatoo las deit informasaun husi instituisaun sira iha sistema justisa nia laran maib hatoo ms perspetiva husi individul sira neeb envolve iha sistema nee ba Konsellu, hanesan advogadu privadu, vtima, litigante sivl no testemua sira. Konsellu Koordenasaun tenke halao nafatin nia servisu hodi ramata planu estratjiku nasionl ida ba sistema justisa nian; planu nee sei tau iha konsiderasaun opiniaun husi parte sira neeb iha interese iha sistema nee, atu nunee nia bele sai planu ida sustentavel maski iha mudansa iha governu. Harii task-force ida ba prokuradr no polsia sira hodi trata kazu sira ho instituisaun rua nee no atu promove komunikasaun regulr iha prokuradr no polsia sira-nia leet kona-ba prosesu judisil hotu-hotu. Prokuradr sira tenke simu instrusaun hodi prepara sira-nia despaxu iha lian Tetun, bainhira bele. Nunee, polsia nasionl, neeb asume daudaun knaar prinsipl iha rea investigasaun nian, sei la presiza atu halo tradusaun. Hadia sistema ida neeb prokuradr sira iha tempu disponivel atu hakonu polsia nia turnu hotu-hotu. Prokuradr sira sei simu instrusaun katak sira tenke iha tempu disponivel hodi atende inkritu polsia nian durante oras neeb sira la servisu, hanesan promote. Hasae kapasidade ba Unidade Apoiu ba Prokuradr sira iha polsia no ms hasae polsia, prokuradr no funsionriu sira husi ministriu pbliku nia koesimentu kona-ba unidade nee. Dezenvolve estrutura ida neeb koordenadu hodi f protesaun ba servisu asistnsia jurdika iha distritu hotu-hotu, bazeia ba anlize ida klean kona-ba povu Timor-Leste nia nesesidade iha rea lei nian, ba estrutura asistnsia jurdika neeb iha ona no ba nmeru fornesedr potensil sira iha rea asistnsia jurdika nian (defensr pbliku, advogadu no paralegal privadu sira) no ba fundus neeb iha. Estrutura nee sei garante katak servisu asistnsia jurdika tenke iha padraun mnimu kona-ba kualidade no garante ms katak, bainhira inklui padraun no prosesu teste nian kona-ba rekursu, servisu nee tenke ba too iha ema neeb mak presiza liu.

Harii grupu traballu ka mekanizmu seluk hodi koordena servisu anti-korrupsaun neeb Gabinete Provedr, Ministriu Pbliku, polsia no Komisaun Anti-Korrupsaun halo. Halao nafatin doadr internasionl sira-nia reuniaun regulr, neeb UNMIT fasilita daudaun, no f apoiu ba esforsu adisionl neeb partisipante sira halo atu koordena sira-nia servisu hodi tulun Timor-Leste nia sistema justisa.

XIII. Proteje Independnsia Judisil no Respeita Separasaun Podr Independnsia judisil konstitui prerekizitu ida estadu direitu nian. Integridade judisil nia marka mak independnsia, kompetnsia, imparsialidade no justisa. 27 Valr sira-nee nia importnsia la varia husi sistema jurdiku ida ba sistema jurdiku seluk, no aplika ba tribunl hotu-hotu iha nasaun hotu-hotu. Nee duni, Deklarasaun Universl Direitus Umanus afirma: Ema hotu iha direitu, iha igualdade tomak, ba audinsia pblika no justu husi tribunl ida neeb imparsil no independente (Artigu 10). Nunee ms, Paktu Internasionl kona-ba Direitu Sivl no Poltiku hateten katak ema hotu iha direitu ba julgamentu justu iha tribunl ida neeb kompetente, independente no imparsil (Artigu 14). Valr sira-nee konsagra ona iha Konstituisaun Timor-Leste nian. Artigu 121.2 hateten katak bainhira halao sira-nia knaar, juis sira independente no sira bele halo tuir deit buat neeb iha Lei-Inan, lei-oan no ms tuir sira-nia konxinsia. Las deit juis ida tenke independente iha nia desizaun, maib podr judisil rasik tenke independente ms husi governu nia rgaun sira seluk. Nunee, Artigu 119 Konstituisaun nian hateten katak iha Timor-Leste tribunl sira independente no sira sei halo tuir deit Lei-Inan no lei-oan sira haruka. Bainhira salienta independnsia judisil nia importnsia, Konstituisaun reflete katak tribunl mak ai-riin ida husi ai-riin haat Estadu Timor-Leste nian, tanba nee, sira rgaun soberania (Artigu 118.1). Tanba nee tenke observa independnsia judisil iha forma rua. Las deit juis ida-idak tenke halao nia knaar independente husi influnsia ka interfernsia husi liur, maib podr judisil nuudar konjuntu ka isin-lolon ida tenke funsiona independente husi governu nia rgaun sira seluk, ketak. Prepozisaun nee fundamentl no harii metin ona iha lei internasionl. Estadu tenke garante no konsagra judisiria nia independnsia iha Konstituisaun ka iha lei sira nasaun nee nian. Instituisaun hotu-hotu governu nian no instituisaun sira seluk iha devr atu respeita no observa judisiria nia independnsia. 28 Garantia independnsia judisil neeb hakerek iha Timor-Leste nia Konstituisaun hetan tan reforsu husi Artigu 2.3, neeb afirma katak lei mak autoridade aas liu iha sosiedade no katak Estadu rasik hakruuk ba Lei-Inan no lei-oan sira (Artigu 2.2). Tanba nee, lei fundamentl Timor-Leste nian no ms norma internasionl sira respeita juis nia independnsia iha desizaun neeb nia foti no podr judisil nia independnsia institusionl.
Maib, independnsia judisil hanesan meius atu hetan objetivu deit, Tanba nee importante atu f protesaun ba forma rua nee hotu. Juis iha knaar atu foti desizaun importante tebes

Haree, nuudar ezemplu The Bangalore Principles of Conduct (2002). Basic Principles on the Independence of the Judiciary neeb adota husi Stimu Kongresu Nasoins Unidas nian kona-ba Prevensaun ba Krime no Tratamentu ba Delinkuente sira no hetan apoiu husi rezolusaun Asembleia Jerl 40/32 iha loron 29 Novembru 1985 no 40/146 iha loron 13 Dezembru 1985.
28

27

iha ema neeb mai iha tribunl nee nia moris, inklui desizaun neeb envolve nia liberdade, direitu, devr no sasn. Independnsia f garantia katak desizaun hirak nee tenke bazeia deit ba lei neeb aplika ba faktu sira husi kazu ida, labele bazeia fali ba influnsia ka interfernsia husi liur. Kona-ba nee, independnsia importante tebetebes atu garante katak justisa halo ho imparsialidade no justu. Judisiria nia independnsia institusionl bazeia ba separasaun podr, neeb esensil ba estadu demokrtiku nia funsionamentu. Podr ezekutivu no lejizlativu fahe knaar todan neeb sira iha atu tau matan ba problema poltiku no sosil iha sosiedade neeb sira ukun. Tribunl sira, iha parte seluk, iha responsabilidade atu f-sai lei nia signifikadu, hakotu disputa no determina direitu no responsabilidade ema neeb mai hatn iha tribunal ninian. Tanba nee, dala barak, juis sira iha responsabilidade atu foti desizaun iha neeb governu nia atr sira seluk bele iha interese ruma, ka opiniaun ruma. Independnsia loke dalan ba juis atu foti desizaun kona-ba kazu ida bazeia deit ba lei no faktu neeb aprezenta ba nia, maski se rezultadu husi desizaun nee la tuir saida mak governu nia rgaun sira seluk hakarak. Se juis ida deside kazu ruma ho estadu nia ofisil sira seluk nia influnsia ka bazeia ba sira-nia hakarak, juis nee la halao nia knaar hanesan Konstituisaun Timor-Leste haruka, neeb hateten juis sira independente no sira bele halo tuir deit buat neeb iha Lei-Inan, lei-oan no ms tuir sira-nia konxinsia (Artigu 121.2). Aleinde nee, tanba governu nia rgaun sira seluk bele koko atu halo influnsia, interfere ka taka tiha matan ba independnsia judisiria, bainhira halo nee sira viola governu nia instituisaun hotu-hotu nia devr atu respeita no observa judisiria nia independnsia. 29 Situasaun agora iha Timor-Leste kona-ba independnsia judisiria nee problema ida. Maski, ho exesaun balu, juis sira nasaun nee nian afirma beibeik sira-nia independnsia bainhira foti desizaun iha kazu neeb hatoo ba sira, judisiria nia independnsia institusionl seidauk hetan rekoesimentu tomak husi atr sira seluk estadu nian. Kazu partikulr rua hatudu momoos realizasaun no ms dezafiu neeb eziste iha TimorLeste kona-ba independnsia judisiria. Iha kazu ida uluk, Konsellu Superior Majistratura la renova kontratu ba juis internasionl ida neeb servisu ba Tribunl Rekursu iha duni loron neeb koletivu neeb juis nee prezide foti desizaun ida hodi deklara inkonstitusionl aspetu balu iha lei kona-ba Fundu Estabilizasaun Ekonmika (Lei No. 12/2008, 5 Agostu). 30 Laiha dvida katak desizaun nee kontroversu no kontra poltika governu nian. Hanesan konsekunsia, ema barak haree ba desizaun neeb Konsellu Superior Majistratura foti hodi la renova juis nee nia kontratu hanesan reasaun ba juis nee nia desizaun, liuliu tanba ema nomeadu sira neeb las parte judisil mak domina rgaun nee. Hafoin

Ibid. Bainhira konsidera kazu nee, ami la haree se desizaun nee loos ka lae, maib ami haree deit ba tpiku nee tanba nia tama iha kestaun independnsia judisil nian.
30

29

Konsellu Superior foti tiha desizaun nee, juis internasionl nee halo pedidu ida ba Tribunl Rekursu hodi husu rezolve kestaun nee, neeb koletivu espesil ida ho juis Timoroan nain tolu mak rona pedidu nee. Maski funsionriu governu sira hatudu momoos katak sira la favorese juis internasionl nee, koletivu juis Timoroan nee foti desizaun hodi apoia juis internasionl nee no suspende tiha desizaun neeb Konsellu Superior foti hodi la renova nia kontratu no halo prosesu rekrutamentu ba juis internasionl seluk atu troka tiha nia. 31 Koletivu nee rekoese katak laiha ema ida mak bele dehan katak aplikante ida iha direitu atu hetan nia kontratu automatikamente renovadu. Maib koletivu nee deklara katak sirkunstnsia neeb aprezenta atu la halo renovasaun ba aplikante nia kontratu nee laiha kauza justa no katak desizaun neeb foti nee klaramente arbitrriu no las motivadu husi razaun interese pbliku nian. Bainhira halo revizaun ba Konsellu Superior Majistratura nia desizaun nee, koletivu invoka prinspiu independnsia judisiria, hodi temi Artigu 121.2 Konstituisaun nian neeb prevee katak juis sira independente no sira bele halo tuir deit buat neeb iha Lei-Inan, lei-oan no ms tuir sira-nia konxinsia. Bainhira salienta katak Konstituisaun aplika ba juis nasionl sira no ms ba juis internasionl sira neeb servisu iha nasaun nee, koletivu juis sira rekoese katak sistema judisil nia funsionamentu depende nesesariamente ba independnsia no imparsialidade husi juis sira neeb servisu iha Timor-Leste nia tribunl sira. Desizaun judisil nee notavel, las deit tanba nia kontedu maib tanba juis Timoroan ida mak hakerek no koletivu husi juis Timoroan sira mak f-sai. Ita la hatene loos se ita bele haree deklarasaun ida klaru hanesan nee no liuliu ezerssiu ida klaru hanesan nee kona-ba independnsia judisil iha tinan sira liub. Maski nia frajilidade inisil, judisiria iha Timor-Leste f ona hakat signifikativu ba oin. Laiha tan fatin ida klaru liu duk apresiasaun neeb nia halo kona-ba prinspiu independnsia judisil no espresaun klaru kona-ba nia importnsia iha desizaun neeb koletivu nee foti iha kazu nee. Kazu daruak, neeb ami konsidera, tau klaru liu tan iha foku relasaun entre independnsia judisil no separasaun podr. 32 Maizumenus iha 8 Agostu 2009, ajente PNTL sira prende Maternus Bere iha Suai, neeb parese tama iha Timor-Leste husi Timor-Osidentl atu vizita nia famlia. Bere, neeb iha alegasaun katak nia uluk komandante milsia pro-autonomia Laksaur iha Suai, hetan akuzasaun iha 2003 kona-ba krime hasoru umanidade no krime grave sira seluk. Akuzasaun hirak nee iha relasaun ho alegasaun kona-ba atake sistemtiku no iha fatin barak hasoru populasaun sivl iha distritu Covalima, inklui kazu ida neeb ohin loron

31 Desizaun koletivu nian disponivel online iha lian Ingls neeb las tradusaun ofisil; ami hasai sitasaun sira iha testu nee husi nee. Bele hetan desizaun nee iha <http://www.unmit.org/legal/index-e.htm> [Consult. 29 Agostu 2009]. 32 Tanba kazu nee iha relasaun ho kestaun sira seluk neeb trata iha relatriu nee, koalia ms kona-ba nia iha Seksaun XIX, Enfrenta Impunidade no Ezije Responsabilizasaun, infra.

bolu naran Masakre Umakreda Suai, iha 6 Setembru 1999. Prokuradr-Jerl Adjuntu ba Krime Grave mak aprezenta akuzasaun forml no juis ida husi Koletivu Espesil iha Tribunl Distritu Dili nian mak f-sai mandadu prizaun hasoru Bere, laiha tan asaun ruma atu foti iha kazu nee too prende nia iha Agostu 2009. 33 Hafoin prende tiha nia, polsia lori Bere ba Tribunl Distritu Suai neeb juis Timoroan ida f orden atu tau nia iha prizaun hodi hein julgamentu ba nia kazu. Hafoin muda fali nia ba Prizaun Becora iha Dili hodi hein tan prosesu. Iha 28 Agostu, Gabinete Defensr Pbliku aprezenta petisaun ida ba tribunl Suai hodi husu atu hasai Bere husi kadeia no husik nia sai husi Timor-Leste hodi ba simu tratamentu mdiku. Responde ba nee, juis buka atu hatene informasaun kona-ba arguidu nee nia kondisaun iha prizaun neeb nia dadur. Funsionriu tribunl Suai nian ba too iha prizaun Becora iha 3 Setembru atu hatene loloos arguidu nia kondisaun, maib simu informasaun katak nia sai tiha ona husi kadeia iha 30 Agostu. S mak f orden atu hasai Bere nunka f-sai ofisilmente. 34 Iha reasaun pbliku signifikativu kona-ba Bere nia libertasaun, uluk liu mai husi UN nia Altu Komisriu ba Direitus Umanus neeb hateten katak desizaun hodi hasai nia husi kadeia iha konsekunsia grave ba perspetiva responsabilizasaun nian ba krime grave sira neeb akontese iha 1999. 35 Tuir mai, membru importante sira iha sosiedade sivl no seluk foti kestaun kona-ba tans mak Bere nia libertasaun nee akontese kompletamente iha prosesu nia liur. Iha 9 Setembru, Prezidente Tribunl Rekursu hasai deklarasaun ida hodi hateten katak Bere nia libertasaun nee las rezultadu husi desizaun tribunl nian. Nia hateten katak tuir Timor-Leste nia lei no Konstituisaun, juis deit mak bele f orden atu hatama ema ida iha detensaun, prizaun ka hasai ema nee husi kadeia. Laiha autoridade ida neeb las judisil mak iha podr atu hasai ka atu f orden hodi hasai husi kadeia ema ida neeb tama iha kadeia tuir orden tribunl nian. Nia esplika oins mak separasaun podr f mandatu ba rezultadu nee. Ita-nia Konstituisaun f podr lubuk ida ba rgaun soberania ida-idak no la husik rgaun soberania ida atu uza fali podr neeb f ba rgaun soberania seluk. Nia hateten ms katak laiha rgaun ida neeb laiha natureza judisil mak iha podr atu hasai husi kadeia ema ida neeb orden judisil haruka tama iha kadeia, maski tanba razaun poltika. Prezidente tuir mai hateten katak Konsellu Superior f instrusaun ba nia Inspetr Judisil atu halao investigasaun ba kazu nee. Nia ramata hodi hateten katak se inkritu nee hatudu katak Bere sai husi kadeia la tuir lei, autoridade kompetente sira tenke hetan informasaun kona-ba faktu nee atu bele hah halao prosesu dixiplinr no kriminl korrespondente.

Akuzasaun eskritu No. 09-2003 neeb aprezenta ba Koletivu Espesil ba Krime Grave iha Tribunl Distritu Dili. Akuzasaun hotu-hotu kona-ba krime grave disponivel online iha UCal Berkeley War Crimes Study Centre nia website <http://socrates.berkeley.edu/~warcrime/ET-Docs/> [Consult. 15 Ago. 2009]. 34 Informasaun barak hateten katak libertasaun nee halo atu presede selebrasaun pblika ba referendum populr 1999 nia tinan sanulu. Ekipa nee simu informasaun seguru katak funsionriu boot ida husi Governu husu privadamente ba juis Timoroan ida atu f autorizasaun ba Bere nia libertasaun, maib juis nee la hatn. La kleur deit Bere hetan libertasaun, lah audinsia ruma no orden ida husi tribunl. 35 Karta husi Navanethem Pillay, Nasoins Unidas nia Altu Komisriu ba Direitus Umanus, ho data 2 Setembru 2009.

33

Maski la f sai mekanizmu neeb loos mak sira uza hodi hasai Bere, informasaun barak tebes sai iha mdia katak nia libertasaun husi kadeia nee akontese iha nivel aas funsionriu Timor-Leste nian. Ema hatete katak Ministra Justisa deklara publikamente katak libertasaun nee desizaun poltika ida. Despaxu ida husi AFP iha 8 Setembru hateten katak ministra deklara: Nee desizaun poltika ida neeb governu tenke foti atu rezolve kestaun nee, tanba kestaun nee iha relasaun ho problema ami-nia nasaun nian. Rekoese katak desizaun nee bele mai husi ema ruma, nia hatutan Nee desizaun estadu nian no ema hotu tenke kumpre desizaun nee, maski ami hatene katak dala ruma ema la hatn ka simu. 36 Poltika ida be hili perdaun no rekonsiliasaun, envezde prosesu judisil, nee kleur ona mak sai hanesan forma neeb lideransa Timor-Leste prefere ba krime grave neeb akontese iha tempu liub. Maib, maski bainhira aprezenta pozisaun nee hanesan governu nasionl nia poltika, nia labele hakat liu Konstituisaun no lei sira Timor-Leste nian. La haree ba mritu neeb deit mak tratamentu nee bele iha, nia la f baze atu la halo kazu ba rekizitu legl neeb hateten katak ema ida neeb detidu hodi hein julgamentu, tuir orden judisil, juis deit mak bele hasai nia husi kadeia ka detensaun. Nee klaru katak separasaun podr la husik governu nia rgaun ida atu halao ka ezerse fali ida seluk nia prerrogativa. Asaun nee las deit kontrriu ba rekizitu konstitusionl no legl neeb aplika iha nasaun nee, maib nia prejudika ms estadu-direitu. Aleinde nee, nia sobu pbliku nia konfiansa ba prosesu judisil. Ita labele prevene katak membru eis-milsia sira neeb hetan akuzasaun, hanesan Bere, sei tama iha Timor-Leste atu partisipa iha akontesimentu ruma iha sira-nia famlia ka razaun seluk ruma hanesan nee. Haree ba saida mak akontese iha Bere nia kazu, ita bele hanoin oins loos mak populasaun sei responde ba ema hirak nee nia prezensa iha sira-nia leet. Ema hotu neeb serve iha rgaun soberania haat nee, inklui sira neeb tuur iha nivel aas liu, iha responsabilidade atu respeita separasaun podr entre governu nia rgaun sira. Importante tebes katak tenke halo kompromisu ida atu promove kultura respeitu nian ba estadu direitu no hasees an husi asaun neeb mak bele estraga nia. Rekomendasaun Tenke asegura juis sira-nia pozisaun no labele transfere, suspende, reforma ka hasai juis ida husi nia knaar, bele halo deit nee se lei prevee, se iha razaun ida neeb diak no se submete ba prosesu tuir loloos (haree Artigu 121.3 husi CRDTL). S iha situasaun espesil ne'eb lei prevee maka bele responsabiliza juis ida tanba julgamentu neeb nia halo ka desizaun neeb nia foti. Kualkr asaun neeb foti konaba nee, husi autoridade neeb deit, tenke bazeia ba razaun ida neeb diak no submete ba prosesu tuir loloos konforme lei estabelese (haree Artigu 121.4 CRDTL nian).

Biar deklarasaun sira neeb temi iha nee hasai husi mdia, sira konsistente ho observasaun neeb Ministra halo durante reuniaun ida ho ekipa ICNA neeb nia husu tans mak Nasoins Unidas obsekadu ho Bere nia libertasaun.

36

Karreira juis nian tenke klaru no asesivel ba ema hotu bazeia ba mritu no kualifikasaun. Prosesu rekrutamentu, formasaun, promosaun no dixiplina tenke transparente no hanesan ba kandidatu judisil no juis hotu-hotu. Juis sira tenke simu formasaun kontnuu iha Sentru Formasaun Jurdika kona-ba independnsia judisil no separasaun podr no ms kona-ba dispozisaun konstitusionl no legl hotu-hotu neeb relevante no ms norma internasionl sira neeb pertinente. Juis sira sei simu formasaun kontnuu kona-ba tika iha Sentru Formasaun Jurdika atu f tan orientasaun ba sira hodi halao sira-nia vida profisionl no pesol. Harii Asosiasaun Juis Timoroan ida neeb independente hanesan organizasaun voluntria juis sira nian hodi reprezenta sira-nia interese. Organizasaun nee sei serve nuudar nia membru sira-nia lian no sei tulun sira iha sira-nia vida profisionl. Organizasaun nee sei koordena ms ho organizasaun sira hanesan nia iha nasaun no parte sira seluk iha mundu, hanesan Asosiasaun Internasionl Juis sira nian, Asosiasaun Juis Portugs sira nian no Asosiasaun Feto Juis sira nian. Enkuantu juis Timoroan sira hakonu daudaun pozisaun judisil hotu-hotu iha tribunl sira iha nasaun nee, sira presiza nafatin apoiu husi konsultr judisil, maski bainhira sira la halao sira-nia funsaun espesifika. Sei hili konsultr sira tuir sira-nia kapasidade atu halao servisu nuudar konsultr no atu halao papl ida neeb apoia juis sira seluk. Tanba nee sira sei sujeita ba rekrutamentu rigorozu hodi bele reflete funsaun sira neeb. Aleinde nee, sei prepara matadalan ka orientasaun ba sira-nia servisu nuudar konsultr no sira sei sujeita ba avaliasaun peridiku, neeb sei hetan ms kontribuisaun ka sujestaun husi juis Timoroan sira.

XIV. Promove Responsabilidade Profisionl Tenke mantein ema sira neeb mak atu halao justisa iha Timor-Leste iha nivel padraun profisionl no pesol ida aas tebes. Tenke f korajen ba sira atu haree ba sira-nia servisu las deit hanesan servisu ida, maib hanesan karreira ida neeb sira bele sente orgullu ba. Aleinde nee, sira tenke iha sentidu ida forte kona-ba funsaun pblika, komprende katak sira-nia pozisaun las f deit benefsiu balu ba sira maib impoin ms responsabilidade lubuk ida. Dezenvolve kometimentu makaas ida ba servisu neeb ita halo, iha profisaun ida neeb valorizadu, nee hakat importante ida neeb ita f hodi hametin ita-nia responsabilidade profisionl. Nesesidade atu dezenvolve kultura kona-ba responsabilidade profisionl nee aplika ba karreira hotu-hotu iha sistema justisa nia laran. Nee la inklui deit juis sira, prokuradr sira, defensr pbliku sira no advogadu privadu sira, maib inklui ms tribunl nia funsionriu sira, polsia sira no funsionriu sira prizaun nian. Presiza dezenvolve kultura responsabilizasaun iha karreira profisionl sira hotu sistema justisa nian. Responsabilizasaun nee las deit atu hametin ho supervizaun neeb halo loro-loron ba fatin servisu nian, maib iha ms grupu karreira ida-idak nia estrutura organizasionl laran. Elementu prinsipl sira atu garante responsabilizasaun profisionl mak supervizaun no fiskalizasaun, bazeia ba norma konduta ida neeb tenke define momoos. Nee duni, dixiplina tenke bazeia beibeik ba prinspiu, las ba personalidade. Kona-ba juis, prokuradr no defensr pbliku sira iha Timor-Leste, grupu profisionl sira-nee ida-idak iha nia estatutu aplikavel neeb define membru sira husi grupu ida neeb envolve nee nia direitu no devr. 37 Estatutu ida harii ms Konsellu Superior ida ho responsabilidade kona-ba grupu profisionl pertinente. Knaar neeb Konsellu Superior husi grupu ida-idak iha mak atu f apoiu hodi dezenvolve nivel profisionl ba ema sira neeb nia iha responsabilidade atu tau matan ba no atu garante supervizaun loloos no ms dixiplina profisionl. Kona-ba nee, halo provizaun atu inspetr neeb Konsellu Superior hili atu halo revizaun ba hahalok profisionl no servisu husi ema neeb iha konsiderasaun laran mak sei halao inspesaun sira. Judisiria nia Konsellu Superior no ms Ministriu Pbliku nia Konsellu Superior hili ona inspetr neeb hah halao ona sira-nia servisu. Iha kazu ida-idak, inspetr neeb hili nee membru husi pesol internasionl, neeb Juis Inspetr nee juis ida husi Portugl no Prokuradr Inspetr nee prokuradr ida husi Kabu Verde. 38

Lei No. 8/2008, 20 Setembru (Estatutu Majistradu Judisil nian), neeb hetan mudansa husi Lei No. 11/2008, 29 Dezembru (haree ms Artigu 128 CRDTL nian Konsellu Superir Majistratura Judisil nian); Lei No. 14/2005, 16 Setembru (Estatutu Ministriu Pbliku nian) (haree ms Artigu 134 husi Konstituisaun Konsellu Superior Ministriu Pbliku nian); no Dekretu-Lei No. 38/2008, 29 Outubru (Estatutu Gabinete Defensr Pbliku nian). 38 Elementu importante ida iha prosesu inspesaun nian mak atu haree ba maneira oins mak halo inspesaun ba ema ida, oins mak juis ka prokuradr ida halo jestaun ba nia servisu. Ema barak konsidera katak sistema automtiku CERTO, neeb halo ba objetivu ida-nee, laiha susesu no hateten katak tenke prepara no aplika fali sistema alternativu ida.

37

Kona-ba defensr pbliku sira, maski aprova ona dekretu-lei ida neeb iha natureza hanesan, ami iha informasaun katak pelumenus konsellu nia membru ida mak seidauk hili. Hanesan rezultadu, konsellu nee seidauk funsiona no la iha mekanizmu aplikasaun kona-ba dixiplina. Bainhira organiza tiha konsellu nee tomak, nia sei hah harii nia regulamentu internu no realiza nia atividade sira, inklui sira neeb iha relasaun ho dixiplina. Halo ms daudaun progresu kona-ba advogadu privadu, funsionriu tribunl no ajente polsia sira. Kona-ba advogadu privadu sira, promulga ona lei ida kona-ba asesu ba treinu no prosesu kona-ba advogadu sira-nia sertifikasaun. 39 Ida-nee kontein ms devr lubuk ida iha profisaun nee. Aleinde nee, nia prevee Konsellu Dixiplina no Jestaun ba Profisaun Jurdika neeb iha knaar atu foti prosesu dixiplinr no halao servisu sira seluk kona-ba prtika lei nian. Konsellu nee atu funsiona too bainhira harii tiha Asosiasaun Advogadu (Ordem dos Advogados) neeb sei iha responsabilidade hodi regular no determina regra dixiplinr kona-ba profisaun nee. Ida-nee prevee atu akontese iha 2012. Maib, importante atu rekoese katak advogadu privadu sira las atr estadu nian. Tanba nee, kualkr planu atu regula advogadu privadu sira iha futuru tenke mantein grau autonomia ida loloos ba advogadu privadu sira nuudar grupu, enkuantu f mekanizmu responsabilizasaun ida hodi mantein padraun profisionl. Aleinde nee, tenke f ms korajen ba advogadu sira atu kaer papl lideransa hodi halo jestaun ba sira-nia servisu. Inisiativa sira hanesan nee halao ona kona-ba funsionriu tribunl sira no ajente polsia sira. Iha ida uluk nee, iha lei orgnika ida pendente iha Konsellu Ministru; lei nee prevee konsellu superior ida no servisu inspesaun hanesan ho ida neeb aplika ba juis no prokuradr sira. Importante halo nafatin esforsu hodi organiza funsionriu tribunl sirania estrutura profisionl, tanba funsionriu sira-nee barak mak servisu nafatin hanesan empregadu temporriu enkuantu seidauk iha aprovasaun ba lei ne'eb sei regula sira-nia estatutu. Kona-ba polsia, aprova tiha ona estatutu ida iha 2009. Treinu no edukasaun importante tebes atu dezenvolve nivel profisionl ba atr hotu-hotu neeb servisu iha sistema judisil. Tanba nee, Sentru Formasaun Jurdika sai instrumentu ida importante atu fasilita dalan karreira neeb partisipante sira hili. Aleinde nee, Sentru nee iha papl importante tebes atu prepara nia estudante sira hodi halao sira-nia devr profisionl ho onra no tuir padraun neeb aas. Nunee, tika no deontolojia halo parte iha kurrkulu ba juis, prokuradr no defensr pbliku sira, maski tenke hasae nmeru oras kursu nian. Treinu kona-ba tika labele bazeia deit ba anlize lejizlasaun nian no norma sira neeb aplikavel ba grupu profisaun ida-idak. Nia tenke uza ms kazu-estudu no ezemplu prtiku sira atu hatudu situasaun sira neeb funsionriu tribunl sira bele hasoru. Treinu sira-nee labele foka deit ba rekizitu sira hahalok tika nian, maib tenke foka ms ba importnsia atu mantein hahalok tika nia aparnsia. La

39

Lei No. 11/2008 30 Jullu Lei kona-ba Rejime Jurdiku ida neeb Administra Profisaun Jurdika Privada no Formasaun Advogadu sira nian.

too halo tuir deit dalan tika nian, importante pbliku haree ms katak halo duni tuir dalan nee. Ba-dala-ikus, halo ona progresu kona-ba kompensasaun adekuadu ba atr balu iha sistema justisa nian. Parlamentu aprova ona lei ida, neeb hetan promulgasaun foin daudaun; lei nee hadia juis, prokuradr no defensr pbliku sira-nia salriu. 40 Baibain ema hateten kualidade servisu reflete salriu ne'eb sira simu, iha jerl ita bele konsidera liafuan hirak nee loos kona-ba kestaun kompensasaun nian. Ema barak haree ba valr kompensasaun nian ba pozisaun ida hanesan refleksu husi valr neeb sosiedade f ba pozisaun nee. Asaun neeb Parlamentu foti foin daudaun kona-ba nee hakat ida pozitivu tebes. Bazikamente, ema hotu neeb servisu iha sistema judisil tenke iha vizaun ida klaru kona-ba dalan karreira neeb iha sira-nia oin, kona-ba karreira nee nia benefsiu no ms nia devr. Lei hirak neeb iha no sira neeb mak sei iha prosesu laran tenke konfirma padraun aas neeb ema neeb atu trata asuntu sira importante tebes tenke iha, las deit ba pbliku tomak maib ba ms membru espesfiku sira husi pbliku neeb hetan impaktu diretu. Enkuantu f espasu natoon ba profisionl hotu-hotu iha area justisa nian atu alkansa sira-nia karreira nia objetivu, organizasaun husi grupu oioin karreira nian tenke garante katak responsabilidade profisionl konstitui konsiderasaun boot liu no garante katak tenke f duni meius atu garante responsabilizasaun. Rekomendasaun Grupu profisionl ida-idak tenke iha dalan karreira ida transparente, neeb asesivel ba ema hotu no bazeia ba mritu no kualifikasaun. Tenke iha prosesu rekrutamentu no promosaun ida neeb transparente no hanesan ba ema hotu. Halo ramata inisiativa neeb foin foti daudaun atu hasae nivel salriu nian. Sei halo nafatin provizaun hodi garante katak salriu sira mantein adekuadu no kompativel ho pozisaun ida-idak nia funsaun no responsabilidade. Sentru Formasaun Jurdika sai hanesan fornesedr prinsipl neeb f treinu no edukasaun inisil no kontnuu iha faze hotu-hotu karreira nian ba profisionl sira neeb halo servisu iha sistema judisil, inklui instrusaun kona-ba tika no norma profisionl. Hasae tempu treinu nian ba tpiku hirak nee. Tau pesol no peritu tkniku natoon iha Konsellu Superior sira neeb mak funsiona ona (Judisiria no Ministriu Pbliku) hodi atu bele halao sira-nia misaun, neeb inklui: prepara no aplika norma sira kona-ba responsabilidade profisionl; garante

40

Lei No. 10/2009 5 Agostu Estatutu kona-ba Kompensasaun ba Juis, Prokuradr no Defensr sira.

servisu inspesaun hodi halo monitorizasaun ba dezempeu profisionl; no halao prosesu dixiplinr hodi mantein hahalok tuir tika no norma tika nian. Sei kompleta nomeasaun hotu-hotu ba Konsellu Defensoria Pblika no tau grupu nee iha funsionamentu, ho pesol no halao hanesan hateten iha leten kona-ba Konsellu Superior ba Judisiria no ms ba Ministriu Pbliku. Implementa mekanizmu provizriu ba advogadu privadu sira, Jestaun ba Profisaun Jurdika no Konsellu kona-ba Dixiplina. Hah harii ho urjnsia msimu Ordem dos Advogados, diak liu iha tinan tolu nia laran, hanesan kontempla iha lei neeb regula prtika privada lei nian. Profisaun legl nia organizasaun profisionl sira sei f autonomia adekuadu ba advogadu sira nuudar grupu, rekoese katak advogadu sira las atr estadu nian. Hah halo estatutu ba funsionriu tribunl sira hodi prevee Konsellu Superior ida no servisu inspesaun, hanesan ho ida neeb aplika ba juis no prokuradr sira.

XV. Lori Justisa ba Besik Povu Konsolidasaun ba sistema justisa forml hetan daudaun progresu signifikativu. Iha ona aumentu gradul ba nmeru atr jurdiku nasionl sira nian, no sira-nia prezensa iha Dili nia liur sai regulr liu tan. Tribunl distritu haat nee hotu halao daudaun audinsia regulr, nee reprezenta hakat signifikativu ida ba oin. Maski progresu neeb mak hetan ona, tenke halo nafatin esforsu atu garante katak atr jurdiku hotu-hotu nia prezensa iha tribunl distritu sira sai konsistente liu tan. Aleinde nee, tribunl distritu haat neeb iha la too atu serve populasaun Timor tomak. Tribunl sira-nee ida Baucau iha jurisdisaun ida neeb kuaze boot liu metade territriu nasionl nian no iha nmeru kazu nian tuir kedas Dili. Buka atu taka kuak nee, juis sira hateten katak sira halao justisa mvel hodi tesi-lia iha Laclubar, Los Palos, Vailili no Viqueque (Baucau), Same, Ainaro (Suai) no Liquia (Dili). Prosesu sira-nee baibain halao iha eskuadra ka estasaun polsia lokl nian. Maski ho esforsu nee hotu, situasaun agora nee las sustentavel iha tempu naruk nia laran no tenke hanoin alternativa seluk. Tuir juis barak nia hanoin, inklui Prezidente Tribunl Rekursu, judisiria devia halo parte pelumenus tribunl distritu ualu: Baucau, Dili, Maliana, Manatuto, Oecusse, Same, Suai no Viqueque. Populasaun barak mak hasoru difikuldade atu hetan asesu ba sistema justisa forml. Hatutan tan ba difikuldade kona-ba distnsia fzika atu ba too iha tribunl sira, ita bele rezume difikuldade sira seluk atu hetan asesu ba sistema justisa forml hanesan tuir mai nee: (a) koesimentu pbliku uitoan kona-ba mekanizmu justisa forml no direitu sira; (b) folin transporte no taxa tribunl nian kontinua aas nafatin ba ema barak liu; (c) ema barak labele koalia portugs, lian ofisil neeb uza barak liu iha sistema justisa forml; d) norma kultura nian no dinmika podr lokl satan asesu ba sistema justisa forml, tanba dala barak la f korajen ba vtima sira atu hatoo formalmente kazu sira kona-ba violnsia domstika ka seksul no jneru nian; no (e) dala barak laiha asesu ba polsia iha nivel komunidade. Hanesan rezultadu, disputa barak liu iha nasaun nee mak hakotu iha prosesu lei tradisionl nian (hanesan mediasaun iha famlia nia laran ka ho tulun husi katuas-ferik sira, lider tradisionl sira, xefe ka konsellu suku sira) no husi mekanizmu rezolusaun alternativa ba disputa (hanesan administradr distritu ka sub-distritu sira, reprezentante husi Igreja ka seluk). Disputa hirak nee bele iha relasaun ho rai, naok, baku-malu, violnsia domstika, persegisaun seksul, oho ema, hola konta labarik, feen no laen fahe-malu no eransa. Ema barak uza prosesu lei tradisionl nian tanba lei nee reflete prtika tradisionl neeb harii iha kultura no valr komunidade nian. Prosesu nee inklui ms vantajen seluk, inklui razaun katak iha jerl prosesu hirak nee (a) halao besik fatin neeb parte sira hela, (b) ladn karun ka saugati, (c) lalais atu hetan rezolusaun no (d) parte sira hatnsimu mtodu neeb uza hodi hetan kompensasaun no reparasaun. Prosesu hirak nee kahur ms elementu rekonsiliasaun nian iha laran no fornese elementu rekonsiliasaun ida. Nee loke dalan ba komunidade sira atu taka tiha disputa neeb mak bele hamosu konflitu ba ema seluk be las individul ka famlia neeb envolve iha disputa nee.

Maib prosesu tradisionl sira kona-ba hakotu disputa iha defisinsia grave neeb inklui (a) sira-nia natureza patriarkl no ierrkika, (b) la respeita direitus umanus fundamentl balu, liuliu direitu feto nian, (c) bazeia ba prosesu ida neeb las eskritu, tanba nee bele loke dalan ba falta responsabilizasaun, falta transparnsia no abuzu no (d) sira-nia dependnsia ba presaun sosil neeb ezerse ba parte sira, inklui ba feto no vtima krime nian. Liuliu pontu ida ikus nee halo ita laran-taridu uitoan, tanba dala barak reklamasaun husi famlia vtima kona-ba kompensasaun ka reparasaun hakat liu tiha ema ida neeb hetan terus nia direitu. Dala barak haluha tiha feto nia direitu no interese tanba prosesu f atensaun liu ba famlia nia pedidu atu selu-sala hodi hamoos famlia nia naran ka tolok neeb nia hetan durante nee. Iha prtika, maski prosesu nee hetan rezolusaun, sira laiha mekanizmu forml atu implementa rezolusaun neeb hetan. Hanesan rezultadu, prosesu nee dala barak la sai efiks no, iha kazu balu, kestaun subjasente sira hatoo fali ba tribunl atu hakotu. Ministriu Justisa halao ona konsulta pblika iha nasaun nee kona-ba oins atu rekoese prosesu lei tradisionl nian, hanesan prevee iha Konstituisaun. 41 Iha ms inisiativa ida neeb lao daudaun atu halo preparasaun ba lei kona-ba norma mediasaun nian. Rekomendasaun Tuir kbiit neeb iha, harii tribunl foun iha distritu sira, maib labele haluha katak inisiativa nee bele hamosu ezijnsia adisionl kona-ba pesol no rekursu sira seluk. Dezenvolvimentu ba justisa lemo-rai (itinerary justice) tenke lao nafatin ba oin no dezenvolve kondisaun bzika atu tribunl movel sira bele funsiona. Hanesan prevee iha lei, juis no prokuradr sira tenke hela iha distritu neeb fatin tribunl ne'eb sira servisu ba. Aplika polisiamentu komunitriu iha Timor-Leste tomak atu nunee polsia bele sai pontu signifikativu kontaktu nian ba komunidade. Sei inklui konseitu polisiamentu komunitriu iha kursu treinu neeb f iha akademia polsia. Liu husi forma oioin hodi bele ba too iha komunidade, hasae pbliku nia koesimentu kona-ba justisa forml no direitu jurdiku.

Artigu 2 (4) husi CRDTL: Estadu rekoese no valoriza norma no lisan iha Timor-Leste neeb las kontra Lei-Inan no ms lejizlasaun seluk tan neeb koalia kona-ba direitu neeb mai husi lisan no toman .

41

Membru komunidade sira, liuliu profesr no pesol mdiku sira, sei simu formasaun kona-ba oins atu identifika no hatoo informasaun kona-ba krime. Kualkr lei neeb rekoese prosesu lei tradisionl nian iha nivel komunitriu tenke garante katak prosesu nee respeita norma bziku sira direitus umanus nian no koordena ho sistema justisa forml. Kualkr inisiativa neeb rekoese lei tradisionl sei armoniza ho sistema justisa forml, nia labele funsiona hanesan fali sistema justisa ida ketak ka paralelu. Atr jurdiku hotu-hotu, inklui juis, prokuradr no polsia sira, tenke sensitivu ba membru komunidade sira-nia vontade atu haree katak justisa halo duni, no labele haluha vtima no ema vulneravel sira-nia nesesidade no sira-nia espetativa lejitima. Tanba kestaun hirak nee mai iha tribunl atu hakotu, tenke prioriza kestaun hirak nee tuir kazu nia natureza no interese neeb iha disputa laran.

XVI. Garante Justisa ba Hotu-Hotu Jneru Maski Konstituisaun hatuur katak sidadaun Timor-Leste tomak iha garantia atu hetan asesu ba justisa, grupu balu hasoru difikuldade boot atu hetan justisa neeb justu, la karun no lalais. Nee inklui grupu vulneravel sira, hanesan feto no labarik. Halo ona progresu lubuk ida atu halo direitu sai hanesan ba mane no ba feto no atu hatama konsiderasaun kona-ba jneru iha lejizlasaun Timor-Leste nia laran. Biar nunee, feto sira sei hasoru nafatin dezafiu barak: (a) violnsia hasoru feto kontinua dominante, (b) feto laiha koesimentu kona-ba lei no sistema forml tanba persentajen aas mak la hatene lee no hakerek, (d) trfiku feto nian kontinua problema ida neeb sae daudaun (haree ba vtima sira hanesan prostituta, laiha lejizlasaun hasoru trfiku, no too ohin loron seidauk iha asaun judisil ruma kona-ba kazu trfiku seksul), no (e) la iha rekursu ekonmiku no dependnsia ba mane hamenus feto nia kbiit atu uza tribunl ka mekanizmu sira seluk justisa forml nian, liuliu kazu sira kona-ba violnsia domstika. Valr kulturl no sosil neeb sei dominante, tau presaun ba feto atu hakotu lia kona-ba violnsia domstika no asaltu seksul ho autoridade tradisionl sira envezde f hatene ba polsia. 42 Maib, dala barak polsia rasik la f korajen ba feto sira neeb hakarak hatoo sira-nia kazu atu labele halo nunee. Hanesan rezultadu, dala barak polsia husu atu halo mediasaun iha kazu violnsia domstika, neeb las sira-nia knaar no las papl ida neeb sira simu treinu atu halao. Iha investigasaun ba kazu sira neeb envolve violnsia hasoru feto, polsia nia treinu kona-ba nee dala barak la iha. Aleinde nee, polsia hasoru dezafiu lubuk ida kona-ba lojstika, neeb bele iha impaktu ba sira-nia kapasidade atu halo investigasaun kona-ba nee; dezafiu hirak-nee inklui falta ekipamentu adekuadu no ms meius komunikasaun no transporte la natoon. Nunee ms, falta kapasidade forense atu halibur, rai no halo teste ba evidnsia fzika iha kazu violnsia domstika bele prejudika investigasaun neeb bele hetan rezultadu diak. Ba-dala-ikus, falta meius atu proteje vtima sira bainhira sira ba tribunl reprezenta kestaun ida signifikativu, mezmu iha kazu hirak neeb investigasaun rezulta tiha ona iha akuzasaun kriminl. Maski iha informasaun katak kazu kona-ba violnsia jneru nian barak liu mak hetan prosesu judisil iha 2008 kompara ho 2004, kazu barak mak rezulta iha absolvisaun. Iha parte ida, situasaun nee akontese tanba vtima sira prefere mantein silnsiu durante julgamentu no la aprezenta evidnsia hasoru ema neeb iha alegasaun katak halo agresaun ba sira. Kona-ba nee, Artigu 125 iha Kdigu Prosesu Penl hatuur katak ema-

42 Dala barak taka tiha violnsia domstika no seksul iha uma laran, tanba vtima no nia famlia sente moe atu lori kazu nee ba prosesu justisa forml. Dala barak famlia husi vtima sira neeb hetan violnsia seksul la f apoiu ba sira, dala ruma f tan todan ba sira tanba sira-nia hahalok. Husi nia parte, reparasaun justisa tradisionl ladn f atensaun ba vtima maib f liu atensaun ba vtima nia famlia, neeb tau presaun ba vtima atu husik lia nee lao tuir dalan tradisionl.

testemua ida iha kazu krime nian, neeb kaben ka iha relasaun familiar ka moris ho arguidu, bele rekuza atu f deklarasaun hasoru arguidu nee. Biar dispozisaun nee komn iha prosesu penl, uzu dispozisaun nee aumenta bainhira vtima sente katak nia la iha protesaun adekuadu hasoru ema neeb baku nia ka bainhira nia sente nafatin katak nia iha risku laran. Dezenvolvimentu pozitivu ida iha prosesu atu trata kazu VSVBJ sira mak rede refernsia nasionl neeb harii hodi inklui ms VPU, MSS no ONG oioin; rede nee f apoiu emosionl, psikoljiku no sosil, asistnsia mdika no jurdika, no ms akonsellamentu no abrigu temporriu ba vtima sira. Maib, organizasaun hirak nee sei hasoru ho falta infraestrutura lubuk ida (uma mahon no fatin ida loloos hodi halo teste mdiku no forense iha distritu sira), rekursu umanu no apoiu lojstiku. Rekomendasaun Trata kazu violnsia domstika sira iha sistema justisa forml nia laran. Trata emansipasaun feto nian tuir dalan ida neeb integrl no pragmtiku.

Vtima sira husi krime VSVBJ tenke iha asesu ba meius imediatu kona-ba reparasaun no protesaun, inklui orden protesaun nian, manutensaun, asistnsia jurdika no asesu ba uma mahon ne'eb seguru ho finansiamentu loloos ho nmeru sufisiente; sei f asistnsia jurdika, apoiu no akonsellamentu durante faze hotu-hotu investigasaun no julgamentu nian. Hadia komunikasaun no koordenasaun entre VPU, PJR, tribunl no organizasaun sira neeb f apoiu ba vtima, atu bele mantein vtima sira informadu kona-ba progresu iha sira-nia kazu nia faze hotu-hotu. Halo monitorizasaun ba kazu sira iha prosesu justisa forml nia laran no harii no mantein baze-dadus ida kona-ba VSVBJ no desizaun sira neeb tribunl foti. Tuir provizaun ne'eb hatuur iha lei, tenke respeita konfidensialidade iha prosesu trata kazu VSVBJ, maib sei husik reprezentante sira husi VPU ka grupu apoiu sira husi ONG atu marka sira-nia prezensa iha julgamentu, se kuandu vtima ka testemua ida husu. Atr jurdiku hotu-hotu, inklui polsia, prokuradr, juis no defensr pbliku sira, tenke simu treinu kona-ba VSVBJ, inklui lei aplikavel sira, kona-ba kazu sira-nia efeitu ba feto no kona-ba oins atu prioriza kazu hirak nee no halo sira-nia prosesamentu ho efisinsia. F treinu ba fasilidade no ms espesialista sira atu halao ezame forense loloos; sei halao treinu ba pesol mdiku kona-ba oins atu identifika VSVBJ no prezerva evidnsia mdika.

Hasae nmeru feto neeb servisu iha VPU, se bele.

Ajente polsia sira, liuliu sira neeb servisu iha rea rurl neeb dook, labele envolve tan iha mediasaun ba krime pbliku, liuliu VSVBJ no VD, no sei refere vtima sira ba VPU iha sira-nia distritu no sub-distritu. Polsia sei f protesaun aas liu ba vtima sira no ba traballadr sosil sira neeb envolve iha atividade akonsellamentu no apoiu. Halao kampaa sensibilizasaun iha sosiedade nia nivel oioin, hodi espresa zero tolernsia ba VSVBJ no violnsia neeb akontese iha relasaun ntima no iha famlia nia laran. Hatama komponente sensibilizasaun iha sistema justisa nia programa no atividade sira; hatama tpiku sira neeb iha relasaun ho jneru iha kurrkulu eskolr no edukasaun superior. Promulga lei anti-trfiku no inklui prosesu judisil iha lei nee no kastigu ba ema neeb halo trfiku. F prioridade ba aprovasaun ba lei hasoru violnsia domstika. Aprova lalais lejizlasaun sira seluk neeb f apoiu ba lei nee nia implementasaun.

Labarik Timor-Leste nasaun ida foun, maib nia ms nasaun ida joven hanesan reflete iha populasaun nia tinan. Persentajen boot ida husi populasaun Timor-Leste iha tinan sanulu resin ualu ba kraik, 43 neeb hasoru problema sosil oioin hanesan kiak, servisu laiha no analfabetizmu. Aleinde nee, tanba laiha rejime legl ida ba labarik sira, labarik sira laiha protesaun no sira-nia situasaun sai difisil liu tan. Tuir UNICEF, iha estimativa ida katak iha 2007 nmeru labarik nian (tinan 0-17) neeb sai oan-kiak (lakon aman-inan) tanba razaun oioin hamutuk ema 48,000. 44 Rejistu disponivel kona-ba perodu neeb hah iha 2005 nia klaran hatudu katak labarik besik nain 2,700 hela iha instituisaun ne'eb tau matan ba sira, dala rua boot liu nmeru neeb rejista bainhira dkada nee hah (1,242 iha 2000 nia rohan). 45 Informasaun ikus liu husi Departamentu Protesaun no Asistnsia Sosil ba Labarik Vulneravel, hatudu katak

Tuir projesaun husi sensu 2004, populasaun labarik iha Timor-Leste sae ba 573,690, reprezenta kuaze porsentu 50 husi populasaun total, ka bele liu tan. Haree <http://www.unicef.org/har09/files/har09_TimorLeste_countrychapter.pdf> [Consult. 31 Aug. 2009]. 44 Disponivel online <http://www.unicef.org/infobycountry/Timorleste_statistics.html#60> [Consult. 31 Aug. 2009]. 45 Komisaun Direitu Labarik nian. 1 Marsu 2007. Konsiderasaun ba Relatriu sira neeb Estadu Membru sira aprezenta tuir Artigu 44 Konvensaun nian haruka. Estadu Membru sira-nia relatriu inisil atu hatama iha 2005: TimorLeste. CRC/C/TLS/1. pp. 27-28.

43

labarik besik nain 3,483 hela iha orfanatu ka ho organizasaun sira seluk neeb simu no tau matan ba labarik. Hanesan hateten ona iha relatriu nee, 46 iha nesesidade boot atu dezenvolve kuadru jurdiku ida neeb trata labarik sira no kestaun hirak neeb iha relasaun ho labarik, hanesan responsabilidade aman-inan nian, adosaun, tutela no protesaun ba labarik sira. Tenke f ms prioridade ba proposta lei sira neeb trata labarik delinkuente sira. 47 Ho relasaun ba projetu lei kona-ba responsabilidade aman-inan nian, ami sujere makaas tebes katak tenke muda tiha liafuan podr paternl neeb uza iha projetu nee, neeb tradisionalmente identifika ho konseitu dominasaun husi parente mane ba responsabilidade aman-inan nian, neeb lao tuir liu ho norma kona-ba responsabilidade konjuntu ba famlia. Aleinde dezenvolvimentu lei nian, iha nesesidade atu hasae kompetnsia ba profisionl Timoroan sira neeb atu trata ho kestaun labarik nian. Kona-ba nee, importante hasae kompetnsia ba ema sira neeb mak iha knaar atu identifika, informa no trata kestaun kona-ba abuzu ba labarik. Agora nee laiha revizaun judisil kona-ba oins atu tau labarik ida iha kuidadu alternativu. Iha jerl, ladn iha protesaun ba labarik nia direitu atu rona nia, tuir nia tinan no nia maturidade, iha prosesu sira mak bele iha impaktu ba nia direitu. Tenke f konsiderasaun loloos ba prinspiu bziku sira neeb envolve labarik nia interese aas liu no respeitu ba nia opiniaun, labele haluha atu rekoese katak labarik iha ms direitu. Ikus liu, Departamentu Protesaun no Asistnsia Sosil ba Labarik Vulneravel mak instituisaun governu nian neeb iha knaar atu f protesaun ba labarik sira neeb iha risku no nakloke ba abuzu. Ajnsia nee iha ms iha responsabilidade atu f protesaun no asistnsia ba labarik sira neeb iha konflitu ho lei no f ms apoiu ba oan-kiak sira. Ajnsia nee f ms apoiu ba organizasaun sira neeb proteje labarik, hanesan orfanatu sira no instituisaun ne'eb simu no tau matan ba labarik sira, no ajnsia nee mak iha responsabilidade atu halo avaliasaun no f asistnsia iha prosesu hotu-hotu kona-ba adosaun. Haree ba knaar prinsipl neeb Departamentu nee no ajnsia sira seluk kona-ba protesaun labarik nian halao, iha nesesidade atu f konsiderasaun boot liu ba kestaun sira kona-ba justisa iha departamentu no ajnsia sira-nee, tribunl no instituisaun sira ne'eb iha relasaun ho asuntu nee, inklui Ministriu Pbliku, Polsia no Gabinete Defensr Pbliku nian.

Haree Seksaun VII, Kompleta Enkuadramentu Legl. Komisaun kona-ba Direitu Labarik nian, iha nia Concluding Observations: Timor-Leste, 1 Fevereiru 2008, husu atu adota kedas lejizlasaun hotu-hotu neeb nesesriu, hanesan Kdigu Sivl, Lei kona-ba Adosaun, Lei Tutela nian, Kdigu Labarik nian no Lei kona-ba Justisa Juvenl.
47

46

Rekomendasaun F atensaun espesil hodi kompleta no submete proposta lei sira neeb mak halo daudaun kona-ba kestaun sira neeb iha relasaun ho labarik, inklui responsabilidade aman-inan nian, adosaun, tutela no protesaun labarik nian. Sei f ms prioridade ba inisiativa lejizlativa sira neeb trata ho labarik delinkuente sira. F treinu ba juis no atr judisil sira seluk kona-ba lejizlasaun neeb deit mak iha relasaun ho labarik sira, neeb hetan ona promulgasaun. Norma internasionl tenke sai hanesan pontu refernsia ida iha programa sira-nee, liuliu sira neeb destaka ona iha CRC, no labele haluha rekoese labarik hanesan sujeitu ida neeb iha direitu tomak. F treinu ba juis sira kona-ba tknika iha entrevista sira neeb envolve labarik, hodi hasae juis sira-nia kapasidade atu halao inkritu judisil no atu garante katak tenke rekoese direitu labarik nian atu rona nia iha prosesu judisil. Tanba dala barak kazu sira neeb envolve labarik uza peritu no envolve ajnsia no entidade pbliku oioin, iha neeb apropriadu, sei halao treinu konjuntu ba juis, prokuradr, polsia, defensr pbliku, advogadu no fornesedr sira servisu sosil nian. F tan tempu ba faze inisil programa treinu SFJ nian ba juis, prokuradr defensr pbliku sira kona-ba labarik nia direitu, lei famlia nian no justisa juvenl.

Disputa kona-ba propriedade no rai Iha informasaun katak disputa kona-ba rai no propriedade sai hanesan disputa ida neeb komn liu iha Timor-Leste. Haree katak kestaun hirak nee hetan duni rezolusaun, rezolusaun barak liu iha kestaun hirak nee hetan iha sistema justisa forml nia liur tanba kazu sira hanesan nee uitoan liu mak arkiva iha tribunl. Maib, iha informasaun katak disputa barak tebes kona-ba rai iha Timor-Leste sei dauk hakotu. Hanesan rezultadu, situasaun nee kria tensaun balu entre viziu sira no iha komunidade nia laran no dala barak rezulta iha violnsia grave. Kestaun kona-ba rai no propriedade nee kestaun ida kompleksu tanba nia submete ba rejime jurdiku oioin iha tinan ruanulu resin haat liub. Susar tebetebes atu halo avaliasaun ba reklamasaun kona-ba rai rohan ida bazeia ba direitu konkorrente neeb afirma iha lei portugs, indonzia, ka bazeia deit ba okupasaun rai nee nian. Aleinde nee, iha prtika, rejistu barak neeb identifika propriedade nain ahi sunu durante violnsia neeb akontese iha 1999 no 2006. Nunee ms, konflitu sira iha tempu uluk halo dezlokasaun sosil no dala barak forsa ema soe sira-nia propriedade, neeb ikus mai ema seluk tama hodi okupa tiha. Fatr adisionl ida neeb mai komplika tan situasaun nee mak tradisionalmente feto nia direitu ba propriedade dala barak la hetan rekoesimentu, maski lei rekoese feto nia direitu atu sai nain ba rai.

Ho asistnsia husi doadr sira, oras-nee halao daudaun projetu ida atu tulun hodi (1) hametin poltika, lei no regulamentu rai nian; (2) f asistnsia hodi halao peskiza, rejistu no f ttulu rai nian; (3) implementa administrasaun rai nian no sistema informasaun nian; (4) dezenvolve mekanizmu atu hakotu disputa sira; no (5) hasae koesimentu pbliku kona-ba kestaun rai nian. Halo ona diskusaun kona-ba projetu lei propriedade rai nian iha sesaun konsulta lubuk ida neeb Ministriu Justisa halao. Lei nee prevee rezolusaun ba disputa husi diresaun nasionl rai nian, neeb iha eskritriu iha distritu administrativu hotu-hotu. Nia inklui ms prosesu rekursu nian, neeb envolve komisaun kadastrl ida kompostu husi jurista sira no profisionl ida neeb ema rekoese ona nia kompetnsia kona-ba rai no propriedade. Husi nia parte, komisaun kadastrl nia desizaun tenke submete ba revizaun judisil. Hanesan hateten iha leten nee, iha aspetu dezestabilizadr barak iha disputa hirak neeb la hakotu. Maib, bainhira haree ba oin, importante ms harii prosesu ida hodi hakotu kestaun hirak nee no kria ambiente ida seguru ba investimentu no ba negsiu iha TimorLeste. Falta kapasidade atu define momoos ttulu propriedade nian afeta ema neeb supoin rai nia nain (proprietrio putativo) atu dezenvolve nia rai ka atu uza rai nee nu'udar garantia. Haree ba nasaun nee nia nesesidade kona-ba dezenvolvimentu no kreximentu, hakotu disputa kona-ba rai no propriedade tenke sai hanesan prioridade prinsipl ida.

Rekomendasaun Haree katak agora nee iha disputa rai no propriedade nian pendente hela iha tribunl sira, sei hili juis ida ka rua neeb foin too iha Timor-Leste atu f tulun ba juis sira kona-ba peskiza no rezolusaun ba kestaun hirak nee. Hatutan tan nee, setr judisil tenke rekoese katak importante atu hakotu disputa hirak neeb mak pendente iha tempu natoon nia laran. F prioridade boot ba dezenvolvimentu lei foun ida kona-ba rai hodi trata disputa sira kona-ba rai no propriedade. Bainhira adota tiha lei foun kona-ba rai, juis no atr jurdiku sira seluk no ms ema hotu neeb halo servisu mediasaun sei simu treinu kona-ba kestaun rai nian no lei foun nee.

XVII. Prepara Jerasaun neeb Mai Profisionl neeb iha formasaun mak rekursu neeb importante liu iha kualkr sistema justisa nian. Atu prepara profisionl jurdiku iha jerasaun neeb mai, presiza tratamentu oioin neeb envolve edukadr, juis, prokuradr, defensr pbliku no advogadu sira no ms apoiu husi setr privadu no pbliku. Programa kona-ba estudu jurdiku, neeb harii iha Universidade Nasionl Timor-Leste (UNTL, Universidade akreditadu mesak ida iha Timor-Leste neeb iha programa nunee), reprezenta hakat ba-dala-uluk neeb importante tebetebes. 48 Iha planu katak iha 2010, programa nee, neeb hanorin iha lian portugs, kompleta ps-graduasaun ba-dala-uluk. 49 Maib, laiha estratjia kona-ba esforsu edukasionl ida neeb luan liu atu bele fornese rekursu umanu ba sistema justisa iha tinan sira mai nee. Aleinde nee, seidauk halo avaliasaun ida ba nesesidade sistema justisa nian kona-ba rekursu umanu ba tempu naruk. Seidauk ms hakotu kestaun sira seluk neeb importante tebetebes. Iha momentu hakerek relatriu nee, universidade privadu prinsipl rua neeb f diploma lei nian iha nivel universidade, Universidade Dili no Universidade Ps, seidauk hetan akreditasaun husi governu. Maski nunee, graduadu sira husi instituisaun sira neeb laiha akreditasaun hetan oportunidade atu halo ezame hodi bele tama iha Sentru Formasaun Jurdika, maib la dezenvolve programa rekuperasaun ida ba sira neeb la halo no la dezenvolve solusaun ba tempu naruk nia laran ba problema subjasente akreditasaun nian. Lian dominante neeb uza hodi hanorin iha universidade privadu rua nee kontinua lian indonzia, no estudante Timoroan barak kontinua atende programa estudu jurdiku iha Universidade Indonzia sira. Estudante sira neeb hetan ps-graduasaun husi universidade hirak nee bele hasoru difikuldade signifikativu atu hetan admisaun no kompleta programa sira neeb nesesriu atu tama iha Sentru Formasaun Jurdika, neeb hanorin iha lian portugs. Lian tetun bele sai lian ida asesivel liu ba estudante hotu-hotu neeb tuir kursu jurdiku, maib lian nee nia dezenvolvimentu iha rea lei nian ladn hetan atensaun, no lei no desizaun judisil uitoan deit mak disponivel iha Tetun. En jerl, iha nesesidade atu hah harii kultura ida kona-ba estudu matria jurdiku iha lian portugs no Tetun. Too ohin seidauk halo esforsu signifikativu ida atu halibur no analiza desizaun judisil sira, dezenvolve tratadu no kdigu anotadu sira no publika revista jurdika iha lian sira-nee ida. Seidauk ms dezenvolve profesr no instrutr nasionl sira ho nmeru natoon ida. Kuaze dosente hotu-hotu neeb hanorin iha programa estudu jurdiku iha UNTL mai husi rai seluk. Dosente lubuk ida iha universidade privadu prinsipl rua nee hanorin tutan ho sira-nia servisu baibain hanesan juis, prokuradr no defensr pbliku. Nuudar pasu

48

Hah 2005 mak UNTL, liuhusi parseria ho Fundasaun husi Universidade Portugs sira, oferese edukasaun iha nivel universidade kona-ba kursu jurdiku. Halo tuir modelu husi programa sira kona-ba estudu lei nian iha Portugal, programa sira kona-ba estudu jurdiku iha UNTL kompoin tinan ida introdusaun, neeb foka ba lingua no introdusaun ba lei, hafoin tinan haat estudu kona-ba lei. 49 Klase neeb planu atu halo ps-graduasaun iha 2010, agora daudaun iha estudante sanulu resin tolu. Iha tinan sira seluk, tinan ida-idak iha estudante besik ruanulu.

importante atu dezenvolve kultura jurdika no profesr nasionl lubuk ida, presiza harii kursu ps-graduasaun direitu nian ne'eb akreditadu. Maski atr importante oioin iha sistema justisa nian mak feto, iha jerl feto nia prezensa entre profisionl sira iha sistema nee uitoan liu, hanesan dosente, juis, prokuradr, defensr pbliku ka advogadu. Iha espetru edukasaun nia rohan ida seluk, presiza hametin edukasaun iha nivel primriu no sekundriu hodi bele hasae kualidade no nmeru estudante neeb bele kompleta ho susesu kursu lei nian iha UNTL ka iha universidade privadu ida neeb akreditadu. Prosesu hametin nee inklui nesesidade atu promove nafatin aprendizajen ba lian portugs iha tempu naruk nia laran. 50 Rekomendasaun Halo avaliasaun integrl ba nesesidade sistema justisa nian iha rea rekursu umanu iha tempu naruk nia laran hodi bele informa planu rekrutamentu no edukasaun neeb lao daudaun. Dezenvolve planu ida hodi promove pelumenus alternativa akreditadu ida iha Timor-Leste ba estudu jurdiku iha UNTL. Dezenvolve no implementa programa tranzisaun ida hodi trata situasaun graduadu sira neeb hetan diploma lei nian husi universidade sira neeb las akreditadu no la liu teste akreditasaun. Dezenvolve no implementa programa ida ba tempu naruk nia laran hodi kria vokabulriu jurdiku ida iha lian Tetun. Programa nee sei inklui ms tradusaun lei hotuhotu ba Tetun. Promove no f finansiamentu ba bolsa-estudu jurdiku (inklui harii programa psgraduasaun direitu nian hodi bele prepara futuru dosente sira), halibur no analiza desizaun judisil sira, dezenvolve tratadu no kdigu anotadu sira no publika revista sira kona-ba lei. Dezenvolve no implementa inisiativa neeb mak dada ka insentiva feto sira atu estuda lei. Hametin edukasaun iha nivel primriu no sekundriu atu estudante sira hetan oportunidade boot liu atu aprende portugs no ms atu hetan koesimentu bziku.

Hanesan estabelese iha Artigu 35.8 husi Lei No. 14/2008, 29 Outubru, (Lei Baze ba Sistema Edukasaun), tenke halo estruturasaun ba ensinu no aprendizajen lian ofisil sira hodi nunee kurrkulu husi ensinu primriu no sekundriu nia komponente sira seluk bele kontribui sistematikamente ba dezenvolvimentu kapasidade iha nivel komprensaun no produsaun pronunsiamentu nian, orl no eskritu, iha lian portugs no Tetun.

50

XVIII. Koalia lian justisa nian Kestaun importante ida seluk ne'eb temi beibeik iha relatriu nee mak asuntu kona-ba lian. Hanesan hateten iha Konstituisaun Timor-Leste, Tetun no Portugs mak lian ofisil nasaun nee nian. Afirmasaun simples nee iha efeitu ida neeb sulin iha sosiedade nia laran no, relasiona ho ami-nia relatriu, iha ms sistema justisa nia laran. Ema barak halo pergunta kona-ba opsaun nee, maib nee las inkritu ida neeb ami aprezenta. Ami simu ona desizaun kona-ba lian ofisil ne'eb konsagra iha Konstituisaun Timor-Leste nian, no ami limita ami-nia konsiderasaun atu tetu deit nia impaktu ba kestaun hirak neeb iha relasaun ho sistema justisa nian. Maski bainhira Konstituisaun temi lian ofisil rua nee nia temi uluk mak lian Tetun, too ohin portugs mak iha knaar dominante iha sistema justisa nia laran. Nee kontrriu ba situasaun neeb eziste iha sosiedade sivl nia laran, neeb proporsaun kiik ida husi populasaun mak koalia lian portugs no liu 87% koalia Tetun. 51 Lian portugs nia domniu iha setr jurdiku akontese tanba instituisaun barak iha Governu Timor-Leste hili lian nee hanesan sira-nia forma komunikasaun no operasaun. Liuliu iha sistema justisa, lian portugs iha influnsia signifikativa, ida-nee reflete ms envolvimentu makaas husi pesol husi nasaun sira neeb koalia lian portugs. Influnsia husi lian nee iha lei nia preparasaun, iha treinu sira neeb halao iha Sentru Formasaun Jurdika no iha lalaok prosesu tribunal nian, halo domniu iha lian portugs sai hanesan elementu prinsipl ida ba atr jurdiku sira nia progresu iha sistema judisil. Kona-ba nee, atr barak husi sistema judisil nia kapasidade kona-ba lian portugs hetan aumentu signifikativu iha tempu relativamente badak nia laran. Maski nunee, aumentu nee la halakon dezafiu neeb mak partisipante barak liu iha prosesu justisa nian hasoru, husi juis too litigante sira. Maski lian portugs f asesu ba Timoroan sira atu bele uza literatura jurdika no materil sira seluk husi Portugal no nasaun sira neeb koalia lian portugs, todan husi dezafiu neeb iha hanesan nafatin ho benefsiu neeb hetan. Nuudar rezultadu, iha forma oin rua atu trata ho dilema nee. Ida uluk, atu kumpre obrigasaun konstitusionl neeb hakerek iha Artigu 13.2 Konstituisaun nian, neeb hateten, inter alia, katak Estadu valoriza no dezenvolve Tetun. Laiha dvida katak Tetun seidauk dezenvolve vokabulriu jurdiku ida hanesan ho portugs nian. Maski nunee, iha nesesidade atu dezenvolve Tetun Legl ida neeb natoon atu bele uza lian

Peskiza ida husi 2007 kona-ba lian sira neeb koalia iha Timor-Leste hatudu katak 87.4% populasaun nasionl koalia Tetun, hetan aumentu ida husi 81.7% iha 2001. Maib, iha parte seluk, persentajen populasaun neeb koalia portugs iha 2007 mak 15.6%, sae husi 15.3% iha 2001. Haree Estatstika Rezumu Finl: Timor-Leste Peskiza kona-ba Padraun Moris nian 2007 (Ministrio de Finanas, Direco Nacional de Estatstica, 2008) pp. 22, 24. Aumentu iha lian portugs, durante perodu nee, sujere katak agora nee nivel fasilidade nian kona-ba lian nee aas liu tan. Progresu nee hatudu katak esforsu neeb halo too ohin loron atu hasae domniu lian portugs nian hetan susesu balu. Maski nunee, nivel kapasidade (profisinsia) agora nian iha lian portugs hatudu momoos katak iha nesesidade boot atu f nafatin treinu ka formasaun iha lian nee.

51

nee iha sistema jurdiku globl nia aspetu hotu-hotu. Forma ida seluk mak atu hasae tan kampaa edukasaun neeb halao ona too ohin kona-ba hanorin lian portugs ba labarik no ema boot sira atu bele hah muda Timor-Leste ba sosiedade ida neeb ema koalia duni lian rua Rekomendasaun Dezenvolve Tetun Legl liuhusi program peskiza no prtiku ida neeb intensivu no koordenadu no envolve estuda-nain sira, linguista sira no tradutr sira. F korajen ba atr jurdiku internasionl sira atu aprende Tetun hodi bele uza lian nee, se kuandu presiza, hodi halao sira-nia knaar ofisil no ajuda hodi tulun dezenvolve Tetun Legl. Estuda no hametin nafatin lian portugs iha universidade sira. Inisiativa neeb halao daudaun iha nivel primriu no sekundriu nee tenke kontinua no hametin hodi bele f oportunidade boot liu atu aprende lian portugs. nee. Halo lejizlasaun hotu-hotu no lei sira seluk sai disponivel lalais iha lian ofisil rua

XIX. Enfrenta Impunidade no Ezije Responsabilizasaun Enkuadramentu atu trata krime sira neeb akontese iha tempu liub Timor-Leste nia sistema judisil, ho formatu ida agora nee, la envolve ativamente iha prosesu neeb trata krime sira be akontese iha tempu liub ka atu responsabiliza ema neeb komete krime sira-nee. Maib laiha dvida katak Artigu 160 Konstituisaun nian (Krime boot sira) prevee katak hahalok sira-neeb halo husi loron 25 Abrl tinan 1974 too loron 31 Dezembru tinan 1999, neeb bele konsidera nuudar krime hasoru umanidade, jenosdiu ka funu nian, nia prosedimentu kriminl tenke halao iha tribunl nasionl ka internasionl sira. Maib, Konstituisaun labele determina forum neeb loos mak diak liu atu halao prosesu nee. 52 Maski nunee, nia kontempla katak bele foti prosesu judisil ba ofensa hirak neeb akontese entre 1974 no 1999 iha fatin rua nee ida. Maib, Artigu 163.1 Konstituisaun nian (Organizasaun judisil tranzitriu) prevee mekanizmu judisil ida iha forma koletivu bridu neeb halo parte juis nasionl no internasionl ho jurisdisaun atu trata krime boot sira neeb ema halo husi 1 Janeiru too 25 Outubru 1999. Artigu nee hateten ms katak tenke halao nafatin ba tempu neeb presiza duni atu remata prosesu sira-neeb halo hela investigasaun ba. Dispozisaun hirak nee deskreve saida mak iha altura neeb bolu naran Koletivu Espesil ba Krime Grave, neeb funsiona iha Tribunl Distritu Dili nia laran too Konsellu Seguransa hasai tiha nia apoiu ba koletivu nee nia kontinuasaun iha Maiu 2005. Durante tempu neeb Koletivu Espesil taka, ramata julgamentu ba arguidu hotu-hotu neeb hetan akuzasaun forml kona-ba krime grave, neeb mesak antigu membru husi grupu milsia proautonomia neeb hatene katak iha Timor-Leste laran. Mandadu prizaun atus-ba-atus ba arguidu sira neeb hetan akuzasaun forml sei pendente too ohin loron, arguidu balu ita hanoin katak oras-nee iha territriu nasionl nia liur. 53 Molok atu taka Koletivu Espesil, arguidu hotu-hotu kona-ba krime grave neeb sei hela iha Timor-Leste hetan ona julgamentu, maib las krime grave hotu-hotu neeb komete iha 1999 mak halo investigasaun too ramata. Bainhira taka prosesu krime grave iha 2005, inklui Gabinete Prokuradr nian (Unidade Krime Grave) no tribunl nian (Koletivu Espesil ba Krime Grave) kestaun neeb foti mak se asaun nee tuir duni Artigu 163.1 Konstituisaun nian, neeb prevee katak instnsia judisil koletivu neeb eziste iha

Maib, bele iha autoridade balu ba propozisaun katak estadu sira iha responsabilidade prinsipl atu ezerse jurisdisaun kona-ba krime grave tuir lei internasionl hateten. Haree Prinspiu 20 husi Prinspiu atualizadu Lubun ida kona-ba Protesaun no Promosaun ba Direitus Umanus liuhusi Kombate hasoru Impunidade hanesan hatoo ba Komisaun Nasoins Unidas nian kona-ba Direitus Umanus (2005). Aprezenta ona hanesan kestaun ida lei internasionl nian katak Estadu sira iha obrigasaun atu halo investigasaun ba violasaun direitus umanus no lei umanitriu internasionl atu foti medida loloos hodi garante katak ema neeb responsavel kona-ba krime grave tuir lei internasionl hateten tenke hetan prosesu judisil, julgamentu no kastigu loloos Ibid., Prinspiu 19.
53

52

Hanesan temi iha relatriu nee, Maternus Bere arguidu ida neeb hetan mandadu prizaun husi tribunl maib, too foin daudaun nee, nia la iha Timor-Leste.

altura neeb tenke halao nafatin ba tempu neeb presiza duni atu ramata prosesu siraneeb halo hela investigasaun ba. 54 Bainhira UNMISET ramata iha 20 Maiu 2005, misaun foun, UNOTIL, la hetan mandatu atu f apoiu ba Koletivu Espesil ka Unidade Krime Grave nia atividade sira, maib ba deit prezervasaun rejistu nian. Antesipa ba eventualidade nee, Sekretriu Jerl hili Komisaun Matenek-nain atu halo relatriu kona-ba prosesu krime grave nian iha TimorLeste no seluk tan. Komisaun nee publika relatriu boot tebes ida iha 20 Maiu 2005, iha relatriu nee nia hateten vontade poltika no apoiu laek husi Governu Timor-Leste atu kontinua halao prosesu krime grave, impede loloos prosesu neeb buka atu halo julgamentu ba ema sira neeb responsavel kona-ba krime grave hasoru umanidade iha Timor-Leste iha 1999, liuhosi mekanizmu judisil neeb eziste iha Timor-Leste. 55 Komisaun nee hateten ms katak autoridade sira neeb responsavel kona-ba aplikasaun lei nian iha Timor-Leste bele la iha kapasidade neeb presiza atu halao investigasaun no foti prosesu judisil hasoru krime grave sira-nee tuir norma internasionl; katak defensr sira la iha esperinsia neeb presiza atu kaer kazu krime grave sira; no katak Koletivu Espesil agora nee, seidauk iha kapasidade institusionl atu rona no halo julgamentu ba kazu krime grave sira lah komponente internasionl. 56 Bazeia ba konsiderasaun sira-nee, no sira seluk, Komisaun nee hameno katak tribunl penl internasionl deit mak bele halo julgamentu ba ema sira neeb responsavel kona-ba krime iha 1999. 57 Proposta ida-nee, neeb atu aplika deit ba akontesimentu sira iha 1999 ka atu aplika ms ba krime sira neeb komete entre 1974 no 1999, hetan opozisaun makaas husi lideransa Timor-Leste. Faktu nee konstitui obstakulu boot ba nia implementasaun. Hafoin Komisaun Matenek-nain nia relatriu sai, dalan ida nakloke ba posibilidade atu foti iha futuru prosesu judisil iha nasaun nee kona-ba pelumenus ofensa sira neeb komete iha 1999. Iha Novembru 2005, Dekretu-Lei No. 13/2005 hetan promulgasaun hodi aprova Kdigu Prosesu Penl foun. Dekretu-Lei nia prembulu rekoese katak bainhira aprova Kdigu nee la bele haluha ms koletivu ne'eb Nasoins Unidas nia Administrasaun Tranzitriu iha Timor-Leste (UNTAET) harii ho kompetnsia atu kaer

54

Ami nota katak relatriu finl husi CAVR hameno atu renova Unidade Krime Grave nia mandatu no hasae nia rekursu hodi nia bele halao investigasaun no foti prosesu judisil ba krime sira neeb akontese molok 1999. Haree Chega!, Relatriu Finl husi Timor-Leste nia Komisaun Simu Malu, Lia-Loos no Rekonsiliasaun (CAVR), Lia-menon 7.1.1-7.1.4. CAVR no CVA nia relatriu sira kona-ba akontesimentu entre 1974-1999 sei pendente iha Parlamentu Nasionl, neeb la kompromete atu halo diskusaun kona-ba rezultadu neeb sira hetan no lia-menon neeb sira hatoo. Biar halo ona dilogu luan iha sosiedade sivl kona-ba dokumentu hirak nee, no diskusaun balu husi lider nasionl sira kona-ba nee (inklui Dilogu Konsensu Nasionl iha Juu 2009), too ohin resposta sira seidauk sufisiente. 55 Relatriu ba Sekretriu Jerl husi Komisaun Matenek-nain atu halo Revizaun ba Prosesu Judisil ba Violasaun Grave Direitus Umanus nian iha Timor-Leste (East Timor) iha 1999 S/2005/458 (26 Maiu 2005) iha pargrafu 364. 56 Id. Iha pargrafu 365, 367 no 366. 57 Iha jerl, haree ba pargrafu 407-491. Komisaun rekoese ms Indonzia nia responsabilidade atu garante responsabilizasaun ba krime sira neeb komete iha tempu liub no sujere prazu fulan neen atu kumpre nia lia-menon sira. Mak bainhira Indonzia no Timor-Leste la foti medida ruma kona-ba nee, Komisaun hateten katak Konsellu Seguransa sei hanoin kona-ba harii tribunl penl internasionl ida ka uza Tribunl Penl Internasionl neeb iha ona hodi halo julgamentu ba ema sira neeb komete krime grave iha tempu liub iha Timor-Leste.

prosesu kona-ba krime grave sira ne'eb mosu iha 1 Janeiru too 25 Outubru 1999, nia orijen no importnsia. Koletivu nee sei hamriik nafatin. Artigu 3 husi Dekretu-Lei nee, husi nia parte, prevee katak Dispozisaun hotu-hotu neeb regula kazu sira neeb iha relasaun ho krime grave neeb komete entre 1 Janeiru no 25 Outubru 1999 vigora nafatin, hodi espesifika dispozisaun sira husi Regulamentu UNTAET No. 2000/11 no ms No. 2000/15 neeb harii Koletivu Espesil sira no deskreve sira-nia jurisdisaun no ms ofensa kriminl grave sira iha sira-nia kompetnsia laran. Nunee, maski Koletivu Espesil sira oras-nee la funsiona, enkuadramentu jurdiku ba sira-nia operasaun kontinua eziste nafatin. Mandadu prizaun no akuzasaun kona-ba krime grave pendente La haree se harii duni ka lae tribunl internasionl, sei iha nafatin akuzasaun forml no mandadu prizaun barak ba akuzadu atus-ba-atus kona-ba krime hasoru umanidade no kona-ba krime grave sira seluk neeb komete iha 1999 mak pendente iha nasaun nee. Kazu hirak neeb pendente nee konstitui problema ida tanba, maski bele iha enkuadramentu jurdiku atu trata kestaun hirak nee, laiha estratjia prtiku ida atu foti prosesu judisil hasoru arguidu sira se karik prende sira iha Timor-Leste. Iha preokupasaun boot ida kona-ba kapasidade atr judisil Timoroan sira nian atu trata kazu hirak neeb foti iha kuadru jurdiku ida neeb oin seluk liu husi ida neeb sira simu treinu (hanesan lei penl internasionl). Maski juis Timoroan nain tolu neeb eziste iha ona esperinsia kona-ba Koletivu Espesil no ida seluk tuur ona iha Tribunl Rekursu no rona ona rekursu kona-ba krime grave, laiha grupu ida natoon ho juis neeb iha formasaun atu rona kazu hira-hira deit mak iha matria ida hanesan nee. Preokupasaun boot liu tan mak laiha prokuradr ka defensr nasionl neeb iha esperinsia kona-ba prosesu judisil kona-ba krime grave. Kualkr esforsu nasionl atu f tan forsa ba prosesu krime grave nian presiza apoiu internasionl barak husi finansiamentu, rekursu umanu no asistnsia tknika. Maski nunee, sei iha nesesidade ida atu define prosesu nee nia atensaun ka foku. Konsiderasaun boot ida neeb Komisaun no komentriu sira seluk temi mak ema sira neeb hetan alegasaun hanesan responsavel prinsipl kona-ba krime grave neeb komete iha tempu liub oras-nee laiha iha Timor-Leste nia territriu laran no jurisdisaun laran. Tanba laiha tratadu ida kona-ba estradisaun, neeb ba efeitu nee las podr judisil nia kompetnsia, iha dvida kona-ba too iha neeb loos mak prosesu nasionl ida bele responsabiliza ema sira neeb hetan akuzasaun kona-ba krime hirak nee. Dezafiu ida seluk ba prosesamentu kazu krime nian bainhira kazu sira-nee mosu mak kazu Maternus Bere nian. La haree ba motivasaun neeb ema sira be halo nia libertasaun sai posivel, Bere nia libertasaun nee iha efeitu prtiku ida neeb atu garante katak nia sei la hetan prosesu judisil kona-ba krime neeb nia hetan akuzasaun. Nunee, nia libertasaun nee interfere iha prosesu judisil ida neeb harii tiha ona ho objetivu atu responsabiliza arguidu sira kona-ba krime neeb iha alegasaun katak sira komete iha 1999. Tan nee, nia libertasaun lah sansaun judisil kria frustrasaun kompletu ba tribunl nia knaar atu responsabiliza ema sira neeb hetan akuzasaun kona-ba krime sira neeb grave liu. Aleinde nee, nia mai hametin tan ema barak nia opiniaun katak

impunidade kontinua ba ofensa hirak nee, maski bainhira ofensa hirak nee rezulta tiha ona iha akuzasaun kriminl. Nee kestaun ida neeb kria preokupasaun ba vtima barak husi krime grave neeb akontese iha tempu liub no halo sira sente nafatin katak ema la rona sira-nia lian no katak laiha sistema judisil ida kredivel atu garante katak halo duni justisa iha kestaun hirak nee. 58 Frustrasaun nee iha tan ona efeitu neeb hatn barak pbliku nia laran-metin ba sistema justisa iha jerl. Ekipa Investigasaun ba Krime Grave Ekipa Investigasaun ba Krime Grave (SCIT)) harii tuir Konsellu Seguransa nia mandatu ida 2006. 59 SCIT nia objetivu mak atu ramata investigasaun hotu-hotu kona-ba krime barak kona-ba oho no ofensa grave sira seluk husi 1999 neeb seidauk hakotu. Aleinde nee, nia harii atu prezerva evidnsia relevante sira neeb bele uza iha futuru no atu prepara dokumentu neeb deit mak bele presiza hodi loke dalan ba prosesu judisil iha futuru ba kazu sira, se autoridade nasionl sira deside nunee. Maib, unidade nee mesak deit nia laiha autoridade atu foti akuzasaun penl ka foti prosesu judisil kona-ba krime sira-nee iha tribunl. SCIT funsiona iha kuadru jurdiku Prokuradoria-Jerl Repblika nian (PJR) no simu apoiu lojstiku husi UNMIT no dirije husi antigu prokuradr internasionl ida iha Unidade Krime Grave. Membru pesol internasionl no nasionl besik ema 50 mak f apoiu ba nia servisu; ema sira-nee fahe iha grupu lima neeb funsiona iha nasaun nee nia laran no simu asistnsia husi peritu sira kona-ba forense. SCIT halo ms esforsu makaas hodi ba too iha komunidade hodi esplika nia knaar ba pbliku iha jerl no ba vtima nia famlia sira. Atu kumpre nia mandatu, SCIT tenke kontinua simu nafatin apoiu no rekursu loloos too bainhira nia ramata tiha investigasaun hotu-hotu no entrega tiha ba PJR dokumentasaun neeb presiza atu bele foti prosesu judisil iha futuru. Tenke ms konsidera iha SCIT nia laran oins atu f tulun hodi dezenvolve kapasidade nasionl atu foti prosesu judisil ba krime grave sira neeb unidade nee halo tiha ona investigasaun, atu hatene se sira konstitui violasaun ba lei nasionl ka internasionl. Krize 2006 Liu tiha krize 2006, Nasoins Unidas nia Komisaun Inkritu Independente propoin katak tenke foti prosesu iha sistema judisil nasionl atu responsabiliza ema sira neeb responsavel kona-ba akontesimentu hirak neeb. Komisaun temi ms ema sira neeb tenke inklui iha investigasaun ka prosesu judisil ruma. Progresu kona-ba kestaun hirak nee lao neineik, maib foin daudaun nee hetan progresu balu. Too iha Agostu 2009,

58 Hatoo ms preokupasaun ba ekipa nee kona-ba perdaun no komutasaun ba pena iha sirkunstnsia rua. Ida uluk kona-ba arguidu sira krime grave nian neeb hetan kastigu husi Koletivu Espesil sira, neeb hotu-hotu (ida deit mak lae) hetan libertasaun tuir orden prezidensil. Ida seluk kona-ba arguidu sira krime seluk nian, neeb dala barak hetan libertasaun tuir orden prezidensil maski sira seidauk halao parte mnimu husi sira-nia sentensa. 59 Rezolusaun 1704 (2006) husi Konsellu Seguransa ONU, 25 Agostu 2006, UN doc S/Res/1704 (2006).

kazu rua rezulta iha julgamentu finl no kazu haat tama iha arkivu tanba laiha evidnsia. Halao daudaun julgamentu kona-ba kazu sira seluk no investigasaun sanulu resin haat oras-nee iha prosesu laran. Molok relatriu nee sai, arguidu nain rua neeb ba julgamentu hetan kastigu no tama kadeia, ida mak Vicente Rai Los da Conceio, neeb hetan akuzasaun katak nia lidera esquadro de morte ho misaun atu oho tiha oponente poltiku sira durante krize 2006. Rekomendasaun Maski lideransa Timor-Leste hili opsaun atu la f apoiu ba prosesu judisil iha nasaun nee hodi responsabiliza ema neeb responsavel kona-ba krime grave sira iha tempu liub, tenke sai klaru katak, se kuandu husu, Nasoins Unidas no doadr sira seluk prontu atu f rekursu neeb presiza hodi f apoiu ba prosesu nee. Iha arguidu atus-ba-atus mak hetan ona akuzasaun forml kona-ba krime hasoru umanidade no ofensa grave sira seluk neeb akontese iha 1999, barak liu mak Timoroan neeb tuir ita-nia hanoin oras-nee hela iha rai seluk. Tanba nee, tenke dezenvolve estratjia ida hodi halo prosesamentu ba kazu hirak nee se kuandu arguidu sira fila mai Timor-Leste bele lori sira ba kadeia no ba tribunl. Tanba prosesu judisil sei envolve ms juis, prokuradr ka defensr nasionl sira, tenke f treinu loloos ba atr judisil hotu-hotu iha Sentru Formasaun Jurdika. Tanba prosesamentu ba kazu hirak nee bele presiza pesol internasionl hanesan juis, prokuradr ka defensr sira, tenke kria ona lista ida kona-ba ema neeb mak iha kualifikasaun no tempu molok prosesu ruma atu hah, hodi halao lalais rekrutamentu neeb hah tarde. Arkivu hirak neeb kontein kazu krime grave sira pendente iha Tribunl Distritl Dili iha fatin seguru, ema neeb iha autorizasaun loloos mak bele hetan asesu ba fatin nee. SCIT tenke funsiona no simu nafatin apoiu no rekursu loloos too nia ramata tiha investigasaun hotu-hotu no entrega tiha materil no dokumentasaun tomak ba Gabinete Prokuradr-Jerl atu bele foti prosesu judisil ba kazu hirak nee. Tenke f nafatin apoiu ba SCIT hodi tulun hasae kapasidade nasionl atu bele foti prosesu judisil ba krime grave neeb unidade nee halo tiha ona investigasaun ba, hodi hatene se sira konstitui violasaun ba lei nasionl ka internasionl. Haree ba dezafiu husi kondisaun tempu nian iha nasaun nee, sei arranja fatin loloos hodi bele rai no ms konserva didiak evidnsia forense no evidnsia sira seluk neeb SCIT hetan. Relatriu sira husi Komisaun Simu Malu, Lia-Loos no Rekonsiliasaun (CAVR) no Komisaun Lia-Loos no Amizade (CVA) sei pendente nafatin iha Parlamentu

Nasionl; parlamentu devia kompromete nia an atu halao diskusaun kona-ba rezultadu no lia-menon sira iha relatriu sira-nee nia laran. Tuir Artigu 85 (i) Konstituisaun nian hateten, Prezidente Repblika deit mak bele f indultu no komuta pena, bainhira konsulta tiha Governu. Prosesu atu f indultu no komuta pena nee tenke halao ho transparnsia no tenke f-sai uluk faktu sira neeb atu konsidera iha desizaun nee. Aleinde nee, sei harii prosesu ida hodi simu reasaun husi parte sira seluk neeb afetadu. Prokuradoria-Jerl Repblika nian sei iha oportunidade atu aprezenta deklarasaun eskritu kona-ba indultu ka komutasaun neeb atu f. Nunee ms, sei f hatene uluk vtima sira no sira-nia famlia iha kazu pertinente sira katak konsidera daudaun indultu ka komutasaun no f oportunidade ba sira atu aprezenta deklarasaun ruma kona-ba asuntu nee. Tanba Prokuradoria-Jerl Repblika nian iha pesol internasionl neeb halo servisu iha prosesu judisil ba kazu sira neeb akontese iha 2006, sei halo esforsu hotuhotu hodi f apoiu ba sira atu halao sira-nia servisu. Hatutan tan nee, entidade sira seluk, hanesan PNTL no UNPOL, sei f kooperasaun msimu ba Prokuradoria-Jerl Repblika nian atu garante katak investigasaun hotu-hotu neeb halao ba kazu hirak neeb envolve krize 2006 tenke ramata ho susesu.

XX. Konkluzaun Hanesan ita haree iha relatriu nee, progresu lubuk ida mak halo ona kona-ba sistema judisil globl nia dezenvolvimentu iha Timor-Leste. Maski sei iha dezafiu no nesesidade lubuk ida atu hakat liu, Timoroan sira neeb iha interasaun ho ekipa nee hatudu ona dedikasaun no kometimentu aas. Maski sira hatene katak sei iha nafatin nesesidade atu simu akonsellamentu no asistnsia husi komunidade internasionl, sira iha motivasaun husi hanoin ida katak Timoroan sira mak tenke kaer sistema justisa nian hodi serve Timoroan sira. Nee objetivu ida neeb vale atu hetan no merese simu nafatin apoiu husi komunidade internasionl.

Você também pode gostar