Euskaldunak erromatar konkistatik (K.a.

III-I mendeak) bizirik iraun zuen iberiar penintsulako aurrerromatar populu bakarra da eta baita Europan emandako Indoeuroparren zabalkuntzatik ere (K.a. 2.500.etik aurrera), zeintzuengandik gaur egungo europarren gehiengoak etortzen diren. Euskal kultura, antropologo eta historialari gehienen aburuz, penintsularen ipar-herenean eta Frantziako hego-erdian zabalduriko Franko-Kantabriar zibilizazioaren ondorengoa izango zen, era honetan, euskaldunak, Europan arraitasunez bizi izan den populurik zaharrena izango litzateke. !erriki gertatutako euskaldunon historiaren lehen urratsak gaur egun "a#arroa izenarekin ezagutzen dugun herrialdean hasi ziren. "a#arren lurra greko-erromatar geogra#oek $as%onia izenarekin deitu zuten, bertako biztaleei deitzeko &'as%on( terminoa erabiliz, azken hitz honetatik dator gaztelaniazko &'as%o( edo #rantsesezko &bas)ue( hitzak. "a#arroa edo *mendietatik hurbil dagoen lautada haundia*, hau baita toponimo honen esanahia, lingua na'arrorumaren (na#arren mintzaira) edo egungo euskal hizkuntzaren seaska izan zen eta baita honen inguruan errotzen den kulturarena ere. Erromatar Inperioa erortzean, Frankobisigotiar garaian (K.o $-$III mendeak) euskal tribuak, "a#arroako baskoiak buru zirelarik, batu egiten ziren germaniar inbasoreen aurka, euskal populu bakar bat osatuz gaur egunera arte mantendu dena. +arai honetatik aurrera, hortaz, baskoi asimilazioa dela medio, testuetatik euskal tribuak desagertuko ziren eta bakar-bakarrik baskoietaz hitz egingo zen. Erromatar Inperio garaiko !askoniaren lurrraldeak nahiz eta bakarrik "a#arroara, Errio,ara eta -ragoiko ipar-mendebaldera zabaldu. germaniar inbasioetan zehar, euskal tribuen batasunetik aurrera, /irinio eta Frantziako hego-mendebaldeko lurralde askotara zabaldu ziren. $as%onia toponimo latindarra euskaraz izendatzeko era Euskal 0erria izan zen, bertako biztanleek beren populuari deitzeko euskaldunak hitza erabiliz, hitzok gaur egun erabiltzen arraitzen direlarik. !este hizkuntza batzuetan, hala ere, euskaldunei eta beren lurrari deitzeko berbak aldatu egin dira historian zehar. Franko-bisigotiar garaian euskaldunei deitzeko, arestian dagoeneko esan dugunez, 'as%ones hitz latindarra erabiltzen zen (batzuetan 1as%ones bezala ere idatzita agertzen da). +erora, kronikoi karolin ioetan #rankoen menpe zeuden euskaldunak eta aske zeudenak bereizten hasten dira, azken hauei

deitzeko na#ar hitza erabiliz. 'as%on elea erabiliz (hitz hau #onetikoki bilakatzen oango zen egungo gaskoi hitzari bidea emanez) bakar-bakarrik #rankoen menpean arraitzen zuten euskaldunei deitzeko. 2I. mendeko Iru3ea-"aiarako Erresumaren goren-unearekin (2II. mendera arte ez zen o#izialki "a#arroako Erresuma bezala deituko), euskaldunak deitzeko na#ar hitzaren erabilera orokortzen oango zen. baskoi elea bi,kanaka-bi,kanaka baztertuta geratuz. 2II. mendean na#ar erresuma, gaztelar zabalkuntza militarraren aurrean, Errio,a eta !izkaiko lurraldeak emateko +aztelarekin paktu batera heltzera behartuta ikusiko zen. Errio,a, garai haietan euskaldunez populaturiko lurralderik garrantzitsuena zena eta erresumaren hiriburua bertan zeukana, "aiara, +aztelak ane,ionatuko zuen. "a#ar erresumaren hiriburua, berriz, baskoien hiriburu historikora pasatuko zen, Iru3era. "ahiz eta 4tsoitz dinastia, gerora 4tsoitz-0aro izenarekin ezagututa izango zena, 2I. mendean !izkaiko gobernuaren buru na#ar monarkiak ipini (lehenik konderri ez-hereditario eta geroago oinordetza- aurerri bezala), 5556.ean -ragoi eta Iru3eko errege zen -l#ontso I.a !orrokalariak aurerriaz gabetu zien. 0arotarren aurerria berreskuratzeko nahiak Errio,aren eta !izkaiaren ane,ioan gaztelarrekin elkarlanean aritzera eramango die. 0aroko et,earen zerbitzuak 57 urte aurrerago galdu zuten !izkaiko 8aurerria +aztelak berriz ere emanez sarituko zituen. !izkaia, gaztelarren menpean, +aztelako interesen de#entsazko gerretan murgilduta ikusiko zen. 0arotarren elkarlana gaztelar espantsionismoan beren aurerriaren lurraldeen haundiagotzea ekarriko zuen, +aztelako erregeek emandako lurraldeei esker. !izkaiko 8aurerria, gaztelar orbitan egon arren, legalki independentea izango zen 5.556.era arte zeinean behin betiko +aztelara ane,ionatua izango zen. +aztelar erresumaren ondoz ondoko gerretan bizkaitarrek landutako borrokalari-ospeak, aurrerantzean, euskaldunak +aztelan 'iz%a9nos (bizkaitarrak) bezala ezagutzea ekarriko zuen. Izendapen hau beste europar herrialdeetara zabalduko zen bitartean. -ragoiko koroaren lurraldeetan, berriz, na'arresos (na#arrak) bezala izendatuak izaten arraituko zuten.

2$I. mendean, :er'antes idazle espainiarraren testuetan irakur dezakegunez, ohikoa zen /irinioko alde bietako euskaldunak 'iz%a9no terminoarekin izendatzea (behe na#arrak ezik, zeintzuk Frantzia eta Espainian 'as%os bezala izendatuak ziren). Felipe II.aren erregetzan, Espainiar Inperioaren goren unean, 2$I. mendean, euskaldunek espainiar gortearen eta inperioko kolonien administrazioa monopolizatzen dute. +arai honetan zehar, historikoki okerra zen orokortze bat eman zen euskaldunak, kantabriarrak eta iberiarrak asoziatuz, espainiarren atorrizko hizkuntza eta kultura bezala euskara eta euskal kultura kontsideratuz, eta are euskal #oruak espainiarren antzinako legeak bezala, euskal lege batzuk espainiar monarkiak errespetatu eta babestu behar zituenak espainiartasunaren adierazgarririk nabarmenenak baitziren. Euskaldunek Espainiaren esentzia irudikatzen zuten, Espainia menderakaitza, kantabriarrak, Erromatar inperioa berak ere garaitu ezin izan zituenak, honen #roga, garai horretako okerreko sinismenen arabera, euskaldunek beren milaka urteko hizkuntza hitz egiten arraitzea. Espainiarra eta euskalduna zenaren arteko asoziazioa maila batera heldu zen, Esteban +aribai erregekronikari gipuzkoarrak Felipe II.aren genealogia egin zuenean kantabriar menderakaitzekin ahaidetu zuela, espainiar monarkia erromatar garaiko kantabriarrekin lotuz, honela, errealitate historiko bat irudikatu nahi zen zeinean espainiarrak beste populu batzuk menperatzeko aioak ziren baina inoiz ez menperatuak izateko. 2$III. mendeko europar mapetan egungo Euskadi artean !izkaia bezala izendatzen da. Espainiako mapa zahar hauetan ikusten den !izkaia ez da gaur egungo Euskadiko lurraldeetara bakarrik zabaltzen, baita Errio,a eta ;antanderko badiarainoko kantabriar lurraldeetara ere, hau da, Kantabriako eki-erdia bizkaitarra bezala kontsideratzen zen, mende honera arte ohikoa baitzen errio,arrak eta ekialdeko kantabriarrak bizkaitarrak bezala otzeak. +aztelako lurraldeetan euskaldunak 'iz%a9nos bezala izendatzeak, halaber beste europar herrialdeetan. eta na#arrak, -ragoiko antzinako koroaren lurraldeetan, artean 2$III. mendean indarrean arraituko zuen. -restian ikusi dugun euskaldunen eta erromatar garaiko kantabriarren arteko okerreko asoziazioaren bitartez, 2$. eta 2$I. mendeetatik aurrera ohikoa izango zen europar giro erudituetan kantabriar elea erabiltzea na#arrak izendatzeko. 2$I. mendetik aurrera izendapen hau, baita giro erudituetan ere, batez ere, arabarrak, bizkaitarrak, errio,arrak, gipuzkoarrak eta ekialdeko kantabriarrak izendatzeko erabiltzen hasiko zen, gerora, hitz honek, tesi euskal-kantabristei bidea emango ziena. "ahiz eta 2$II. mendera arte 'as%ongado hitza erabilia

izan euskaraz hitz egiten zuen orori deitzeko (euskaldun hitzaren baliokide bezala). 2$III. mendetik aurrera, euskal-kantabristek eta espainiar monarkiak 'as%ongado( entilizioa) eta, gaur egungo Eskadi deitzeko, /ro'in%ias $as%ongadas edota $as%ongadas terminoak erabiltzen eta orokortzen hasiko ziren, 'as%ongado hitzaren atorrizko esanahia aldatuz eta, era honetan, na#arrak,'as%ongado berbaren esanahian, kanpoan utziz. $as%ongado hitza ('as%oni%atus hitz latindarretik datorrena) atorrian euskaldun elearen sinonimoa zen edo euskal hizkuntzarekin erlazionatua zegoena. romanzado hitza (romani%atus hitz latindarretik datorrena), ostera, latindar hiztuna edo mintzaira honekin erlazionaturik zegoena. !erba biak Euskadin ez ezik "a#arroan ere erabiliak ziren. 55<=. urtean Iru3eko -pezpikutegiak egindako herri-zerrenda batean, "a#arroako gaztelar konkista gertatu eta hirurogeita hamabost urte geroago, "a#arroan garai haietan zeuden 5>6 udalerrietatik lengua 'as%ongada-koak (euskal hiztunak) 75> zirela (udalerrien ?<5a) eta, bestalde, lengua romanzada-koak (erdal hiztunak) <> udalerri zirela(udalerrien ?55a) ageri da. "a#arroa +aztelak konkistatzean (5552) eta, gerora, gaztelar korora gehitzean (5555), desna#artze prozesu bati hasiera emango zitzaion, egun na#ar biztanleriaren ?20ak bakarrik na#ar erregeek mintzatutako hizkuntzaz berba egin edota ulertzeko gai izatea ekarriko zuena. "a#ar kulturaren galtze hau Ebroko erriberan eta arabiar menpean zeuden -ragoiko mugaldeko guneetan hasiko zen. @urralde hauek hasieran Aaragozatik gobernaturiko andalustar goiko markaren barne egon ziren eta, geroago, Aaragozako 0a iberriaren barne. 0au dela eta, euskal kultura pi,kanaka-pi,kanaka musulmanek menperatutako lurraldeetako biztanleen gehienen kultura zen aragoiarrak baztertuko zuen. 2II. mendean na#arrek musulmanen eskuetan zegoen Ebroko erribera birkonkistatuko zuten, non lehen hizkuntza aragoiarra eta bigarrena euskara zen. +arai honetako eta geroagoetako erriberako biztanleriaren elebitasun hau 2I$. mendeko testuetan argi ageri da, bertan sustraituak zeuden, eta artean erli io musulmanekoak ziren#amilietan, arabiar izena eta ezizen euskalduna zuten pertsonak agertzen baitira. 2I$. mendetik aurrera +aztelaren botere politiko, komertzial eta kulturala dela medio, "a#arroako hegoaldeko kultura aragoiarra gaztelar kulturak ,urgatuko

zuen, gaztelar-aragoiar kultura sortuz. Espainiar agindupean (2$I. mendetik aurrera) gaztelar-aragoiar kultura "a#arroako erdialde eta iparralderantz zabaltzen hasiko zen, na#arren berezko euskal kultura apurka-apurka desagertaraziz. -zkenik, 2I2. mendetik aurrera, bas)ue #rantziar hitzetik datorren gaur egungo 'as%o ele espainiarra zabaltzen hasiko zen, zeina behe Erdi -rotik na#ar kontinentalak bakarrik izendatzeko balio zuen. 2I2. mendeko 'as%o terminoa orokorragoa zen, eta euskarazko euskaldun elearen baliokidea, Euskadiko, "a#arroako eta Iparraldeko biztanleak bere esanahian bateratu nahian. Euskal mundua Erdi -roan, 1eb orri hauetan zehar ezagutuko dugunez, /irinio gunean zehar zabaldutako entitate politiko ezberdinetan zatikatuko zen. Egun bakarrik zazpi lurraldek kontserbatu dute beren berezko atorrizko kultura (-raba, !izkaia, +ipuzkoa, @apurdi, "a#arroa, "a#arroa beherea eta Auberoa). Inguruko populu latindarren zabalkuntza militarren edo ondorengotza barne tentsioen ondorioz, euskaldunak historikoki bateratu zuten bi entitate politikoen zatikatzea (Euskal 0erriko Bukerria, Iru3ea-"aiarako Erresuma) ekarriko zuen, euskaldunak, askotan, antagonikoak bihurtu ziren entitatate politiko ezberdinetan bananduz eta guda askotan elkarren aurka borrokatzea ekarriz (+aztela "a#arroaren aurka, Frantzia Espainiaren aurka etab.). 0ala eta guztiz ere, haien artean lurralde komun bateko partaide sentitzeko nozioa mantenduko zen, hots, *Euskararen @urreko* edo *Euskal 0erriko* partaide sentitzeko nozia. K.o. 2$I. mendetik aurrera, eta nahiz eta politikoki bateraturik ez egon, Euskadin, "a#arroan eta Iparraldean euskaraz idatziriko testuetan behin eta berriro Euskal 0erria terminoa aipatzen baita. Cermino honek halaber euskaldun hitzak, mende asko atzerantz eramaten gaituzte, termino hauek Erromatar Inperioaren gainbeheran eta batez ere #rankobisigotiar garaian (K.o. $. mendetik aurrera) euskal tribuen artean zabaltzen hasi zirelarik, tribu hauek batu behar izan zirenean germaniar inbaditzaileen aurka egungo euskal populua sortuz. Frantziar mintzairak Euskal 0erria terminoa /aDs !as)ue bezala itzuliko zuen, gerora, espainiar hizkuntzak termino #rantses hau bereganatuko zuen /a9s $as%o bezala egokituz.

"a#arroako -ntso "agusiaren heriotzaren ondoren (2I. Eendean) gertaturiko euskaldunen batasunaren gabeziak eta euskaldunak sei entitate politikoetan bananduak geratzeak (#rantziar eremupean zegoen +askoniako Konderria, +aztelako Erresuma, -ragoiko Erresuma, bartzelonar eremupean zeuden euskaldunak populaturiko @leidatar lurraldeak eta zatikatzearen ondoren Iru3ea-"aiarako Erresumaren barnean geratu ziren lurraldeak) euskara ahultzea ekarriko zuen. -ntso "agusiaren heriotzaren ondoren gertaturiko Iru3ea-"aiarako Erresumaren zatikatzeak euskararentzat sekulako ondorio latzak izango zituen, lurralde horietan latindarrek euskaldunak apurka-apurka kulturalki asimilatzea ekarriz. Euskal biztanleria +askoniako hego-erditik, +aztelako ipar-ekialdetik, Kantabriako ekialdetik, Errio,atik, -ragoiko iparraldetik eta Kataluniako iparmendebaldetik desagertuko zen, mendetako asimilazio kulturalaren ondorioz, eta baita beren hizkuntzaren debekutik etorritakoa ere, esate baterako, hiru mendetan zehar Huescan (Aragoiko iparraldean) gertaturikoa. -similazio kultural honek erresistentzia izango zuen, adibidez, Errio,an, gazterlar konkista eta ane,ioa gertatu aurretik ekonomia eta politika aldetik euskaldunez populaturiko lurralderik garrantzitsuena zena. 52>F.ean 4iakastroko (egun espainieraz 4 a%astro bezala ezagutua) errio,ar udalerriko alkateak Gaztelak bidalitako merino
(zaindari erreala) erdalduna atxilotzeko agindua eman zuen, hiribilduko foruak honek euskaraz jakitea exijitzen baitzuen.

+aur egun euskara eta, hortaz, euskal populua 2I. mendean zabaltzen zen lurraldeen bederatziren batean zabaltzen da. Euskal populuaren atorriari buruzko sarrera honetan, atorri honen enigma argitu nahi izan duten zientzia-ikerlan berrienetaz arituko gara. 8atorri honetan murgiltzean, garai honetako dokumenturik ez izatean dugu oztoporik nagusiena, atorri hau oso antzinakoa baita eta, hortaz, idazkera asmatu baino aurreragokoa. 8ose Eiguel !arandiaran edo Celes#oro -rantzadi bezalako arkeologo eta antropologo batzuek, garai paleolitikotik neolitikora Frantziako hego-erdiko eta ekialdeko kantabriar guneko hezurren aztarnak aztertu dutenak, gizatalde beraren arraitasun bat dagoela nabarmentzen dute, honek, gaur egungo euskaldunak zibilizazio franko-kantabriarra sortu zuten iberiar penintsulako iparherenean eta Frantziako hego-erdian #inkatutako ehiztari eta biltzaileen

ondorengoak direla pentsatzera eraman du. Euskaldunok ezagutzen diren hizkuntzekin erlaziorik ez daukan isolaturiko mintzaira hitz egiteak, hipotesi hau indartu du, zeinaren arabera euskal populua lurralde hauetan historiaurreko garaietatik #inkatuta egongo zen, beste populu haurride hipotetikoekiko lotura historian zehar galduz. 4robat /irinioaldean euskaldunon arbasoen #inkapenaiberiarrena baino lehen eman zela uste dute. 0istorialariek garai honetako idatzizko aztarnak ez izatearen arazoa gainditzeko asmoz, antzina gertaturiko giza mugimenduak ezagutzeko, genetika-ikerlanetan (-B" mitokondriala) oinarrituriko teknikak erabiltzen hasi dira. Ikasketa hauok arkeogenetika deritzon diziplina berria sortu du. historiaurreko garaia ezagutzeko erabiltzean, paleogenetika izena hartzen duelarik. /eter Forster biologian doktoreak, Cambridgeko nibertsitateko Arkeologi !kerkuntzarako "c#onald !nstitutuko genetika molekularreko laborategiaren buru izan zenak, -B" mitokondrialaren azterketan oinarrituriko Europako populazio ezberdinetako ikerkuntza genetikoak aurrera eraman zituen, era honetan, Europan mendeetan zehar gertaturiko giza-emigrazioen mapa ezberdinak lortuz. Ikerkuntza hauen bitartez, E%Bonald institutuak emaitza batzuk lortu zituen, gerora, Eilan eta 4,#ord-eko beste unibertsitate batzuengatik berretsiak izan direnak, zeintzuek ez bakarrik -B" mitokondriala (amarena) baita G kromosoma (aitarena) ere aztertu duten. 0istoriaurreko klimatologia ezagutzeko aurrera eraman diren azterlanek, ikerkuntza hauen baliotasuna abalatzen dute, egoera klimatikoen arabera giza-taldeek atzera egin edo emigratzen baitzuten. -zterlan hauen arabera :ro-Eagnonak (gure arbaso zuzenak, "eanderthalak ordezkatu zituzten lehen gizaki modernoak), Europa guztian zehar sakabanaturik zeuden. 0alere, orain dela 20.000 urte, azken glaziazioarekin hotza orokortu zenean, bizirik iraun zuten bakanak kontinenteko gune epeletara babes bila oan ziren (Hkraina eta Frantziako ipar-ekialde eta hego-mendebaldera). +arai honetatik aurrera penintsulako ipar-herenean eta Frantziako hego-erdian #ranko-kantabriar kultura sortuko zen. K.a. 56.000.etik aurrera, klima epeltzen oan zen eta paleogenetikaikerlanen arabera, aitzineuskaldunen zabalkuntza hasi zen, beren kultura, Eadeleine-ekoa, garai horretan ia enderik gabe zegoen Europan zehar hedatuz. Kultura honen adierazpenik nabarmenena labar-pinturak izango ziren, zeintzuekin aitzineuskaldunek europar haitzuloak apaindu zituzten. Europako Eadeleine-kulturaren

zabalkuntza eta kokapena azterlan honekin bat etorten da. orobat, garai honetan, antzinako zibilizazio franko-kantabriarra hedatu zen lurraldeetan aurkitu izan diren euskaldunekin komunak diren #onetiko- eta le,iko-trazuak, ikerlan hau sendotzen dutela ematen du. 4rain dela 50.000 urte eskandina'iar glaziarrak urtzen hasi ziren, honek, gune honetan ere, aitzineuskaldunen zabaltzea lagunduz. Europako gizakiaren bilakaera ezagutzeko aurrera eramandako ikerkuntza genetiko hauek, europarren hiru laurdenak, ama-lerrotik, glaziazioak baino lehenago Europan zegoen populaziotik datozela eta, baita ere, euskaldunekin estuki lotuta daudela adierazten dute. Ikerkuntzok ere azpimarratzen dute, aitzineuskalduna ez den ekarpen genetikoa (indoeuroparra gehien baten) bakarrik ?25a suposatzen duela. Ikerlan honek nabarmentzen du, orain dela 56.000 urte hasi zen aitzineuskaldunen hedapen hau, Europako iparralde eta erdialdean eta britaniar uharteetan ez ezik -#rikako iparraldean ere eman zela (garai haietan Europa eta -#rikako kostaldeak gertuago zeuden), batez ere, gaur egungo Earokon, -l eriako iparraldean eta Cunisen. -urkikuntza honek agian mundu guztiko #ilologoei kezkatzen dien enigma argitzeko lagun lezake, -#rikako iparraldean mintzatzen diren hizkuntza kamitiko eta euskararen artean antzekotasunak aurkitu baitira. Euskara eta berberea bezalako hizkuntza kamitikoen artean aurkituriko antzekotasunok, beharbada, -#rikan ezarritako aitzineuskaldun eta giza talde kamitikoen arteko nahasketatik letozke. Indoeuroparrak (hauengandik datoz gaur egungo latindarrak, germaniarrak, esla'iarrak, zeltak, greziarrak...) mendebaldeko Europara K.a. 2500.ean (hauen zabalkuntzaren *azalpen beliko*-aren arabera) edo K.a. 7500.ean (*nekazaritza azalpen*-aren arabera) heldu ziren. *-zalpen belikoa*-ren arabera, indoeuropar inbasioak Errusia eta Hkrainako iparraldetik hasiko ziren. Birudienez, zabalkuntza honen zergatia zaldia zela animalia bezala erabiltzean aurkitzen da. !este historialari batzuen ustez barreiapen honen arrazoia, Eediterraniar itsasoak Itsaso !eltza inbaditu zuenean aurkitzen da. inbaditze honek Itsaso !eltzaren ur-mailaren igoera ekarri baitzuen, lakua izatetik itsasoa izatera pasatuz. *Aabalkuntza belikoa*ren hipotesia hizkuntza-arkeologia deitutakoak indartzen du, hots, indoeuropar komunean ia ez baitago nekazaritza-hitzik (ezta metalurgia-elerik ere) eta bai, ostera, abere-berbak. hortaz, gehiago bat letorke orduan atzeratua zegoen Europatik etorritako aurrenekazaritza garaiko herri batekin. +ainera, mintzaira horretan berreraikitzen diren landaretza eta abereak, lur tropikaletan eman beharrean Europako iparraldean ematen dira. Be#endatzaile gut,iago daukan *"ekazaritza -zalpen*-aren arabera, berriz, indoeuropar inbasioa asiar Curkiatik hasiko zen, berarekin nekazaritza

zabalduz. -zalpen hau *hizkuntza-arkeologia*-rekin bat ez datorrena, :a'alli;#orza genetikalari italo-iparramerikarrak egindako ikerlanekin bat dator, turkiar gune honetatik Europaranzko antzinako leku-aldatze bat somatzen baitu. 0erri indoeuroparrek gerrarako artean ordura arte Europan bizi ziren populu ez-indoeuroparrak baino teknologia hobea zuten, eta gut,iago izan arren (europar ikerlan genetikoen arabera), gehienak menperatzea lortu zituzten, haien hizkuntza eta kultura aurreindoeuroparrak desagertaraziz. Euskara antzinako Europa aurreindoeuroparraren aztarna bakar bezala geratuz. Erromatar garaian indoeuropar zabalkuntzatik bizirik irten ziren hurrengoko euskal tribuekin aurkitzen garaI akitaniarrak, autrigoiak, barduliarrak, baskoiak eta karistiarrak, /irinioen alde bietara #inkaturik zeudenak. 0istorialari batzuek Errio,ako beroniarrak euskal tribua bezala kontsideratzen dute. beste batzuek, aldiz, zeltiberiar tribu bezala (zeltiberiarrak iberiar penintsulan #inkatuta zeuden populu zeltak ziren). +askonia eta euskal kantabriar eremuko arkeologi indusketetan egin diren hezur-ikerlanei esker, bere bizilagunak "eolitikoan, arrazari dagokionez, euskal edo mendebaldeko pininiar motatakoak zirela dakigu (:romagnongo gizonaren tokiko bilakaera). Euskal 0erriko hegoaldea (-raba eta "a#arroako hegoaldea) eta beroniar gunea, berriz, oso heterogeneoa zen, bertan europar atorri ezberdineko gizabanakoak bizi ziren (mediterraniar, alpetar, dinariko... motatakoak), beroniar tribuaren euskal atorria zailduz. "ahiz eta euskal etniek erromatarrak heldu zirenean, hegoaldeko lurraldeak zegoneko kontrolpean izan, garai honetako inskripzioen azterketek, beroniarren antroponimoek (pertsona-izenek) ere zelta atorria zutela erakusten dute, eta ez euskalduna. Euskal tribuen inguruan bizi ziren tribuak euskaldunak bezala kontsideratzeko akats bat, hurbil zeuden beste tribu batzuekin gertatu dena, adibidez, 0ues%ako iakatarrekin. +ogoratu beharra dago, nahiz eta euskal populazioa /irinioalde guztian zehar zelta eta iberiarrekin elkarrekin bizitzen egon. $uskal tribuek Erromarekin egin zuten itunaren bitartez, zeltiberiar eta iberiarrei konkistaturiko lurrak euskaldunekin birpopulatzen ziren. Aegoeneko $rromatar !nperio garaian, mendebaldeko piriniar eta zaragozar hiri eta lurrak, eta baita Errio,a eta ipar-ekialdeko +aztelakoak ere, euskaldunak bezala agertzeak akats hau sortarazi du. eta lurralde hauen alde batzuk, egia esan, erromatar konkista baino lehenago, zeltiberiar eta iberiar tribuenak ziren, eta ez euskaldunenak. Errio,an, adibidez, erromatarrek zeltiberiar biztanleria ia guztiz sarraskitu zuten, eta beren lurrak, geroago, erromatarren aliatuak ziren euskaldunekin birpopulatu zituzten.

Etsai komunen aurka penintsulako euskal tribuen eta $rromaren indarrak batzeko itun hau, euskalduna, erromatar zabalkuntzatik bizirik irten zen penintsulako aurrerromatar kultura bakarra izatearen arrazoi nagusia da. Euskal kulturaren biziraupenaren #aktore honi, *Eare E,ternum*-a (*Kanpoaldeko Itsasoa*. 4zeano -tlantikoa) interes ekonomikoko eremu bezala berandu garatzea gehitu behar zaio, honela, euskal gunea beste penintsulako lurraldeetan edota -kitanian (bere nekazaritza-interes handiagatik) eman ziren korronte migratzaileetatik at geratu zen.
%eltak gaur egungo "a#arroara heldu zirenean, dirudienez, K.a. $III. mendean,

/irinioaldeko biztanleak barskunes edo baskunes (*menditarrak*) izenarekin deitu zituzten. Aeltak na#ar erdialdeko eta hegoaldeko lautadetan #inkatu ziren, etnia eta arraza ezberdinekoak -paleomor#oak, alpinoideak, mediterranidoak edo dinariko-armenoideak- ziren eremu horretako biztanleak kulturalki eraginduz. +erora, Ebro ibaitik zehar, kultura berri bat helduko zen, iberiarra, zelta kulturaren gainean #inkatuko zena. na#ar iparraldeko baskunak, "a#arroako erdialde eta hegoaldearen zeltizazio- eta iberizazio-prozesutik kanpo geratuko zirelarik. III. mendetik aurrera iparraldeko baskunen hegoalderanzko zabalkuntza hasiko zen, "a#arroako erdialde eta hegoaldeko lurraldeak menderatuz eta bere biztanleria kulturalki baskunduz. !askunen eta "a#arroako erdialde eta hegoaldeko etnien nahasketak, tribu bakar bat sortarazi zuen, zeltiberiar eta iberiar ohitura eta usadioak, aurrerantzean, baskun tradizioaren barne egotea ekarriz.
$uskal erlijioa, atorrian historiaurreko it,urakoa zena eta Kretako erli io

minoikoarekin antzekotasun haundiak zituena, eboluzionatzen eta bere gurtza eta errituak zabaltzen oango zen, iberiar eta zeltaeraginaren ondoriozI Iberiar eta zelta tradizioetan bezala, Eguzkiaren eta Ilargiaren gurtzak garrantzi haundia zuten euskal erli ioan. Eguzkia euskaldunen Eari ainkosa gorenaren irudikapen kosmikoaren irudikapena zen. Ilargiak, bestalde, @urpeko Eunduranzko bidean hildakoen bidea argitzen zuen, bertan, arbasoen eta ainkosaren konpainian betiko bizitzeko. Euskaldunon denbora neurtzeko ilargialdien antzinako erabileratik hilabete eta aste (ilargialdi hasiera) hitzak geratzen zaizkigu. +arai haietan posible da Ilargiaren ohorezko dantzak egitea, zeina, Eguzkiarekin batera, Eari ainkosaren alabak ziren. Ibaien, mendien, zuhaitzen eta basoen gurtza zelta kulturetan ere agertzen dena, baskun tradizioan ere bazegoen. !askunen gobernua adinekoen kontseilu batez eratua zegoen, iberiar populuetan gertatzen zen bezala, antzinako zibilizazioetan gobernu-sistema oso hedatua zelarik. 0alaber baskunak,

zeltiberiarrak bezala, guda-buruzagi bat aukeratzen zuten, tribuko handikia izan behar zena. Cribu zeltetan aukeratzen ziren gudaburuzagiak tribuko goiko kasta batekoa izan behar ziren. !askunek aztiak zituzten, iberiarrak bezala eta augureak, zeltak bezala. !askun augureek zeruan t,oriak hegan ikusita gai ziren etorkizuna igartzeko, hortik dator egungo zorionak esaera, hitzez hitz *t,ori onak* esan nahi duena. !askunen igarkizun-praktika hauek aurrera arraitu zuten, akin badakigu, Erromatar Inperioko lurraldeetan !askonia eta /anonia zirela igartzaile hoberenak zituztenak, zeintzuei enperadoreak aholkua eskatzen zien. Burangoko (!izkaia) Eikeldi idoloa !urdin -rokoa dugu, irudikatzen den zezen edo ordots honek bere anka artean daukan diskoaren bi aurpegiek Eguzkia eta Ilargia errepresentatzen dute. !ere osotasunean "ari edo Ama-&ur jainkosaren irudikapena dugu, zeinak bere bi ortziko alabak Itsasgorrietan murgiltzen direnean, bere baitan hartzen duen, beren igarobidea @urrazpiko Eunduan arraituz. /iriniar gunetik Iru3earaino bizi ziren baskunak ehiza eta abeltzaintza zuten arduera nagusia bezala. "ekazaritzan, bakarrik, "a#arroako hego-erdiko lautadetan, zeltizatuak, geroraiberizatuak, eta geroago, K.a. III. mendetik aurrera, baskunduak izan ziren atorri ezberdineko etniak aritzen ziren. Indoeuroparrek laborantza-mota ezberdinak ekarriko zituzten baina ez ziren maila haundian erabiltzen. @autadetan, "a#arroako ipar-erdian bezala, abeltzaintza eta ehiza ohikoak ziren. "a#arroako hegoaldea, zelta eraginaren ondorioz, bere tribu-antolakuntzan antzekotasunak zituen beste iberiar penintsulako guneekin, zelta inbasoreen tribu-sistematik oinordetutako aristokrazia bat e,istitzen baitzen. 0ala ere, nagusi zen sistema ekonomiko hau K.a. II. mendean erromatarren etorrerarekin aldatuko zen. 0auek baskunes hitz zelta beren hizkuntzara egokitu zuten 'as%ones elea sortuz. Izendapen honek luzaroan iraungo zuen, Erdi -rora arte, 'as%ones (euskaldunak) hitza na'arri (na#arrak) hitzak ordezkatu zuenera arte. !este ikertzaile batzuek uste dute 'as%ones (latinez uaskones ahoskatzen zena) ez datorrela zelta #ormatik baizik eta euskara hitzetik datorren eusk- erroaren latindar egokitzapen batetik.
'askoien tribuak, K.a. III. mendetik aurrera, zabalkuntza-prozesu bat hasiko du,

honela, K.o. $I. mendean euskara Kantabriako alde batetik, ekialderantz, Kataluniaren alde bateraino, iparralderantz, +arona ibairaino (egungo Frantziaren erdialderaino) eta, hegoalderantz, Ebro ibairaino hitz egingo zen. 8arraian baskoien hedapen-prozesua aztertuko duguI

K.a. III. eta II. mendeen bitartean, ekialderantz, Kataluniaren alde

bateraino, gune honetan zeltiberiar eta iberiarrekin batera biziz. $rromatar garaian, euskal tribuek eta bereziki baskoiek erromatarrekin izan zuten harreman onari esker, erromatar konkistaren hasieran Errio,an, +aztelako mendebaldean, "a#arroako hegoaldean eta -ragoiko iparralde eta mendebaldean zeltiberiarren eta iberiarren hiriak bezala agertzen zirenak, konkista amaitu eta gero, idatzietan, zegoeneko, euskal tribuek gobernatuta agertzen dira. :alagurris JKalagorri (euskaraz), :alahorra (gaztelaniaz)K eta :as%antum (:as%ante, "a#arroako hegoaldea), halaber +ra%%urris (-l#aro, Errio,a. Erromak #undaturiko hiria), konkistatzean, zeltiberiarrak bezala agertzen dira. baina, gero, Inperio garaian, ada, baskoi hiriak bezala agertzen dira. Estrabonek, zero urtearen inguruan, baskoien hiririk garrantzitsuenak Kalagorri, Iru3ea eta 4iasso (Irun, +ipuzkoa) zirela idatzi zuen. Era berean, iakatarrenak eta suesetaniarrenak bezala agertzen ziren 8a%a (0ues%ako probintzia, -ragoiko iparraldean) eta ;egia (Egea de los :aballeros, Aaragozako probintzia, -ragoiko mendebaldean), gerora, baskoienak bezala agertzen dira. K.o. III. mendean, Erromatar Inperioaren gainbeheran, egungo euskal populuaren eta euskara komunaren sorkuntza hasi zen, inbasio germaniarrekin bizkortuko zena. Euskal populuaren sorkuntza honetan, orobat germaniarren aurkako gudetan, "a#arroako baskoiak buru izango dira. +arai honetatik aurrera euskal tribuetaz hitz egiten utziko zen, euskaldunetaz ('as%ones) hitz egiten hasiz, populu bakar bat bezala. K.o. $I. mendean bisigodoek baskoi lurraldeetan egindako erasoen ondorioz, $uskadi, (afarroa, Aragoi, -ndorra eta Kataluniako baskoi biztanleriaren zati bat "o'empopulanian (*!ederatzi 0erria*, egungo #rantziar hegomendebaldean) #inkatzea ekarriko zuen, #ranko eta bisigodoen arteko gudak sorturiko ahultasun eta anabasaz baliatuz zeinak gune hau tropa militarrik gabe utzi zuen. !erant erromatar euskara komuna Frantziako hego-mendebalde guztian zehar !ordeleraino (+arona ibairaino) zabalduz. eta, hegoalderantz, @leidako probintziako #ranko-espainiar mugaraino.

Euskal toponimo askoren presentzia egungo euskal mugetatik oso hegoalderantz aurki dezakeguI 0ego-mendebalderantz 4ka mendietatik, !ureba eta Eena haraneraino (!urgosko probintzian), baita Errio,an eta ;oriako probintzian (4ria) ere. @ur guzti hauek errekonkistaren lehengoko urteetan birreuskaldunduak izan ziren. 0onek, +aztelaren hasierako populazioaren zati haundi bat euskalduna izatea ekarriz. -labaina, Errio,a edo !urgos bezalako guneak, euskal erroko hiztunak izan ziren, etengabe, erromatarrak heldu baino lehenagotik gure aroko 2$. eta 2$I. mendera arte. zeintzuetan, elebitasunezko mendeen ondoren, gaztelaniak (52) euskara ordezkatuko zuen bertokoen mintzairan. (52) +aztelania edo espainieraI errekonkistan sorturiko hizkuntza. !ere atorria Kantabria, !urgosko iparraldea, -rabako mendebaldeko zerrenda eta Enkarterriko eskualde bizkaitarrean erromanizaturiko euskaldunek mintzatutako berbetan dugu. @urralde hauetan erromatar garaian euskal triburik mendebaldekoena bizi zen, autrigoiak. Eesetarekiko hurbiltasunak, garai neolitikotik teknika berrien eta ohituren kultur-gunea izan zena, kasu honetan latina eta erromatar kultura indar gehiagoz hedatzea ekarriko zuen. -utrigoien erromanizaziotik, hortaz, egungo +aztelako populua sortuko zen eta bere hizkuntzaI gaztelania. +aztelar mintzairaren lehen aztarna idatzia ;anta Earia de $alpuestako Eonastegiko (!urgos) kartularioak dira. Cestu hauek <07.etik 5200.era arte datatuak daude. Eskuizkribu hauek koroako agiritegiko, herrietako, apezpikutzako eta monastegietako dokumentuen atorrizko eskrituren kopiak dira, eta baita pertsona pribatuen abetza tituluen, erregalien, eskubideen edo mota ezberdinetako dokumentuenak ere. Kopia hauek erabiliz atorrizkoak galtzen baziren, horrela, erakunde eta pertsona pribatuek beren eskubideak egiazta zitzaketen. @atinez idatziriko lehen testu hauetan, zegoeneko, gaztelar erromantzearen soinu argiak zituen hitzak agertzen dira. baina 5200.era arte ez dugu aurkituko testu batik gaztelar mintzairan guztiz idatzia dagoena. Eskuizkribu hauetan, #onemiliaga )ukulakoetan bezala, aragoiar erromantzearen lehen idatziriko agerpena, euskal terminoak agertzen dira. Euskal izenen presentzia ugaria daI -nderkina (*andere t,ikia*), Enne%o (*ene t,ikia*), 4zoa (*otsoa*)... Euskara esamoldeetan erabiltzen daI mie ennaia (*nire

anaia*). -haidetasun hitzetanI eita (aita), ama, ennaia (anaia), amunnu (amona). .. errespetu-hitzetanI-nderazu (*andere atso*, egungo anderearen esanahiarekin) zeina 2I. mendeko errio,ar testuetan ere ikusiko dugun eta orobat bertako euskal toponimoetanIEargalluli, Grola, Aopillozi... !it,ia da konturatzea hamar mende geroago, Euskal 0erriko guneetan, non euskal kultura gaztelar kulturak asimilatu duen, ia esamolde berberak errepikatzeaI mi aita (*nire aita*), mi ama (*nire ama*)... -sturiarren ekialderanzko zabalkuntzarekin eta, gerora, +aztela izango zena -sturiasko Erresumara eranstean, kolono asturiar asko Kantabriako ekialdean eta !urgosko iparraldean konkistaturiko lurralde berrietan #inkatuko ziren, bertako latinizazioa sendotuz. +aztelaniaren lehen idatziriko agerpenak asturleondar hizkuntzarekin erkatuz oso antzerakoa izatea eta gaztelar izen eta abizen bertakoenak euskaldunak izatea, historialari batzuei pentsatzera eraman die gunearen erromanizazioa, asturiar kolonoak heldu baino arinago, oso t,ikia zela, eta lehen inskripzioa egin zuen kopista beharbada gaztelarra izan beharrean asturiarra izan zela. Kontuan izan behar da 2I. mendean, artean, euskaraz hitz egiten zela !urgosko probintziako ipar-ekialde guztian, -rlanzon ibairaino, ia !urgosko hiriburuaren sarreraraino, garai aurrerromatarretatik euskaldunez populaturiko gunea zelarik. $. mendean Cede a-ko gaztelua, Crespaderneko burgostar herrian dagoena, bisigodoek euskal lurraldean aitzindari-gotorleku bezala erabiltzen zutela dakigu. Kartularioetako hastapeneko gaztelar erromantze hau, Kantabriako @iebana eskualdean egun mintzatutako asturleoneraren ekialdeko dialektoarekin alderatuz oso antzerakoa zen (adibidez, #emeninoak -es-en pluralizatzen zituen J;alinesK asturleoneraz bezala -as-en pluralizatu beharrean J;alinasK gaur egun egiten den bezala). -sturleoneraren ekialdeko dialektoak euskal #onetikaren eragin sakona dauka, honen ezaugarri, hitz hasierako e#een desagerpen ia orokorra, hauek hat,e hasperenduan bihurtuz. !ilakaera #onetiko honen arrazoia euskal hizkuntzan datza, zeinean Erdi -rora arte ez zen e#e soinua e,istitu. baina bai, aldiz, hasperenketa markatua hitzen hasieretan. !ilakaera hau ere okzitanieraren gaskoi dialektoan aurki genezake, zeina euskal hiztuna zen -kitaniako populazioaren erromanizaziotik sortu zen.

Kantabrian eta -sturiasko sortaldean hitz egindako ekialdeko asturleoneraren euskal substratu hau azaltzeko hiru teoria daude. @ehena, historiaurreko garaietatik, penintsulako ipar-erdian euskal itxurako hizkuntzak hitz egiten zirela. !igarrena, kantabriar eta asturiar tribuak normalean tribu zeltak bezala kontsideratzen direnak, ez zirela zeltak izango, euskaldunak baizik. Eta, azkenik, substratu hau autrigoiek utziko zutela kontsideratzen duena, beharbada, Erromak kantabriarrak eta asturiarrak konkistatu eta gero euskal tribu honek beren lurraldeak kolonizatu zituen.

Asturleon Kantabrie Espainie Euskar era ra ra a Falar Fa%er 8alar 8a%ir 0ablar 0a%er Eintzat u Egin

Latn Fundus Fornitura

Euskara 0ondo 0ornidura

Errekonkistan, !urgos, asturleondar eta aragoiar hiztunen topagune bihurtu zen, honek, bere erromantzearen bilakaeran eraginez. Errekonkista hegoalderantz aurrera egitean, burgosera, mozarabiarrek hitz egindako erromantzearekin bat egin zuen, egungo gaztelaniari it,ura emanez. 0onek, gaztelauaren hiztegian arabismo asko sartzea eta hitz askotan hasierako e#ea berreskuratzea ekarriko zuen (hebreroL#ebrero JotsailaK. 0ernandoLFernando. hondoL#ondo JhondoK...). +aztelaniak daukan euskal substratu #onetikoaren eraginez (non M eM eta M1eM diptongo gorakorrak e,istitzen ez diren) penintsulako erromantze zentralek (asturleondarra etaaragoiarra) antzinako latindar e eta o azentudunak diptongatzeko duten oera sakona gut,itu zuen.

Asturleon Espainie Euskar era ra a +NeD Gera 0oD Era +aur Aen

Espainierari graduzko ezberdintasunik gabeko bost bokale ematea ( MiM, MeM, MaM, MoM eta MuM). 0onela, bost bokale daukan latindar hizkuntz bakarra bihurtuz.

Euskal substratuaren beste ezaugarri bat espainieraren sistema #onologikoan dagoen M'M #onema igurzkari ezpainhorzkari ozenaren gabezia, antzinakozibilizazio frankokantabriarra zabalduta egon zen beste lurralde batzuetan ere ematen dena J galizieraz, asturleoneraz, aragoieraz, gaskoiz, katalanez ('alentzieraz ezik) eta okzitanieraz K. Fonema hau gaztelania zaharrean e,istitu zen, baina ez !urgos, Kantabria eta Errio,ako guneetan, zeintzuetan M'M #onema MbM bezala ahoskatzeko oera, denboraren poderioz, espainiar hiztun guztietan orokortu zen, burgosera gaztelar hizkuntzaren estandarra bezala hartu zenean. Espainieraren sistema #onologikoan #onema dardarkari bi daukaguI bakuna ( MrM ) eta anitza ( MrrM ) zeintzuek bokale artean oposatzen direnI MkOroM (garesti) eta MkOrroM (gurdi), MmProM (mairu) eta MmPrroM (mutur). Espainierak hasierako posizioan bakarrik dardarkari anitza ezagutzen du. 4posatzeko oera bit,i hau euskal substratuan du bere atorria eta berezkoa da baita zibilizazio frankokantabriarra zabaltzen zen lurraldeetan ere. Euskal sistema #onologikoak hitz hasieran MrrM ahoskatzeko bokale baten protesia eskatzen du ( MaM edo MeM ).

Latinera Qationis Qomani%us

Euskara -rrazoi Erromaniko

-hoskatzeko era hau espainiera zaharrean zabaldu zen bikote le,ikoak sortuz, zeintzuek epentesirekin edo epentesirik gabe erabiltzen arraitu direnI rugaMarruga (zimurra). repentirMarrepentir (damutu), ran%arMarran%ar (atera), rebatarMarrebatar (kendu). Euskarakadak ugariak dira espainieraren hiztegian. 0urrengoko ponte-izenak, adibidez, euskal atorrikoak dira. Erdi -roan oso arruntak izan arren, egun abizenak bezala gehiago ezagutzen diraI -znar (Erdi -roko -zenaritik J*azeri*K dator, -zeari bezala ere dokumentatua agertzen da, era biak latinezko asinarius J*asto*K hitzetik datoz ) +ar%9a (Erdi -roko +artzeatik dator egungo gazte(a) hitzaren baliokidea ) R3igo (*nire t,ikia* esangura duen Enekotik dator. ene ( nire S ko Jt,ikigarriaK ) 8imeno (*seme t,ikia* esanahia duen 2emenotik dator. ,eme Jsemeren t,ikigarriaK S no Jt,ikigarriaK ) @ope (Erdi aroko latinezko *@upo*-tik dator eta era berean 4tsoa euskal izenaren erromanizazioa dugu, azken hau abizen bezala kontserbatzen delarik J4t,oa edo gaztelaniaz 4%hoaK ) ;an%ho (euskaraz -ntso. @atinezko *san%tius JsantuaK*-etik dator. /onte-izen honek nahiz eta euskal atorria ez izan, Euskal 0errian zabaldu eta, gerora, euskal eremutik kanpo ere erabiltzen hasi zen) $elas%oM!elas%oM!las%o (*!ela t,ikia* esangura duen !eraskoM!elasko-tik dator. !ela J$igila izen bisigodoaren euskal egokitzaken #onetikoaK S (s)ko Jt,ikigarriaK )

Hrra%o (*urrezko t,ikia*, Hrre S ko J t,ikigarria K ). 0alere izen hau gehiago ezagutzen da bere era #emeninoagatik, Hrraka, "a#arroako erreginen, +askoniako kondesen edo +aztelako erreginen izena izan zena. @atindar eraginak euskal hizkuntzan ponte-izen batek era maskulinoa eta #emeninoa izateko oera ekarriko zuen, aurretiaz euskal mintzairan e,istitzen ez zena. Izenen #eminizazio hau izenaren amaierako -o-a (euskaraz -o amaieran edukitzeak ez du genero maskulinoa adierazten, genero gramatikalik ez baita e,istitzen) -a batez ordezkatzean lortzen zen. 0onela, izen hauek sortuko zirenI HrrakoMHrraka, EnekoMEneka, 2em enoM2emena edo !elaskoM!elaska. +aztelarrak erromanizaturiko euskaldunak izatean, euskal ponte-izen hauek erabiltzen arraituko zuten, beren hizkuntzan Hrra%a, R3iga, 8imena edo $elas%a ponte-izenetan bihurtuz. +aztelar patronimikoen eraketak ere euskal atorria dauka. Espainieraz ez da esaten Fernandes portugaleraz bezala (es atzizkia) 0ernOndez (hastapeneko gazteler era) edo FernOndez (-ez atzizkia) baino, euskaraz era honetako eraketa -itz atzizkiaz (-is latindar genitibotik datorrena) egiten baita, gaztelar hizkuntzara egokitzean hasieran -iz #orma hartuko zuena eta errekonkista hegoalderantz aurrera egitean, azkenean, -ez #orma hartuko zuena. Euskal 4rti izenetik, adibidez, 4rtitz patronimikoa (*4rtiren semea*) sortzen da, gaztelaniak 4rtiz #ormarekin hartu zuena. Espainierak, hortaz, patronimikoak eratzeko era hau euskaratik hartu zuen zuzenki. eta ez latinetik portugaleran (Fernandes) edo katalunieraren 'alentziar dialektoan (Ferrandis) gertatzen den bezala. -iz en amaitutako euskal patronimikoen egokitzapen latindar hau 2I. mendean penintsulako ipar-heren guztian zabaldu zen Iru3eko monarkiari esker, zeinak garai honetan +aliziatik kataluniar Eediterraneoraino gobenatu zuen. -rrazoi honegatik ohikoa da aurkitzea, baita +aliziako toponimian ere, abizenen eraketa honen aztarnak.

+onzalo !ertzeo errio,arrak (2III. mendea), espainiar hizkuntzaz idatzi zuen lehenetarikoak, bildur (Bon !ildur, deabruari deitzeko), gabe edo zatiko bezalako euskal hitzak erabiltzen zituen. Errio,an, 2I. mendean, errespetuzko #ormak askotan euskal atorria daukate. Egungo gaztelaniazko don ( aun) edo se3or ( aun) hitzak adierazteko, garai honetako testuetan arrunta da *aita* edo bere aldaerak erabiltzeaI at,a (agga bezala idatzita), eita edo et,a (egga bezala idatzita). Erabilera honek :hamartin (*Eartin auna*) edo :ha'ela (*$ela auna*) bezalako toponimoak sortaraziko zuen. Eitaren errio,ar emakume korrelazioa anderazo edo anderazu da J gaztelaniazko do3a (andere) edo se3ora (andere) K , hitz hau andere S atzo (gaur egungo euskaraz atso)-tik dator. testuetan, adibidez, -nderazo de Fortes (Fortes anderea) edo -nderazo de :lementi (:lemente anderea) agertzen direlarik. Errio,ar testuetan topatu diren beste euskarakada batzukI ama, amunna (egungo mendebaldeko euskalkiko amuinaren baliokidea), eigiga (eit,it,a, egungo mendebaldeko euskalkiko aititaren baliokidea) edo annaDa (anaia). Euskal hitza errespetuzko titulua edo maitasunezko tratamendua bezala erabili zen eta, hortik, ponte-izena (-nnaia Ferrero) edo baita patronimikoa (+ar%ia -nnaiaz) izatera ere pasatuko zen. EinaDa (*nire anaia*. termino hau */oema del Eio :id*-en agertzen da, :id-ek bere senidea zen -l'ar FO3ez-i deitzeko erabiltzen zuen hitza dugularik) edo Eiegga (miet,a. *nire aita*) bezalako ezizenak sortzen hasi ziren. edo -ndregoto bezalako euskal izen eta erromantze edo godoen nahasteak, izen hau Errio,an eta -ragoin ez ezik garai horretako euskal hiztun ziren beste lurraldeetan ere oso ohikoa izan zen. Et,eko gauzei buruz espainieran beste euskal mailegu batzuk dauzkaguI as%ua (t,ingar), so%arrar (azaletik erre), %habola (t,abola). Einerale, animalia eta landareen izenakI pizarra (arbela), zumaDa (apo-hontza), %haparro (t,aparro), sabandi a (sugandila), garrapata (kapar) eta sapo (zapo). !oina (t,apel), %histera (kapela garaia), zamarra (t,amarra)

edo %hamarra (t,amarra) asteko erropak dira. "ekazaritzakoakI narria (lera), laDa (laia), %en%erro (zintzarri). +abarra (gabarra) itsasadarrean nabigatzeko ontzi bat da. -)uelarre (akelarre), Prdago (hordago), %hatarra (t,atarra) edo alud (elurte) euskal terminoak dira. -rtean, Erdi -roan, ohikoa zen euskara entzuteaI Kataluniar /irinioetan, adibidez, -rango !ailaran edo -ndorran (*zuhai,kaz beteriko lurra* esanahia duen euskal toponimoa). Euskal mintzaira 2II-2III. mendera arte@leidako piriniar herrietan hitz egin zen. Aragoin (*haranaren tokia* esanahia duen euskal toponimoa) ere berba egin zen, zehatz-mehatz, 0ues%ako probintziako herrietan eta Aaragozako probintziako mendebaldean 2$III. mendera arte. 0ues%ako hiriburuan, antzinako 4skan, *+,-. urtetik aurrera, hiru
mendeetan zehar, Aragoiri izena eman zion hizkuntzaren erabileraren debekua eman zen, honen ondorioz, euskaldunak lurralde horretatik desagertuko ziren, gune horretan aragoiar hizkuntzaren inposaketa dela eta.

@as :in%o $illas de -ragon-go eskualde zaragozarrean euskara etengabe hitz egin zen erromatarrak heldu baino aurretik 2$III. mendera arte. Esparru honetan, gaur egun ;adaba eta ;o#uentes deitzen diren herrietan, inskripzio erromatarrak aurkitu dira, non euskal pertsonen izenak irakur ditzakegun. 2$I. eta 2$II. mendeko datuek ere ;os del QeD :atoli%o-ren (antzinako ;ause euskalduna) izaera euskaldunaz hitz egiten digute. Ezin dezakegu ahaztu, zentzu honetan, eremu honetako herri gehienak herri euskaldunak zirela, eta hau dela medio, 5.=<5. urtera arte, Iru3eko gotzaingoaren barruti barnean sarturik egon zirela. Errio,ar (airan (espainieraz "O era) ere, 2. eta 2II. mende bitartean Iru3ea-"aiarako Erresumaren hiriburua izan zen hirian, euskaraz hitz egin zen. Errege na#arrak udalerri horretako -ndre Earia Erregina monastegiko Errege /anteoian ehortziak daude. Errio,ako beste udalerri batzuetan ere 2$I. mendera arte hitz egin zen. /enintsulako erresuma kristau batek egin zuen lehen t,anpona 50>7. urtean egin zen, "aiaran, t,anponaren atzekaldean "aiara euskal toponimoa agertzen delarik. !iarnoko herrietan (Frantzia) 2$I. mendera arte arrunta zen euskaraz hitz egiten entzutea, eta herri askotan 2I2. mendera arte kontserbatu zen, orain Euskal 0erriarekin muga egiten duten herri batzuetan hitz egiten da bakarrik eta oso gut,i. Euskal 0errian bizi izan ziren lehengoko gizakiei buruz zenbait haitzulotan aztarnak ediren izan dira, "eanderthaleko gizona zen (-,lor, @ezet,iki, 4lha,

-rrillor edo +atzarria bezalako leizeetan), gure lurretan K.a. 500.00.etik >5.000.era arte biziz. -labaina, hominidoen artean espezie berri bat sortuko zen, homo sapiens sapiens-a (egungo gizateria espezie honetakoa da), bere europar mani#estazioak :romagnongo gizonaren izendapena hartzen du eta europar "eanderthala, +oi /aleolitikotik aurrera, ordezkatzen oango zen. Euskal 0erriko hirurogeita hamar leku baino gehiagotan aurkitu izan dira Eendebaldeko +oi /aleolitikoan zehar (>5.000.etik <.500.era) eman ziren giza kokatzeen aztarnak. +ehienak kostaldetik gertu eta garaiera t,ikian dauden hartzuloak dira, hauetariko garrantzitsuenakI -lt,erri (+ipuzkoa), ;antimami3e (!izkaia), Ekain (+ipuzkoa) edo Isturitze ("a#arroa !eherea). 0or bizi zirenak haragia, larruazalak eta larruak, hezurrak eta adarrak lortzeko ehizakien eraikitze, erasotze eta harrapaketan taldeka aritzen ziren ehiztariak ziren. !eren lehentasunezko ehizakiak oreinak ziren (edo elur-oreinak eguraldi-baldintza hotzagoetan) baita basahuntzak ere eta eremu malkartsuetan sarrioak. gune ireki eta belardietan, ordea, zaldiak, bisonteak eta uroak ehizatzen zituzten. Ehiztarien taldeak, beste baliabide batzuez hornitzeko, urtean zehar hainbat aldiz beren kanpaketa-tokietatik (hoberen kokatuta zeuden haitzuloetatik) gertu zeuden lurraldeetara irtetzen ziren. +izakiak leizeetako hormetan (labar-artea) animaliak, gizakiari buruzko zenbait aipamen, eta era askotako esanahi ezezaguneko geometri ikurrak marrazten zituen, eta baita grabatuak eta erliebeak euskarri t,ikietan ere (altzari-arteaI harri zati, hezur, boli edo adarretan). !eren zabalkuntza handiena hego-mendebaldeko Europan eman zen (Bordoinan, /irinioaldean eta kantabriar eremuan), historialariek #ranko-kantabriar zibilizazioaren terminoarekin izendatzen dutenaren kokalekuan alegia. Aibilizazio honen goren unea Eadeleine aldiaren Erditik amaierara arte eman zen, antropologo eta historialari batzuek euskal kulturaren aurrekoa kontsideratuz. -lt,erriko labar-pinturak, +ipuzkoan, Europako zaharrenak dira, >F.000 urtetan datatuak. /aleogenetika-ikerlanek Eadeleine aldian emandako aitzineuskal zabalkuntza bateraino abiatzen gaituzte, aitzineuskaldunak iparralderantz Errusia eta Eskandina'iaraino barreiatuz eta, hegoalderantz, -#rikako iparraldean zehar, Cuniseraino. -zken +laziazioaren amaieraren ondoren zegoen eguraldi ez hain hotzak eta hezeagoak, eta gaur egungo klimaren aurrera egiteak, #auna eta landaretzan aldaketak sortaraziko zituen. 0iru milakadan zehar Epipaleolitiko zaharra (K.a. <.500 M <.200.etik 6.<00.era) eta Epipaleolitiko bera edo Eesolitikoaren (K.a. 6.<00.etik 5.500.era) kulturak eman ziren. -nimalia-espezieen ordezkapenak ehiza-teknika berrien eta arma multzo eraginkorragoen garapena eskatuko zuen (arkuz aurtikitako geziak sortuko ziren). 0osto erorkorko basoetan (gaztainak, hurrak, pagat,ak eta ezkurrak), eta estuario eta kostaldeko paduretan lorturiko elikadura-baliabideak handiagotzen ziren. Epipaleolitiko eta Eesolitiko garaiko indusketetan sarri aurkitu izan dira, anarien hondarra bezala, arrainen hondakinak eta maskorren metatzeak

hartzuloetako bazterretan (adibidez ;antimami3eko kobazuloan gehienak ostren maskorrak dira, baina baita t,irlak, lapak, muskuiluak eta barraskiloak ere). -rrantza eta itsaski-bilketarako sareak eta hezurrezko amuak zeuden, eta maskorrak harkaitzetatik askatzeko harrizko pikot,ak erabiltzen ziren. Epipaleolitiko zaharrean -zil-aldia eta -zil ondoko aldi laminarreko kulturak eman ziren. 0auek aurreragoko Eadeleine-aldia luzatu eta amaituko dute. Epipaleolitikoan antzinako euskaldunek +oi /aleolitikoan erabili izan zituzten leize-zulo asko erabiltzen arraituko zuten, beren ehiza-sistemak eta tresnak antzerakoak zirelarik. +arai honetan +oi /aleolitikoko arte ikusgarriari ia amaiera emango zaio. -zil-aldia (K.a. <.500.etik =.500 M =.000.era) ongi ordezkatzen duten hartzuloen mailek honako hauek diraI ;antimami3e (!izkaia), !olinkoba (!izkaia), @ezet,iki (+ipuzkoa), Hrtiaga (+ipuzkoa), Ekain (+ipuzkoa) edo Isturitze ("a#arroa !eherea). -zil ondoko aldiaren ordezkariak hauek direlarikI C,arratu (-raba), eta !erroberria eta Aatoiako na#ar haitzuloak. Eesolitikoan tresneria geometrikoa sortu zen, garai honen ezaugarri it,ura geometrikodun gezi-punta t,iki so#istikatuen garapena (trapezioak, hirukiak eta zirkuluen segmentuak). -urkikuntza hauek Kristo aurretik. zazpigarren milakada baino pi,kat lehenagoko denboretan datatzen dira, bere geruzak, leize askotan, "eolitikokoekin nahastuz. !iztanleak zituen Euskal 0erriko eremuak zabaldu ziren, lehenengoko aldiz, kostaldetik nahiko urrunduriko edo erdi-mendiko haitzuloak edo harriaterpeak okupatuzI Fuente 0oz eta @a /e3a -raban, -ita -reso eta -izpea "a#arroan. -maierako Eesolitikoan tradizio geometrikoa eta laminarra batera e,istitzen ziren, "eolitikoaren berritasun batzuen gehitze prozesu geldoa emanez. -ldi -tlantikoan (K.a. 5.500.etik >.000 M 2.500.era) *eguraldi ezin hobea* kontsideraturikoa lortu zen, egungoa baino beroago eta hezeagoa, Eesolitikoaren garapenak arraitzen zuen eta "eolitikoaren berritasunen hedapena ematen hasi zen. "eolitikoan zehar tekniken, industrien (keramika eta harri-leunketa) eta bizitza eta iraupen eren eraldaketak (nekazaritza, abeltzaintza eta elkarturiko t,abolekin herri,ka t,ikien hirigintza hasiberri bat) ematen dira, baita ikonogra#ian eta hileta-errituetan berritasunak eman ere. Ekialde 0urbil eta Ertainean denbora gut,ian eta masiboki eman ziren eraldaketa hauek (*"eolitikoko iraultza*), hego-mendebaldeko Europan eta, hortaz, Euskal 0errian, oso erritmo geldian eta denbora luzean zehar eman ziren. Euskal "eolitikoaren aztarnategi garrantzitsuenak honako lekuetan daudeI -reatza, ;antimami3e edo Kobaederra !izkaian. Earizuloko leizea +ipuzkoan. -raban, Fuente 0oz-ko hartzuloetan edo C,arratun. eta "a#arroako kasuan, -izpean, Aatoian, Hrbasa IIn edo, adibidez, -bauntzen.

bestalde, lapurtar kostaldean, Euli3an, non itsaski-bilketarako tamaina handiko pikot,ak topatu diren. !erritasun tekniko gut,idun "eolitiko zaharrari (K.a. 7.500.etik 7.000.era) "eolitiko bera edo aurreratua darraio (K.a. 7.000.etik >.>00.era), garai honetan aurrekoaren berrikuntzak zabaldu ziren, abeltzaintza erabiltzen hasiz. "eolitiko amaieran (K.a. >.>00.etik Kalkolitikoaren hasierara arte), bestalde, hileta-erritua agertu zen, abeltzaintza, nekazaritza eta atari zabalean egindako populaketa ere zabalduz. Euskal 0erriko keramikarik zaharrenak (ez-dekoratuak) Aatoian ("a#arroa) eta Fuente 0oz-en (-raba) aurkitu dira eta hauek K.a. 7.700 eta 7.000 urteen bitartean datatzen dira. garai honetakoak dira, baita "eolitiko zaharrekoak ere, /e3a @arga-ko (-raba) edalontzi kardialak (%ardium-maskorren ertz horzdunaren bitartez egindako inprimatzeekin apaindurikoak). Ezarkin plastikoez apainduriko edalontziak @os 0usos (-raba), -reatza (!izkaia) eta Earizuloko (+ipuzkoa) "eolitiko aurreratuan agertu ziren. 7.000. urtearen inguruan Aatoiako ("a#arroa) biztaleek gehien baten basurdeak ehizatzen zituzten, eta hein t,ikiagoanI oreinak, basahuntzak, orkatzak eta zaldi, behi eta sarrio batzuk. -izpeakoek ("a#arroa) espezie horiek ere ehizatzen zituzten eta, aldi beran, hurbil zegoen Irati ibaian arrantzan egiten zuten. "eolitiko berara arte J Fuente 0oz (-raba), -bauntz ("a#arroa) eta Earizulo (+ipuzkoa) K ez dira abereak agertukoI abeltzaintza aztarnak beti gut,i dira basaberekoekin erkatuz. !akarrik "eolitiko amaieran J @os 0usos (-raba) eta -reatza (!izkaia) K abereen bidez lorturiko haragi hornikuntzak ehizaren bitartez erdietsirikoa gaindituko du. @ehen aberetaldeak ardi eta ahuntzez eta, gerora, behiez eta t,erriez osatuak egongo ziren. "eolitiko aurreratuan bakarrik landare-baliabideen ustiapenerako tresnak agertzen dira (bereziki gero, Kalkolitikoan, asko ugarituko zirenak)I uzta biltzeko eta eskuzko errotentzako sile,ko orriak erabiltzen hasi ziren. "eolitiko beran, eta honen amaieran, egurra lantzeko leundutako harrizko aizkorak eta zeioak aurkitzen dira. 0aitzuloetako behegainean hilotzak ehorzteko "eolitikoko ohitura J Earizulo (+ipuzkoa), Fuente 0oz (-raba) edo -izpean ("a#arroa) bezala K, "eolitiko amaieratik aurrera aldatzen oango da, eta hilotzak leizeen barneko galerietan zeuden gorputegi kolektiboetan ehortziko dira (!izkaiko Kobaederran, -rabako +obaederra eta /e3a @arga-n, +ipuzkoako Hrtao IIn, eta "a#arroako @a /e3a eta 0ombres $erdes-en bezala, besteak beste) eta, batez ere, trikuharrietan. 0ildakoak hileta-ganberen barnean ordenan arrita daude, hezur eta harrizko zintzilikariez apainduak, beren ondoan, murkoak, armak eta beste tresna batzuk arriz. Euskal 0erriko trikuharri-katalogoak, tumuluak alde batera utzita, gaur egun zazpiehun bat monumentu dauka, hauetariko ia erdia "a#arroan. Crikuharrien erabilerak ia bi mila urtetan zehar iraun zuenI lehenetarikoak "eolitiko

amaieran eraiki ziren (zaharrenak arabar Errio,an daude, K.a. >.200.ean data ditzakegunak), beren zabalkuntza handiena Kalkolitikoan eta !rontze -ro zaharrean eman zen, eta hauetariko batzuk !rontze -ro beran (K.a. 5.500 edo 5.>00.era arte) erabiltzen arraitu ziren. Euskal trikuharrietariko handiena -izkomendikoa dugu. Crikuharri gehienak ganbera bakandunak dira (gela nagusi bakar batez egina eta oin karratukoa edo poligonala). beste batzuk, ostera, korridoredunak dira, hots, ganberara heldu baino lehen korridore bat dago, galeriak estalita dituelarik ( -rta,onako monumentua J"a#arroaK, edo ;an Eartin edo El ;otillo-koak JErrio,aK bezala ). 0ego-mendebaldeko Europako metalurgia-garapenean hiru aldi zehaztu diraI Kalkolitikoa (Eneolitikoa, edo Kobre -roa) K.a. 2.500.etik 5.<00.era. !rontze -roa (zaharra, K.a. 5.<00.etik 5.500.era. erdia edo !ontze -ro bera, K.a. 5.500.etik 5.200.era. eta amaiera, !urdin -roranzko trantsizioan, K.a 5.200.etik F00M<50.era) eta !urdin -roa (K.a. F00 M <50.etik aurrera). Kalkolitikoan eta !rontze -roan kobre eta brontzezko tresnak, armak eta et,e-tresnak ugariak diraI puntzoi edo eztenak, zenbait eratako aizkorak (zapalak, erztunak, orpodunak...), eskuarekin eusteko oin landudun sastakaiak, gezi-puntak, eskumuturrekoak, eraztunak, lepoko aleak... Kalkolitikoan, bit,iak egiteko, urrezko pipiten mailukatzearen bidez alanbreak edo ,a#la,kak sortu ziren (+ipuzkoako Crikuaizti edo "a#arroako ;akulon aurkiturikoak bezala). "eolitiko aurreratuan eta Kalkolitikoan zehar haitzuloak bizilekuak bezala uzten dira, atari zabalean t,abolak eraikiz. Kalkolitikoan eta !rontze -roan erabiltzen arraitu ziren koba-zuloetariko garrantzitsuenakI ;ola%ue'a eta @os 0usos (-raba) eta !ardeetako -guilar Eendiko aterpea ("a#arroa). -tari zabalean eraikirikoak zerrenda luzea osatzen dute, eraikin hauek bizitzeko t,abolak edo harri industriarako lantegiak zirelarik (@a Qen)ue Crebi3un edo -rabako eta "a#arroako erdialde eta erriberako lantegiak interes handikoak dira). !rontze -ro beran, eta amaieran, t,abolak elkartu egiten dira, elementu komunak garatzen hasiz (putzuak, siloak edo harresiak bezalakoak). "a#arroa eta -rabako zenbait herri,ka hasiberritan, keramikak eta metalezko tresneria ediren da (erremat,edun sastakaiak, gezi-puntak eta brontzezko zenbait apaingarri) zeintzuetan arkeologoek Eesetako (espainiar goilautadako) eraginak hautematen dituzten. Kanpai it,uradun keramika Kalkolitikoan egin ziren hileta-gorputegietan agertzen da (K.a. 2.500.etik 5.<00.era)I itsas motatakoa eta kordatua Euskal 0erriko iparraldeko guneetan aurkitzen da (/agobakoitza, +orostiaran eta Crikuaiztiko trikuharrietan) eta mota kontinentalekoak Ebroko ibilgutik hurbilago dauden trikuharri batzuetan (;an Eartin, ;otillo, @os @lanos...) eta @a Qen)ue (Crebi3u), Cutera eta !ardeetako lekuetan ("a#arroa). 0artzuloetako hileta-gorputegietan J !izkaian (@ument,a), +ipuzkoan (Hrtiagan eta beste toki batzuetan), -raban (+obaederra, @as :ala'eras,

Fuente 0oz eta beste leku batzuetan) edo trikuharrietan J -ralar ("a#arroa), Kuartango (-raba), -izkorri (+ipuzkoa), Errio,a...) egindako indusketetan garai haietako nahiko giza hondakin bildu diraI milakada biko historia barne hartzen duen lagin honek ("eolitiko aurreratutik !rontze -roaren amaierara arte) antropologoei antzinako euskaldunak zer motatakoak ziren zehazteko balio izan die. "a#ar mendian, +ipuzkoako eta !izkaiko kostaldean gehiengoaren arraza-mota euskalduna edo mendebaldeko /irinioetakoa (5>) da. hegoaldean, berriz, beste talde t,iki batzuekin (paleomor#oak, alpetarrak...) mediterraniar meheak dira nagusi, etnia zaharren hondarrekin edo urruneko lurraldeetatik etorritakoekin elkarbizitzen (!rontze -roaren amaieran @os 0ombres $erdes na#ar koba-zuloan bizi ziren dinarikoarmenoideak bezala). (5>) Euskal edo Eendebaldeko /irinioetako arrazaI :romagnon-go gizonaren tokiko bilakaeratik sorturiko arraza-mota. -ntropologiak euskal mota kaukasiar arrazaren azpitalde bat bezala kontsideratzen du. !ere ezaugarri #isikoak honako hauek direlarikI 4rtognatismoaI aurpegiaren soslai zuzena sudurra ezik. +arezur beheko gangardun dolikoze#aloak (Iparraldean dolikoze#alia leundu daiteke eta baita brakize#alian bihurtu ere alpetar motaren eraginez). QinoprosapiaI ahoaren luzerarekiko aurpegiaren garapen bertikal handia. Easailezur-estutasuna eta mesoze#aliaI tamainako lokiak, hiruki it,urako aurpegia. Aulo okzipital zehiarraI aurreko muturra oso sartua edo mailatua. !eheko masailesurraI estua izateko oera du eta kokots t,ikiduna. -urpegia oso garaia da, sudurra bezala, azken hau oso irtena eta askotan soslai ganbilduna. IleaI beltzaranak nagusi dira, ilehori eta ilegorriak gut,i direlarik eta nahasketaren ondorioz. !egiakI t,ikiak izateko oera dute baina era beran oso irekiak, gaztaina-, urdin,ka- eta urdinkoloredunak beltz-, berde- eta gris-koloredunei nagusitzen zaizkielarik. "ormalean euskaldunen garaiera eta gorpuzkera inguruko latindarrekin alderatuta handiagoa da, beren aurpegiko larruazalaren kolorea, orokorrean, latindarrena baino argiagoa izaten delarik. -zterlan kromosomiko eta serologikoek ezagutzera eman duten beste ezberdintasun aipagarria, Qh negatiboko gizabanakoen maiztasun ezohikoa. Qh negatiboa ohikoa da milaka urtetan zehar isolaturik bizi izan diren historiaurreko atorridun giza-taldeetan. "ahiz eta gaur egun Qh positiboko gizabanakoak gizateriaren gehiengoa osatu, ez oso antzina gertaturiko mutazio batetik sortu ziren.

-ntropologoek mendebaldeko /irinioetako mota, antzinako garaietan, gaur egun baino zabalduagoa egon zela adierazten dute. Euskal 0erritik kanpo mota honen eragin somatikoa, nahasketan eta moteldurik aurkitu arren, hegoalderantz, +aztelako eskualde batzuetan. ekialderantz, /irinioetako haran batzuetan -ndorraraino. eta, iparralderantz, -tlantikoko itsasertzean zehar hautematen da, probabilitate handiaz bere presentzia +ales-en (Erresuma !atua) ere ikusi delarik, Eadeleinealdian Europan zehar emandako aitzineuskal zabalkuntzaren aztarna bezala. Espainiarren eta portugaldarren gehiengoa, egun, mediterraniar motatakoa da. 0istoriaurreko garaietatik hego Euskal 0errian mediterraniar eta alpetar motatako gizabanakoen presentzia somatzen da. !atez ere, 22. mendean, euskal lurraldeetara etorritako penintsulako latindar etorkinengatik, mediterraniar mota, euskal hiri handietan zabalduena izatea ekarriko zuen. Ipar Euskal 0erriko kasuan, batez ere, kostaldean, iparraldeko, erdialdeko eta hegoaldeko Frantziatik etorritako latindar etorkinengatik (gaur egun eta iraganean etorritakoak) mediterraniar motatako gizabanakoak ez ezik alpetarrak (Frantziako erdialde eta ekialdetik etorritakoak) eta nordikoak (Frantziako iparraldetik etorritakoak) ere e,istitzen dira. Euskal tipoa, ordea, $uskadiko iparraldeko landa-guneetan, !parraldeko barnealdean eta nafar erdialdetik iparralderantz ohikoa da, gune hauek etorkin-korronteekiko isolatuagoak geratu baitira. 0alarik ere, etorkizuneko euskaldunak ez dira bakarrik kaukasiarrak izango. 22I. mendearen hasieratik Iberoamerikan (amerindiarrak beren mota ezberdinetan), -#rikako erdialdean (ginear eta sudandar beltz motak), -#rikako iparraldean (bereber eta hego-ekialdeko kaukasiar motak) eta Europako ekialdean (ekialdeko baltikoak, nordikoak, alpetarrak eta dinarikoak) atorria duen inmigrazio prozesu indartsu bat hasi da. Etorkin hauek hirigune handietan ez ezik landa-guneetan ere #inkatu dira, geroko euskal gizartea arraza eta kultura aniztuna eta mestizoa izatea ekarriko duelarik. -ro Aaharrerako (edo -itzinhistoriarako) trantsizioan @ehen (K.a. F00M<50.etik 500M750.era) eta !igarren !urdin-aroa (ordutik erromanizazioaren hasierara arte) ematen dira. K.a. 5.000.etik F00.era hego-mendebaldeko Europan zehar kanpotik etorritako berrikuntza kulturalak orokortzen hasi zirenI keramikazko eta metalezko gauzakiak egiteko teknikak eta apainketak, eraikuntzak, hileta-errituak, onomastika eta toponimia, erli io-sinesmenak eta sinbologia artistikoa. !errikuntza hauetan Euskal 0errian garai haietan bizi zirenengan eragin-bide ezberdinak hauteman ditzakeguI Eesetako (espainiar goi-lautadako) *@as :ogotas*-ko kultura, /irinioetatik iparralderantz zeuden populu zeltak eta -ragoi eta Kataluniako beste

gizatalde batzuk. @aborantzatik eta behi-, ardi- eta t,erri-abeltzaintzatik bizi ziren nekazariak ziren. +aur egun ezagutzen ditugun !urdin -roko herri,ken zerrenda luzean !izkaian -rrola eta +astiburu, +ipuzkoan Int,ur eta !uruntza, -raban 4laritzuko +urutzeko mendatea edo !erbeia, eta "a#arroan @a :ustodia edo Eendabiako el :astillar dira azpimarragarrienak. Iparraldeko mendialdean, berriz, Irisarriko +azteluzarra edo -rhantsusi bezalako esparru gotortuak daude, herri-tradizioan *gazteluak* edo *Aesar-en zelaiak* bezala ezagutuak direnak. Et,eak et,adi eta kaleetan antolatzen dira. zenbait herri,kak, batzuetan, lubakien bidez banandurik dauden zentrokideki lerrokaturiko hormak dauzka. -ngeluzuzen oinplantadun et,eak daude, alderdi bat edo biak estaliak daukatelarik (<0 mT-ko batezbesteko azaleratik, @a 0oDa-ko J-rabaK kasuan, eta 550 mT-rainokoa, +urutzeko Eendatearen J"a#arroaK kasuan). beste batzuk, aldiz, zirkulu-oinplantadunak eta kono it,uradun estalkia dute (20 eta >0 mT bitarteko azalerakoak, /e3as de 4ro eta 0enaioko +azteluko herri,ka arabarretan). !eren eraikuntza oso zaindua da, zimendatze-podium baten gainean egurrezko oinez giltzaturiko harrizko edo pezozko hormak eraikitzen zituzten eta, askotan, horma hauei buztina gaineztatzen zieten. !aita bankuak, sutondoak, siloak eta labeak ere zituzten. :ortesko +urutzeko Eendatekoak ("a#arroa), aurrekoez gain, akitokiak eta tresneria gordetzeko ganberak edo abereentzako it,iturak dauzkate. Hra eta garaua gordetzeko ontzi handiak, era askotako keramika, eskuzko errotak eta sut,akurrak beren altzarien parte dira. Eskumuturrekoak, #ibulak, kobre edo brontzezko gerriko krisketak eta botoiak, keramikazko kut,at,oak, lu,uzko murkoak (artekatuak, margotuak edo eszisioz apainduak), buztinezko panpinak, eta idolot,o eta bit,i batzuk ende horiek egunero erabiltzen zituzten gauzakiak ziren. K.a. $IIIM$II mendeetako -,trokiko (!olibar, +ipuzkoa) urrez bozelduriko gopor biak garai honetako dekorazio-arteen adierazgarri onak dira. !urdin -roan gorpuzkien errausketaerritua orokortua zegoen, errautsak keramikazko kut,etan gordetzen ziren harlauzaz eginiko esparru t,iki batean arriz edo lurreko tumuluen azpian. Errausketa-hilobiak *kut,en zelaietan* elkartzen ziren, herri,ka handietatik ez oso urrun, $altierrako @a Corraza eta :ortesko @a -talaDa-ko nekropoli na#arretan edo @a 0oDa-ko arabar herri,kan gertatzen den bezala. /irinioaldean (+ipuzkoa eta "a#arroaren arteko mugaldean eta baita "a#arroa eta Iparraldeko herrialdeen arteko mugaldean ere) errautsak lurreko tumulu batean eta harrien azpian edo harrizko zirkulu edo harrespil (baratzak) batez inguraturiko sakonune batean artzen ziren. Iparraldeko hilobietan egindako Karbono 57ko datazioek ehorzketa mota hau K.a. I. milakadan indarrean arraitzen zuela adierazten dute eta, kasu batzuetan, antzinako euskal erlijioko errituak bezala, Erdi -roa oso aurreratua zegoelarik erabiltzen arraitzen zen.

-rabar lautadan (@andat,o, @a Ce a, El Fuerte, El !atOn, Eendizorrotza eta ;albatierrabide) lurrean zulotutako *errausketa zuloak* daudeI bertan animalien hondakinak, keramikak eta, beren tankeragatik, !rontze amaiera eta !igarren !urdin aroen bitartean datatzen diren metalezko gauzakiak aurkitu dira. !rontze aurreratukoak Et,auriko ("a#arroa) 0arginaren 0arkaitzan aurkituriko gorriz margotutako animalia-irudiak dira, edo margotuak izan beharrean grabatuak @eartzako ("a#arroa) /e3a del :uarto-n bezala. -rabako hartzulo batzuen barnean (;ola%ue'a, -tauriko @os Eoros-en, @atzaldai eta @iziti) oso eskematikoak diren beltzez margoturiko ehiztari eta animalien irudiak daudeI !urdin -rokoak direla uste da. !igarren !urdin -roan tornuz egindako murkoak sortzen dira eta (K.a. >50.etik >00.era inguruan) zeltiberiar estiluan margoturikoak (@a :ustodia, :aste Pn, @egu9n eta ;ansol "a#arroan eta @a 0oDa -raban). @aborantzarako burdinezko lanabesak eta zaldi-uhaleriak Et,auri ("a#arroa), ;an Eigel -t,a (-raba) eta @a 0oDa-ko (-raba) azken mailetan aurkitu dira. 0auek, eta beste herri,ka batzuek, erromanizazioaren etorrera ikusiko zuten. Estrabon geogra#o grekoak (K.a. 6> - K.o. 27), gaur egun dauzkagun datuen arabera, euskal hiztun bezala kontsideratzen ditugun honako tribuen kokapena adierazi zigunI akitaniarrak, autrigoiak, barduliarrak, baskoiak eta karistiarrak. Cribu hauek, iparralderantz, ia !ordeleraino, hegoalderantz, Ebro ibairaino, mendebalderantz, Kantabriako ekialdeko zati bateraino eta, ekialderantz, berriz, -ragoiko ipar-mendebaldeko zati beteraino zabaldurik zeuden. hala ere, euskal hiztun ziren gizabanakoak, gut,ienez K.a III.-II. mendetik aurrera, penintsulako /irinioetatik Kataluniaren zati beteraino hedatuta zeuden zegoeneko. Akitaniarrak: tribu hau Frantziako hego-mendebaldean zabalduta zegoen, iparralderantz +arona ibairaino (!ordele) eta hego-ekialderantz -ran bailararaino (@leida). Estrabon geogra#o grekoak akitaniarrak argi desberdintzen zituen iparraldeko galiarrengandik, hauen arteko desberdintasunaren ezaugarri hitz egiten zituzten mintzairak aipatuz. Estrabonek, era berean, /irinioetatik hegoalderantz kokaturik zegoen populazioarekin akitaniarrek zituzten berdintasunak aditzera eman zituen. Estrabonek (U K.o. 25. urtea) bere *+eogra#9a*-n honako hau azaldu zuenI *-kitaniarrak guztiz ezberdinak dira (galiarrekin alderatuta)

hizkuntz aldetik ez ezik #isikoki ere, eta iberiarrekin antz gehiago dute galiarrekin baino*. Eta pi,kat aurrerago, *+auzak argi esatekoI akitaniarrak galiarrengandik gorputz egituran eta hizkuntzan desberdintzen dira, eta iberiarrekin antz gehiago dute*. Esaldi honetan interpretatzen da iberiarretaz zuzenki hitz egin beharrean, /irinioko hegoalderantz zeuden biztanletaz ari zela, batez ere, iberiarretaz eta euskaldunetaz. -kitaniarrak ez zuten multzo trinkoa osatzen, hauek etnia ezberdinetan zatikatuta zeuden, garrantzitsuenak iparraldetik hegoaldera honako hauek zirenI !oiates, $asates, @a%torates, Elusates,Carusates, !iguerri, Carbelli, -us%ii, $enarni, Ilurones, :on'enV eta :onsorani. -kitaniar etnia hauetariko bat ;ibulates-ak ziren, ;ibDllates edo ;Dbillates bezala ere ezagutuak. @atinez -ates atzizkia populuak izendatzeko erabiltzen zen. sibul-, sDbill- edo sDbill- erroak, bestalde, populu hau bizi izan zen lurraldea aipatzen dute. ;ibul eta beste #ormak latinera egokituriko Aubel euskal toponimo zaharra da, beharbada, *egur beltza edo iluna* esanahiduna. Coponimo honi, denbora aurrera oan ahala, lurra edo euskualde esanahidun -oaeuskal atzizkia gehitu zitzaion, beste euskal toponimo batzuetan ere e,istitzen dena (+ipuzkoa, "a#arroa, -ezkoa...), Aubeloa toponimoa sortuz (*egur beltzadun lurra*). !okalarteko MlM-a Erdi -roan MrM bihurtuko zen, euskal #onetikan ohikoa dena (AubeloaLAuberoa. iliLhiri. -labaL-raba), azkenean, egungo Auberoa #orman bihurtuz. -kitaniako euskaldunen erromanizaziotik gaur egungo populu gaskoia sortuko zen eta baita bere mintzaira latindarra ere .

Akitaniera Iluni "es%ato !iho, !aigorri,o -ndere,o Hmme Ilun

Euskara "eskato !ihotz Ibai gorri -ndere Hme

0ar-bele, ;ahar ;esen ;embe

0arri beltz Aahar Aezen ;eme

Autrigoiak: Kantabriako -soi ibaitik !ilboko "erbioi ibairaino eta, hegoalderantz, -raba, Errio,a eta !urgos-ko zati batean zehar zabaltzen ziren. !eren erromanizaziotik egungo populu gaztelarra eta beren hizkuntza latindarra sortuko zen. Barduliarrak: mendebalderantz, +ipuzkoako Beba ibaitik "a#arroako ipar-mendebaldearen zati bateraino eta, hegoalderantz, arabar lautadako ipar-ekialdearen zati bateraino. !eren lurraldeetan gaur egun gipuzkoar edo erdialdeko euskalkia hizketan egiten da. 8atorri zelta daukan barduliar hitzak, agian, !ar- errotik (*muga*, *muturra*, *muga-marka* kasu honetan) etor daiteke honela !ardulia hitzak *mugako lurra*-ren esanahia izango zuen. Itzulpen hau indartua ikusten da egungo +ipuzkoaren itzulpenarekin alderatzen dugunean. +ipuzkoa Ipu- (*ertz*, *muga*) errotik dator zeinari *euskualde* edo *lurra* esangura duen -oa atzizkia gehitzen zaion, hitz bien bat egiteak Ipuzkoa hitza sortaraziz (K.o. 5.025.ean, lehengo aldiz, toponimo hau *IpuW%oa* bezala idatzia agertzen da). 0asierako MgM-a ahoskatzea errazteko gehitu izan zen soinua dugu. !arduliaM$ardulia hitza, *mugako lurra*-ren esanahiarekin ere, K.o. $III. mendeko -sturiasko -l#onso III.aren Kronikan berriz agertuko da, kasu honetan 8atorriko +aztela edo +aztela Aaharra izendatzeko. Baskoiak: tribu honetan sortu zen euskara komunaren oinarria. "a#arroa osoan eta -raba, +ipuzkoa eta Errio,aren zati batean #inkatuak zeuden. Kalagorri (latinez L :alagurris. gaztelaniaz L :alahorra. errio,ar herria), Cutera (latinez L Cutela. gaztelaniaz L Cudela. na#ar erriberako hiria) eta Iru3ea (erromatar garaiko euskaraz L XIlon J*hiria dagoen tokia*K. latinez L /ompaelo, gerora, euskal Erdi -roko XIlona-ren eraginak /ampilona bihurtuko du. gaztelaniaz L /amplona. "a#arroako hiriburua) hiri baskoiak ziren. $as%ones (baskoiak) latindar hitza barskunes termino zeltatik

dator, !har-s- erroa dauka, zelta hizkuntzan nahiko zabaldua dagoena *gailur*, *tontor* edo *hostotza*-ren esangurekin. 0onela, barskunes hitzaren esanahiak *menditarrak*, *garaiak* edo *harroak* izan daitezke. "ormalean itzulpen zehatzena bezala *menditarrak*-ena kontsideratzen da. +ainerako tribuen izenek, barduliarrenak ezik, ez daukate aditu gehienek onartzen duten itzulpenik. Karistiarrak: "erbioi ibaitik, ekialderantz, +ipuzkoako Beba ibairaino eta, hegoalderantz, -rabaren zati bateraino. -ntzinako Karistian, beste euskal lurraldeekin erkatuta, kristautasuna indar handiagoz sartu zen, honen ondorioa antzinako karistiarrek latindar berba asko bereganatu zituztela, hau dela medio egungo bizkaitar edo mendebaldeko euskalkiko hiztunek hitz egindako euskarak, beste euskalkiekin alderatuz, latindar atorriko berben ehuneko handiena izatea

K.a. 5F6. urtean erromatarrak Euskal 0erriko lurretara heldu ziren, zeintzuekin antzinako euskaldunak bakean eta lankidetzan bizi izan ziren. !akarrik akitaniarrek erakutsi zuten erromatar konkistarekiko aurkakotasun basatia. Erromatarrek akitaniarrak erasotzen dituztenean, azkeneko hauek laguntza eske ez dira galiarrengana zuzentzen, baizik eta /irinioetatik hegoalderantz dauden euskal hiztunengana, kulturalki antzekoak izanda hurbilagoak iruditzen baitzitzaizkien. Bakigunez, /irinioez haraindik etorri zitzaien laguntza, ;ertorio-ren aurkako borroketan trebaturiko buruzagiz osatua zegoen eta -kitanian K.a. 56.ean Aesar-en legioen aurka borrokatzen hasi zen. Euskal 0erria, zegoeneko, aroa aldatu baino lehenago, Inperioren barnean zegoen, !ritania edo Bazia bezalako beste probintziak baino lehenago eta, azkeneko hau ez bezala, latindar kultura indartsuaren aurrean bere kultura zaharra mantendu ahal izan zuen. Euskal tribuak bi lurralde-mugaketa handien artean zatituak izan ziren, alde batetik, 0ispania (autrigoiak, barduliarrak, baskoiak eta karistiarrak) eta, bestaldetik, +aliak (akitaniarrak). eta probintzialki Carrakonense (0ispania) eta "o'empopulaniaren (+aliak) artean. Erromatarrek eta euskal tribuek etsai komunak zituzten, elkar ulertze on batera eramango ziena. -lde batetik erromatarrek /irinioetako lurretara K.a. $III. mendean heldutako zeltak kanporatzeko gudetan, euskal tribuen alde egin zuten. euskal tribuek, bestalde, beren laguntza eman zuten erromatarrei zelta atorriko kantabriarren eta asturren aurkako gudetan garaipena lortzeko.
$uskal tribuak aliatu

inperialak

zirenez,

erromatarrek zeltei edo iberiarrei konkistaturiko lurraldeak euskal tribuetako gizataldeekin birpopulatzen zituzten. honek, hegoaldeko lurraldeetarantz euskararen zabalkuntza eta ekialderantz bere sendotzea ekarriz. 0onen adibide, -ragoin daukagu, non baskoiek erromatarrekinbatera zeltiberiarren aurka gudukatzen aritu ziren. K.a. =2. urtean zeltiberiarrak garaituak izan zirenean, baskoien laguntza mendebaldeko -ragoiko eremu zabal baten urisdikzioarekin saritua izan zen. 0egoalderantz, lurralde hauek, ;alduba-tik 55 Kmtara heltzen ziren, zeina konkista ostean erromatarrek :Vsar -ugusta izenarekin izendatu zuten. Coponimo honetatik dator gaur egungo Aaragoza. Erromatarrek euskal tribuei eta beren lurraldeei izandako begiruneari esker, hain handia izan zen elkar ulertzea, euskaldunak britoien aurkako gudetan ere erromatar legioetan engaiatuak egon zirela. +uda hauek gaur egun !ritainia 0aundia deritzon lurraldean gertatu ziren. @ondresetik hurbil (antzinako @ondinium erromatarra), erromatar garaiko hilobietako hilarri batzuetan izen euskaldunak aurkitu izan direlarik. 0arreman on honi esker, kolono erromatarrak euskal tribu hauen hegoaldeko lurretan eta -utrigoniako ;omorrostro (!izkaia) bezalako meatzeguneetan #inkatuko ziren, edo baita -kitaniako lautadetan ere, egun +askonia izenez dazagugun lurraldean, "o'empopulaniako (bederatzi populu) kolonia erromatarrak sorraraziz. Erromatar #inkapen hauek, mende batzuk geroago, eremuotako euskal biztanleriaren erromanizazioaren ondorioz, +aztela eta +askoniako latindar populu eta hizkuntzak sorraraziko zituzten. Eskuarki, euskararen bizirik irautea azaltzeko, euskalduna populu primitiboa bezala kontsideratu izan da, mendeetan inguruko populuetatik isolatua bizi izan zena eta, bere lurraldeak, Erromatar Inperiorentzat interes ekonomiko ba,ukoak izatean, erromatar zibilizazioaren barne egon ez zirenak. Euskal lurraldeetako arkeologi aurkikuntzek, etengabe, teoria hauek gezurtatzen dituzte, Erromaniako beste lurralde batzuekin erkatuz, erromanizazioa, alderdi guztietan, handiago izan zela #rogatzen baitute. 0alarik ere, erromanizazio hau euskal tribuetako lurraldeen hegoaldean, kostaldeko eremuetan eta -kitanian handiagoa izan zen. Euskal kulturaren irautearen arrazoiak,

hortaz, ez dautza inoiz e,istitu ez zen isolamenduan. baizik eta euskal tribuek Erromarekin izan zuten itunan, lankidetzan eta elkar ulertzean. -labaina, bizirik iraute honetan Eare E,ternum-a (*Kanpoko Itsasoa*. 4zeano -tlantikoa) Inperiorentzat interes ekonomikoko gune bezala berandu garatzeak lagundu zuen, honela, euskal eremuek penintsulako beste lurralde batzuetan edo -kitanian (bere nekazari-interes handiagatik) eman ziren migrazio-korronte handietatik at gelditzea lortu zuten. Euskal lurraldeetan meatzeak egon ziren, adibidez, -rditurrin (4iartzun, +ipuzkoa), !ankan ("a#arroa !eherea), @antzen ("a#arroa), Eskoriatzan (-raba) edo ;omorrostron (!izkaia), non mineralak (burdina, zilarra...) erauzten ziren, gerora, Erromatar Inperioko beste lurralde batzuetara esportatzeko. keramika-ekoizpena Iru3ean ("a#arroa) edo Bonazaharren ("a#arroa !eherea). ardo-ekoizpena Faltzesen eta Funesen ("a#arroa). gazitze-industria gipuzkoar +etarian eta baita lapurtarrean ere Jtoponimo hau latinezko :etaria (gazitua)hitzetik datorK. erromatar termak Fiteron ("a#arroa). euskal hiri nagusiak Erromarekin lotzen zuten galtzadak. 4iasso (Irun, +ipuzkoa) bezalako euskal kostaldeko portuak, zeintzuek Inperioko edozein lurradeekin lotzen zuten. Isolamendu-gabeziaren beste adibide bat euskal geogra#iaren hainbat tokitan aurkitu diren erromatar administrazioak, zegoeneko bere menderaldiaren lehengoko urteetatik, lurralde euskaldunetan egin zituen t,anponak (behe-ezkerraldean K.a. II. mendearen erdialdean dataturiko denario baskoia). -urrealdeaI eskuinaldean gizon bizardun baten burua. Elkarren artean oso hurbil dauden kizkur t,ikidun hileaz orraztua. -tzean iberiar idazkeraz !enkota testua (kokaleku ezezaguneko baskoi herri,ka). Idazkera hau iberiar penintsulako populu gehienek erabiltzen zuten. Cartesostar atorria izan arren, idazkera honetan izkiriaturiko testu gehienak iberiar hizkuntzaz daude. !beriera izanik, beharbada, latindarren etorrera baino lehenago, penintsulako erromatarraurreko populu askorek elkarren artean ulertzeko erabiltzen zuten lingua #ran%a. 0ein t,ikiagoan, t,anpon honetan bezala, zeltiberiera ere karaktere iberriarrez idazteko erabili zen, eremu honetan zeltiberiera baitzen lingua #ran%a. -tzealdeaI zaldizkoa, eskuineko eskuan ezpata duelarik. -zpian iberiar idazkeraz !askunes testua (!askoiak). +arai honetako arkeologi aurkikuntza garrantzitsuenetariko bat, orain dela gut,i, egungo Irunen aurkitutako 4iassoko (edo 4iarso) portu erromatarra da. berriz ere, euskara bizirik irautearen arrazoia, erromanizazio gabeziari zor zaiolari buruzko teoriak, baliogabeturik uzten dituenak. Irun +ipuzkoako herrialdean dago, euskal kultura indar handiagoz kontserbatzen den penintsulako herrialdea hain zuzen ere. Hdalerri honetan 4iassoko hiriaren

ontzitegia eta kaiaren egurrezko egitura agertu da. +ainera, aurretik ezagutzen zen nekropoli batetik hurbil, terma batzuk aurkitu dira. beste azterketa batzuek 52 eta 55 hektarea bitarteko hirigunea irudikatzen dute, oin zuzenduna, non biltegiak, dendak eta lantegiak zeuden. Foroa eta antzokia ere bazituela uste da. 4iasso itsas bideen merkataritza-base bat zen eta garraiatzen ziren salgaiak bertatik irteten ziren barnealdera, hau da, Ebroko haranera eta -sturika -ugusta (-storga, @eon)-!urdigala (!ordele, -kitania) 222I$. erromatar galtzada haundira. 4iassoraino ere Ilerda (@leida) eta 4skan (0ues%a) zehar Carrakon (Carragona) hasiriko galtzada heltzen zen. 4iasson aurkitutako an#orek, Erromatar Inperioaren amaieran ere, !izantzioko (gaur egungo Istanbul turkiarra) olioa eta ardoa erregularki -tlantikoko portuetara heltzen zela #rogatzen dute. 4iasso Itsas merkataritzan ziharduen Eare E,ternum-eko porturik garrantzitsuenetarikoa izateaz gain, meatzaritzari ere ekiten zion. -iako harkaitzetan ustiaketa modernoen ondoan, erromatar garaiko hiru kilometrotako galeriak topatu dituzte, hauetan zilarra erauzten zelarik. Brainatze-galerien aurkikuntzak, erromatar in inerutza hidraulikoaren adibide bikaina, administrazio-egitura oso bat eraikuntza hauen atzean zegoela adierazten du.

Erromatar Inperioaren gainbeheran botere hutsunea eta germaniar populuen razziak sortu ziren. K.o. 70F. urtean alanoak, bandaloak eta sueboak /irinioetatik iberiar penintsulara sartzen dira. 7<5.ean bisigodoak -kitanian #inkatzen dira. 7=6. urtean Eendebaldeko Erromatar Inperioari amaiera ematen zaio. 7<5.ean bisigodoak Iru3ea eta beste hiri baskoi edo Carrakonense probintziakoak okupatzen dituzte. 0iri baskoietako politika, orokorrean, erdizka erromanizaturiko baskoierromatarrek menperatzen zuten. Frankoen zabalkuntza mendebaldeko Europan zehar 7<6.ean hasi zen. Hrte honetan ;oissons-en, Klo'is-ek ;iagrio garaitu zuenean, erromatarrek +alian zeuzkaten azken ondasunak galdu zituzten. 506.ean #rankoek alamanen aurkako kanpainak egin zituzten, Colbia%-en alamanak garaituak izan zirelarik. 50=.ean #rankoek bisigodoak $ouille-n garaitzen dituzte, garaipen honekin Coulouse-eko Erresuma bisigodoari amaiera ematen zaiolarik. 0emendik aurrera bisigodoak iberiar penintsulan #inkatuak egongo ziren bakarrik. 5>5.ean #rankoek Curingiarren Erresuma konkistatzen dute, 5>7.ean !urgundiarren Erresuma menperatuz. +ertaera hauen ondorioz Klotario I.aren erregetzan Qegnum Fran%orum edo Frankoen Erresuma sortuko zen, zeina Eant,atik Banubio erdialderaino eta ;aaletik, teorikoki, /irinioetaraino zabaltzen zen. Ceorikoki diogu, zeren #ranko eta bisigodoei -kitania eta

Euskal 0erria menperatzeak buruhauste handiak emango baitzizkien. Karlomagnok berak ere, garai hartako armadarik boteretsuenaren abeak, ezin izan zuen bere nahira konpondu. Euskaldunek bisigodo eta #rankoekin izandako harremanak ez ziren onak izan, gudak hiru mendeetan zehar behin eta berriro eman ziren. Errege bisigodo bakoitzaren ahaleginak euskaldunak menperatzeko etengabeak izan ziren. Euskal 0erria konkistatzeko ezgaitasun honen #roga, errege bisigodo bakoitzaren kroniketan euskaldunen menperatzeari buruzko aipamen ugariak, euskaldunak inoiz menperatu ezin izan zutenaren adierazle. -ipamen hauen artean, adibidez, Qekiario errege sueboari (77<-756) buruz aritzen dena zeinak bisigodoekin bat egiten duen Euskal 0erria erasotzekoI *$as%onias depraedatur* (Euskal 0erria suntsitzen du). ;uintila bisigodoaren erregetzan (625-6>5)I *$as%ones de'i%it* (euskaldunak garaitu zituen). edota Yambaren erregetzan (6=2-6<0) Euskal 0erriak /aulo bisigodoak ;eptimanian (Ipar Katalunia eta iparralderagoko lurrez osatutako antzinako +aliako eskualdea) aurrera eramandako mat,inada tropekin sostengatu eta, aldi berean, egoeraz baliatuz, euskal gudarosteak Kantabriako lurralde bisigodoak konkistatu zueneanI *prius #ero%es $as%ones in #inibus :antabrie perdomuit* (lehenik euskaldun basatiak menperatu zituen, Kantabriako mugaldean). 0arrigarria da egungo euskaldunen zabalkuntza geogra#ikoa ikusita bisigodoen ezgaitasuna Euskal 0erria konkistatzeko. Kontuan izan behar da garai haietan euskaldunak Kantauri itsasotik -ndorraraino (*zuhai,kaz estalitako lurra* esan nahi du euskaraz) eta, iparralderantz, +arona ibairaino (Frantziako erdialdea) zabaltzen zirela, hau da, euskaldunak gaur egun baino bederatzi bider lurralde gehigotan zabalduta zeuden. eta militarki ondo prestatutako eta soldadu askodun gudarostea zutela, haien etsai nagusia #rankoak izan zirelarik. Izan ere arabiarrek iberiar penintsula inbaditu zutenean (=55), Qodrigo errege bisigodoa berriz euskaldunekin borrokan zegoela, euskal gotorlekuak zeuden @oira ibaian (/arisetik hurbil, egungo Frantziako ipar muturrean) #rankoen eraso etengabeetatik euskal-akitaniar ituneko lurraldeak de#enditzeko. 0amarkada batzuk geroago, erasoon buru Karlomagno #rankoa izango zen Euskal 0erriko Bukerria erraustea lortuz, era honetan, 4rreagako gatazkan ("a#arroa) hildako bere iloba Errolan mendekatuko zuen, zeinean euskal gudarosteak Karlomagnoren gudarostea garaitu zuen. $I. mendetik arabiarren iberiar penintsularen inbasiora arte, #ranko eta bisigodoek euskaldunen aurka egindako kanpaina eta espedidizio garrantzitsuenak honako hauek diraI

Kronologia

Gertaerak

541

C,ildeberto eta Klotarioren espedizio #rankoak @eo'igildoren kanpaina bisigodoa. Euskaldunek !ladastes du, #rankoa garaitzen dute. Qekaredoren kanpaina bisigodoa. -ustrasiako Ceodoberto II.aren eta !orgoiniako Ceodoriko II.aren espedizio #rankoa. 0auek euskaldunei +enial izendun Bu,-a (dukea) inposatzen diete. +undemaroren kanpaina bisigodoa. ;uintilaren kanpaina bisigodoa. -ighina du,-aren aurkako (+enial du,-aren ondorengoa) euskaldunen mat,inada. Bagoberto #rankoaren espedizio haundia. Euskaldunek -rinberto du, #rankoaren aurka garaipen ez-osoa lortzen dute. C,indas'intoren kanpaina bisigodoa. Froia bisigodoaren C,indas'intoren aurkako mat,inada. Euskal gudarosteek Froia laguntzen dute. Euskal gudarosteak Aaragoza erasotzen du, arpilatuz eta gatibu asko eginez. Frankoen boterearen aurkako alt,amendu

581

590

60

610 ! 61 6 1

6 6

6"5

64

65"

6#1

euskal-akitaniarra Euskaldunen aurkako Klotario III.a mero'ingioaren zigortze espedizio #rankoa. ;eptimanian Yanba erregearen aurka /aulo mat,inatu. Euskal gudarosteak /aulo laguntzen du. Euskaldunen aurkako Qodrigo bisigodoaren kanpaina, arabiarrek, honetaz baliatuz, penintsula inbaditu zuten.

6#

#11

4rain dela gut,ira arte euskaldunak barne antolakuntzarik gabeko populu basati eta primitiboa bezala kontsideratu izan da. -ldaieta (+asteiztik hurbil) eta !uzagako (Elortz, "a#arroa) nekropolietako arkeologi aurkikuntzek, $I. eta $III. mendeen bitartean euskal historiaren azterketa birplanteatzea ekarri dute, halaber, garai berean Iru3ean topaturiko aztarnak."ekropoli hauetan aurkitu diren arreoek arma ugari dute. bisigodoen edo hispanobisigodoen arroek, berriz, guztiz ezberdinak dira, hauek ez baitute armarik. Euskaldunek arma mota batzuk erabiltzen zituzten (borroka-aizkorak, lantzak, ezpatak, sastakaiak...) orain arte -kitanian aurkitu direnak soilik. Keramika, brontzea, beirazko edalontziak, egurrezko pertzak... era batez eginak, ostera ere, bakarrik mendebaldeko Europako eremurik erromanizatuenean aurkitu izan direnak, hots, -kitanian. +arai honetako ehorzketek ez dute zerikusirik bada, orain dela gut,ira arte geneukan euskaldunen irudi zakar, primitibo eta basatiarekin. Euskal ehorzketak bisigodo edo hispanobisigodoekin alderatuta guztiz ezberdinak dira. akitaniarrekin alderatuz, aldiz, antzekoak. "ekropoli hauek #rogatzen dute germaniar inbasioekin eta, gerora, Eendebaldeko Erromatar Inperioaren desagerketarekin, /irinioetako alde bietara botere politiko berri bat garatzen hasten dela, erromatar bizitzeko eraren arraitzailea, non akitaniarra edo euskalduna dena, mero'in ioen (#rankoen) kronikoietan guztiz nahasten den. Euskal-akitaniar botere berri honek, germaniar inbasioen aurka, erromatar legaltasun inperiala de#endatu zuen Europako azken gotorlekua osatu zuen, iparraldean, inbaditzaile #rankoei eta, hegoaldean, inbaditzaile bisigodoei aurre eginez. aldizka berriztaturiko armamendu eraginkorra egiteko eta babes-nukleo egonkorren sare bat garatzeko gai izan zena, hiru mendeetan zehar etengabe borrokan arraitzea lortuz.

K.o. III mendeko bigarren erdian, Erromatar Inperioaren gainbeherarekin, euskal tribuen arteko nahasketa- eta sendotze-prozesu bat hasi zen, euskal hiztun ziren lurraldeen arteko komunikazio handiagoarekin, eta euskaldunen autonomia politiko indartsuarekin Inperioko administrazioarekiko. -utonomia eta kohesio horiek, 700.etik aurrera, germaniar inbasioekin berretsiko ziren, garai honetako euskaldunak, "a#arroako baskoien gidaritzaz, germaniar basatiak kontsideratzen zituztenen aurka, erromatar bizimodu eta instituzioak de#endatzeko batu zirenean. 0ortaz, erromatar boterearen ahultasunak euskal barnekohesio bat indartzea utzi bazuen, bisigodoak etorri zirenean, zegoeneko, ekonomikoki hedakorra eta nahiko trinkoa zen euskal erkidego batekin aurkitu ziren. Erromatar kroniketan euskal tribu ezberdinez hitz egiten den bitartean. kronika #ranko-bisigotikoetan, berriz, bat-batean baskoiez hitz egiten hasten da bakar-bakarrik. 0onek adierazten digu, bere atorria "a#arroan zuten baskoiek euskal tribuen aitzindaritza eduki zutela, bere barnean gainerako euskal tribuak asimilatuz. !ateratzeprozesu honek euskara komuna (euskal tribuek hitz egiten zituzten euskalkien bateratzea) sortarazi zuen, eta euskaldun guztiek, garai honetatik aurrera, beren lurra izendatzeko erabiliko zuten $uskal Herria terminoaren zabalkuntza, eta baita euskaldun hitzarena ere, zeinarekin euskaldunek beren burua izendatuko zuten. $ouille-eko gatazkan, 50=.ean, #rankoek bisigodoak garaitu zituzten. ezinbesteko ondorioa, /iriniar hesiraino, -kitania eta "o'empopulaniaren galera izango zen. "ahiz eta -kitanian eman zen euskaldunen zabalkuntza 5<=.ean ezartzeko ohitura dagoen, segur aski euskal #inkapenak aurretiazkotasunez emango ziren, #rankoek lurraldearekiko zuten aginte murritzak sorrarazitako botere hutsuneaz baliatuz. @urralde hauen euskal konkistaz ezin dezakegu hitz egin, baizik eta euskal lurraldeen hegoaldean bisigodoen erasoek eragindako euskal populazionaren birbanatze baketsuaz. -ldaieta eta !uzagako aurkikuntza arkeologikoek #rogaturik utzi dutenez, /irinioetatik iparralderantz zeuden lurraldeak kulturalki antzekoak ziren hegoalderanzkoekin erkatuz, han ere euskaraz hitz egiten baitzen eta ohitura berak baitzituzten.

Euskal #inkapen honi ez zioten aurre egin ez hirietako akitaniar romani-ek (erromanizaturiko akitaniarrak), ezta ere artean euskaraz mintzatzen ziren herri eta herri,ketako akitaniarrek. -kitaniarrek eta euskaldunek arerio berberak zituzten, #rankoak eta bisigodoak, zeintzuek beren lurrak menperatu nahi zituzten. -kitanian #inkatu ziren euskaldunei aurre egin zieten bakarrak #rankoek izan ziren, beren -kitaniako menperatzearen kontrakoen populazioa sendotzen baitzuten. 5<=.a eta gero, -stro'aldo dukearen porrotaz geroztik zeina lortu gabe euskaldunei aurre egiten saiatu zen, #rankoak euskaldunekin hitzarmen batera helduko ziren, honen bitartez, -kitaniako lautadetan euskaldunen #inkapen baketsua emango zen. Euskaldunek zergak ordaindu behar zituzten baina bizi ziren lurraldeak dukerri bat osatzen zuten, zeinean beren legeen bitartez gobernatu ahal izango ziren. Era honetan, Euskal 0erriko Bukerria (57) sortuko zen. Bukerri hau ia-ia buru abe zen, baina gorte mero'in ioak izendaturiko du, (duke) baten zuzendaritzapean zegoen (berari zegozkion kolaboratzaile eta segizioarekin). Finkapena burutu eta gero, euskaldunek beren nortasuna kontserbatuko zuten, eta geogra#ikoki homogeneoa zen lurraldean #inkatu zirenetik, Estatu bat beste Estatu baten barnean osatu zuten.Inbaditzaileen erasoetatik babestuagoa zegoen Elusa (gaur egungo Eauze gaskoia), Euskal 0erriko Bukerriaren hiriburua izatera pasatuko zen, Iru3ea, !askoniaren hiriburu historikoa utziz. !adirudi urte hauetan, maila ,umeetako akitaniar biztanleriaren euskalduntze bizia eman zela, bereziki gut,ien erromanizaturik zegoena. !estalde, akitaniar gizartearen maila erromanizatuenek hizkera erromanikoko gaskoi populua (55) sortaraziko zuten. +arona ibairaino (egungo Frantziaren erdialderaino) zabaltzen zen garai haietako Ipar Euskal 0errian, mendeak aurrera oan ahala, euskara galtzen oango zen. gaskoia, aldiz, hedatzen. (57) Yas%oniaI $as%onia latindar toponimoa garai honetan, askotan, Yas%onia bezala idazten da, gerora, +uas%onia bilakatuz eta, geroago, +as%onia. -zken #orma honetatik datoz egungoakI +askonia (euskaraz), +as%onha (gaskoiz), +as%oigne (#rantsesez) eta +as%u3a (gaztelaniaz) (55) +askoia ('as%on termino latindarraren okzitaniar moldaera #onetikoa), Frantziako hegomedebaldeko euskal-okzitaniar dialektoa, erromatarraurreko garaietatik antzinako -kitanian bizi ziren euskal hiztunen erromanizazioaz sortua. +askoia, hainbat hizkuntzalarik, okzitanieraren beste dialektoekiko

dauzkan ezberdintasun nabariengatik hizkuntz bereizia bezala kontsideratzen du, desberdintasun hauen atorria, euskarak gaskoiaren hizkuntz bilakaeran izandako eraginean aurkitzen dugularik. Izan ere, okzitaniarrentzat, zegoeneko Erdi -roan, gaskoia hizkuntz ezberdina zen, kanpotar mintzaira bezala kontsideratuz. 8arraian gaskoiaren bereizgarriak adierazten diraI a) M#M latindarra euskal #onetikaren eraginez MhM bihurtzen daI $k%itaniera Fort Futur Gaskoia 0ort 0utur Euskara +ogor Etorkizun

!ilakaera hau baita gaztelauan eta euskaran ere aurki dezakeguI &egoaldeko Ga%telania 'a(arra Fa%er Forno Burgosko Ga%telania 0a%er 0orno Euskara Egin @abe

Latina Fundus Fornitura

Euskara 0ondo 0ornidura

"ahiz eta gaskoiz h hasperendua ahoskatzen arraitzen den. gaztelauz, ostera, ia galdurik dago eta mutua da. 0itz gut,itan kontserbatzen da, askotan MhM soinua M,M bilakatuta (espainiar otaren soinua), orokorrean Espainiako hegoaldeko edo -meriketako dialektoetako hitz batzuetan edota arrunkerietan erabiliz. b) r- aurreko bokale protetikoaI $k%itaniera Qiu Qomani%a Gaskoia -rriu -rromani%a Euskara Ibai Erromaniko

+aztelaniaz eta euskaraz ere hau gertatzen daI

)taliera Quga Qan%are

Espainiera -rruga -rran%ar

Euskara Aimur -tera, Kendu

Latina Qarus Qegem

Euskara -rraro Errege

%) bokale arteko -ll- L r, euskarazko -l- edo -n- L -rbilakaera #onetikora hurbiltzen denaI $k%itaniera -)uella Be la Gaskoia -)uera Bera Euskara 0ura -koa

Latina :Vlum -nimam

Euskara Aeru -rima

d) !okale arteko MnM-ren galera euskaraz eta galizieraz gertatzen den bezalaI $k%itaniera @una @aguna Gaskoia @ua @agua Euskara Ilargia -intzira

Latina :atenam :oronam

Euskara Katea Koroa

e) @atindar M'M-a MbM bihurtu, MrM eta MrrM arteko oposizioa, gaztelaniaz eta antzina zibilizazio franko-kantabriarra hedatuta egon zen lurraldeetan egun hitz egindako mintzairetan gertatzen den bezala.

Erdi -roan zehar nafar erresumak

Gaskoniarekin izandako harreman estuari esker (2I. mendean

Iru3ea-"aiarako Erresumaren barnean egon zen eta, gerora, bere lurralde batzuk na#ar koroaren barruan egon ziren), "a#arroan eta +ipuzkoan mintzaira honen anitz hiztun #inkatuko ziren. 0onen berri, herrialde hauetan gaskoi atorria duen toponimia oparoak ematen diguI Bonostiako Hrgull mendia (arrotasuna gaskoiz) edo Eiramongoa (Eiramont), Eondragoi ( Eontdragon Jherensugearen mendiaK, -rrasate ), /asaia (/assages), ;egura, !illa#ranka ($ila#ran%a), !illabona ($ilabona)... Bonostia bere, gaskoiez hiri hau izendatzeko erabiltzen den berbaren euskal moldaera #onetikoa baino ez da. "a#arroako Erresuma desagertu baino lehenagoko garaietan agiri o#izialen idazketan gaztelania ordezkatuko zuen. +askoia Euskal 0erri penintsularrean 22. mendearen hasieran galdu zen, zehatz-mehatz, /asaian (+ipuzkoa), non hizkuntz honen azkeneko hiztunak aurki genitzakeen. +askoia, Iparraldean, @apurdiko iparraldeko kostaldean, "a#arroa !ehereako !astida udalerrian eta !iarnorekin muga egiten duten Auberoako herri batzuetan entzun daiteke. Iberiar penintsulan -rango !ailaran hitz egiten da, non dialekto honen aldaera arandarra entzun dezakegun. +askoia, 2II. - 2III. mendeetatik aurrera, -rango !ailaran euskara ordezkatuko zuen hizkera izango zen. 602.ean -ustrasiako Ceodoberto II.ak eta !orgoiniako Ceodoriko II.ak egindako euskaldunen aurkako espedizioak, euskaldunei +enial du, (duke) bezala inposatzea ekarriko zuen. 626.ean euskaldunak +enialen ondorengoa izan zen -ighinaren aurka mat,inatu ziren. Bagoberto I.aren etorrerarekin (62F) #rankoen agintea erresuma guztian sendotuko zen. Euskaldunek, hondamen handiak izan eta gero, denboraldi batean, #rankoen menpean ez egoteari eutsi zioten (6>5). "ahiz eta #rankoen nahia -ugusturen mugetara itzultzea eta Eurikoren erresuma berreraikitzea izan, errege onahiltzean, ezin izan zuten ekidin beren lurraldearen zatiketa. Errege al#erren etorrerarekin, botere ezari esker, Euskal 0erriak bere buru abetza berreskuratzeko aukera izango zuen. Euskaldunen buruzagi berrien boterea #eudaltasun laikoan eta, batez ere, apezpikutzan oinarrituta zegoen. Bagoberto I.aren heriotzarekin (6><) monarkia mero'in ioak ahultze prozesu mailakatu bat hasiko zuen. 0onetaz baliatuz, akitaniar partikularismo

zaharrak etekina ateratzen hasiko zen, errege #rankoen kontrolpetik kanpo berezko botere politiko bat garatzeko. @asaia baina geldiezina zen prozesu hau, akitaniar aristokraziaren handinahikeria eta euskal taldeen elkar ulertze ezin hobearen emaitza dugu, non euskaldunek akitaniar aristokraziaren zerbitzura zegoen indar militarra osotu zuten. Euskal-akitaniar itun honek Euskal 0erriko eta -kitaniako dukerriak, du, bakar batez zuzenduak izatea ekarriko zuen, zeinak #rankoen eta bisigodoen aurka akitaniar romani-en (latindarren) eta euskaldunen indarrak bateratuko zituen. -kitania eta Euskal 0erria gobernatuko zituzten du,-ak akitaniar edo euskal atorrikoak izan ziren. Ebroino neustriar maiordomoak erresuma #rankoaren hegoaldeko lurrak kontrolpean mantentzeko Feli,-i /irinioetaraino dauden hiri guztiekiko eta euskal populuarekikoprin%ipatum-a eman zion. 0onetaz baliatuz, Feli,ek #rankoen kontrolpetik kanpo botere politiko euskal-akitaniarra garatu zuen. !ere ondorengoak, 4tsoak, prozesu hau zeharo bizkortuko zuen, #rankoei aho betean aurre eginez, eta Yanba monarka bisigodoaren aurkako ;eptimaniako mat,inadan lagunduz. Aegoeneko, geldiezina zen prozesua, 4to, 4tsoarenondorengoarekin gehiago sendotuko zen. 4toren printzerri hau +alia guztiarentzat adibide bihurtzera eta -ustrasia eta "eustriaren arteko gatazkaren arbitro bakarra izatera helduko zen. 0onek -kitaniaren independentzia onartzea suposatu zuen eta -kitaniak regnum (erresuma) titulua edukitzea. 4tok euskal-akitaniar printzerriaren indar militarra zen euskal gudarosteaz bere eragina @oira ibairaino (=5<) zabaldu zuen. /rintzerri honek, bere zabalkuntza handienean, /irinioen alde bietara barreiatu zen, @oiratik (!retainiatik hurbil) Ebroraino, mendebalderantz, Kantabriaraino eta, ekialderantz, +ironaraino. beraz, egungo #rantziar estatuaren zati handi batean hedatu zen. Izarra eta Ilargierdi euskaldunakI zortzi puntadun izarra eta baita alderantzikaturiko ilargierdia ere, gaur egunera arte kontserbatu diren euskal ikur zaharrenetariko bi dira. 0erri-heraldikan egon ez ezik, euskal izarra, adibidez, (afarroako armarriaren hasierako #orman ere aurki dezakegu. Egungo "a#arroako armarria ikur honen bilakaera baino besterik ez baita. -urrerromatar garaietatik, ilargierdi eta izar euskaldunak elkarturik, askotan, irudian agertzen den bezala irudikatuak dira. Irudikapen honek, uste denez, -rtizarra eta ilargiaren kon untzioa irudikatzen dute, hortaz, "a#arroako armarria -rtizarraren irudikapenaren bilakaera izan liteke. (56) "abarreriaI Erdi -roko euskarazko nabar (na#ar) gehi -eria euskal atzizkitik datorren terminoa. -eria atzizkia zeinak *multzoa* esanahia duen, oso ohikoa da euskal eratorpenean -gazteria, gizateria, tresneria...-. 4rduan ba,

nabarreria hitzak *na#arren multzoa* esan nahi du. Esan beharra dago Erdi -roan na#ar hitza zentzu etnikoan -euskal hiztuna- eta baita politikoan ere -#ranko edo asturiar menpotasunetik aske bizi zen euskaldunaerabiltzen zela,aragoiar hiztuna zen populazioaren gehiengoa erresumaren barnean egotera berandu pasatu baitzen, euskaldunek ordura arte musulmanak gobernaturiko Ebro erriberako lautadetara errekonkista zabaldu zutenean, hain zuzen. @urralde hauetan, Cutera eta erriberako beste herri batzuetako 2I$. mendeko testuen arabera, euskal hiztunak ere bizi ziren, testu hauetan arabiar izena eta euskal goitizena duten pertsonak agertzen baitira. Cutera, na#ar erriberako hiri nagusia, 555F.era arte ez zen "a#arroaren barne egon, garai honetan, zegoeneko, na#ar erresuma gainbehera argian zegoenean. "a'arro abizena, adibidez, atorrian, pertsona baten izaera euskalduna adierazteko erromantze hiztunek erabiltzen zuten goitizena izan zen. 55<=.ean, gaztelau konkista gertatu eta hirurogeita hamazazpi urte geroago, espainiera, zeinak apurka-apurka 2III. mendetik aurrera na#ar erriberan hitz egiten zen aragoieraordezkatu zuen, bakarrik "a#arroako hegoaldean hitz egiten zen, nafar lurraldearen heren baten mintzatuz. 2$III. mendean, artean, euskara Iru3eko eguneroko hizkuntza zen, hortaz, logikoa da Erdi -roan na#arra euskaldunarekin erlazionatzea, latindarra errekonkista hegoalderantz zabaldu zenera arte na#ar kulturaren barnean egotera ez baitzen pasatu. @atindarra ere na#arra bezala kontsideratzea 2I$. mendeko "a#arroako #rantses dinastien menperaldian hasi zen, na#ar erribera, zegoeneko 2III. mendetik, erresumaren eragile ekonomiko bihurtu zenean. honek eremuko gehiengoaren hizkuntza, aragoiera (bigarren hizkuntza euskara zen), 5>50.ean hizkuntz o#izialaren maila izatera iristea ekarriko zuen, gorteko agirien idazketan latina ordezkatuz. 0ala ere, o#izialtasun hau laburra izan zen, 2I$. mendearen amaieran 2$. mendearen hasieran, +aztelaren botere politiko, ekonomiko eta, beraz, kulturala dela eta, aragoieraren absortzioa burutua baitzegoen eta agiriak gaztelaniaz idazten hasiko ziren. +aur egungo "a#arroako egoera kulturala, non euskara bakarrik biztanleriaren ?50ak hitz egiten duen eta beste ?50ak ulertzen duen, "a#arroako bost mendeko espainiar

menperaldiaren emaitzak dira, na#arren berezko kulturaren pi,kanakako desagerketa ekarri dutenak. "a#arroako erregeek Bone 8akue bidetik hurbil egungo Frantzia hegoaldeko biztanleak -gaskoiak eta oro har okzitaniarrak- ekarri eta #inkatu zituzten merkataritza eta ekoizpen berriak gara zitzaten. Egoera berri honek biztanleria euskaldunak populatuko zituen "a#arroako hiribildu nagusietako -Iru3ea, +ares, @izarra etab.- alde zaharretako guneak "abarreria izena hartzen hastea ekarriko zuen. Erdi -roan, Iru3ea, atorri ezberdinetako populazio zabalari harrera eginez haziko da. 0onek bere biztanleen atorrien eta gizarte-mailen araberako banantze kontziente batera eramango zuen, batez ere, hiru auzotanI "abarreria (na#ar nekazariez populatua, Katedrala auzoaren muina izan zelarik), Bone Aernin (okzitaniar atorriko merkatariez populatua, Bone ;aturdiko elizaren inguruan garatu zena) eta Bone "ikolas (non bien nahasketa eman zen, izen bereko eliza, auzoaren muina izan zelarik). !eren arteko desadostasunak hainbeste areagotu ziren, azkenean, elkarren aurka borrokatzen hasiko zirela, auzo bakoitzaren barne-gotortzea emanez (hiru harresi harresiztaturiko hiri baten barnean) eta eliz bakoitza gotorleku bezala erabiliz. -ntso $I.a 8akituna-k 55<F.ean Iru3eko "abarreriari Bone ;aturdiko burgesen erregalia eman zionI ...ut illam partem /ampilonensis %i'itatis )ue "a'arreria di%itur et depopulata erat ualde, #a%erent populari... !ertakoen eta okzitaniarren arteko desadostasunek, eta ordena mantentzeko euren arteko bereizketa tresna baliagarria bezala erabiltzeak, askotan, borrokak, benetako gerra zibilak sortarazi zituen, urte askotako iskanbila geroztik Iru3ean 52=6.ean gertatu zena bezalakoa. +erra hau piztu zuena, bertakoen iritziz kanpotar atorriko biztanleek zituzten gehiegizko abantailak. "abarreria eta Bone Aernin eta Bone "ikolasko okzitaniar burgoen artean hitzarmen batzuk egon ziren, 5252.ekoa bezalakoa. alabaina, geroago, borrokak itzuliko ziren Coulouse-eko olerkari batek, +ilen -neliers-ek, okzitanieraz azaldutakoa bezalakoa, non na#arrak etsaitasunez

deskribatzen ziren. 4lerkari honen aburuz 52=6.eko gerra piztu zuten na#ar hauek, %i'itas (hiri) zaharraren biztanleak eta bertako landatar aristokraziaren partaideak ziren, beren zerbitzari, burges o#izial eta langileekin, zeintzuekin uduak ere aliatu zirenI !urgues Z menestrals, sir'entz et Dn#anWP En la "a'arreria mal'atz %onseDll #ero [ue talassen las 'innas, li arbre e l\planWP J !urgesak eta langileak, zerbitzariak eta in#anteak "abarrerian aholku gaiztoak egin zituzten mahastiak, arbolak eta zuhaitz gazteak erre zitzaten K 0ortaz, bertokoak ;an Aerningo burgora sartu ziren, dena hondatzen eta okzitaniar asko hiltzen. !aina, gero, mendekua heldu zen. Frantziatik bidalitako soldaduak "abarrerian sartu ziren, hein batean, na#ar nobleen eta kleoroaren traizioak lagunduta, hau suntsituz eta bere biztanleen artean triskantza handia eginez, batez ere, uduen artean. !orroka honetan eliz-sektoreari egindako kalteei dagokionez, urtetan zehar kontuak egin behar izan ziren (Iru3eko katedralari egindako kalteak etab.). !eharbada gerora eman ziren beaumontarren eta agaramontarren arteko gerra zibilen sustrai nagusia -zeintzuen azkeneko ondorioa na#ar koroa +aztelaren barnean egotera pasatzea izango zen-, batez ere, atorri etnikoa zuen gerra honetan datza. 52==.etik 5>2>.era "abarreria suntsitua arraitu zuen, erregeek berrogeita zortzi urtetan zehar birreraikitzea debekatuz. 0onek okzitaniarren aldeko "a#arroako erregeen -#rantses atorrikoak- arrera argia erakusten du, bertako biztanleria ziur aski haserreraziz. +eroago antzinako zatiketak desagertarazi nahi izan zirenaren garaiak heldu ziren eta Karlos IIIak, 572>.ean, auzoen artean zeuden harresiak eraisteko agindua eman zuen. Euskaldunek une guztietan euskal-akitaniar gudarostearen indar militarra osotzen zutela ematen du. !eren gaitasun militarra, mugimendu inguratzaile bizkordun zalditeria baten erabileran zetzan, zeinak in#anteria mero'in ioarekiko nagusitasun argia ematen zien. Kronikoi #rankoen arabera, euskal-akitaniar lurraldeak #rankoen erasoen aurka de#endatzeko, @oira ibaian zehar eta Frantziako iparraldean oro har, euskal gotorleku asko

zeuden. 0ala eta guztiz ere, beste mehat,u bat irudikatzen zen. Iberiar penintsula bere hiru laurdenetan arabiar hordengatik konkistaturik zegoen, arabiarrak /irinioak zeharkatzeko prest zeuden zegoeneko. =20.ean /ertusa zeharkatu zuten, Coulouse erasoz. 4tok, bere agindupeko lurren independentzia salbatzeko asmotan, bere alaba Espainiako iparraldeko gobernadorea zen Hthman ibn "aissarekin ezkondu zuen. -ldi berean -bd-el-Qaman, Hthman ibn "aissa albo batera utziz, Iparraldeko Euskal 0erria inbaditzeko, 4rreagako mendatea zeharkatu zuen. ;arraskia izugarria izan zen. -uskiko hiribildua arpilatua eta Euskal 0erriko hiriburua, Elusa, berriz suntsitua izan zen. -rabiarrek, gerora, Courserantz egin zuten, euskal-akitaniar konderriaren hiriburura. =>2.ean Karlos Eartelek, 4tori laguntzeko etorria, arabiarrak /oitiersen gelditu zituen, /irinioetako mendateetara itzultzera derrigortuz. !ere ekintza gogoangarriak euskal-akitaniar dukearen omenaldia balio izan zion. Europara Islama heldu zenean, +alia zaharrean nagusitasun politikoa lortu nahi zuten dinastia berri bi lehian zeuden. -kitaniako 4to, 0unaldo I.a, Ya#arius eta 0unaldo II.a. eta, bestaldetik, dinastia karolin ioko Karlos Eartel, /ipino Eotza eta Karlomagno. /ipino Eotza, Karlos Eartelen semea, bederatzi urte luzeetako (=60 - =6<) kanpaina sistematikoaren ondoren, euskal-akitaniarrak makurtuko zituena izango zen. 0amarkadetan zehar #rankoen eta euskal-akitaniarren arteko liskarretan, euskaldunek akitaniar romani-en aliatu gisa okatuko zuten. hala ere, akitaniarren politikak euskal interesen kontra bazihoazen, euskal erabakiak ez zuten bat egiten akitaniarrekin. /ipinoren (Karlos Eartelen semea) garaipena gertatu eta apur bat geroago, 0unaldo II.arekin -kitania berriz mat,inatuko zen (=6F). Karlomagnoren gudarostea atzetik zuela, akitaniar mat,inatua euskaldunengana babes bila oan zen. !ere aitak, /ipinok, egin zuen bezala, Karlomagno ez da ausartuko +arona ibaia igarotzen. eta ibai honen bidearen iparraldean Fran%ia%um-eko gotorlekua eraikitzen zegoela, euskaldunei mat,inatuak itzultzea e,i itu zien. Euskaldunek, zeintzuek berriz 4tsoa izendun buruzagi bat zuten, idatzietan Yas%onum du, (euskal dukea) eta baita prin%eps Yas%onum (euskal printzea) bezala ere agertzen dena, Karlomagnori 0unaldo eta bere #amilia entregatu zion. 0au egin eta gero, monarka karolin ioa Frantziara itzuli zen. =6F.etik =<5.era, euskaldunak, akitaniar romani-ekin zuten ituna apurturik, berriz aske zeuden #rankoen gobernutik eta 4tsoa dukearen zuzendaritzapean, beren tropak birrantolatuko zituzten euskal lurraldeen de#entsa bermatzeko. +arai haietan euskal agindupeko lurrak, iparralderantz, +arona ibairaino. hegoalderantz, penintsulako na#ar iparralderaino (na#ar hegoaldea arabiar menpean zegoen). eta, hego-ekialderantz, -ran bailararaino zabaltzen zen.

hego-mendebaldean, bestalde, asturiarrak, erresuma bisigodoaren oinordekoak, "erbio ibairainoko lurraldeak, batez ere, !izkaiko Enkarterriak eta -rabako ipar-mendebaldeko muturra euskaldunei konkistatzea lortu zuten. egungo Euskadiko hego-erdia, -rabaren alderik handiena, arabiarren menpean zegoelarik. Euskaldunen aurkako hurrengo mehat,u berriak, hala eta guztiz ere, ez zuen astinduko dukerriaren iparraldea edo hegomendebaldea, kasu honetan, hego-ekialdea erraustuko zuen. ==<.ean Karlomagnoren gudaroste #rankoak, Errolan paladin haundia buruzagi zuelarik, ezin izan zuen arabiarrek okupaturiko Aaragozako hiria konkistatu. eta, itzultzean, Iru3ea suntsitu zuen. ==<.eko -buztuak 55an, tropa #rankoak Frantziara itzultzeko /irinioak zeharkatzeko prest zeudenean. Iru3eko suntsipena mendekatzeko asmoz, euskal osteak zain zituzten 4rreagako ("a#arroa) igarobidean segada burutzeko. Euskaldunen zalditeriaz eta inguruko mendietatik gudaroste #rankoa zegoen bidezidorrera aurtikitako harrien bitartez, gudaroste #rankoa suntsitu zuten. !ataila honetan, euskal gudarostearen eskuetan Errolan hiltzeak, halaber karolin ioen gudaroste inperialaren porrotak (garai hartan Europan zegoen gudarosterik boteretsuena), 50F0.ean #rantses literatura epikoko obrarik garrantzitsuena den *@a :hanson de Qoland* (Errolan-en kanta) iradoki zuen. 4rreagako porrotak Karlomagnori konbentzitu arazi zion, -kitania eta Euskal 0erriarentzat beharrezkoa zela bere partikularismo sakona, berriz ere aintzatesten zuen artikulazio politiko bat aurkitzea. Eta #rankoen artean bizirik arraitzen zuen ohitura zahar bat berreskuratuz, erresuma bat sortzen zuen bere semea zen @uisentzat (@udo'iko /io), zeina =<5.ean, hiru urte bakarrik zuelarik, Erroman errege izendatu zuten. =<5.ean /adeborn-eko biltzarrean euskaldun antzita aurkeztu zuten. -sko igo zen zazpi urte lehenago 4rreagan garaile irten ziren euskaldunen ospea, monarkia karolin ioaren oinordekoa, +ortearen aurrean, horrela antzirik agertzen bazen. Aalantzarik gabe bere menpekoen artean gerrazaleenak zirenei losint,atzea nahi zuen, eta @uisi bere erresuma berrian sartzeko bidea erraztea. -kitaniako Erresuma hau, Karlomagnoren menpe osoan zegoena, @oiratik @anguedo%-era zihoan eta hiriburu bi zituenI !ordele eta Coulouse. 0ortaz, erresuma honen barne, Euskal 0erria zegoen, zeina 4tsoa duke euskaldunak 0unaldo II.a eta bere #amilia entregatu zuenetik, #rankoen boteretik aske mantendu zen. !eraz, bastioi zail bat geratzen zen artean guztiz menperatzeko, /irinioak. ,ede horrekin Karlomagnok bere gudaroste #rankoa bidali behar izan zuen. Euskaldunen etengabeko mat,inadak dela eta, Karlomagno, -sturiaseko erregearekin aliatuko zen, euskaldunak menperatzeko it,aropenarekin. 0alere, -sturiaseko erregeak bazeukan arazo larriago eta mehat,agarririk, hegoaldean #inkaturiko musulmanak, hain zuzen. Karlomagnok Euskal 0erriaren administrazioa konde #rankoen eskuetan arri zuen, Fezentsak-en, adibidez, -dalrik ipini zuen. Elizak euskaldunak Erresuma Frankoan integratzeko predikua egin arren, euskaldunen mat,inada etengabea zen. !ien bitartean, -kitania, Erresuma Frankoaren baitan zegoen, eta Katalunia

eta @anguedo%-a, beren gogo eta indar guztiak, Kordobako emirraren menpean zeuden hegoaldeko lurren errekonkistan ipiniak zeuden. <00. urtean, Karlomagno, enperadore koroatua izatetik zetorrenean, euskaldunak berriz ere mat,inatu ziren. 4rduan, Karlomagnok eta -kitaniako erregeak, -ntso, hogeita hamar urte hilda zeraman 4tsoa Euskal 0erriko dukearen seme nagusia, bidali zuten. <27.ean, $neko $nekoitz, #rankoek zuten Iru3erriaren kontrol gabeziaz baliatuz, eta Ebroko erriberako islamiarturiko euskaldunekin lankidetzan, hiriaren kontrola hartu zuen, !ru/eko 0aurerria sortuz. 8aurerri hau, gerora, erresuma bilakatuko zen eta 2I. mendean /irinioen alde bietara zeuden euskaldunak barne hartzen amaituko zuen. I2. mendetik aurrera, hortaz, Euskal 0erria bi entitate politiko ezberdinetan banatuko da, kontinentala edo Ipar Euskal 0erria (etorkizunean +askonia izenarekin ezagutuko zena), eta 0ego Euskal 0erria edo penintsularra, Iru3earen inguruan eraikia. -ntzina "o'empopulania deitua izan zen lurraldean, ipar euskaldunak -ntsok gobernatzen zituen. +erora, bere seme nagusiak, -zearik. -zken hau -kitaniako erregea zen /ipino I.ak erahil zuen eta orduan -zeariren anaiak, -ntso Eenditarrak, <>6.ean Ipar Euskal 0erriaren gidaritza hartu zuen. -ntso Eenditarrak, gaztaroa, bere aitaren ondoan Kordobako emirraren aurka 0ego Euskal 0errian borrokatzen igaro zuen. Eenditarrak gerra eta politika arlotan zuen nolakotasunari esker, /ipino I.ak gerra deklaratu ondoren, borroketatik garaile irtetea lortuko zuen. Eenditarraren garaipenek, /ipino I.a hil zenerako (<><), akitaniar tropak +arona ibaiaren eskuinalderantz u,atzea lortu zuten. Ipar Euskal 0erriak, hortaz, bere muga kontinentalak berreskuratzea lortu zuen, Karlomagnoren agintekerietatik 6< urte igaro eta gero. Frankoen erregea zen @uis *Errukitsuak*, bere agintaldiko arazo ezberdinei ezin aurre eginda, -ntso Eenditarraren Ipar Euskal 0erriko gobernua aintzatetsi zuen. @uisen heriotzako orduan, inperioa, bere hiru semeen artean zatikatua izan zen. ;eme hauen artean, Karlos *!urusoila*, zeinak, besteak beste, inperioaren mendebaldea eta -kitaniako erresuma eskuratu zituen. Aatiketa honek, /ipino II.ari, -kitaniako tronoarekiko zituen eskubideak ukatzea suposatzen zuen, honen erantzuna, tronoaren errekonkista hastea izan zelarik. 0asieran errekonkista hau bide onetik oan zen Karlosek asaten ari zen zailtasunei esker (anaiekin izandako haserreak eta normandiarren lehengoko erasoak). <52. urterako, /ipino II.a, ipar euskaldunen lurretan sartzeko prest zegoen. +aizki oan zitzaion, -ntso Eenditarrak harrapatu baitzuen, geroago, /ipino II.a Karlos *!urusoila*-ri entregatuz. @ehengo testuak non o#izialki Euskal 0erriko Bukerria agertzen den, garai honetan ematen dira (<52). Bukerri honen dukea, testu hauen arabera, -ntso Eenditarra izan zelarik. <70.etik aurrera, normandiarrak kostalde atlantikora heldu ziren. !eren ontzien gainean, urtero, ibai bideak igoaz arpilatzeri ekiten zioten (Coulouse,

<77.ean, arpilatua eta erraustua izan zen). -rpilatzearen helburuak, batez ere, elizak eta monastegiak izan zirelarik, biztanleriari zerga astunak ezarriz. :ondom, Elusa eta @e%toure izanik, beren lehengo biktimen artean, arpilatze gehien asan zutenak. +arai honetan bertan (<57. urte inguruan) Elizak bere egonlekua, ordura arte Ipar Euskal 0erriko hiriburua zen Elusatik -uskira pasatuko zuen, hiri hau gotorturiko herri,ka baten gainean eraikita baitzegoen. Eremu malkartsua eta, beraz, konkistatzeko zaila izanik, -ntso Eenditarrak bere egoitza arrunta egin zuen, /irinioetatik bestaldera, bere betiko arerioa, Kordobako emirra, eta bere aliatuen aurka borrokatzen ez zegoen bitartean. -ntso Eenditarra <67.ean urtean hil zen. Ipar Euskal 0erria inperioarentzat iberiar penintsulako erresuma arabiarren aurkako harresia bilakatu zen. -rnaut dukeak, -ntso Eenditarraren ilobak, dukerriaren gidaritza hartu zuen, Eenditarraren semea artean oso gaztea baitzen. Ipar Euskal 0erriak anarkiatik hurbil zegoen egoera ezagutu zuen, batez be, berriz ere normandiar erasoak hasi zirelako. +otzaindegi eta monastegi gehienak enderik gabe zeuden, hiri eta herrietako biztanleria basoetara ihes egiten ari baitzen. Cokiko buruzagiek ahal zuten bezala, orden- eta babes-it,ura ematen saiatzen ziren. ;istema #eudala, bere aunt,o eta gotorturiko gazteluekin ezartzen ari zen. Hsadio euskaldunari arraituz, dukerriaren gidaritza -ntso Eenditarraren semeari itzuli zitzaion, Eenditarra -ntsori, hain zuzen ere, zeina bere aita bezain gudari indartsua zen. 0onek, bere gobernu guztian zehar, normandiarrak kostaldean mantentzea lortu zuen, -turriren bokalean (<=5-<<6). !ere semeak, +artzea -ntso Konkordunak, arraituko zion <<6.etik F20.era. !ere heriotza geroztik, -gen-eko konderriarekin egindako ezkontze loturari esker Ipar Euskal 0erria handiagotu egin zen. Camalez, +artzea -ntso Konkordunak bere heriotza baino lehen bere hiru semeen artean dukerria zatikatzea erabaki zuen. "agusiak, -ntso +artzeak, printzerriaren zatirik handiena eskuratu zuen (mendebaldeko alde guztia, !iarnotik @oma3araino), $as%onia Ea or bilakatuko zena (Euskal 0erri 0aundia). !igarren semeak, +ilen +artzeak, erdialdea eskuratu zuen Fezentsak-arekin (Elusatik -uskira bitarteko lurraldeak). Eta, azkenik, -rnaut +artzeak, -starak-a (Fezentsaketik !igorrara bitarteko lurraldeak). Aatiketa tamalgarri honek Ipar Euskal 0erriaren pi,kanakako zatikatze batera eramango zuen. /rintze loturak moztuta, eredu #rankotik inportaturiko autoritate sistema batera eramango zuen, hots, basailutza erlazioetara eta #eudaltasunera, ordura arte Euskal 0errian ezezagunak zirenak.

-ntso +artzeak lau seme izan zituenI +artzea -ntso, -ntso -ntso, +ilen -ntso eta +ombaud, +artzea -ntso izanik arraituko ziona. 0ala ere, hil egin zen ondorengorik gabe eta, orduan, printzerriaren gidaritza hirugarren semeari, +ilen -ntsori, egokitu zitzaion. +ilen -ntso "a#arroara oan zen borrokatzera eta, bere urrunaldian, bere anaia +ombauden eskuan utzi zuen dukerriaren gidaritza. 2. mendean piratek beren razzia suntsitzaileak egiteko Frantziako iparraldea aukeratu zuten, bertara heltzea errazago zelako. +ilen -ntso itzuli egin zen normandiarrak, ostera ere, mehat,agarriak bihurtu zirenean. 4rduan, normandiarrez behin betiko libratzea erabaki zuen eta F<2.ean Callerren borrokatu zituen, :astetsetik hurbil, -kizetik hogei kilometrotara iparralderantz. "ormandiarrek beren kanpamendua aso eta Euskal 0errira ez ziren gehiago itzuli. -rma3akeko konderria, F65.ean sortua, +ilen +artzea hiltzean !e3ati egokitu zitzaion. /ardiak-ari dagokionez, -rnaut +artzea hiltzean bere semeari, !e3at izenekoa ere, egokitu zitzaion. +aure-eko konderria eta @oma3ako bizkonderria sortuak izan ziren. Ipar Euskal 0erriko Bukerria edo +askonia, zegoeneko, konderria zen. +askoi lurraldearen zatikatzeak arraitu egin zuen hurrengoko belaunaldietan, neurri bateraino helduz, azken kondeak inolako botererik ez zuela izan. 0ala eta guztiz ere, eliza eta #eudo boterearen bapespean, +askoniak bere antolakuntzarekin arraituko zuen. @au gotzaingo eratuak izan ziren eta, 5000. urteko bezperan, laurehun eliza baino gehiago eraikiak zeuden. 502>.ean +askonia !ru/ea-(aiarako eremuaren barnean aurkitzen da, Coulouse-eko Konderriaren aurka +askoniako kondeari emandako sostengua eta gero. ;ostengu honek Iru3ea-"aiarako erregea zen -ntso *"agusia*-ri +askoniako lurralde batzuk antolatzeko boterea eman zion. -ntolakuntza honetatik @apurdiko bizkonderria sortuko zen. -ntso +ilen, normandiarren aurka garaile irten zen +ilen -ntsoren semea, oinordeko gabe 50>2.ean hilko zen, honela, +askoniaren gobernua bere ilobara, "a#arroako -ntso *"agusi*-ra, pasatuko zen. 0au hiltzean, eta bere semeen arteko botere-liskarren ondorioz, !ru/ea(aiarako $rresuma ahulduko zen Gaskoniaren kontrola galduz. !riska, -ntso +ilenen arreba, /oitiers-ko kondea eta -kitaniako dukea zen +ilen $.arekin ezkontzean, ondorengotza gatazka bat sortarazi zuen 5052.era arte luzatu zena. +atazka honetan parte hartu zuenetariko bat -rma3akeko kondea, !e3at I.a Cumapaler, eta, bestaldetik, 505<.etik aurrera -kitaniako dukea izango zen +ido +o#redo, +ilen-en anai gazteena. -rma3akeko kondeak +ido +o#redori herentzia kentzen utzi zion,

ondorengotza gatazkari amaiera emanez. /oitou-ko dukeek +askonia ia mende batez gidatu zuten, beren basailuak guztiz menperatzeko ahaleginetan. +urutzada garaian, aitoren seme gaskoi asko /alestinan egon zen, batez ere Coulouse-eko kondearen hirugarren armadan. 4spez bete ziren gurutzatuen artean !iarnoko +aston I$.a eta, bere ondoan, Qaimundo Isle-8ourdain eta -stanobe, Fezentsakeko kondea. +askoniako konderri eta bizkonderri gehienak -kitaniako Bukerriaren barnean desagertu ziren (gainerakoak "a#arroaren eremuan edo na#ar erresumaren barnean arraitu zuten), gerora, 5557.ean, Ingalaterrako 0enrike /lantagenet eta -kitaniako @eonorren arteko ezkontzaren ondorioz, akitaniar dukerria ingeles agindupeko lurren barnean egotera pasatuko zen. 575>.etik aurrera -kitaniako lurraldeak, behin betiko, #rantses lurraldeak izango ziren. "a#arroako lurralde gaskoiei dagokionez, adibidez !iarno, 2$II. mendera arte kontserbatu zuen, hots, "a#arroako Erresuma entitate subirano bezala desagertu arte. "a#ar erresumaren desagerketa 5620.ean eman zen, @uis 2III.ak, "a#arroa eta Frantziako erregea zenak, ediktu baten bitartez "a#arroa #rantses koroara batu zuenean.

=55.ean, Qodrigo bisigodoa euskaldunen aurka borrokatzen ari zen uneaz baliatuz, I#ri)uiDDako gobernatzailea zen Eusa ben "usaDr-ek, bere gudarosteak, Cari) ben AiDad-en zuzendaritzapean, +ibraltargo itsasartea zeharkatzeko, eta kristau Europaren konkista hasteko, agindua eman zuen. Euskaldunen eta arabiarren arteko harremana adiskidetasuna eta gerren artean mugitu zen. Eusa, =57.ena baino lehenago, zegoeneko, Aaragozara helduta zegoen. Ebro haraneko aldea bere agintepean zeukan :asius kondeak, egoera militar zailaz konturatuta, eta bere lurrak kontserbatzeko it,aropenarekin, =57.ean kali#aren zerbitzura pasatuko zen. gerora, !anu[asi euskal-musulman #amilia izango zenari hasiera emanez. Familia honek Ebroko Erribera lau mendeetan zehar kontrolatuko zuen, eta garrantzi bizia izango zuen Iru3eko Erresumaren sorreran. Erresuma hau, Ebro erriberako !anu-[asi euskal-musulmanen eta, Eneko Enekoitz, iruindarren buru zenaren arteko lankidetzaren emaitza izango genuelarik. 4rain dela gut,ira arte uste izan denaren aurka, hegoaldeko euskaldunak, batez ere, Ebroko erriberakoak, erli io islamikora aldatu ziren. hala ere, honek ez zuen eragotzi ;paniako (arabiarren eskuetan zegoen penintsulako aldea) euskaldunen eta, artean, gehienak euskal erlijioko #ededunak izaten arraitzen zuten iparraldeko euskaldunen arteko ezkontza mistoak. "a#arroako Erdi -roko idatzietan, adibidez, Cuterakoetan, 2I$. mendean, arabiar izena eta euskal goitizena zuten pertsonak ageri dira, Islama garai honetan, artean, oso sustraitua zegoela #rogatuz. Inskripzio hauek bertan

behera uzten duten beste mito bat, erromatar garaian "a#arroako hegoaldean eman zen euskararen ustezko galera. 0ala izan balitz ez litzateke logikoa izango eremu honetan sustraituak, eta erli io islamikoa praktikatzen arraitzen zuten #amilietako pertsonek, euskal goitizenak izatea. !esteak beste, 5>0F.ean Eahoma 4,arra Cuterako -l amako Ainpekoa izan zen. !este euskal-musulmanakIEahoma Ez)uerro -blitasko herrian, Eahoma -bar)ua :ortesen, eta baita Qiba#oradan ere. +uzti hauek Ebroko erriberako herriak, "a#arroaren hegoaldean. Euskal 0erriko Bukerriaren bitartez lorturiko euskaldunen batasuna, pi,kanaka-pi,kanaka, itzaltzen oan zen. Frankoak dukerriaren iparraldeko eta hego-ekialdeko lurraldeak menperatzen oan ziren. asturiarrak hegomendebaldekoak. eta arabiarrak, bestalde, hegoaldekoak. I2. mendean aitzindaritza berri bat sortzen hasiko zen euskaldunen artean, Euskal 0erriko Bukerria erakunde buru abe bezala apurka-apurka ordezkatzen oango zena, Iru3eko Erresuma. +arai honetan, arabiar idatzietan, eta baita -sturiasko -l#ontso III.aren kroniketan ere, ezagunak egiten zaizkigun toponimoak agertzen dira (5=)I Bizcai (!izkaia, egungo euskarazko gailur esanahia zuena) eta Alaban (Erdi -roko euskarazko laba-tik dator eta, era berean, *laua* esanahia duen latinezko planus-etik. laba gaur egun laua esaten da). 5025.era arte zain egon beharko gara lehengo aldiz +ipuzkoa (*mugako lurra*) Ipucoa bezala idatzita ikusteko, gerora, ere, Ipuzcaia bezala idatzita agertuko da. (5=) ]-laban)ue, !iz%ai, -laone et Hrdunia, a suis reperitur semper esse possessas, si%ut /ampilona, Beeius est at)ue !erroza^ J...K ]-raba, !izkaia, -lagon eta Hrdu3a, beti bertakoen eskuetan egon ziren, Iru3ea, Beio eta !errotza bezala^ J...K <27.ean Eneko Enekoitz, gerran erakusten zuen adoreagatik Arista ( gariertzek JaristaK bizkor hartzen baitute sua ) goitizen erromantzea hartuko zuenak, Iru3eko (5<) lehen auna eta erregea izango zen. Era honetan, lehengo na#ar dinastiari hasiera emanez, Enekoiztarren dinastiari hain zuzen. !ere aita Eneko 2emenoitz izan zen, !igorrakoa --ragoiko /irinioen aurkako alderdian dauden lurraldeak zeintzuek garai haietan euskaldunez populaturik zeuden-. !ere ama 4nekak, iruindarra zenak, hiru seme izan zituenI bi Eneko 2emenoitzekin (Eneko eta 4rti) eta, hau hiltzean, Eusa ben 4rti !anu[asitarrarekin ezkondu zen, zeinarekin beste seme bat izan zuen (Eusa ben Eusa). !eraz, ama beraren semeak izan ziren Eneko Enekoitz eta Eusa ben Eusa,

!anu-[asitarren buruzagi ospetsua. @ankidetza honek eta Iru3erriak /irinioen hegoaldean zuen kokapen geogra#ikoak -#rankoek eremua oso ahulki menperatzen zuten-, Iru3eko Erresumaren sorreran eta sendotzean eragin zuten. (5<) Iru3eaI na#ar hiriburua deitzeko erabiltzen diren bi izenak -Iru3ea (Euskaltzaindiak arauturiko #orma) edo Iru3a (#orma kolokiala)- euskara zaharrezko *Ilon-etik datoz ( ili J*hiri*K S on Jlekuko atzizkiaK, hortaz, bere itzulpena *hiria* edo, zehatzago esanda, *hiria dagoen tokia* izango litzateke. Erdi -roko garaietan, hizkuntz erromanikoen eraginez, izenari nominatibo mugatuaren azkeneko -a gehitu zitzaion, erromatar garaian euskarak, artean, ez baitzuen mugatuzko deklinabiderik ). -ntzina *Ilon toponimoa ohikoa zen euskal hiztun ziren lurraldeetan, euskal ili handienek izen hau baitzuten. Iru3earekin batera, erromatar garaian*Ilon izena ere izan zuten euskal hiririk garrantzitsuenak $eleia -egungo Iru3a 4ka, -raban- eta 1iasso -egungo Irun, +ipuzkoan- izan ziren. /amplona toponimo erromanikoa (/ompaeloL/ampilonaL/amplona) /ompaelo (*/onpeioren hiria*, Iru3earen izen erromatarra) eta euskal Erdi -roko *Ilona-ren arteko nahasketatik sortu zen. Euskaldunen na#ar aitzindaritza hau, zeina #rankoen, asturiarren eta arabiarren menperatzearen aurka alt,atzen den, na#arrek o#izialki erabiltzen hasi baino mende batzuk lehenago, testu #rankoetan euskaldun buru abeak deitzeko na#ar hitza erabiltzen hastea ekarriko zuen. baskoi hitza erabiliz, bakar-bakarrik, #rankoen menpean zeuden euskaldunak deitzeko. Baskoi hitza, pi,kanaka, erabiltzen lagako zen eta gaskoi berbak ordezkatuko zuen. na#ar hitza, ostera, hortik aurrera, euskaldunak deitzeko erabiliko zen. "a#ar koroaren eragingunean eta, gerora, bere barnean egotera pasatu zirenean, -raba, !izkaia eta +ipuzkoak gaur egun duten nortasuna eta #oru erakundeak sendotzen oango ziren, zeintzuek guztiz eratuta geratuko ziren, behin betiko, gaztelau koroaren barnean. <F2.ean Bone @eon euskaldunak eban elizatzera etorri zen, baina normandiarrek okupaturiko !aionan, burua moztuz, heriotza aurkitu zuen. $III. mendean, asturiarrak, erresuma bisigodoaren oinordekoak, Euskal 0erriko Bukerria menperatzen amaitu zuten #rankoen eraso arraien anabasaz baliatuz, euskaldunen lurraldeak hego-mendebaldetik erasotzen hasi ziren, Kantabria eta !ardulia (*mugaldeko lurra*), antzinako +aztela, asturiarren eta euskaldunen arteko guda-zelai bihurtuz. -sturiarrek, "erbioi ibairaino, !izkaiko Enkarterriak eta -rabako ipar-mendebaldeko muturra konkistatzea adetsi zuten. -sturiarrek Enkarterriak kolonizatzea lortu zuten bitartean, -raban konkistaturikoak ezin izan zuten kolonizatu. Euskal 0errian asturiarrak ezin izan ziren gehiago zabaldu. $III. mendean arabiarrak egungo Euskadiko hego-erdia menperatzen zuten, -rabaren zati haundi bat

sarrazenoen esku zegoelarik. Karlomagnok, Euskal 0erriko Bukerria menperatzean, asturiar menpekotasunetik libre zeuden -raba, !izkaia eta +ipuzkoako lurralde euskaldunak, edozein gobernutik deskonektaturik geratu ziren, eta bertoko buruzagi euskaldunek lurralde hauen gobernua hartu zuten, mendebalderantz -sturiasko Erresumari eta, hegoalderantz, arabiarrei aurre eginez. Erdi -roko legendazko-kontakizun batzuen arabera, !izkaiak bere buru abetasuna I2. mendean lortu zuen, /adurako batailan, zeinean bizkaitarrek 4rdo3o I.a asturiar erregearen osteak garaitu zituzten. Era honetan !izkaiak aurre hartu zion +aztelari tradizio euskaldunekin zerikusi gehiago zuen buru abetasun bat lortzen, germaniar ohituradun erresuma bisigodoa berpiztu nahi zuen asturiar monarkiarekin baino. !ere lehen auna, kontakizun hauen arabera, 4tsoa 4rti iruindarra izango zen, 8aun Auria bezala ere ezagutua. +arai honetako datu urri dagoenez, eztabaida haundia dago /adurako batailaren egiazkotasunari, eta 8aun Auriaren nortasunari buruz. +ertakariok antzinako euskal erlijioan murgilduta zeuden kontakizunetan oinarritzen baitira. Bakigunez, beste alt,amendu batzuen artean, 4rdo3o I.aren eta -l#ontso III.aren erregetzan ere, euskaldunak asturiar menpekotasunetik askatzeko mat,inatu ziren, baina ez da e,istitzen /adurako batailaren inolako #rogarik, ez eta garai honetako !izkaiko independentziarena, beharbada asturiarren aurka alt,atutako euskaldunen mat,inada batek sortarazitako legenda bat izan liteke. 0istorialari gehienek !izkaiko lehen aun historikoa bezala Eneko 4tsoitz otzen dute, zeina 2I. mendean bizi eta 4tsoitz-0aroko et,ea sortuko zuen. Baukagun datuen arabera, Eneko Enekoitzek Iru3eko 8aurerria sortu eta gero -gerora erresuma bilakatuko zena-, iruindarrak $uskadi eta +aztelako lurradeetan eragiten hasi ziren. I2. mendearen erditik aurrera asturiar menpekotasunaren aurkako euskaldunen alt,amenduak ematen dira eta, hurrengoko mendeko testuetan ikus dezakegunez, lurralde hauetako buruzagiak iruindar koroarekin zuzenki ahaidetuak zeuden. Iruindar eraginok, kulturalki antzekoak ziren eremu geogra#iko honetako lurraldeekiko, 2I. mendean, "a#arroako -ntso "agusiaren erregetzan burutuko ziren, iruindar koroara lurralde hauek ane,ionatuz.

2. mendetik aurrera Errio,ako hiri bat euskaldunen hiriburu bihurtuko zen, bere izena "aiara. Errio,ako lurraldeetan, zegoeneko erromatarrak etorri aurreko garaietatik, euskal tribuak ziren autrigoiak eta baskoiak, halaber beroiak bizi ziren. Eremuaren konkistan erromatar gudarosteek beroien tribu zelta ia guztiz

sarraskitu zuten. ;arraski honetan antzinako euskaldunak parte hartu zuten, zelten betiko etsaiak, hauek betidanik inbaditzailetzat hartu baitzituzten. !eroien atorri etnikoari buruz eztabaida haundia dago historialarien artean. !atzuek tribu zelta zela uste dute, beste batzuek, berriz, kulturalki asko zeltizaturiko euskal tribua zela. -zken teoria honen aldeko batzuek beroien izenaren etimologian oinarritzen dira, hauen arabera, beroien izena !ero euskal hidronimotik etorriko zen, Errio,ako Iregua ibaiaren antzinako izenetariko bat zena. 0idronimo hau Ibero bezala ere idatzita agertzen denez, aurreko hidronimoan, beharbada, hasierako *i*-aren erorketa ematen da (IberoL!ero), euskal toponimo eta etnonimoen egokitzapenetan ohikoa dena (Ibaigorri L bigerrii J!igorran #inkatutako akitaniar etniaK ). Iregua ibaiak Ebro ibaian isurtzen duenez, Ibero, edo !ero, agian, geogra#o grekoerromatarrek Iber edo 0iberus bezala (Ebro ibaia) deitu zuten ibaiaren izenaren aldaera bat izan litzateke. !eroiak Ebroko alde bietan #inkaturik zeudenez, beharbada, beren etnonimoaren etimologia Ebro ibaiarekin erlazionatua egon litzateke, edo baita ibar euskal hitzarekin ere, Iber hidronimo aurrerromatarraren etimologia euskal berba honekin erlazionatzen baita. !eroiak garaitu eta gero, Errio,ako populazioa baskoiez sendotu zen eta beren lurraldeak baskoi eskumenaren barnean egon ziren. +arai honetatik aurrera, errio,arrak euskal kulturaren barne egongo ziren, euskal populuaren barne, bere lurraldeetatik garrantzitsuenetarikoa izanez. Errio,ako iragan kultural euskalduna ezagutzeko gehien egin zuena Eerino Hrrutia errio,arra izan zen, 1iakastroko (Errio,a) alkatea, zeinaren ikerketak balio haundikoak diren euskal hizkuntzaren historia ikasten dutenentzat. !ere ikerketei esker euskara Errio,ara ez zela heldu Erdi -roko birpopulatzearen bitartez dakigu, baizik eta bertan, zegoeneko, garai aurrerromatarretatik, eta arraitasunez, 2$I. mendera arte hitz egin zela. 0au da, egungo Euskadi eta "a#arroako birpopulatzaileek bakarrik bertan zegoen euskal populazioa sendotu zutela. Eerino Hrrutiaren ikerketek Euskaltzaindian merezitako postu bat eman zion 5F67.ean. Erdi -roko dokumentuetan aurkitu den toponimiaren bitartez Errio,a, !urgosko ipar-ekialdea, ;oria, -raba eta !izkaian dialekto bera hitz egiten zela dakigu, mendebaldeko euskara, hain zuzen, bizkaiera izenarekin gehiago ezagutzen dena. Bokumentu hauetan euskal atorriko Errio,ako, !urgosko probintziako eta ;oriako toponimo asko agertzen dira, garai haietako errio,ar, burgostar eta soriarrek ahoskatzen zituzten bezala. +aur egun haietariko asko ez dakigu zein udalerri deitzeko erabiltzen ziren,

toponimo gehienak, denbora aurrera oan ahala, gaztelar toponimoekin ordezkatuak izan baitziren. +aztelak, 2II. mendean Errio,a ane,ionatzean, apurka-apurka, bertako hizkuntza zen euskararen galera ekarriko du, eta baita Aaragozatik gobernaturiko andalustar goiko markaren barnean zeuden lurralde guztietan hitz egindako aragoiar erromantzearena ere, 2$I. mendean Errio,ak bere euskal sustraiak galdu zituenera arte. +aztelania zabaltzen zihoan heinean, Errio,a, !urgos eta ;oriako euskal atorriko toponimoak gaztelar toponimoekin ordezkatzen ziren. Euskal toponimia indar gehiagoz bakarrik !urgosko iparekialdean eta Errio,a garaian kontserbatzen dira, 2$I. mendera arte euskeraz hitz egin zelako. 0ala ere, oztopoak oztopo, euskal toponimoak Errio,ako ekialdean kontserbatzen dira Igea bezala, euskal Et,ea toponimotik datorrena edo, adibidez, @eza toponimoa, batueraz leize esaten dena.

Errio,a toponimoa ez da euskal atorrikoa, Qio a (*4 a ibaia*-ren esanahiduna) hitz gaztelarraren egokitzapen #onetiko bat baizik. *!e%erro de ;anto Bomingo* liburuan $al de 4ia%o 0arana izeneko $illalobar-eko t,oko baten e,istentzia erregistratzen da 5><0.ean. 4iako 0arana izanik, beharbada, Errio,a deitzeko antzinako errio,arrek erabiltzen zuten #orma, hasieran, Qio a termino erromantzea 4 a (litekeena oiha euskal hitzetik etortzea da, ohe edo ibaiaren ibilguaren esanahiarekin, oiha idatzirik Erdi -roko testu batean agertzen baita) ibaiaren ondoan eraikiak zeuden herrien multzoa izendatzeko erabili baitzen, eskualde honek $alle del 4 a (4 ako 0arana) izena ere hartu zuelarik. "ahiz eta 2$I. mendean Errio,an euskaraz hitz egiteari utzi, errio,arrak euskaldunak bezala kontsideratuak izaten arraitu zuten. 2$II eta 2$III. mendeko Espainiako mapetan $rrioxa 'izkaia bezala ezagutzen zenaren barnean agertzen da, zeinak, garai haietan, Euskadi, Kantabriako erdi-ekialdea eta Errio,ako lurraldeak elkartzen zituen, errio,arrak, hortaz, bizkaitarrak bezala kontsideratuz. +arai haietan, bizkaitar entilizioa euskaldunei deitzeko erabiltzen zen. Espainiar Errepublika barnean, -raba, !izkaia, +ipuzkoa eta "a#arroaz osaturiko Euskal Estatu bat ezartzeko, 5F>5.eko @izarrako Estatutuaren aurreproiektua garatu zenean. Errio,ako agintariek, enpresariek, eliza eta, orokorrean, herritar gehienek bere at,ikimendua adierazi zuten Errio,a Euskal Estatuaren barne egoteari. 0ala ere, Errio,an mendeetan zehar euskaraz ez berba egiteak, eta euskaldunon historian Errio,ak izan zuen garrantzia haundiaz garai horretako agintari eta politikoek ez akiteak, Errio,a euskal lurralde bezala ez kontsideratzea ekarri zuten. Euskal Estatuaren barne egoteko euskaldun bezala kontsideratzen ez ziren lurraldeei baldintza gaindiezinak ezarri zirenez, errio,ar agintariek, azkenean, Euskal Estatuaren barne egoteko nahia atzean utzi zuten. Erregimen #rankistaren ondoren,

Espainiaren demokraziaranzko trantsizioaren hasieran, abertzaleak ez ziren sektore batzuek, Euskadi, "a#arroa eta Errio,a entitate autonomo bakar batean bateratzeko apustua egin zuten, hala ere, ekimen honek ez zuen aurrera egin. Erdi -roko garaietara itzuliz, F2>.ean -ntso +artzeitz I.ak, @eongo 4rdo3o II.arekin lankidetzan, musulmanen menpean zeuden "aiara, Errio,a +araia eta Errio,aren Erdialdea berreskuratzen ditu, zeintzuek bere semea +artzea -ntsoitzen eskuetan uzten dituen. -bd al Qahmanek F27.ean Iru3ea suntsitu zuen eta, urte bat geroago,-ntso +artzeitz I.a hil egiten da, orduan, +artzea -ntsoitzek, Iru3ea utziz, bere bizilekua "aiarara aldatuko zuen. 4rdutik aurrera Iruea-Naiarako erregea bezala izendatuko zen. +artzea -ntsoitzek lurralde berrien birpopulaketarako politika eraginkorrak garatu zituen. Birutza handia emanez, errio,ar monastegiak lagunduko zituen, bereziki#onemiliaga )ukulakoa. @ehengoko urteetan, bere ondorengoak, -ntso +artzeitz II.ak, politika berberak mantenduko ditu. baina -lmantzorren kanpainek, bere semea +artzea -ntsoitz II.a Bardaratiari gertatu zitzaion bezala, kapitulazioak sinatzera eta Kordobari zergak ordaintzera behartuko zuten. -ntso III.a "agusiarekin (5007-50>5) Iru3ea-"aiarako Erresumak, Kordobako Kali#erriaren zatiketaz baliatuz, bere hedadura handienera heltzen da, penintsulako ipar herenean zabalduz, Kataluniatik +aliziaraino, Eediterraneotik -tlantikoraino. -ntso +artzeitz III.a "agusiaren agintepean, Iru3ea-"aiarako Erresumak, $uskal Herriko #ukerriaren gainbeheratik, politikoki loturarik gabe geratu ziren lurralde euskaldunen bateratzea burutuko zuen. !ateratze-prozesu honen oinarria 2. mendean sendotzen oan zen, non, adibidez, egungo $uskadi, +aztela eta Gaskoniako buruzagiak, Iruindar erret #amiliarekin zuzenki ahaidetuak zeuden. -ntso "agusiaren hasierako eremua garai haietan euskal hiztun ziren lurraldeak izan arren (Kantabriako alde batetik /allars-eko lurralde kataluniarraraino, +aztelako ipar-ekialdea, Errio,a eta +askoniako hego-erdia eremu honen barnean zeudelarik), Kordobako Kali#erriaren erorketaz geroztik sorturiko tai#a-erresumen ahultasunaz baliatuz, penintsulako kristau erresuma guztietan na#ar aginpidea irmotu zuen. Iru3ea-"aiarako erresuma, bere hedadura handienean, 50>7.ean, +aliziatik /iriniar gunean zehar Kataluniako zati baterantz (/allars) zabaltzen zen. iparralderantz, +askonia bere barne zegoen eta, ekialderantz, !artzelonako Konderria na#ar basailua zen. Era honetan, Iru3ea-"aiarako Erresumaren barnean, euskaldun guztien batasun politikoa lortu zen -hegoalderantz, Ebroko erriberako lurraldeetan bizi ziren euskaldun gut,iengoak ezik- eta bere menpean, artean, konderriak ziren +aztela eta -ragoi zeuden, zeintzuetan, garai haietan, bere biztanleriaren zati haundi bat euskal hiztuna izaten arraitzen zuen.

-ntso +artzeitz III.a "agusiak Iru3ea-"aiarako Erresuma Europako erresumen artean garrantzitsuenetarikotzat hartzea lortu zuen. +araiko europar kroniketanYas%onum +ens, Yas%onum "ationem-go erregea bezala (*euskal tribuko erregea*, *euskal populuko erregea*) edo omeiatarren arabiar kroniketan Euskaldunen 8auna bezala izendatua izan zelarik (Ibn 0aDan historialari omeiatarrak *-ntso, +artzearen semea, Euskaldunen 8auna* bezala de#initu zuen). Kontuan izan behar dugu, nahiz eta iruindar erresumaren barnean asturleondar, gaztelar, aragoiar eta gaskoi erromantzeetako hiztunak egon, erresumako gizartearen mamia euskaldunez osatua zegoela. Qipoll-eko 4liba abadeak ere Qe, Iberi%us bezala izendatu zuen (*Errege Iberiarra*, garai haietan, okerki, euskaldunak iberiarren ondorengotzat hartzen baitziren). Eonarka honek, penintsula mendez isolatuta egon eta gero, Europara eta modernitatera ireki zuen, :lunD-ko orden berriztatzaileari penintsulara sartzeko bidea irekiz. !ere zabalkuntzetan, eta harreman politikoetan, oera gehiago izan zuen Europarantz eta, et,eko kontuetan, euskal hiztun ziren lurraldeetarantz, hots, +askonia, Itsasaldeko "a#arroa (egungo $uskadi), +aztela, -ragoi eta ipar-mendebaldeko Kataluniarantz. -ntso "agusia erresumako hiriburuaren, hau da, "aiararen bultzatzaile handiena izan zen. 0iri honi eman zizkion foruak, gerora, euskal herrialdeek, eta baita +aztelak eta -ragoik ere, izango zituzten #oru-sistemen eredurako balio izan zuten. Foru hauek usadio eta lege euskaldunetan oinarriturik zeuden, beraz, germaniar atorriko legedi bisigodoetik aldenduz. Errege honek ere Bone 8akue bidea bateratu eta sustatu zuen "aiaratik igaroaraziz. Euniarekin, +aztelako kondearen alabarekin, ezkondu zen 5050.ean, honek na#ar-gaztelar mugak ezartzeko akordio onuragarri batera heltzeko lagundu zion (5056). /iriniar kristau mugari dagokionez, -ragoi eta ;obrarbeko konderriak berreskuratu beharra izan zuen, ia galdurik zeudenak -lmanzor (FFF) eta -bd al-Ealik-en (5006) erasoaldiez geroztik, orobat, Erribagortzako konderrian legitimitate dinastikoa berrezarri. 5056. eta 505<. urteen bitartean -ragoi eta ;obrarbe konkistatu zituen, eta bere agindupeko lurrak islamiarturiko Ainkako erriberarekin (!olta3a hiriburu zuela), -ierbeko haranaren alde batekin eta "ozitoko bailararekin zabaldu zituen. !adirudi, baita, 5006.ean ere, -bd al-Ealik-en erasoaldiak pairatu zituzten Esera eta Isabenako haranak askatu zituela. Erribagortzako Konderria, ez zen legez iruindar erresumaren barnean egon 5025.era arte. Hrte honetan Cota kondesa krisialdi dinastiko eta politiko larrian zegoen, krisialdi hau gehiago larrituz /allars-eko Erramun III.ak, bere lurraldeak zabaltzeko asmotan, Erribagortza berea egitea nahi izan zuenean. @arrialdi honetatik irteteko Cota kondesak bere eskubideei uko egin eta bere iloba, Eunia erreginari, hots, -ntso III.aren emazteari, bere lurraldeen agintea eman zion. era honetan, lurralde hauek iruindar koroara igaroz.

0onela, Iru3ea-"aiarako erregeak, ;obrarbe eta Erribagortzako konderriak ane,ionatu zituen, dinastia-eskubideak alegatuz, !artzelonako kondearen asmoen aurka, konderri hauen barne-gatazketan parte hartzeko. !artzelonako kondea ere -ntso "agusiaren basailu bihurtuko zen, bere amaren aurkako gatazkan, na#ar erregeak eman zion laguntzaren truke (502>. urte inguruan). Eona%ato-a (botere ekonomikodun erli io erakunde tradizionala) berrezarriz suntsitutako aragoiar konderriaren indartzeari hasiera eman zion. /olitika eta gerra alorrean, -ragoi eta ;obrarben ]seniorado^-a (bere ordezkoak gazteluen abe artzea) instituzionalizatu zuen. eta E ea, -ierbe, !olea, 4ska, -lkezar, "abal, !arbastro, +raus eta !enabarriko gotorleku musulmanen aurrean, hegoaldeko muga Hn%astillotik -mendebaldeko muturrean- /erarruaraino -ekialdeko muturrean- gotortu zuen. 502>.ean, +askoniako kondeari Coulouse-eko Konderriaren aurka emandako laguntzak, Iru3ea-"aiarako erregeari +askoniako basailutza, halaber, /iriniotik bestaldera zeuden lurraldeak antolatzeko ahalmena eman zion. Era honetan, @apurdi, -rberoa, +arazi, 4rtzaize eta !aigorriko lurraldeak batu zituen, !aiona hiriburu bezala zuen @apurdiko !izkonderria sortuz. !izkonderri hau bere lehengusuri, 4tsoa -ntsori, ,edatu zion. @apurdi, garai haietan, gaur egungo @apurdiko herrialdeaz eta "a#arroa !ehereako hego-mendebaldeko erdialdeaz osatuta zegoen (-mikuze-4ztibarre eta -garamonteko aurerriak ezik). ;istema #eudalaren barnean eman ohi ziren ekintzok, euskaldunon batasun politikorako sekulako ondorio latzak ekarriko zituen. 5026.eko agiri baten, non -ntso "agusiak ;an 8uan de la /e3ako Eonastegiari @e%heringo (0ues%ako /irinioak, -ragoi) hobaria ematen zion, honakoa adierazten daI ]regnante me rege ;an%io in -ragona et in /aliares, in /ampilona, in -laba et in :astella^ ]"i, -ntso, -ragoin, /allarsen (@leidako probintziako mendebaldean dauden lurraldeak, -rango bailaratik hegoalderantz, non, garai honetan, artean, euskaraz hitz egiten arraitzen zen), Iru3ean, -raban eta +aztelan (artean, na#arrek okupatu gabe egon arren, gaztelar lurraldean -ntsoren nahia betetzen zen) erreinatzen nagoelarik^

50>2.ean -ntso +ilen, +askoniako kondea, hil egiten da ondorengorik gabe, honela, +askoniako gobernua, bere ilobari, -ntso "agusiari, egokituko zitzaion. Iru3ea-"aiarako erregeak gaztelar konde-#amiliarekin zuen ahaidetasunak, lurralde hartan esku hartzeko aukera eman zion, nobleen eta @eongo erregearen esku sartzearen aurka bere koinatuaren (+artzea konde-haurra) aginpideari sostengua emanez. @eongo erregearekin zuen harremana baketzeko, eta +aztelan oztoporik gabe eragiteko, -ntsok, bere arreba, Hrraka, @eongo erregearekin ezkondu zuen. +artzea kondea @eonera egindako bidaia batean erahil zutenean (502F), -ntsok +aztela okupatu zuen, bere emaztearen ondorengo-eskubideak alegatuz, nahiz eta konderri hori gobernatzeko, bera baino eskubide gehiago zuten gizon-oinordekoak e,istitu. 0onek, +aztelaren ane,ioa ere nahi zuen @eongo erregearekin gerra piztu zuen. +erraren zoriak Iru3ea-"aiarakoari lagundu zion, @eon, Aamora eta -storga okupatuz (50>7). @eongo Erresuma iruindar koroara ane,ionatzean (50>7. urtea) Imperator (*Enperadore*) titulua hartu zuen. Hne honetakoak dira iberiar penintsulako kristau erresuma baten egindako lehen t,anponak (5F). (5F) Arrano Beltza eta *aiarako le(en kristau t+anpon!et+ea: irudian penintsulako lehen kristau t,anpona ikus dezakegu, erret irudia darama eta *Imperator* titulua aurrealdean. -tzealdean, historian lehen aldiz, toponimo bat agertzen da euskaraz esaten den bezala, zeren ordura arte toponimoon latindar edo zelta erak erabili baitziren. C,anponan "aiara toponimo errio,arra agertzen da (gaztelania zaharrez Nagera idazten zen, arabiar Naxera-tik zetorrena) erresumako hiriburua izanik, t,anpona egin zen tokia izan baitzen. -tzealdean ere ;obrarbeko eta "aiarako zuhaitzak agertzen dira, halaber kristau gurutzea zuhaitz bien gainean, erresuma osoan nagusi zen kristautasuna irudikatuz (kristaua erli io o#iziala izan arren, euskaldun biztanleriaren gehiengoa antzinako euskal erlijioko #ededuna izaten arraitzen zuen). Auhaitza, oso garrantzitsua euskal ohituretan, kasu honetan, geogra#i marka bezala balio zuen, Iru3ea-"aiarako Erresuma ;obrarbetik (bere muga -rango !ailaran zegoen, Kataluniako iparmendebaldeko muturrean) "aiararaino (Errio,a) heltzen zela adieraziz. Interesgarria da -eta -ntso "agusiak Europako populuekin ezarri zituen harremanen adierazgarri- t,anpon hauen

eragina Knut monarka daniarrak egindakoekin, garaiko europar politikan errege honek izandako garrantzia #rogatzen duena, bere erresuma Islamaren aurkako harresi bihurtu baitzuen. C,anponaren gainean, 8ose de Eoret Eendi-ren arabera (2$II. mendeko esuita eta historialari irundarra), bere *-nnales del QeDno de "a'arra*-n, -ntso $II.a *-zkarra* (55F7-52>7)-ra arte na#ar erregeen ikur pertsonala izan zena ikus daiteke, -rrano !eltza. Eztabaida haundia dago ikur honen erabileraren iraupenari buruz, hau -ntso $II.aren erregatzaren idatzizko aipamenetan edo erretharmarrian aurki baikenezake bakarrik. -ntzeko beste ikur batzuekiko ezberdintasuna bere arreran datza, izaera ez-erasotzaileduna, zeren ez du aurrerantz begiratzen, bere burua alde batera biratua baitauka (beti alde bererantz begiratzen ez dagoena). C,ori irekia da, daukan guztia erakusten du. !ere hegoak zabaltzen ditu eta baita bere atzaparrarrak ere irekiak ditu, ez-erasotze seinale bezala. -ntso "agusia kristau erresumentzat erre#erente bat bihurtu zen eta, zehazki, geroagoko gaztelar monarkiarentzat, zeinak errege hau Rex Hispanicus (hispaniar erregea) bezala de#initu zuen. Eonarkia honek na#ar erregearen testigua hartu nahi izan zuen, bere zetroaren azpian, penintsulako kristau erresumen batasuna berpizteko. 0ala gertatuko zen, mende batzuk geroago, 2$I. mendean hain zuzen, Espainiako Erresumaren sorrerarekin, gaztelar espantsionismoaren adierazpen ma,imoa.

+aztela eta -ragoiren ahalegin espantsionisten aurka, Iru3ea-"aiarako Erresuma elkarren artean banatzea nahi zutenak, 2II. mendeko -ntso $I.a 8akitunaren erregetzak "a#arroaren nortasuna, lurraldetasuna eta independentziari eusteko ahalegina du ezaugarri. !ere lehen ekintza nortasun-errea#irmazio honetan erresuma izenaz aldatzea izan zen, ordutik aurrera "abarrako Erreinua deitua izango zen (20). "ahiz eta Iru3eko Erresuma sortu zenetik atzerritarrak bertako biztanleei na#arrak deitu eta beren lurrei "abarra (#rankoen menpean zeuden euskaldunak, ostera, 'as%ones deitzen arraitzen ziren Jeskuizbributan 1as%ones bezala ere idatzita agertzen da, denborak aurrera oan ahala, gas%ones hitz latindarrean bihurtuko zenaK ), o#izialki ez du izen hau hartuko -ntso 8akitunaren erregetzara arte. "ortasun-errea#irmazio honen beste erakusgarri bat -ntso $I.a 8akitunak 556=.ean bere dokumento o#izial batean, lehen aldiz, lingua

na'arrorum (na#arren mintzaira) terminoa erabiltzea euskal hizkuntza deitzekoI ,Erit aute- talis di..eren/ia inter $rti Le(oarri% et A0eari 1-ea et su//esores eoru-2 3uod $rti Le(oarri% .a/iet ut lingua *auarroru- di/atur una-ai%ter et A0e%ari 1-ea .a/iet buru0agui2 3ue- 4oluerit, "a#arroako hizkuntza-errealitateari dagokionez Erdi -roan bi hizkuntzaerkidego batera e,istitzen zirela esan beharra dagoI alde batetik, aragoiar hiztuna (25), musulman dominaziotik "a#arroako hegoaldean zabalduta zegoena. eta, bestalde, bere hizkuntz aurrerromatarra, euskara, kontserbatu zuena. "ahiz eta 2III. mendean na#ar populazioaren ?<0-=0a euskal hiztuna izan, na#ar gortean euskara ez zen inoiz erabili dokumentuak idazteko. +araiko ohiturari arraituz, idazki o#izialak latinez edo latindar hizkuntzez egiten ziren eta, hortaz, "a#arroako dokumentuak hasieran latinez idatzi ziren, gero, aragoieraz, gerora, gaztelaniaz eta, azkenik, gaskoiz. Erdi -roko garaietan ingelesek latina edo Frantziako iparraldeko normandiar erromantzea erabili zuten. alemaniar entitate politikoek, bestalde, latina eta italiar erromantzeak erabili zituzten. (20) "a#arroaI nahiz eta toponimo honi buruz hainbat etimologia e,istitu, orokorrean, Erdi -roko euskarazko "abarra terminotik datorrela esaten da, zeinak *Eendietatik hurbil dagoen lautada haundia* esan nahi duen. Era berean, "abarra naba (*lautada*) euskal hitzetik dator. "abarra, hortaz, "a#arroaren antzinako izena da. Euskal toponimiako kasu askotan bezala gaztelaniak it,ura arkaikoa kontserbatu du, "a'arra. euskaran, bestalde, toponimoa eboluzionatzen oan da egungo "a#arroa terminoan bihurtuz. -zken toponimo honetan gune, eskualde edo lurra esanahidun -oa atzizkia dakusagu, +ipuzkoa edo -ezkoa ("a#arroa) bezalako beste toponimo batzuetan aurki dezakeguna. Euskal hiztun asko dago euskara arruntean "a#arroari deitzeko "abarra, "aparra edo "a#arra terminoak erabiltzen dituztenak, zeintzuetan toponimoaren bilakaera ikus dezakegun. Espainiar hizkutzak ere bere hiztegian naba euskal hitza hartu zuen, hurrengoko esanahiarekinI *zuhaitzik gabeko eta laua den lurra, batzutan zingiratsua, orokorrean, mendi artean kokatuta*. (25) -ragoiar hizkuntzaI -ragoiko Konderria eta hasierako -ragoiko Erresuma osatu zuten lurraldeak erromatar garaian baskoi eskumenaren barne egon ziren eta, gerora, Euskal 0erriko Bukerriaren barne. Izan ere, -ragoi euskal atorria duen toponimo bat da, *haranaren tokia* esanahiarekin ( (h)aran S -on J*tokia*K ). -ragoiko euskaldunek +artzea *+aiztoa* buru zutelarik, I2. mendean eman zen Iru3eko Erresumaren sorreran garrantzi bizia izan zuten, zeinari hasierako aragoiarrak lotuak egongo ziren.

-ragoiko Konderria osatuko zuten lurraldeek eta, geroago, -ragoiko Erresumak (2I. mendean -ntso III.a "agusiaren Iru3ea-"aiarako Erresuma zatitzean), hegoalderantz errekonkista aurrera eramatean, erromantze hiztun gehiengodun andalustar markako lurralde zabalak bereganatuko zituzten. 0onek, azkenean, -ragoiko Erresumaren barnean konkistatuen hizkuntza hitz egiten zutenek konkistatzaileen hizkuntza hitz egiten zutenek baino gehiago izatea ekarriko du, eta, hortaz, aragoiar berrien hizkuntz erromanikoa erresumaren hizkuntz nagusia izatera pasatuko zen, euskal hizkuntza bigarren toki batean alboratuta geldituz. Eintzaira erromaniko hau, etorkizunean, aragoiar hizkuntza bezala ezagutua izango da. -ragoiar mintzaira ;alduba hiri iberiarraren inguruan bizi ziren iberiarren eta euskaldunen erromanizaziotik sortu zen. Erromatarrek hiri hau :aesar -ugusta izenarekin birbateiatu zuten, gaur egun Aaragoza izenarekin ezagutzen dena (-ragoiko egungo hiriburua). -ragoiar mintzairak euskal hizkuntza-substratu haundia du erromatarren garaian baskoien eskumenean zeuden lurraldeak :aesar -ugustatik 55Km-raino heltzen baitziren. Eusulmanen menpean, Aaragoza, andalustar goiko markako hiri garrantzitsua izan zen, hiri honek aurrerantzean Aaragozako 0a iberri musulmanaren barnean egongo ziren lurraldeak kontrolpean baitzituen. Eusulmanen menpean geratu ziren euskal lurraldeetan (-ragoiko ipar-mendebaldea, "a#arroako hegoaldea eta Errio,a) euskara apurka-apurka galduko zen eta, bestalde, aragoiar mintzaira hegemonikoa bihurtzen amaituko zen. Eendeetan zehar euskara eta aragoiera elkarrekin biziko ziren, honen adierazle, #onemiliaga )ukulako !ruzkin $milianensiak, aragoiar hizkuntzaren eta Erdi -roko euskararen lehen agerpen idatzia, zeintzuetan testuen argiketak aragoieraz idatzita, eta baita euskaraz ere, aurki ditzakegun. /enintsulako beste hizkuntz erromanikoekin gertatu ez zen bezala, mintzaira honen zabalkuntza ez zen bakarrik hegoalderantz eman. 0asieran -ragoiko ipar-erdira zabaltzen oan zen, erresumaren hastapeneko gunea osatu zuten lurraldeetara hain zuzen, zeintzuek orain dela gut,ira arte euskal hiztunak izan ziren (-ragoiko iparmendebaldeko herrietan 2$III. mendera arte euskaraz hitz egin zen) eta, gerora, hegoalderantz, Eurtziaraino, -ragoiko Erresumak musulmanen eskuetan zeuden lurraldeak konkistatzen zituzten heinean. /enintsulako iparraldeko erresuma kristauen errekonkistaren bitartez, beste hizkuntz erromaniko penintsularren zabalkuntza

iparraldetik hegoalderantz izan zenez (galiziera, asturleonera, gaztelania edo kataluniera), na#ar-aragoiera izendapena erabili ohi da Erdi -roko aragoiar hizkuntza izendatzeko, #ilologia- eta historiaikuspuntu batetik zuzena ez dena. -ragoiar hizkuntza Errio,an eta "a#arroako hegoaldean musulman konkistagatik, eta lurralde hauek, geroago, Kordobako Kali#errian eta Aaragozako 0a iberri musulmanaren barnean egon zirelako zabaldu zen, hortaz, hastapenean ezin da esan bere atorria "a#arroan zegoenik. -ragoieran hasierako e#e latindarra ez da hat,e hasperenduan bihurtzen gaztelaniaz eta gaskoiz gertatzen den bezala, zeintzuek bai hitz egiten hasi zirela euskaraz mintzatzen zen tokietan. 0au eta beste hizkuntza-#enomeno batzuk aragoieraren atorria "a#arroatik aldentzen dute, adibidez, 2I$. mendeko testuak daude zeintzuetan (afarroako erriberako familia musulmanak eta, hortaz, bertan oso sustraituak zeudenak, euskal hiztunak izaten jarraitzen zutela agertzen den. !estalde, kontuan izan behar da, aragoiar hiztun zen biztanleria gehiena "a#arroako Erresumaren barne egoten hasi zela, 2II. mendean euskal hiztunak ziren na#arrek hegoalderanzko errekonkista eraman zutenean. 0ortaz, aragoiar hizkuntzaren sorrera -ndalustar +oiko Earkan eman zen, eta ez "a#arroako Erresuman, edo euskal hiztuna zen hastapeneko -ragoiko Erresuman. -ragoiko euskaldunen erromanizazioari buruz, 0ues%ako hiria, Aaragozatik iparraldera dagoena, eta musulmanen menpean egon zena, -ragoiko iparraldeko gune-erromanizatzaile bat izan zen euskeraz bakarrik hitz egiten zen lurraldez inguratuta. Izan ere, e,istitzen den lehen euskararen debekapena Huescakoa da eta *+,-.ean eman zen. Bebeku-ordenantza honetan bere dokumentuekin sal-erosketei lege-izaera ematen zioten 0ues%ako artekariei euskaren erabilera debekatzen zitzaien, sal-erosketa aragoieraz egitea behartuz ,eta >0 soleko (aragoiar urrezko t,anpona) isuna arriz euskaraz egiten bazuten. Euskararen erabileraren debekatze hau, 0ues%ako -giritegi 0istorikoaren arabera, hiru mendeetan zehar egon zen indarrean, honek erkidego euskaldunaren sendotasuna agerian artzen du, eta baita e,istitzen zen euskaldunen kopurua ere, debeku hau horrenbeste luzatu zuena. 2II. mendean na#arrek errekonkista Ebroko erriberaraino eraman zutenean, bertan, antzinako euskal lurralde hauetan, populazio elebidun batekin aurkitu ziren, euskara zegoeneko ez zen lehengoko hizkuntza bigarrena baizik. eta lehen hizkuntza, andalustar markaren barnean mendeetan zehar egon eta gero, aragoiarra zen. 4rain dela gut,ira arte, Ebroko erriberan erromatar garaitik euskara desagertuta zegoela pentsatzen zen, orain, daukagun 2I$. mendeko testuen arabera sinismen hau guztiz okerra

dela dakigu, 2uterako Aljaman, mende honetan, izen arabiarra eta ezizen euskalduna zuten musulmanak agertzen baitira, honek, euskara, "a#arroako hegoaldeko muturrean, bisidodoen menpean, eta baita lurralde hauek -ndalustar Inperioaren barnean egon zirenean ere, hitz egiten arraitu zela #rogatzen du. "a#arroako Erresuman, gaur egun gertatzen ez den bezala, erromantze hiztunak ziren elebidunak eta ez euskaldunak, "a#arroako eguneroko hizkuntza, adibidez, bere hiriburuan, Iru3ean, 2$III. mendera arte, euskara izan zen. "a#arroako hegoaldeko populazio latindarretik erregearen laborariak eta kaletarren klaseak sortu ziren, 2III. mendean na#ar erresumaren zutabe ekonomiko eta politiko nagusienean bihurtuz, honek, beren hizkuntza, aragoiera, lehen latinez idazten ziren testu o#izialen idazketarako erabiltzea ekarriko zuen. 2I$. mendean, E'reu,-ko dinastia #rantsesaren gobernuan zehar, dinastia honetako Karlos II.aren zin egitean idiomate terre(lurreko mintzaira) #orma aipatzen da aragoieraz idatziriko zin egite testuan. bere semearen zin egitean, ostera, Ddiomate "a'arre terre ("a#arroako lurreko mintzaira) #orma erabiltzen delarik. "a#arroan aragoiera gut,iengo baten hizkuntza zenez ez zuen lingua na'arrorum-aren (nafarren mintzaira) ezizena hartuko, zeinarekin 556=.ean -ntso $I.a 8akitunak bere idazki batean euskal hizkuntza deitu zuen. Erdi -roan, "a#arroako Erresuman euskara eta aragoieraz gain okzitaniera eta #rantsesa ere hitz egiten ziren. /enintsulako na#ar lurraldean bizi ziren okzitaniarrak eta #rantsesak, "a#arroatik pasatzen zen Bone 8akueren bidea ekonomikoki bultzatzeko, "a#arroako erregeek ekarritako 4kzitaniako eta Frantziako na#ar lurraldeetako merkatariak ziren, beren #inkapena errazteko erregalia handiak emanez. +erora, "a#arroako koroaren erregalia hauek beste hiribildu batzuei zabaltzean euskal hiztuna zen populazioarekin nahasten amaituko zuten. -ragoiar hizkuntza, 2III. mendetik aurrera, apurka-apurka gaztelaniak ,urgatuko zuen (halere, 0ues%ako probintzian hitz egiten arraitzen da) gaztelaniaren dialekto bihurtuz. 2I$ mendearen amaieran 2$. mendearen hasieran "a#arroan aragoiera idatzitako hizkuntza bezala desagertuko zen, testuen idazketetan gaztelaniak ordezkatuz. +erora, 2$I. mendean, na#ar erresuma desagertu zenera arte gaskoiak gaztelania ordezkatuko zuen idazteko hizkuntza o#izial bezala. +aztelar-aragoiar dialektoa gaur egun Aaragozako 0a iberri

musulmanaren barnean egon ziren lurraldeetan hitz egiten da (Errio,atik hurbil dagoen -rabako hegoaldean, "a#arroako hegoaldean, -ragoiko erdi eta hegoaldean, eta Errio,aren zati batean) eta baita "a#arroako erdialdean ere, +aztelak "a#arroa konkistatu eta gero (2$I. mendean) dialekto hau iparralderantz zabaltzean. +aztela eta @eon, +aztela-Eant,a, $alentziar 0erria eta Eurtziako zati batean ere hitz egiten da, errekonkistan -ragoiko Erresumaren hegoalderanzko zabalkuntza dela eta. 0egoaldeko na#arrek edo gaztelar hiztun diren aragoiarrek paro,itonoki azentuatzeko oera daukate, batez ere, hitz proparo,itonoetan (Orboles L arboles. pO aro L pa aro). Euskaran gertatzen den bezala, esaldi bateko hitzak sintagmaren arabera ahoskatzeko oera daukate. eta ez espainieraz gertatzen den bezala hitzez hitz, hots, berba bakoitzak ahoskera aldaezina daukala. 0onen ondorioa aragoieran hitzak ahoskera ezberdina izatea sintagman daukan posizioaren arabera. Euskaran sintagmaren azken silaba beti leunki azentuatzeak (_) aragoieran sintagmaren azken silabako bokalea luzea ahoskatzea eragin zuenI Ga%telar!Aragoiar 5ialektoa El -l'aro 'iene a %asa `l'aro 'iene a ( el albOroo biZne a %asa %Osaa )

Ga%telania

Euskara -lbaro et,era dator (albOra et,Zra datar)

+aztelar hiztunek, adibidez, *pues* (euskarazI ba) hitzaren erabilera ugariaren ohitura galdu dute, gaztelar Erdi -roko testuetan ageri dena edo -meriketako gaztelanian eta !urgosko probintziako iparraldeko herrietan kontserbatzen dena. aragoiar dialektoko hiztunek, aldiz, ugari erabiltzen arraitzen dute eta, orokorrean, euskaraz hitz egitean *ba* hitza erabiltzen den kasu beretan. -ragoiar hizkuntzaren ezaugarriakI a) Euskal substratuaren eraginez p,t,k latindar bokalarteko gorrak kontserbatzen ditu (pes%adero L pes%atero), (gangrena L %angrena JharatustelaK ) edo (estado L estato Jestatua K ). euskaran ere berdin gertatzen da, adibidez, estatu edo kolpe hitzetan. Gaztelaniak, hastapenean, ezaugarri hau zeukan, baina, errekonkista hegoalderantz zabaltzean, bere sistema #onetikoak lenizio zeltikoa bereganatuko zuen, gor hauek ozen bihurtuz (b, d, g). !urgosko

probintziako iparraldeko herrietan, adibidez, ohikoa da pes%adero (arrain-saltzaile) esan beharrean pes%atero esaten arraitzea. b) Euskal #onetikan ohikoa den M l M-ren osteko gorren ozentzea (alto L aldo J garaia K )I Latina -lterare Euskara -ldatu

%) Euskaran ere ematen den r-ren aurreko bokale protetikoaI Espainiera Qeir Qelampaguear Latina Qationis Qomani%us Aragoiera -rreguir -rrelampaguiar Euskara -rrazoi Erromaniko

Gaztelaniak, gaskoiak (r9o JgaztelaniaK L arriu JgaskoiaK. ibai) eta

@leidako kataluniar probintzian hitz egindako pallarsetar dialektoak ezaugarri hau hitz batzuetan kontserbatzen dute, euskal sustratu komuna adierazten duenaI )taliera Quga Qan%are Espainiera -rruga -rran%ar Euskara Aimur -tera

Katalunier 6allarsera a Qebut ar -rrebut ar

Espainiera Qe%hazar

Euskara -rbuiatu

d) !okalarteko -ll-aren erorketa euskarazko (-l- L -r-)-ra hurbildu

daitekena ( a)uella JgaztelaniaK L a)uera JaragoieraK. hura ). -ntzerako bilakaera #onetikoa gaskoian ematen daI e) MeaM MiaM-n bihurtzea (relampaguear JgaztelaniaK Larrelampaguiar JaragoieraK. t,imista egin) euskal #onetikan berezkoa dena, eta baita hastapeneko gaztelanian ere agertzen zena ($alpuestako kartularioak)I Euskara +artzea Euskara 5ialektala +artzia

#) Ez dauka # L h-an bihurtzea, ohikoa dena euskal substratuan (hoz JgaztelaniaKL #oz JaragoieraK. igitai), honek aragoieraren garapenean iberiar substratuak izan zuen garrantzia azaltzen du, euskal populazioaren erromanizaziotik sortu ziren hizkuntzen ezaugarririk nabarmenena hasierako hitz hasieretan M#M-aren galera (gaskoian baita hitz erdian ere) eta MhM hasperenduan bihurtzea baita, gaztelanian eta gaskoian gertatzen den bezala. 0ortaz, aragoierak daukan euskal substratua, batez ere, euskal hiztuna zen -ragoiko iparralderantz zabaltzen zihoan heinean eskuratu zuen. g) Euskal substratuko gunetan ohikoa den baldintzazko mendeko perpausetan ahalezkoaren erabilera (*si dir9a eso* Jhori esan banuenK *si di era eso* Jhori esan banuK ). -ragoiar hizkuntzak euskarakada ugariak dituI muga, biz%arra (teilatuaren bizkarra), abar%a, arto (sasi hitzaren esanahiarekin) eta beste batzuk gehiagoI aborral, agNerro, anaDPn,aus9n, %a parra, %arras%a, %handro, %hordPn, magor9a , naDa, sabaDa, sarrio edo su%arrar bezalak oak. Coponimiari dagokionez, euskal toponimoen ehunekoek erromanizazioak eraman zuen bidea eta bere sendotasuna ezagutzea laguntzen diguteI -ragoi Aaharra (?=0), +uarako Eendilerroa (?50), ;obrarbe (?70) eta Erribagortza (?>0). 0ues%ako probintzian hamabi mila pertsonek aragoieraz hitz egiten arraitzen dute, aragoiar hiztunek #abla (*hizkera*) terminoa ere erabiltzen dute beren mintzairari deitzeko. /aradogikoa bada ere, egun indar gehiagoz aragoieraz hitz egiten den guneak ez ziren izan mintzaira honen sorlekua, baizik eta euskaraz hitz egiten zen

lurraldeak, zeintzuetan inposaketaren bitartez aragoieraz hitz egiten hasi zen. aragoiar hizkuntza sortu zen guneak, berriz, egun gaztelaniar hiztunak dira. -ntso 8akitunaren erregetzako na#arren nortasun-errea#irmazio honen hirugarren zutabea, mende bat aurrerago, -ntso "agusiaren testamentuan ezarri ziren na#ar mugak mantentzeko oldarki borrokatzea, geroago ikusiko dugunez, ezin izan zutena lortu. Eende honetan, +aztelako Erresumak, Eesetako ekoizpenei irteera emateko eta, era honetan, !ru as (Flandes)-ekin, eta beste europar portu batzuekin salerosteko, Kantauriko euskal portuak behar zituen, "a#arroako Erresumaren ahultasun politiko eta ekonomikoaz baliatuz azkenean lortu zituen. "a#arroa, +aztela eta -ragoiren artean hesitua zegoen eta ezin izan zuen arraitu hegoalderanzko errekonkista. !atez ere, arrazoi estrategikoak, Errio,a gaztelar nahien lehentasunezko ,ede bihurtu zuten, 55>5.etik, zegoeneko, Errio,an gaztelarrak inposatzea lortuz. "ahiz eta -ntso $I.a 8akitunak, eraginkortasunez, "a#arroako ekonomia eskasaren berregituraketa lortu, bere erresumaren mugak mantentzeko ahaleginak al#errikakoak izan ziren eta 55=F.ean +aztelarekin lurralde-banaketa bat paktatu behar izan zuen na#ar menpekotasun lurraldeak asko t,ikitzen zutenak eta gainera betirako. !izkaia eta Errio,a ez ziren gehiago na#ar eremuan barnean egongo eta urte gut,i gehiago mantendu ahalko ziren gainontzeko mendebaldeko euskal lurrak. Europar harreman ekonomikoen ipar-hego norabide berriek eta -kitaniako @eonorekin +aztelako -l#ontso $III.aren ezkontzak (55=0), -raba eta +ipuzkoa gaztelar espantsionismoaren lehentasunezko helburu berria bihurtzen zituen. Airikatzea mendearen azken urteetan areagotuko zenI +aztela eta -ragoiak "a#arroa elkarren artean banatzeko 55F<.ean :alataDud-en egindako itun berriak, na#ar erresuma inbaditzeko ateak irekiko zuen. baina, azkenean, aliatuen arteko mes#idantza porrotera eramango zuen. 0ala eta guztiz ere, hurrengo urtean, gaztelar gudarostea Crebi3un sartzen da, eta +asteiz inguratu eta setiatzen zuen, 5200. urteko urtarrileko lehen egunetan arabar hiria errendituz. Hrte berean, zehazteko zailak diren egoeretan, gaztelar erresumak Hdako lurrak (egungo Crebi3u), -raba, Burango (egun !izkaian), +ipuzkoa eta Bonostia (egun +ipuzkoako hiriburua) bereganatuko zituen eta, kronikak zehazten duten arabera, baita lurralde hauek babesten zituzten gazteluak ere. "a#arroako erregeak bere agindupeko lurrak, aldaketa gut,i batzuk kenduta ("a#arroa !eherearen galera, egun Frantziaren barne dagoena, eta -rabako hegoaldeko lurralde batzuk), gaur egungo "a#arroa penintsularra osotzen duten lurraldetara mugatuta ikusiko zituen. Cargoen gudak. -raba eta +ipuzkoaren konkista. !izkaia +aztelaren eremupeanI !izkaia izan zen lehen euskal lurraldea "a#arroako Erresumakoa izaten utzi zuena, 55=F.ean -ntso 8akituna, derrigortuta, +aztelarekin itun

batera heldu zenean na#ar lurralde batzuk emateko. Errio,a gaztelar koroara ane,ionatzen zen bitartean, !izkaia, berriz ere, aske zen, baina +aztelaren eremupean, bizkaitar aurrerria berrezarriz, ostera ere, gaztelarren aldeko 0aroko dinastiak gobernatuko zuena. -rabar lurraldea +aztelak inbadituko zuen 5200.ean, eta okupatuta 5>2 urte pasatu eta gero, gaztelar koroara ane,ionatuta izango zen. Eta azkenik, gipuzkoar kasuan, bere lurraldeak inbadituak eta ane,ionatuak izan ziren 5200. urtean. 2III. mendean +aztelak lurralde hauen kontrola hartu zuenean euskal historiaren arorik aztoratuenetarikoari hasiera eman zitzaion. Eende honetatik, 2$I. mendera arte, etengabeak izan ziren euskal herrialdeen kontrola lortzeko lehian ari ziren targo ezberdinen arteko borrokak. +anboatarrak eta oinaztarrak mendebaldeko euskal herrialdeen kontrola hartzeko lehian zeuden targoak ziren. "a#arroan, berriz, lehia hau agaramontarren eta beaumontarren artean izanez. +anboatarrak "a#arroako koroari leialak ziren. oinaztarrak, aldiz, +aztelari (hala ere, leialtasun hauek, koroa bati edo besteari, batzutan aldatu egiten ziren targo bakoitzaren interesen arabera). @oiolako ;an Ignazio gipuzkoarra oinaztarra izan zen, apaiza izan baino lehenago soldadua izan zen, eta "a#arroako gaztelar konkistan parte hartu zuen. "a#arroako patroia den ;an Frantzisko 2abierkoaren #amilia, berriz, agaramontarra zen, eta beaumontarrek bultzatzen zuten gaztelar konkistaren aurkakoa. ;antu hau ume bat zen bakarrik gaztelarrek "a#arroa inbaditu zutenean eta, bere #amiliarekin, bere lurretatik ihes egin behar izan zuen. 4inaztarrak askotan gaztelar monarkiaren eskuineko eskua bihurtu ziren. -rabar oinaztarren ondorengoa zen Eendiotza kardenal bat ikusten dugu, etorkizunean, errege katolikoak izango zirenen arteko ezkontzaren elizkizuna egiten, ezkonberrien odolkidetasunaren aurka oanez. 0urrengoko hamarkadetan mendebaldeko euskal nobleziaren lankidetza gaztelar monarkiarekin geroz eta sendoagoa izango zen. -dibidez, Felipe II.aren erregetzan, Espainiar Inperioaren goren unean, 2$I. mendean, euskaldunek espainiar gortearen eta inperioko kolonien administrazioa monopolizatzen dute. +arai honetan zehar, historikoki okerra zen orokortze bat eman zen euskaldunak, kantabriarrak eta iberiarrak asoziatuz, espainiarren atorrizko hizkuntza eta kultura bezala euskara eta euskal kultura kontsideratuz, eta are euskal #oruak espainiarren antzinako legeak bezala, euskal lege batzuk espainiar monarkiak errespetatu eta babestu behar zituenak espainiartasunaren adierazgarririk

nabarmenenak baitziren. Euskaldunek Espainiaren esentzia irudikatzen zuten, Espainia menderakaitza, kantabriarrak, $rromatar !nperioa berak ere garaitu ezin izan zituenak, honen #roga, garai horretako okerreko sinismenen arabera, euskaldunek beren milaka urteko hizkuntza hitz egiten arraitzea. Espainiarra eta euskalduna zenaren arteko asoziazioa maila batera heldu zen, Esteban +aribai erregekronikari gipuzkoarrak Felipe II.aren genealogia egin zuenean kantabriar menderakaitzekin ahaidetu zuela, espainiar monarkia erromatar garaiko kantabriarrekin lotuz, honela, errealitate historiko bat irudikatu nahi zen zeinean espainiarrak beste populu batzuk menperatzeko aioak ziren baina inoiz ez menperatuak izateko.

&errialdea 7argoa 4inaztarrak Araba

7argoaren Egoit%a Eendiotza

+anboatarra +ebara k 4inaztarrak Eu,ika-!utroe +anboatarra -benda3o k 4inaztarrak @azkao

Bi%kaia

Gipu%koa +anboatarra 4laso k !eaumontarr $iana ak @erin -garamontar /eralta rak Cutera

*a.arroa

2III. mendera itzuliz, ganboatar eta oinaztar targoen arteko etengabeko borrokak oso bortitzak izan ziren, hauetan ende askok parte hartuz. Aapalduenak, batez ere, nekazariak eta hiribilduetako biztanleak ziren. Cargoen sorrera ez dago oraindik oso argi, historialariek targo hauen sorreraren data eta arrazoiei buruz bat ez etorriz. !atez ere, 2III. mendeko lehen laurdena ezartzen da zegoeneko euskal noblezia eta, orokorrean, euskal gizartea bi targo hauetan banatuta zegoen unea, eta 52=5.a, hauen arteko lehen guda haundia gertatu zen urtea.

Euskal gizartean gertaturiko zatiketa honen sorreraren arrazoia bi zergatiei egozten zaioI mende honetan gertaturiko krisi ekonomikoa, orobat "a#arroaren barne ez egotearen aldeko eta kontrakoen arteko euskal noblezian sorturiko polarizazioa. 0istorialari gehienen aburuz targo bien harteko liskarrak -rabako Hlibarriko elizan azotako gertaera batek piztu zuenI Elizan hogeita hamar egunetan zehar sutan egoteko, kandela haundi bat eramaten ari ziren anda haundi baten gainean, eta prozesioan kandela akonpainatzen zutenek opariak eta ohiko otoitzak egiten zituzten. Kandela lau pertsonek eramaten zeudela, mendia igotzean, atzean zihoazenak nekatuta zeudela ke,atu ziren, beren aurreko kideei esanezI *daruagaz oinaz*. eta aurrean zeudenek erantzun zietenI *gaindik bihoa*. -zken hau esan zutenen aldekoek ganboatarren targoa osatu zuten eta aurrekoa, aldiz, oinaztarrena. !ien arteko liskarra, hortaz, -raban hasi zen eta, oso azkar, !izkaiara eta, gero, +ipuzkoara zabalduko zen. Cargo bakoitza leinu ezberdinez osatuta zegoen, -haide "agusi bat buru zutelarik. +aztelar koroari, askotan, gertaerek gaindi egin zizkion, "a#arroari harrapatutako lurraldeetan ordena ipintzeko ezgai sentituz. +une honetan +aztelaren politikak hiru zutabe izan zituenI !akearen bermatzaile bezala aldarrikatuI boterea adesteko lehian zeuden bi targoen artean oreka lortu, alde batetik, etengabeko targo-gudetan zeuden lurraldeak baketzeko eta, era berean, ganboatarrek kontrola ez hartzeko, bestela mendebaldeko euskal lurraldeak, ostera ere, "a#arroaren barnean egongo ziren. "a#arroak inoiz ez zuen uko egin mendebaldeko Euskal 0erria na#ar erresumaren barne egoteari, na#ar koroak lurralde hauek Itsasaldeko "a#arroa kontsideratzen baitzuen, eta lurralde hauen legezko abe. 0orregatik, ganboatarren mat,inadak lagunduko zituen lurralde hauek berreskuratzeko. hala eta guztiz ere, bere ahaleginak al#errikakoak izan ziren oinaztarren eta +aztela boteretsuaren aurka. "ahiz eta denboran zehar "a#arroak Errio,ako zati bat eta -rabako eta +ipuzkoako ekialdeko lurralde

batzuk birkonkistatu ahal izan, +aztelak azkar berreskuratuko zituen. !iztanleentzat aurrerabide bezala aldarrikatuI +aztelaren birpopulatzean ehundaka arabar, bizkaitar eta gipuzkoar parte hartu zuen, hauengandik asko targoen gudetatik ihes egiten, gaztelar koroak emandako laguntza abantailatsuez baliatuz. honela, mendebaldeko euskaldunek +aztelari gehiago begira zezaten "a#arroari baino. /rebenda abantailatsu honei esker mendebaldeko euskaldunak Euskal 0erritik hain urrun zeuden +ranadako probintziako @a Aubia edo Eurtziako @os Hrrutias bezalako herriak eraiki zituzten. Euskal kolonoek populaturiko gune hauetan euskaraz hainbat mendeetan zehar hitz egin zen, eta lurralde hauetako euskal abizenak oraindik kontserbatzen dira. +aztela aukeren lurraldea zen eta aukeren lurraldea bezala aldarrikatu nahi zen, gerora, -merika izan zen bezala. "a#arroak, berriz, bere ekonomia- eta lurralde-zabalkuntza geldituta ikusten zuen. Euskal askatasunen bermatzaile bezala aldarrikatuI +aztelak #oruetan ezarritako euskal askatasunak kontserbatu zituen, eta hauetan sakondu zuen, garai honetan zehar euskal foru sistemaren instituzionalizazioa garatuz. +aratze honetan zailtasun haundiena gobernu erakunde ezberdinetan oinaztarren eta ganboatarren arteko oreka lortzea. +aztelak hiru mendeetan zehar lurralde hauek baketzeko eta kontrolpean izateko egin behar izan zituen *ehozirilanak*, ez zuten bakarrik gaboatar targoaren boterea ahultzea lortu, baita oinaztarren boterea ere, zeren azken hauek, nahiz eta gaztelarren aldekoak izan, beren botere nahiek gaztelar interesentzat kaltegarriak ziren. 0onela, +aztelak, apurka-apurka, gaztelar erret-aginpidea egungo Euskadiko lurralde guztietan irmotzea lortuko zuen. Cargo-guden gertaera esanguratsuenetariko bat 57>5. urtean !izkaian azotakoa dugu. +arai honetan, targoen artean akordio batera heltzeko ezintasunak, !ilboko

0iribilduan alkate bi egotera behartuko zuen. 0ortaz, alkate bat oinaztarra zen eta bestea ganboatarra. Ezohizko egoera hau 5775.era arte luzatu zen +aztelako 8oan II.a erregea, eta !izkaiko hogeitabigarren aunak, alkate bakar bat izendatu zuenera arte, targo bien buruzagiei heriotzazigorra ezarriz. 0ala ere, oinaztarren eta ganboatarren arteko liskarrak arraitu egin zuten, eta 0enrike I$.a eta !izkaiko 22III. aunaren erregetzan (5757-57=7) momentuz liskar hauek amaitu ahal izan zituen. Errege bera 575=.ean bere aurerrira oan behar izan zuen, gunea baketzeko Ermandadeak (nekazarien elkarteak, hiribilduko biztanleak eta -haide "agusien aurkako kapare batzuez osatutakoa) zuzenduz, targoen gotorleku nagusiak suntsituz eta -haide "agusi asko gartzelaratuz edo +aztelara erbesteratuz. 0onela, 576<. urtean !ilboko Kontze uak targokide batzuk hiribilduan zituzten et,eak suntsitu zituen. 0auen artean oinaztarren targoko abenda3uarrena eta basurtuarrena. Cargo-gudak 2$I. mendean amaitu ziren, -merika aurkitzean, eta +aztelak penintsulako "a#arroa konkistatzean, ekonomia- eta gizarte-parametro guztiak aldatu zirenean. -haide "agusiak targo-guden buruzagiak izatetik euskal burgesia berria osatzera pasatuko ziren, merkatariak eta -meriketaranzko untziak eraikitzeko sustatzaileak, kostaldeko hiribilduetan #inkatutako burgesia baten sorrerari lehen urratsak emanez. +arai haietan, 2III. mendean, +aztela eta -ragoi ez ziren bakarrik latindar hiztunez osatutako lurraldeak, baita euskal hiztunez osatua, "a#arroa bezala. eta bere biztanleek +ar%9a (+artzea), ;an%ho (-ntso), 8imeno (2emeno), Hrraka, Coda (Cota) edo $elas%o (!elaskoM!erasko) bezalako euskal atorriko izenak zituzten, na#arrenak bezalakoak, hiru erresumen arteko loturen adierazgarri. 4rduan ba, hasieran, euskaldunak +aztela edo -ragoiren barne egoteak hizkutza-, kultura- edo gizarte-ikuspuntu batetik ez zuen suposatu inolako eragozpenik. 4iakastron (dokumentu historikoetan 4ia-%astro bezala idatzita agertzen dena (22), Errio,a +araian), gainera #onemiliaga )ukulako Eonastegitik hurbil dagoena, ohitura zuzenbidearen sorburu zuten #aza3a edo lehengo gaztelar epaileen epai batean, alkateak 2III. mendean, gut,i-gora behera 52>F. urtean, epaiketa batean parte hartzeko !urgosetik etorritako merino bat (poliziaren buru edo erret-#untzionarioa) at,ilotzeko agindua eman zuen, +aztelako erregeak emandako hiribilduko #oruen arabera ezinbestekoa baitzen horretarako euskal hiztuna izatea, eta euskaraz ez akiteak hiribilduko legeak iraintzea suposatzen zuen. !este historialari batzuen aburuz, ostera,

ez dute gaztelania zaharrean idatzitako testu hau era berean interpretatzen, eta 4iakastroko alkatea, epaiketa euskaraz egitea e,i itzean, oikastroarrek eskubide hori beren #oruan ezarrita baitzeukaten, eskubide honen berri ez zuen +aztelak bidalitako merino-ak gartzelaratu zuenI ,Esto es por .a%an8a 3ue el Al/alle de $ia!9astro -and: prendar 5; <orial 3ue era <erino de 9astiella2 por3ue =u%gara 3ue elo-e de $ia! 9astro si le de-andase o-e de .uera de la >illa o de la >illa2 3ue el re/udiese en Bas/uen/e; Et de si sopo 5on <orial en 4erdad2 3ue tal .uero (aban los de $ia!9astro2 e -andol de+ar e de+aronle luego2 e 3ue =u%gase su .uero, (*0istoria de la @egisla%iPn D re%ita%iones del dere%ho %i'il en Espa3a*, -malio Eari%halar eta :aDetano Eanri)ue, Eadril 5<6<) (22) 4ia euskal hidronimotik (*ohea, ibilgua*, espainieraz egun 4 a deitzen dena) 4iakastro euskal toponimoa dator (euskal gramatika arraituz espainierara 4 a%astro bezala egokitu zena), eta baita gaur egungo @a Qio a ere (50FF.ean +aztelako -l#ontso $I.ak Eiranda de Ebrori emandako #oruan Qioga - rioia ahoskatuta- bezala idatzita agertzen da), hastapenean Qio a (*r9o 4 a*, euskaraz *4ia ibaia*) toponimo latindarra erabiliz ibai honek zeharkatzen zuen herri eta haranak izendatzeko. Errio,a espainierazko Qio aren euskarazko egokitzapen #onetikoa da. Euskal herrialdeek #oruak kontserbatu zituzten (2>), zeintzuekin gabe +aztelaren barne egotea ezinezkoa izango zen. Erresuma honek euskaldunen artean #oru-sistema oso sustraitua zegoela ikustean, #oru hauek mantendu eta garatu zituen erresumaren barnean autogobernatzen arrai zitezen. +aztelako erregearen betebeharra zen, koroatze ostean, euskal herrialde bakoitzara etortzea bere Forua men egitera, eta zin egitera. (2>) Euskal #oru-sistemaI Forua euskal herrialdeetan indarrean egon den zuzenbide-antolakuntza da. -rau ezberdinez osatutako lege orokorra eta, era berean, lege konstituzionala eta kode zibila, penala eta prozesala. Benbora aurrera oan ahala, euskaldunen artean sustraitu ziren usadio eta ohituretatik sorturiko legea dugu. Euskal Forua Europako sistema politiko demokratiko lehenetariko bat izan zen. Europako beste erakunde batzuk baino askoz lehenago, euskal herrialde bakoitzako !iltzar "agusiek, zegoeneko, Erdi -roan, 0abeas :orpus, hots, oinaze debekua, edo Kaparetasun Hnibertsala (27) bezalako baliabide demokratikoak garatu zituzten. !izkaian, adibidez, Foru-!aimenaren bitartez Foruaren aurka zihoan !izkaiko 8aunaren erabaki guztiak baliogabetzen ziren. (27) Kaparetasun HnibertsalaI auzokide eta biztanleen arteko berdintasun zibila ezartzen du, honen ondoriorik garrantzitsuenak hauei oinazea emateko debekua edo zerga-salbuespena. 0ortaz, aunen eta basailuen arteko desberdintasuna desagertzen zen. Era

berean, soldadutza baldintza batzuen arabera arautzen zen. !izkaitarrak, adibidez, !izkaiko 8aunari @uiaondon zegoen Ealatu Auhaitzeraino (!izkaiko muga) arraitzea derrigortuak zeuden. handik harantzago, gizon askeak zirenez, soldata aso behar zuten. 52>7.ean, -ntso $II.a -zkarrarekin "a#arroako dinastia euskaldunak hil ziren. Errege honek 5252.ean musulmanen aurka "a'as de Colosa-ko gudan borrokatu zuen garaipena lortuz. +uda honetatik dator ,emenoiztarren Arrano 'eltza euskalduna ordezkatuko zuen egungo "a#arroako armarriaren atorriari buruzko mitoa (25). 52>7. urtean, errege hau hiltzean, na#ar koroa :hampagne et,eko Ceobaldoren eskuetara pasatuko zen. (25) "a#arroako gaur egungo armarriaI hondo gorri baten gainean arritako urrezko kateez osatuta dago, kate-mailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean esmeralda bat dutelarik, eta ororen gainean, berriz, errege koroa, "a#arroako antzinako erresumaren ikurra. Iraganeko historialariek, egun dauzkagun datu historikoak ez edukitzean, armarriaren atorria azaltzean garai horietan zeuden mitoez betetzen zuten, honela armarri honen sorrera 5252.ean ezartzen zuten, -ntso $II.a -zkarraren armarria izango zelarik, eta berarentzat hartu zuena, penintsularen errekonkista garaietan, "a#arroa, +aztela eta -ragoiko erregeek gerlari musulmanak "a'as de Colosan (oraingo 8aengo probintzian) garaitu zituztenean. -rmarriko kateak Eiramamolin !erdea errege mairuaren denda inguratzen zutenak izango ziren, mitoaren arabera, -ntso -zkarrak berak bere ezpatarekin hautsi zituenak, eta erdian dagoen esmeraldak garaituriko errege mairuak durbantean zeramana irudikatuko zuen. -ntso -zkarrak irudi hori aukeratuko zuen bereizgarri heraldikotzat, ordura arte erabiltzen zuen Arrano 'eltzaren ordez. 5F50.ean Foru Biputazioak, mito honetan oinarrituta, egungo diseinua onartzen du "a#arroako armarriaren modelo o#izial bezala. +aur egun daukagun dokumentazioaren arabera argi hautematen da azalpen hau ez dela errealitatearekin bat etortzen, heraldikan eta katedraleen apainketan euskaldunen artean asko erabilia izan den euskal izarra eta blokatuaren (ez apurtzeko na#ar guda-armarrietan erabilitako erre#ortzua, geroago karbunklo baten moduko it,ura hartuko zuena) arteko asoziaziotik sortutako armarria baino ez baita. Karbunklo hau, azkenean, na#arren ikurrik adierazgarriena izaten amaituko zuen eta, hortaz, "a#arroako Ceobaldo II.aren armarria eta, etorkizunean, na#arren armarria. Aortzi puntadun euskal izarra, bi muturrak behekalderantz dituen ilargierdia eta lauburuabezalako

eguzki-diskoak, euskal ikurrik zaharrenetarikoak dira. Ikur hauek euskal !urdin -rotik aurki ditzakegu, adibidez, eguzki-diskodun Eikeldiko idoloan. baina, batez ere, erromatar garaitik gaur egunera arteI hilarrietan, t,anponetan (Kalagorri baskoiko ilargierdia izarrarekin), eta baita herri eta #amilien armarri heraldikoetan ere. -dibidez, euskal izarra, beste euskal udalerri askoren artean, @izarra, Iru3eko "abarreriako !urgua, -tarrabia eta Irunberriko udalerrien armarrietan aurki dezakegu. -urrerromatar garaietatik, ilargierdi eta izar euskaldunak elkarturik, askotan, irudian agertzen den bezala irudikatuak dira. Irudikapen honek, uste denez, -rtizarra eta ilargiaren kon untzioa irudikatzen dute, hortaz, "a#arroako armarria -rtizarraren irudikapenaren bilakaera izan liteke. 8ose Eoret Eendi aitak (2$II. mendeko esuita eta historialari iruindarra) bere -nnales del QeDno de "a'arra-n Arrano 'eltza -ntso $II.a -zkarra-ra arte (55F7-52>7) "a#arroako erregeen ikur pertsonala izan zela esaten du. Ikur honen erabileraren iraupenari buruz eztabaida haundia dago, honen erabilera bakarrik -ntso $II.aren erregetzan idatzitako erre#erentzietan edo erret-zigiluan aurkitu baita. -ntso $I.a 8akitunaren zigiluan, -ntso $II.aren aita izan zena, ezpata eta armarria eramaten dagoelarik zaldi baten gainean agertzen da. -rmarri honetan, lehengo aldiz, izar it,uradun blokatua (erre#ortzua) agertzen da, zeinari es#erat,o batzuk gehitzen zaizkion. -ntso $II.ak ondorengorik ez izatean, -ntso $I.aren bilobak, Ceobaldo I.ak, na#ar tronuaz abetu, eta bere aitonaren zigiluarekin antza haundia eta armarri blokatu berbera zuen zigilua berea egin zuen. !ere oinordekoa "a#arroako Ceobaldo II.a izan zen, eta bere erregetzan, garai haietako heraldika arraituz, blokatu hau, zegoeneko, karbunklo batean bihurtu zen, bere esmeralda eta es#erat,odun barrat,oekin, erregearen zigilu bihurtuz. Aigilu hau bere armarria bilakatuko zen eta, denbora aurrera oan ahala, "a#arroako armarria. Esmeralda eta es#erat,odun hastapeneko karbunklo hau i,ten eta karratu it,ura hartzen oango zen. 2$I. mendean, "a#arroaren gaztelar konkista gertatu eta gero, es#erat,odun barrat,o hauek, azkenean, egungo armarriko kateetan bihurtuko ziren. -ntso $II.a -zkarraren garaian, Israeleko toki santuak berreskuratzeko, eta Islam-aren zabalkuntza gelditzeko asmotan, beste europar erresuma batzuekin batera, na#ar espedizio garrantzitsuenak hasten dira. @ehena, arestian aipatu duguna, errege honek, 5252.ean, "a'as de Colosako batailan

parte hartu zuena. !igarren espedizioa, ;eigarren +urutzadan murgilduta, bere ondorengoak, Ceobaldo I.ak, @ur ;antura aurrera eraman zuena (52><5272), espedizioa "a#arroatik irten, /arisera heldu, hiri honetatik Earsellara, bertan itsasoratu eta Esminaraino (egungo Curkia), eta handik 8erusaleneraino heldu zen. -zkenik, Ceobaldo II.aren na#ar espedizioa (52=0), Aortzigarren +urutzadan (historialari batzuek zazpigarrena bezala kontsideratzen dute), Earsellatik irten zuena ;iriaraino, gune haietan estatu gurutzatuetatik geratzen zenari laguntzeko. gurutzada honen ibilbidea, azkenean, Cusinera desbideratuko zen. "a#arroan erreinatu zuten #ratses, okzitaniar eta gaskoi atorriko dinastia ezberdinen arabera, koroaren lurraldeak, garai ezberdinetan, #rantses, okzitaniar eta gaskoi lurraldeekin handituko dira. :hampagne-ko dinastia #rantsesarekin na#ar aginpidearen barnean Frantziako ipar-ekialdean dauden @orenako mugaldeko lurraldeak, eta baita Eeau,, /ro'ias eta :halons ere zeuden. E'reu,-ko dinastia #rantsesarekinI Eortain, :herburgo, !eaumont, Eureu,, @anguerille eta Etampes-ko Frantziako ipar-mendebaldeko lurralde normandiarrak. -ngulemako lurraldea, Frantziako erdian. Eontpellier, Frantziako ipar-ekialdean. eta !iarno, gaur egungo Auberoako herrialdea bere baitan zuena. Foi,--lbret-ko dinastia gaskoi-okzitaniarrarekinI -lbreteko lurralde gaskoiak, +uiena okzitaniarra, @imoges eta /erigord bere baitan zuena, !igorrako lurralde gaskoia eta egungo -ndorraren gainean dagoen Foi,-ko okzitaniar lurraldea. 52><.-5270.ean "a#arroako Foru Aaharra idazten da. Erresumaren lehen konstituzio idatzia. 52=7.ean, 0enrike I.aren heriotza geroztik, "a#arroa #rantses koroaren barnean egotera pasatu zen. 5>2<.ean "a#arroa #rantses koroatik banatu zen. E'reu,-ko 8oan eta Felipe "a#arroako erregeak izango ziren. 0amaika urte geroago Ehun Hrteko +uda hasi zen Frantzia eta Ingalaterraren artean. 8oan 0arokoa, !izkaiko auna, 5>=F.ean +aztelako errege bihurtzen da. !izkaiak, bere borondatez batua, bere buru abetza mantentzen du, +aztelako erregeek eta, era berean, !izkaiako aunek +ernikan zin egitean adierazten den bezala. 5752.ean bizkaitar legedia biltzen duen 'izkaiko Foru Aaharra idazten da. !ost urte geroago +aztelako 0enrike I$.ak Gipuzkoako Ermandadearen 4rdenantzen Koadernoa onartzen du. !itartean, 576>.ean, Arabak egingo zuen, -rabako Ermandadearen kapitulatua idatziz. 576>.ean @uis 2I.a Frantziakoa eta 0enrike I$.a +aztelakoaren artean hizketaldia izan zuten, "a#arroa erresuma bien artean banatzeko. 57<>.ean, Katalin Foi,-koak, !iarnoko #amiliakoa, "a#arroa oinordetzan hartzen du.

5557.ean &apurdiko Forua idazten da, 5520.ean %uberoakoa, eta 560=. eta 56>2. urteen bitartean (afarroa 'eherekoa. 57F2.ean :olon-ek -merika ediren zuen, aurkikuntza honetatik aurrera euskaldunen bizitzeko era, eta baita espainiarrena ere, guztiz aldatuko zen. "ahiz eta euskal populazioa t,ikia izan -meriketako lurraldeen aurkikuntzan, eta konkistan, euskal ekarpena oso nabarmena izan zen. +arai guztietako itsasketa-balentria haundiena egin zuena 8uan ;ebastian Elkano, +etarian (+ipuzkoa) aioa, lehengo aldiz munduari bira emanez. @ope -girre konkistatzailea, zeinaren tiranokeria eta ankerkeria nabarmenak ziren, -ndes mendietatik Eara3Pn eta -mazonas ibaietara aitsi zen, itsasora irten eta handik $enezuelako kostaldean dagoen Eargarita uhartera iritsi zen. 8uan Aumarraga Ee,ikoko lehen apezpikua izan zen, indiarren de#endatzailea, Karlos $.a erregeari egin zion gutuna giza-eskubideen de#entsan historian zehar idatzi diren agiririk garrantzitsuenetarikoa dugu. Irala euskaldunak /araguaD kolonizatu zuen, Fran%is%o Ibarrak mendebaldeko Ee,iko, Filipinak, @egazpi eta Hrdaneta euskaldunak. 2$III. mendean +ipuzkoar Konpainiaren zeregina $enezuelaren sorkuntzan ere erabakigarria izan zen. -meriketako hispaniar populuen emantzipazioaren buruzagirik unibertsalena eta inspiratuena ;imon !olibar izan zen, euskaldunen ondorengoa zena. Hrdaneta eta -rizmendi, sortzen ari zen $enezuelako mendebalde eta ekialdeko muturretako buruzagiak ziren. -merikar emantzipazioko gudako buruzagi erregezale azkenekoa eta basatiena, zeina /eru +araian hil zen merezi ez zuen errege batengatik, /edro 4la3eta euskalduna izan zen. -rrazoi askorekin Eiguel Hnamuno euskaldunak -meriketako hispaniar populuen sorkuntzan euskal presentzia ikusten du, haien pertsonalitate historikoaren #aktore nagusi bezala. Eta berea esan dezakegu -rgentinari buruz, non 8uan +arai euskaldunak behin betiko !uenos -iresko hiria eraikizuen, eta baita iparralderago ;anta Fe ere. Euskaldunen ondorengoa zen Esteban Et,eberria, argentinar literaturaren sortzailea bezala kontsideratzen da. Euskal abizenak ohikoak dira panpar toponimian. Cernuko kostaldean euskal kolonoek baleak ehizatzen zituzten, historialari batzuen aburuz, :olon -meriketara oan baino mende bat lehenago. 4rduan, 57F=.ean, 8ohn :abot-ek :olon-ek ediren ez zuen espezien ibilbidea iparraldean aurkitzea saiatu zen. +eno'an aioa, :abot konbentzituta zegoen britaniar koroak ibilbide berri honen aurkikuntzan inbertitu nahiko zuela. !akarrik >5 egun pasatu zirenean, :abotek lurra aurkitu zuen, baina ez zen -sia. Ediren zuena arrantzan egiteko kostalde ezin hobea, bakailaoz gainezka zegoena. "ahiz eta bertan 5000 arrantza-untzi euskaldun baino

gehiago egon, :abotek lurra Ingalaterrarentzat eskatu zuen. Eztabaida haundia dago historialarien artean euskaldunak -meriketara :olon baino arinago ala beranduago heldu zirenari buruz. +ra%ia-ren aburuz, euskal arrantzaleak (zehatz-mehatz bizkaitarrak) Cernura :olon -merika aurkitu baino 70 urte beranduago heldu ziren, eta horra oateko arrazoirik nagusiena balea baino gehiago bakailaoa izan zen. 2$I. mendean erre#orma katolikoak egun batzuetan haragia ateko debekua egitean arrainaren kontsumoa igo egin zen, eta ibilbide luzeetan hobeto kontserbatzen zen arraina bakailaoa zen. 5725.ean Karlos III.a hiltzean, "a#arroa erakunde-krisi sakon batean murgilduta zegoen, baita erresumaren kontrola edukitzeko targoen arteko norgehiagokak sarrarazia ere. 2$I. mendeko lehen harmarkadan "a#arroako Erresumak iraganean izan zituen lurraldeetatik bakarrik "a#arroa +araia (gaur egun Espainiaren barne) eta, bestalde, "a#arroa !eherea eta !iarno (egun Frantziaren barne) kontserbatzen zituen. "a#arroa aurreguda-zibil egoeran zegoen beaumontarren ("a#arroako iparraldean eta mendebalerdian) eta agaramontarren (hegoaldean, Ebroko erriberan, eta "a#arroako eki-erdian) artean. "a#arroan Katalin eta 8oan -lbretekoak erreinatzen zuten, eta hauei Fernando Katolikoak @uis 2II.a errege #rantsesaren aurkako itun baten parte hartzeko gonbidatu zien, emaitzik izan gabe. Izan ere, "a#arroako erregeak bai Frantzia eta baita Espainiaren beldur ziren, inguratzen zituen bi potentzia haundiak. eta azken hauek, era berean, na#arren lurralde t,ikia ane,ionatzea nahi zuten, ez beren lurraldeak haunditzeko baizik eta, batez ere, etsaiarekin ituna eragozteko. Egoera honetan, Fernando Katolikoak !lois-ko hitzarmenaren berri izan zuen, Frantzia eta "a#arroaren artean sinatua 5552.eko uztailak 5<an. 0itzarmen hau katolikoaren interes politikoen aurkakoa zenez, berehala "a#arroa inbaditu zuen beaumontarren laguntzarekin (Katalin eta 8oan -lbretekoaren aurkakoak zirenak, zeintzuek agaramontarrek sostengatzen zuten), orobat Gaztelaren barne zeuden mendebaldeko euskaldunena ( 2III. mendetik gipuzkoarrak eta arabarrak 2I$. mendetik ) edo Gaztelaren eremupean zeudenena (!izkaia 5556.ean +aztelara ane,ionatua izan zen). -lbako dukeak Iru3earen errendizioa lortu zuen (5552.eko uztailak 25an), eta nahiz eta #rantsesak erresuma berreskuratzen saiatu, laster bertatik oan ziren. !eaumontetarren planen barnean "a#arroako Erresumaren desagerketa ez egon arren, 5555.ean !urgosen +aztelako +orteek "a#arroako koroa gaztelar tronoaren barne sartu zuten. Eonarkia bakoitzak bere lege, lurralde eta gobernuen berezitasunak mantenduko zituztela, eta "a#arroa lurralde, zuzenbide, epaiketa eta gobernu aldetik beste espainiar monarkiekiko erresuma bereizia zela onartu zen. Eransteak maila berean zeuden bi erresumen batasuna ekarriko zuen, na#ar #oru eta legeen berariazko onarpenarekin. 5522.ean -maiurren espainiar inbasioaren aurkako azken

aurre-egitea ematen da. 55>0.ean "a#arroako erregeak, berriz ere, Espainiako Karlos I.ak utzitako "a#arroa !eherea okupatu zuen. 55<F.ean "a#arroako 0enrike III.a ] "a#arroa eta Frantziako Erregea ^ bihurtzen da 0enrike I$.aren izenarekin. 5620.ean @uis 2III.ak, "a#arroa eta Frantziako erregeak, batasun ediktu baten bitartez, "a#arroa #rantses korora batzen zuen, hala ere na#arrek ez dute hau onartzen eta beren ordezkariak /aben dituzte. 56>5.ean !izkaiak kataluniarren eta portugaldarren mat,inada independentistaz baliatuz bera ere independentzia lortzen saiatzen da. hala ere, nahiz eta /ortugalek independentzia lortu, mat,inada bai Katalunian eta !izkaian ere zapaldua izan zen. 565F.ean /irinioetako hitzarmenaren bitartez, @uis 2I$.ak artean espainiarrak okupaturik zeukaten hegoaldeko "a#arroarekiko zituen eskubideei uko egin zien. Frantses monarkiak aunek beren eskubideak berreskuratzeko politikak eraman zituen aurrera, hauek Auberoako betiko erakunde ekonomiko eta politikoen aurka zeudenez, 5665.ean herrialde honetako batzuk mat,inatu egin ziren !e3at +oihenet,e *Eatalaz* buru zutelarik, mat,inada zapaldua izan zen eta Eatalaz e,ekutatua. Elizondoko ("a#arroa) hitzarmenaren bitartez, 5=65.ean, Espainia eta Frantziako erregeek beren erresumen arteko muga na#ar piriniar lurraldean ezarri zuten, hitzarmena ez da abian ipiniko iparralde eta hegoaldeko na#arren protestengatik. 5=<F.ean iraultza #rantsesak Auberoa eta @apurdiko #oru-erakundeak kendu zituen eta, era berean, "a#arroa !eherea ane,ionatu, zeinaren ordezkariek ez zuten parte hartu nahi izan $ersallesko parlamentuko biltzarretan. 5=F0.ean, ipar euskaldunei beren nortasuna ukatzen zitzaielarik, /irinio!ehereakeko Bepartamentua sortzen da (egungo /irinio -tlantikoak), @apurdi, "a#arroa !eherea eta Auberoako herrialdez osatua, eta baita !iarnoko eskualde gaskoiaz ere. Espainiako tronuaren borroka dinastikoan, Isabel (5<>>.ean hildako Fernando $II.aren alaba legitimoa) liberaleekin aliatu zen isabeldarren targoa sortuz. :arlos Earia Isidro de !orbon (Fernando $II.a erregearen anaia), absolutista zena, berriz, #oru-erregimenen desagerketaren aurka zeuden #oralisten tesiekin aliatu zen, karlismoa eta targo karlista sortuz. Euskal gatazka karlista #oru-erregimenak mantentzearen aldeko ala aurkakoen arteko gizarte-tentsioez baldintzatuta egon zen. "ekazaritzaabeek mantentzea nahi zuten. batez ere, hirietan bizi ziren merkatariek, ostera, #oru-erregimenak kentzea ala aldatzea nahi zuten. @ehenak absolutismoarekin bat etortzen ziren, nahiz eta Fernando $II.ak, Isabel II.aren

aitak, #oruak kendu nahi izan zuen. 0ortaz, *@ehen +uda Karlista*-n (5<>> - 5<>F), hego-euskaldun biztanleriaren zati batek karlistak sostengatu zituen, ez arrazoi dinastikoengatik baizik eta liberalak desagertarazi nahi zituzten #oruetan errotutako euskal erakundeak de#endatzeko asmoz. 5<>F.ean karlistak garaituak izan ziren. !ergarako hitzarmena egingo zen zeinak -raba, !izkaia, +ipuzkoa eta "a#arroako erregimen #oralen galera apurka-apurka ekarriko zuen. 5<75.ean espainiar aduana Ebrotik !idasora pasatu zen. 5<75.ean euskaldunen 0ego -meriketaranzko e,odo masiboari hasiera eman zitzaion, e,odo honek, goseteetatik ihes egiteko, zegoeneko, mende bat aurrerago hasita zegoen. 2$III. mendean, artean, na#ar biztanleriaren gehiengoaren hizkuntza euskara zen. +oseteetatik ihes egin nahian, na#ar asko bizitza hobe baten bila -meriketara oan behar izan zuen, honek "a#arroaren deseuskalduntze oso nabaria ekarriz. +aztelania, lehen bakarrik Ebroko erriberan eta na#ar-ekialdeko (erromantzatua) zati baten hitz egiten zena, deseuskalduntze honekin, na#ar erdialdera eta iparraldera hedatzen hasi zen. 5<56.ean /iriniar muga ezartzeko hitzarmen #ranko-espainiar bat burutu zen, "a#arroa, estatu bien artean banatuz. *!igarren +uda Karlista* (5<=2 - 5<=6), zeinean euskaldun askoren buru abetza berreskuratzeko nahia ilundu egin zen, karlisten gudarosteak garaituak izan zirenean. 0onek espainiar zentralismoaren sendotzea ekarriko zuen eta, behin betiko, #oru erregimenen galera. Euskal errealitatea +aztelako Erresuman barneratzea era zentzudun batean egin zela esan dezakegu. +aztelak 2II. mendetik aurrera (afarroako $rresumako lurraldeak konkistatzen eta anexionatzen zihoan heinean, euskal lurralde bakoitzaren #oruak (gobernu sistema) kontserbatzen eta garatzen oan zen zeintzuekin autogobernatzen oan ziren. Euskal herrialdeak estatu baten barnean zeuden estatuak zirela esan dezakegu. !eren aduanak, miliziak (espainiar gudarostea ez zen euskal lurraldean sartzen), legeak eta zerga-sistema berezkoak zituzten, eta Espainiako Erresumak ez zituen zergak biltzen #oru aldundiak baizik. !ildutakoaren arabera kanon bat Espainiako Erresumari ematen zitzaion. 2$I. mendetik aurrera espainiar monarkiak bultzatutako zentralizazio eta gaztelartze prozesu geldo baina geldiezina hasiko da, euskal administrazioak administrazio zentralarekin arazoak izatea ekarriko duena. Centsio hauek gero eta gehiago larriagotzen oango ziren, eta 2I2. mendean lehertu egingo ziren, liberalak euskal herrialdeen #oru-erregimenak zaharkituak zeudela eta modernitatearen aurka zihoazela kontsideratu zutenean. @iberalen arabera, Espainiarentzat kaltegarria zen *estatuak* bezalakoak egotea beste estatu baten barnean, herrialde beraren barnean salgaien eta pertsonen zirkulazioa oztopatzen zuten aduanak egotea, eta Espainiako Erresumaren barnean legedi ezberdinak egotea.

Espainiako tronuaren borroka dinastikoan, Isabel (5<>>.ean hildako Fernando $II.aren alaba legitimoa) liberaleekin aliatu zen isabeldarren targoa sortuz. :arlos Earia Isidro de !orbon (Fernando $II.a erregearen anaia), absolutista zena, berriz, #oru-erregimenen desagerketaren aurka zeuden #oralisten tesiekin aliatu zen, karlismoa eta targo karlista sortuz. +arai horretan #oru-sistema errespetatua bazen penintsulako euskaldun batik ez zuen bere espainiartasuna zalantzan artzen, hau da, #oruak espainiartasunaren aurrean artzen ziren.
$uskal Herriko #ukerria (K.o. $I-$III. mendeak) eta !ru/ea-(aiarako $rresumaren (K.o.

2I. mendea) bitartez lorturiko euskaldunen batasunak oso urrun zeuden denboran eta, zegoeneko, ez zuten irauten euskaldunen oroipen historikoan. -ntzinako batasun honen aztarna bakarra gaur egunera arte euskaldunen artean Euskal 0erria eta euskaldun terminoen erabilera mantentzea, $uskal Herriko #ukerrian zehar #ranko-bisogotiar garaian zabaldu zirelarik. 2$I. mendean euskaraz idazten hasi ziren lehengo testuetan ikus dezakegunez, /irinioen alde bietara,$uskal Herria terminoa erabiltzen da, eta are Hrdazubin aio zen ("a#arroa) Axular apaizak hau osatzen duten zazpi herrialdeak deskribatzen ditu (-raba, !izkaia, +ipuzkoa, @apurdi, "a#arroa, "a#arroa !eherea eta Auberoa). 0ala ere, testu hauetan, garaiko beste batzuetan bezala, ez da hautematen bat eginik egoteko nahirik. honek, alde bateko eta besteko euskaldunak, orokorrean, beren egoera politikoan, hots, bi herrialdeetan bananduak eta, era berean, #oru-entitate politikoetan zatikatuak, gustora zeudela adierazten du. Egoera hau 2$III. mendean aldatuko zen, ideologia liberala heldu eta gero. /enintsulako euskaldunengan espainiartasuna Espainiako erregeari beren leialtasuna eta zerbitzuaren bitartez adierazten zen, honek aurretik euskal legeei begirunea izatea eta zin egiten bazituen. Euskal herrialde bakoitzaren #oruetan ezarritako autogobernua t,ikiagotzeko eta zentralizatzeko ahaleginetan aurrera eramandako etengabeko politikek, Europan liberalismoa sortu zenetik larriagotuko zirenak, ahalegin independentistak sorrarazi zituen, 5=F5.eko +ipuzkoako bezalakoa. Konbentzio Frantsesak Espainia inbaditu zuenean, eta espainiar monarkiak lehenago edo beranduago #oru-sistema abolituko zuela ikustean, +ipuzkoa independentzia lortu eta Frantziaren barne egoteko saiatu zen, bere #oru-sistema errespetatzen bazen. 0ala eta guztiz ere, independentismo hau herrialdekoa da. Euskal herrialde bakoitzak bere #oru-erregimenaren alde begiratzen zuen, bere egoera politiko, ekonomiko eta sozialaz arduratzen zen, beste euskal herrialdeak kontuan izan gabe, abertzaletasuna sortu arte euskalduna izateko kontzientzia politikorik ez baitzen e,istituko. Izan ere abertzaletasun hau bizkaitar independentismoaren bilakaera bezala sortu zen. @iberalek garaituriko gerra karlista bi egon ziren, azkenean #oru-erregimenen desagerketa ekarriz. Erakunde #oralak abolituak izan zirenean irain bat suposatu zuen

biztanleariaren sektore #oralista batzuentzat. Eendeetako erakunde haun bitartez, euskal errealitatea +aztelan eta, gero, Espainian barneratzea lortu zen. -bolizioaren aurka zeuden sektore hauen artean, ia gehienak !izkaia aldean, bizkaitar independentismoa sortzen hasiko zen, bere buru ;abino -rana zelarik. -rana, hasieran, bizkaitar independentista (26) zen, zeren berak zioenez, guda karlistak galdu ondoren, #oruak abolitzean, espainiar koroak +aztelan eta, geroago, Espainian barneratzeko bizkaitarrekin egindako ituna apurtzen zuen, eta barneratze itun hau ez betetzean bizkaitarrak, zegoeneko, ez ziren espainiarrak. 0orregatik Eusko -lderdi 8eltzaleko kideei *bizkaitarrak* deitzen arraitzen zaie, beren ideologiaren atorria bizkaitar independentismoan izan zuelako. 0ala ere, azkar asko, bizkaitar independestismoaren ideia hauek 2I2. mendearen amaierako erromantizismo korronteekin nahastatuko zirenI hizkuntza bat, populu bat, nazio bat, euskal abertzaletasunari hasiera emanez. Ideologia berri honek, 5<F5. urtean, ;abino -ranari Euzko -lderdi 8eltzalea sortzera bultzatuko zion, euskaldunok bizi garen lurrari Euzkadi (2=) deituz. ;abino -ranak independentismo bizkaitarra alde batera utzi behar zela uste zuen, eta euskaldun guztien artean ekintza-batasuna bultzatzea euskal herrialde bakoitzaren #oru-askatasunak errazago berrezartzeko. !ere aburuz, espainiarrak eta #rantsesak etengabeki erasotzen ari ziren euskal askatasunak, eta euskaldunei ez zieten ematen beste irteerarik independentzia lortzea baino, honela, *Aazpiak !at* lema sortu zuen. 5<F<.eko irailak 55n, E-8 sortu eta hiru urte geroago, ;abino -ranak, lehengo aldiz, bere alderdiarentzat probintzi-diputatuaren akta lortzen du 7.575 bozka bizkaitarrekin. (26) Ikurri3aI ;abino -rana eta bere anaiak, hasieran, Ikurri3a, edo euskal bandera, !izkaiko bandera independentista bezala diseinatu zuten. 0ondoan daukan kolore gorria bizkaitar bandera tradizionalaren kolorea da (/adurako batailan bizkaitarrek isuritako odola irudikatzen du). +urutze zuriak bizkaitarren kristautasuna adierazten du, eta ikoroski berdeak (Beun -ndresen gurutzea) !izkaiaren independentziaren ikur da, <=0. urteko Beun -ndresen egun baten, aurrerago esandako /adurako batailan, !izkaiak @eondar Erresumatik independentzia lortu baitzuen. Ikoroskiaren kolore berdea +ernikako -rbolaren ostoen koloretik dator. arbola hau antzina bizkaitar askatasunen ikur zen, baina Iparragirre kantari gipuzkoarrak, garai erromantikoan bertan, euskal askatasunen ikur bilakatu zuen bere *+ernikako -rbola* kantarekin. !izkaitar independentismoa E-8-ren euskal abertzaletasunean bihurtu zenean, ikurri3a, ;abino -ranak amesturiko Euskal 0erriko zazpi #oru herrialdeen Euzkadiren bandera independentista bezala hartuko zen J Aazpiak !at K. (2=) EuzkadiI ;abino -ranaren pentsaera Europako 2I2. mendearen amaierako korronte erromantiko, nazionalista eta arrazistek eragindu zuten, euskal abertzaletasuna sortuz. Europatik

zetozen korronte ideologiko hauen eraginak, euskaldunok gut,ienez K.o. $I. mendetik (euskara komunaren garatzea amaitu zeneko mendea) gure lurrari deitzeko tradizioz erabili izan dugun terminoa, hots, $uskal Herria (*euskararen lurra*), euskaldunon aberria izendatzeko terminoa bezala baztetzera eraman zion, euskaldunok hitz egiten genuen hizkuntzan erroturiko partaidetza nozioan oinarritzen baitzen, eta ez lurralde zehatz baten aiotzan, garai horretako indoeuropar kulturadun europar nazio garrantzitsuenetan ohikoa zena. Edozein pertsona euskalduna izan zitekeen euskaraz hitz egiten ikasten bazuen, hau da, euskaldunok, tradizioz, Europako partaidetza nozio ez baztertzaileena genuen, ;abino -ranarentzat bateraezina zena lur zehatz baten aiotzan eta bere biztanleen arraza-garbitasunean oinarrituriko europar nazio moderno batekin. +ainera, termino hau, -raba, !izkaia, +ipuzkoa eta "a#arroako karlistek (abertzaletasuna sortu zenean herrialde hauetako biztanle gehienen ideologia) erabiltzen zuten, zeintzuek euskaldunon espainiartasunaren de#endatzaile irmoak ziren, hortaz, ;abino -ranaren aburuz, karlistek erabilitako Euskal 0erria terminoa *espainiartasunez zikinduta zegoen*. +ogoeta guzti hauek, azkenean, abertzaletasunaren sortzaileari Euzkadi (*euskaldunon lurra*) neologismoa asmatzera bultzatuko zioten. ;abino -ranak Euskadi zetaz idazten zuen eusk- erroa e(g)uzk(iko) laburketatik zetorrela pentsatzen zuelako. Etimologia honen atorria antzinako euskaldunen erli ioan aurkituz, zeinean euskaldunak "ari gurtzen zuten (baita Eaia edo -ma-@ur izenekin ere ezagutua), ainkosa honen ikur kosmikoa eguzkia eta bere irudikapen gra#ikoa lauburua zirelarik. !ere eritziz eguzki hitza zetaz ahoskatzen denez, Euskadi ere zetaz idatzi behar zen. !aina, gaur egun, eusk- erroa euskalki guztietan esez ahoskatzen denez, Euskaltzaindiaren eritziz, Euskadi eta euskerroa daukaten hitz guztiak zetaz idatzi beharrean esez idatzi behar dira. 0ala ere, zenbait eltzale, bere #undatzailearen tradizioarekin arraitzeko, zetaz idazten arraitzen du. -ntzinako euskal erli ioa nolakoa zen ezagutzeko orrialde honetara o.

!urdina lantzetik @abe +araietara, meatzaritza antzinatik Euskal 0erriaren ezaugarri izan da. 8arduera honek 2I$. mendearen hasieratik hazkunde demogra#iko eta ekonomikoa sortarazi zuen, 2$I. mendera arte luzatu zena. 2$III. mendean Euskal 0erriak, batez ere, siderurgia-industriari esker, gorakada ekonomiko berria asan zuen. 2I2. mendearen erdialdean, 'izkaiko "erbioi ibaiko ezkerraldean hainbat siderurgia-enpresa eraiki zen, enpresok 5F05.ean batu egingo ziren eta *-ltos 0ornos de $iz%aDa* (*!izkaiko @abe +araiak*) enpresa sortuko zen.

22. mendearen hasieran *-ltos 0ornos de $iz%aDa* Espainiako industriarik haundiena zen, espainiar siderurgia-sektoreko enpresa hegemoniko eta aitzindaria izanez. Euskal 0erriaren industrializazio prozesu sakonak, Katalunia ezik, estatuko beste tokietan ez hain bizia edo nulua zena, !izkaian eta +ipuzkoan bere meatzetako burdinaz altzairua egitea ekarri zuen, eta altzairuaz euskaldunek itsasontziak, bizikletak, armak, makinak eta trenbideak egin zituzten. Finantza-gaitasuna garatuz, bilbotarrek bereziki, ehundegiak, paper-lantegiak eta era guztietako enpresak #inantzatuko zituzten bankoak antolatu zituzten, honek, berriz ere, Katalunia ezik estatuko gainontzeko lurraldeetan parekorik izango ez zuen burgesia industriala garatuz. "erbioi ibaiaren ezkerraldean zeuden bizkaitar meategi eta siderurgiaindustrietan lan egiten zuten beharginek pairatu behar izan zuten esplotazio eta bizimodu latzengatik, beren artean, ideologi berri batek indarra hartuko zuen, sozialismoa. @angileak bizitza duina izateko eskubidea de#endatuz. Ezkerraldean oraindik sozialismoa bertako biztanleriaren gehiengoaren ideologia dugu. 0erri ,ehearen hizkuntza bezala kontsideratuz, euskaraz arnegatzen zuten gaztelaniaturiko euskal burgesek *-ltos 0ornos de $iz%aDa* zuzentzen zuten, eta langileen kontratazioarako gaztelaniaren ezagutza e,i itzean, guneko euskal hiztuna zen biztanleria, lana ez aurkitzean, mantenu baten bila -meriketara emigratzeko bultzatua sentitu zen. Euskal 0erritik kanpoko milaka pertsona, ostera, industria honetara lan egitera etorri zen, !izkaiko eskualde asko deseuskaldunduz. 0onek hastapeneko abertzaletasuna industrializazio hasiberriarekin oso beligerantea izatea ekarriko zuen, euskaldunak espainiartzeko eta, honela, euskal populua desagertarazteko arietea bezala kontsideratuz. !arakaldon, gaur egun ezkerraldeko hiririk garrantzitsuena dena, espainiera eguneroko hizkuntza den bitartean, 2I2. mendeko garai batean ezin izan zuen !izkaiko 8untet,era ordezkaririk bidali, non espainieraz hitz egiten akitea baldintza zen, bertan espainieraz inork ez zekielako hitz egiten. Industrializazio-prozesuak !ilbo, ezkerraldeko eta !ilbo inguruko udalerriko euskararen erabateko desagerpena ekarriko zuen. Egungo gaztelar hiztun den !ilbo haundiaren eta euskal hiztun den !izkaiko ekialdearen arteko kontraste kulturala sortaraziz. 0astapeneko abertzaletasuna ez zen bakarrik aurkakoa izan gaztelar hiztunak bakarrik kontratatzen zituen aurrera eramaten ari zen industrializazio-prozesuarekin, baita industrializaziotik sortu zen ideolog9a sozialistarekin ere, antiklerikala, kanpotarra eta deserrotua zen ideologia kontsideratuz, Euskal 0erri kanpotik etorritako endeean artean sortzeagatik. Euskal sozialismoa ere ez zen abertzaletasunari kritikak egiten atzean geldituko eta erli io-integrista eta arrazista bezala salatu zuen. 22. mendeko

euskal ideologia nagusien arteko antagonismo hau desagertu egingo zen elkarrekin bat egitean espainiar errepublika eta demokraziaren de#entsan, eta mat,inada #a,istaren aurka. ;ozialismoa sortu eta gero komunismoa sortu zen. Ezkerreko ideologia bi hauek 22. mendean zehar euskal gizartea asko eragin zuten. Eragin honetatik abertzaletasuna ez zen isolatuta geldituko. 0asierako E-8ren zatiketa ezberdinetatik, pasan mendean, ezker abertzaleko alderdiak sortuko ziren, etorkizunean ezker abertzalea izango zena, abertzaletasunean E-8ren lehiakide nagusia. ;ozialismoa eta komunismoa ere ez ziren geratuko abertzale eraginetik kanpo eta ;abino -ranak sortutako $uskadi hitza eta ikurri3a bereak egingo zituzten, eta baita euskal populuaren autodeterminazio eskubidea ere. Komunismoak oraindik autodeterminazio hau de#endatzen arraitzen duen bitartean. euskal sozialismoak, ostera, Espainian demokrazia berriz ezarritako geroko denboretan, ideologikoki aldatzera behartuta ikusiko zen Espainia mailako arrazoi politikoengatik, euskal autodeterminazioaren aurkako irmoa bilakatuz. Euskal industria-prozesuaren ikurrik nabarmenetarikoa *!izkaiko Aubi Esekia* dugu, bizkaitar kostaldeko +et,o eta /ortugaleteko udalerriak lotzen dituena. 5<F>.ean munduko lehen transbordadorea bezala inauguratu zen. -lberto /ala%io arkitektoak diseinatua, Hnes%ok 2006.eko uztailak 5>an *+izon-Emakume +uztien 4ndarea* deklaratu zuen. -bertzaletasuna 22. mendearen lehen erdian apurka-apurka zabaltzen oan zen, !ilbotik !izkaiko beste lurraldeetara eta, bertatik, beste euskal herrialdeetara. Ideologia honek hasieran klase aberats eta !ilboko intelektualengan arrakasta izan zuen, baina herrietako ende ,umea karlista izaten arraitzen zuen eta, hortaz, espainiarra sentitzen arraitzen zuen. -bertzaletasuna sortu eta 5F urteetara, !izkaiko Foru -ldundiaren lehendakaritza irabaztea lortuko du, zeina Qamon ;ota eta -burtoren eskuetan arri zen. Espainiar bigarren Errepublika garaian (5F>5-5F>F), espainiar guda zibila baino arinago, ideologia garrantzitsua zen eta, are hegemonikoa, !izkaian eta +ipuzkoan, espainiar parlamentuan ordezkariak zituelarik. Ideologia hau zain egon beharko zen garai #rankistara arte, zegoeneko bere alderdi ideologikoetan zatituta (zentro-eskuina eta ezkerra), Euskadiko eta "a#arroako iparraldeko udalerri gehienetan, ez bakarrik ideologia hegemonikoa izateko, baita bakarra izateko ere, #rankismoak aurrera eramandako politika anti-euskaldunen ondorioz, zeintzuek espainiartasun sentimentua desagertarazi zuten. 22. mendean zehar euskal herrialdeentzat autonomia-estatutu bat garatzeko hainbat ahalegin egongo ziren. Espainiar Errepublika garaian, 5F>5.eko @izarrako Estatutuaren aurreproiektuan, lau herrialdeetan gehiengoa ziren

E-8k eta na#ar karlistek bultzatuta, Espainiar Errepublikaren barnean penintsulako lau euskal herrialdeen artean osatutako (-raba, !izkaia, +ipuzkoa eta "a#arroa) Euskal Estatu baten e,istentziaz aritzen zen. -urreproiektu hau lau herrialdeen udalen gehiengoak onartu zutelarik. @izarrako Estatutuari Errio,a ere at,ikitu nahi zitzaion, historian zehar lurralde
honek $uskal Herriarekin izandako lotura kulturalak, gizon-emakumeenak eta komertzialak kontutan hartuta, at,ikimendu honen aldekoak @ogro3oko alkatea, @ogro3oko

merkataritza-ganbera, enpresariak, orobat errio,ar eliza ziren. 0ala ere, Euskal 0erriaren barnean egoteko euskaldunak bezala kontsideratzen ez ziren beste probintzia batzuei eskatzen zitzaizkien eskakizunak haundiak zirenI "(... !"RRA!#$A. $uskal $statuaren lurral%ea Araba& Bizkaia& 'ipuzkoa eta Na(arroaren )ugen barnean %au%enaz osatuta %ago. Aurrerantzean $uskal $statuaren barnean egoteko onartuak izan %aitezkeen beste lurral%e batzuk& *auteskun%e orokorretako *autesle-errol%aren barnean %au%en lurral%e *orietako biztanleen +,,eko -,ak plebiszitu-bozken bitartez *ala eskatuta izan be*arko %u& beti onespen *ori espainiar parla)entuak& euskal kontseilu orokorrak eta Araba& Bizkaia& 'ipuzkoa eta Na(arroako legegilebiltzarrak bai)entzen ba%ute. Baita ezinbestekoa izango %a ere& batasuna eskatzen %uen lurral%ea bere osotasunean ala bere peri)etroaren zati batean euskal lurral%earekiko .arraia eta )ugaki%ea izatea. !urral%e *ori euskal lurral%earen barnean egongo balitz& na*ikoa izango %a lurral%e *orren biztanleriaren ge*iengoak barneratzea eskatzen ba%u (... " Euskal Estatuari at,ikimendua errio,arren ?<0aren baiezko bozkek berretsi behar zuten eta gainera at,ikimendu hau, beste batzuren artean, euskal herrialde bakoitzeko parlamentuak onartu behar zuen, orduan errio,ar agintariek, azkenean, Euskal Estatuari batzeko helburua baztertu zuten. +eroago, @izarrako Estatutua espainiar parlamentuan ez zen onartuko, honek E-8ri estatutuaren klerikalismoa leuntzera eramango zion kontserbatzaileak ez ziren alderdien at,ikimendua lortzeko, hau na#ar karlismoaren posizio politikoaren aurka zihoanez ("a#arroako biztanleriaren gehiengoaren indar politikoa, geroago alt,amendu #a,ista sostengatuko zuena) euskal autonomia proiektutik aldendu egin zen, ez zuelako aurrera egin nahi laikoa izaten amaituko zuen estatutu batekin. 0ortaz, hurrengoko estatutu aurreproiektua bakarrik mendebaldeko hiru euskal herrialdeentzat (-raba, !izkaia eta +ipuzkoa) egin zen, espainiar guda zibilean, azkenean, Fran%oren gudarosteak artean konkistatu gabe zituen lurraldeetan gauzatuko zena (batez ere, !izkaia, !ilbo Euskadiko hiriburua bezala zuelarik).

5F>6.ean, espainiar guda zibilean bertan, 8ose -ntonio -girre, E-8koa, lehen Eusko 8aurlaritza osatzen du, lehen lehendakaria izanez. Eusko 8aurlaritzak t,anponak eta postako zigiluak egin zituen, baita =5.000 gudariz osatutako Eusko +udarostea ere garatu zuen, espainiar errepublikar gudarostearekin batera mat,inatu #a,isten aurka borrokatzen zuena. 5F>=.eko -pirilak 26an, astelehena, Fran%ok eskatuta hegazkin naziek +ernika bonbardatuko zuten. 0erri hau bonbardatzearen arrazoia sentimentu bati erasotzea izan zen (*+ernikako -rbola* euskal askatasunen ikurra da), +ernika ez baitzen toki estrategikoa. 5F>=.eko ekainak 5Fan Euskadiko hiriburua, !ilbo, tropa #a,istek konkistatu zuten eta @ehendakariak erbestera ihes egin behar izan zuen. Fran%ok !izkaia eta +ipuzkoa *probintzia traidoreak* deklaratu zituen alt,amendu #a,ista ez sostengatzeagatik, beren #oraltasuna kenduz. -rabak eta "a#arroak, aldiz, #oraltasuna kontserbatu zuten alt,amendu #a,ista sostengatu zutelako. 50.000 hildako eta 200.000 euskal e,iliatu baino gehiago egon ziren. Frankismoaren garaipenak epe berri bat ekarri zuen, zeinean euskaldun biztanleriak bere hizkuntza, kultura eta euskal hizkuntzan irakasten zuten eskolen (ikastolak) debekua pairatu behar izan zuen, euskal hiztun zen biztanleria bere ama-hizkuntzan anal#abetoa izatera behartuz. 0egoaldeko euskaldunek azkar asko, gaztelaniaz hitz egiten eta bizitzen ikasi behar izan zuten. +aztelar hizkuntza eta kultura, bakar-bakarrik, 0egoaldeko hirietan, !izkaiko mendebaldean, eta -raba eta "a#arroaren hegoaldean ezagutzen ziren, baina 0ego Euskal 0erriko gainontzeko lurretan guztiz ezezagunak ziren. Frankismoak euskaraz idatziriko liburu guztiak eta ikastolak erre egin zituen, euskal hiztun zen biztanleriari zigor zentzagarriak ezarriz gaztelauaren ikasketa bizkorragoa izan zedin. +aztelaniaz hitz egiten zuten 0egoaldeko herritarrak, gaztelau hiztunak izateari esker, errepresio kultural honetatik at gelditu ziren, hauentzat #rankismoa gainontzeko espainiarrentzat izan zen bezalakoa izanez. Erregimen #rankistak euskal biztanleriaren zati haundi baten espainiartasun sentimenduaren galera ekarrarazi zuen, lehen euskal biztanleriaren gut,iengo baten sentimendua zen independentismoa sustraituz (abertzaletasuna, bai zentro-eskuinekoa (E-8) eta baita ezkerrekoa ere (E-E), #rankismoa baino arinago autonomista zen). Biruduna edo ,umea zen euskal gizartearen maila askotan gertaturiko abertzaletasunaren sustraitzea, hortaz, garai #rankistan euskaltasunarekin zerikusirik zuen guztiaren debekuarekin eman zen. Euskal hirietako biztanleentzat, bestalde, gaztelau hiztunak izanda, #rankismoak gainontzeko Espainian gertaturiko askatasunen galera suposatuko zuen. Euskal hiztuna zen herrietako biztanleentzat, ostera, askatasunen galeraz gain, bere nortasunari eraso egitea suposatu zuen. Euskal hiztun baten espainiarra

izateko era euskalduna izatea zen. Frankismoak euskal hiztun zen biztanleriari berea zena eta espainiarra zenaren artean aukeratzea derrigortu zion, hots, euskalduna zenaz arnegatzea. Euskaldunentzat euskalduna eta espainiarra izatea aurkakoa bihurtu zen eta gehiengoak euskalduna izaten arraitzea aukeratu zuen. Era honetan abertzaletasuna eta independentismoa euskal gizartean sustraitu ziren, anti-espainiartasun bat sortuz, zeinaren adierazlerik nagusiena estremismoan EC- izan zen. 5F5F.ean EC- (*Euskadi Ca -skatasuna*) aio zen. Frankismoaren aurka sortutako erakunde armatua. !ere ,edeak autodeterminazio eskubidea, Euskal 0erriaren independentzia eta euskal estatu sozialista ezartzea zirelarik besteak beste, hauek adesteko biolentzia erabiliz. Espainian demokraziaren etorrerarekin EC-k bide demokratikoak baztertu zituen eta, Frankismo garaian bezala, biolentzia erabiltzen arraitu zuen. EC- espainiarra zen guztiaren aurkako gorrototik sortu zen, sentimendu honen atorria #rankismoko espainiarra izateko ikuspegi monolitikotik zetorren, hots, espainiarra espainiarrez mintzatzen zena zen. galiziar, kataluniar eta euskal kulturak ez ziren espainiarrak, hortaz, beraiekin amaitu beharra zegoen. 5F=5.ean Fran%o enerala hiltzean, Espainian demokraziaranzko trantsizioprozesua hasi zen. Euskal alderdi batzuen artean (E-8, /;E-/;4E, E;EI, E-E, E/K eta Euskal Bemokrazia Kristaua) 5F==.eko ekainak 55ean Espainiako parlamenturako aukeratuko ziren parlamentari eta senadoreak Euskal 0erriko autonomia estatutua idatziko zutela erabaki zuten. 7< urte igaro eta gero Espainian egingo ziren lehen hauteskunde orokorretan ezker abertzalea bere osotasunean ez aurkezteak, euskal lau herrialdeentzat autonomia komun baten aldekoa zen "a#arroako /;E-/;4E "a#arroan gut,iengoan geratzea ekarriko zuen, autonomia bateratuaren aurka zegoen H:B-rekiko (zentro-eskuin espainolista), azken alderdi honen helburua probintzia bakarreko na#ar #oru-autonomia osatzea baitzen. "a#arroako H:Bk > diputatu lortu zituen (=5.0>6 bozka - ?2F,0>a). /;E-/;Ek, berriz, 2 diputatu (57.=20 bozka - ?25,5=a). H:Bren arrera, "a#arroako beste gehiengodun ideologietan e,istitzen ez zena, autonomia bakar batean Euskal 0erriaren bateratze politikoaren ,edea abertzaletasunaren berezko zerbait bezala otzeak, nahiz eta helburu hau ere, garai haietan, "a#arroako ezkerreko alderdi ez-abertzale guztiak izan, nabarrismoari ateak irekiko zion (2<). (2<) 0istorikoki na#arra dena errealitate ezberdina izan dela euskalduna denarekiko orain dela gut,iko postulatu politikoa da. Bemokraziarako trantsizioan eman zen, "a#arroako Foru Erkidegoak beste penintsulako euskal herriadeekiko berezko nortasun ezberdina edukitzeko eta nortasun berri hau irmotzeko. 0istorikoki na#arrak euskaldunak kontsideratu ez ezik "a#arroa $uskal Herriaren seaska ere kontsideratu izan baita, 'as%o (euskalduna)

latindar hitza aurrerromatar garaietatik "a#arroa, $rrioxa eta -ragoiko ipar-mendebaldean bizi zen tribuaren izenetik dator eta, 'as%ones. /ostulatu politiko honen berritasuna baita Iru3eko "a#arroako Foru +obernuaren egoitza den "a#arroako 8auregiaren aurrean ere ikus dezakegu, non Foruen Eonumentua dagoen. Eonumentu hau Eanuel Eartinez Hbago eta @izarraga artistarena da, eta 5F0>.ean eraikia izan zen. !ere eraikuntza, herri-harpidetzaren bitartez egina, na#ar #oru erregimenaren alde eta, +erman +amazo, ogasun ministroaren na#ar #oruak abolitzeko nahiaren aurka protestatzeko egin zen. Einistro honek, "a#arroaren berezitasunak kontuan hartu gabe, na#ar zerga-ematea beste espainiar probintziekin parekatu nahi zuen eta. Kontra#oru hau *+amazada* bezala ezagutua izan da. Eonumentu honek bere goialdean "a#arroa irudikatzen duen brontzezko andere haundia dauka, honen eskuineko eskuan armarriaren kateak, eta ezkerrekoan, berriz, #oru-legea.. !ehealdean brontzezko bost plaza dauka, espainieraz eta euskaraz idatziak, na#arren eskubideak, askatasunak eta historiari buruzko testu alegorikoekin. Euskaraz idatziriko plaka batean honako hau irakur dezakeguI /+u gaurko euskaldunok, gure aitasoen illezkorren oroipenean, bildu gera emen gure legea gorde nai degula erakusteko( !este plaka batean, kasu honetan iberiar karakterez idatzita, era honetan, inoiz menperatu izan ez den aurrerromatar populua izatearen euskaldunen harrotasuna irudikatuz, honako hau esaten daI /guk, euskaldunok, ez dugunok beste aunarik 8ainkoa besterik, atzerritarrari ostatu gozoa eman ohi diogu, baina ez dugu bere uztarria asan nahi. Entzun ezazue ongi, gure seme-alabok(

"a#arroako eskuin espainolistak 0ego Euskal 0erria bi erkidego autonomoetan zatikatzeko bidea hasita, 5F=<.eko urrian, /artido ;o%ialista de Euskadi bide hori arraituz bitan zatikatuko da, eta /artido ;o%ialista de "a'arra (/;"-/;4E) sortuko zen. hortik aurrera, /artido ;o%ialista de Euskadi-k (/;E-/;4E) bakarrik mendebaldeko hiru euskal herrialdeetan egingo du lan. 0onekin eremu guztietan zatikatzeen prozesu luzea hasiko zen, adibidez, :omisiones 4breras (::44) sindikatuak ez zuen izango mendebaldeko euskal herrialdeetatik banaturiko na#ar kon#ederazio propio bat 2007. urtera arte. "egoziazio asko egin eta gero, "a#arroako parlamentuaren emaitzei zain egon zen ea azkenean "a#arroa, beste euskal herrialdeekin batera, autonomia bateratu baten barnean egongo bazen akiteko. Espainiar konstituzioaren idazketan laugarren ,edapen iragankorra gehituko zen, zeinaren bitartez, "a#arroako parlamentuak nahiko balu, erre#erenduma egiteko aukera izango zuen, na#arrek, beste euskaldunekin batera, autononomia bateratu batean sartzea nahi bazuten erabakitzeko. H:B-ko kide batzuk laugarren ,edapen iragankorrarekin guztiz aurka agertu ziren, abertzaleei emandako lagapena bezala kontsideratuz, honela, alderdi berri bat sortu zuten, HniPn del /ueblo "a'arro (H/"), ideologia nabarristari hasiera emanez. "abarrismoaren adierazgarririk nabarmenenak honako hauek diraI Euskal 0erriaren bateratzearen guztiz aurka egotea, ,ede politiko abertzale bat bezala kontsideratzen dutelako, na#ar #oraltasunaren de#entsa eta espainiartasun sentimentu sakona. /artido ;o%ialista de "a'arra aioberriaren norabide aldaketarekin, artean beste euskal herrialdeetatik banatutako "a#arroa baten alde agertzen zena, nahiz eta ezker abertzalea 5F=F.eko apirilak >an egin ziren na#ar parlamenturako hauteskundeetara aurkeztu eta F diputatu lortu, na#ar diputatuen gehiengoak euskal erakunde aurreautonomikoan (Euskal Kontseilu 4rokorra) ez parte hartzeko erabakia hartu zuen, ez eta etorkizunean egongo zen euskal autonomian. Era honetan, Iru3ean hiriburu izango zukeen Euskal 0erriko erkidegoa ezinezkoa bilakatu zen, bi autonomia-estatutu sortuzI alde batetik +ernikakoa, -raba, !izkaia eta +ipuzkoako lurralde historikoak bateratzen zituena. eta, bestaldetik, "a#ar Foru 0obenkuntzarena, bakar-bakarrik na#ar herrialdearentzat. 0emendik aurrera, "a#arroa, euskal tribu guztien aitzindaritzaren bitartez /irinioko alde bietara zabaldu zen #ranko-bisigotiar garaiko Euskal 0erriaren sortzailea izan zena, legalki Euskal 0erritik kanpo egotearen parado,a historikoa emango zen. !urgosko probintzia, +aztelaren seaska izan zena, +aztelatik kanpo egongo balitz bezala. !i erkidegotan Euskal 0erriaren zatiketa legalaren ondorioetariko bat, gaur egun, +asteiz, mendebaldeko euskaldunen hiriburua, legez Euskal 0erriko Erkidego -utonomoaren hiriburu o#izial bezala ez kontsideratzea, bakarrik hiriburu administratibo bezala, non arabarren, bizkaitarren eta gipuzkoarren

erakunde komunak dauden. Euskal 0erriko hiriburuaren o#izialtasuna bakarrik Iru3ea izan dezakela kontsideratzen baita, baskoien hiriburu historikoa izan zena eta, geroago, "a#arroako Erresumarena. 5F=F.eko urriak 25ean, erre#erendun batez, Gernikako $statutua ("a#arroa sartzeko atea irekita uzten zuena) mendebaldeko euskal biztanleriaren gehiengo batek onartu zuen bitartean. "a#arroan bere autogobernua onartzeko ez zen erre#erendum batik egon. 0onela, na#ar gizartean beste hegoaldeko euskal herrialdeekin entitate politiko berean baturik egoteko zegoen eztabaida eragozteko asmotan. "a#ar autogobernua, beraz, (afar 3oru Hobekuntzarako legearen bitartez Fran%oren denboran zegoeneko e,istitzen zen "a#ar -ldundiaren konpetentzien gehikuntzatik sortuko zen. Bemokrazia heldu bazen ere, EC--k Espainiako ;egurtasun Indarretako kideak erahiltzen, *Aerga Iraultzaile* deiturikoaz enpresariei estortsio egiten eta, batez ere, H:B (gaur egungo -lderdi /opularra, //), -/ (egungo //) eta /;4E alderdietako kideei mehat,atzen eta erahiltzen arraitu zuen. Bemokrazia heldu eta gero EC-ren ekintzak ez amaitzearen arrazoia, bere kideen aburuz, Espainiar Konstituzioan euskal populuaren autodeterminaziorako eskubidea ez egotea eta 0ego Euskal 0erria Espainiaren menpean zeuden entitate politiko arti#izial bitan zatitzean zetzan. 0irurogeita hamar eta laurogeiko hamarkadetan EC-ren aurka borrokatzeko, demokrazia eta zuzenbidezko estatutik kanpo, guda zikina sortzen da. Erakunde hauek, batez ere, !atallon $as%o-Espa3ol (H:B-ko gobernuetan sortuak) eta +-@ (/;4E-ko gobernuetan sortuak) izan ziren eta 0erri !atasuneko (EC-ren adar politikoa) kideak eta Iparraldean zeuden EC-ko ekintzaile edo erre#u,iatuak erahiltzen zituzten. 5F<0.eko apirilaren Fan egindako lehen hauteskunde autonomikoetan, Euzko -lderdi 8eltzaleak (E-8), @egebiltzarreko 60 eserlekutik 25 erdietsiz, gehiengo lasaia lortuko zuen, EC-ren hegal politikoko 0erri !atasunako hamaika parlamentariek, espainiar konstituziotik eta +ernikako estatututik eratortzen zen euskal erakunde-artikulazioa ez onartzean, ia legegintzaldi guztian, @egebiltzar-lanetan ez baitzuten parte hartu. E-8ko na#ar buruzagia zen :arlos +araikoet,ea Eusko 8aurlaritzaren lehen lehendakaria izango zen. 5F<5.ean espainiar espet,eetan zehar EC-ko presoen sakabanaketa hasten da, hauetariko batzuk Euskal 0erritik milaka kilometroetara bidaliz. Espainiar gobernuak erabaki hau hartu zuen presoak EC-ko nukleo gogorretik banatzeko, era honetan, presiorik gabe, borroka armatuari uko egiteko posibilitate gehiago izan zezaten, bergizarteratzea erraztuz. 5F<7.eko apirilaren 52an, euskal ganberak =5 parlamentari zituenean, +araikoet,ea kolore bakardun gobernu baten buru berrautatua izan zen >2 eserlekuren laguntzarekin. !aina urte bereko abenduaren 5<an, Euskal

-utonomia Erkidegoko erakundeen bateratzeari buruzko 5F<>.eko azaroan @egebiltzarrean onartutako @urralde 0istorikoen @egean, bere alderdiak zuen eritziarekin ados ez egotean, +araikoet,eak bere postua E-8ko asanbladaren eskura ipintzera bultzatuko zion. +araikoet,earen ustez, lege berri honen bitartez herrialde bakoitzeko #oru aldundiek lortuko zuten gehiegizko boterearen aurka baitzegoen. !era ordezkatzeko E-8k garai hartan +ipuzkoako aldun nagusia eta lehenago -rrasateko alkatea izan zen 8ose -ntonio -rdantza izendatu zuen, zeina 5F<5.eko urtarrilaren 26an Eusko 8aurlaritzako lehendakaritzaz abetu zen. -urreko egunetan Eusko 8aurlaritza eta Euskadiko talde sozialistaren artean industri birmoldaketa, zenbait lege-ekimen, autonomia-garapena eta terrorismoaren aurkako borrokari buruzko legegintzaldi-ituna sinatu zen. 5F<6.eko maiatzean mart,en, prentsaurreko eta mani#estaldien bitartez EC-ren borroka armatuaren desagerketa eskatzen zuen 4$uskal Herriko 'akearen aldeko )oordinakundea4 sortu zen. E-8ren zatiketa 5F<6.eko uztaila eta abuztua bitartean gertatzen da, alde kritikoko hamaika kide alderditik kanpo bota zituztenean. 0auek alderdi berri bat sortu zuten, Eusko -lkartasuna (E-). +araikoet,ea alderdi berri honen buru izan zelarik. Aatiketa gertatu eta gero, -rdantzak ezin zuen gobernatu geratzen zitzaizkion diputatuekin, beraz, 5F<6.eko irailaren 26an legebiltzarraren disoluzioa eta urte bereko azaroaren >0erako autonomiahauteskundeen deialdia akitera eman zuen. @ehendakarigai berriz ere izendatua, 5F<=.eko otsailaren 26an -rdantza, alderdi sozialistarekin (/;4E) koalizioan, 5F<=-5FF0 urte bitarterako berrautatua izan zen. -rmatuki EC-k eta politikoki 0!k ordezkatzen zuen ezker abertzaleak euskal gizartean zuen sostengua geroz eta haundiagoa zen. +erra zikinak ezker abertzalea gelditu beharrean indartu egiten zuen, orduan, estatu mailako alderdi politikoek (/;4E, :B; eta -/) eta E-8, E- eta Euskadiko Ezkerra (EE, gaur egun euskal /;4En barnean dago) bezalako abertzaleek 5F<<.eko urtarrilaren 52an Ajuria-$neako !tuna sinatu zuten. Itun honen helburua 0! Euskal 0erriko indar politiko hegemonikoa ez bilakatzea zen. Kontuan izan behar dugu E-8k alderdi berri bat sortuko zuen (E-) zatiketa bat asan zuela. Aatiketa honek E-8 oso ahuldua utzi zuen. Euskal erakundeak erabateko gehiengoz gobernatzetik /;4Ekoekin gobernatzera pasatu zen. E-8k 0! arrisku bat bezala ikusten zuen, azken honek erakunde askotan E-8 ordezka baitzezakeen, era honetan, euskal erakunde-antolamendua desegonkortuz, 0! +ernikako autonomia estatutu eta espainiar konstituziotik eratortzen ziren euskal erakundeen erabat aurka baitzegoen. Erakunde hauek 0!ren ustez, 0ego Euskal 0erria bi erkidego arti#izialetan (Euskadi eta "a#arroa) banatzen zituen eta euskal populuari autodeterminatzeko eskubidea ukatzen zioten. E-8ren zatiketak, esate baterako, 0! +ipuzkoako herrialdean indar nagusia izatea eta, aldi berean, hau gobernatzea ahalbidetzen zuen.

- uria-Eneako Itunaren ,edea EC-ren amaieraren bitartez bakea lortzea zen. !ukaera hau lortzeko EC-ren aurkako borroka poliziala eta honen biolentzia gaitzetsi arte bere mani#estazio politikoaren, hots, 0!ren isolamendu politikoa bultzatzen zituen. !aina errealitatea oso ezberdina zen. Estatu mailako alderdientzat itun honek estatua desegonkortu eta Espainiar batasuna arriskuan ipintzen zuen zutabe nagusienaren aurka indarrak bat egitea suposatzen zuen. E-8k itun honekin 0!k botere maila gehiagorik ez lortzea eragotzi eta euskal erakundeak gobernatzen arraitzeko /;4Eren sostengua ziurtatzea nahi zuen, halaber /;4Ek (garai haietan Espainian gehiengoa zuen indar politikoa) euskal autonomia estatutu osoaren garapena bultzatzea. -l erren 5F<F.eko mart,oan /;4Eko espainiar gobernua eta ECnegoziatzen hasi ziren, hilabete bat geroago negoziazioak gaizki irten eta EC-k, ostera ere, armak hartu zituen. 5FF0.eko urrian egin ziren hauteskunde autonomikoetan E-8k gehiengo erlatiboa lortu zuen, eta negoziazio prozesu zail batzuen ondoren, 5FF5.eko urtarrilean, +araikoet,ea (E-) eta 8uan Ear9a !andrZs-ekin (EE) batera, bizitza zaila eta laburra izango zuen koalizio gobernu bat osotzea hitzartu zuten, *hiru alderdiko abertzalea* deitu zena hain zuzen. E-k zenbait udaletan autodeterminazio eta independentziaren aldeko aldarrikapenak egiteko erabakia hartu zuen, hau dela eta, gobernuaren barnean tirabirak sortu zirelarik. egoera guzti hau irailaren 56an amaitu zen E- gobernutik kanpo bota zutenean. 5FF2. urtean abertzale esparrutik $lkarri izeneko elkarrizketa eta akordiorako gizarte mugimendua aio zen, honen ,edea, elkarrizketaren bidez, euskal gatazkari irtenbide baketsua aurkitzen saiatzea. 5FF>. urtean, 8ulio Iglesias Aamora enpresaria bahitua izan zenetik aurrera, *!akearen -ldeko Euskal 0erriko Koordinakundea*-ko kideek EC-ri bere ekintzekiko sentitzen zuten gaitsespena adierazteko begizta urdina artzen hasi ziren, gaitzespen ikur hau EC-ren aurka zeuden herritar askok ere eraman zuen. !este koloreko begizta zeramaten 0!ko arraitzaileek, kasu honetan berde kolorekoa, begizta urdina zeraman ende asko iraindu eta are o zituzten. 5FF7.eko urriaren 2>an egindako hauteskunde autonomikoetan, ostera are, E-8k garaile irten zuen, botuen ia ?>0a eta 22 eserleku lortu zituelarik. -rdantza, berriz ere, lehendakari berrautatua izan zen. Hrteak aurrera oan ahala, - uria-Eneako Ituna EC-rekin bukatzeko tresna bezala porrot bat izan zela egiaztatu zen. Ez zen bakea lortu, ez 0!k euskal gizartean zuen sostengua galtzea, ezta ere E-8k estatutua erabat garatzen lortzea. E-8k gehiengoa lortu ez zuenez, bosgarren euskal gobernua osatzea oso neketsua izan zen. !i hilez emandako negoziazioen ondoren, 5FF7.eko

abenduaren 26an, E-8k, /;E-EEk eta E-k -rdantza buru zuen beste hiru alderdiko gobernu bat osatu zuten. 5FF6.eko mart,oaren >an, /;4Ek, Espainiako +obernurako hauteskundeak galtzen ditu, batez ere, bere agintaldian gertaturiko ustelelkeri eskandaluengatik. //k gehiengo erlatiboz irabaztean, kataluniar (:iH), euskal (E-8) eta kanariar (::) nazionalistekin akordioetara heltzea bultzatuko zuen. Euskal politika in#le,io-puntu batera helduko zen Ermuko herri bizkaitarreko //ko zinegotzia zen Eiguel `ngel !lan%oren bahiketa eta geroagoko erahilketarekin. EC-k bahitu zuenean, askatzeko baldintza bezala espainiar gobernuak EC-ko presoen sakabanaketarekin amaitzea, eta preso hauek Euskal 0erriko espet,eetan berriz elkartzea ezartzen zuen. Estatu espainolak baldintza hauek beteko ez balitu, bahitua erahila izango litzateke. Erakunde armatuak akin bazekien //k eskaera hauek ezin zituela bete eta, 5FF=.eko uztailak 52an, EC-k emandako epea betetzean, Eiguel `ngel !lan%o erahila izan zen. Erahilketa honek hainbesteko atsekabea eta amorrua sortu zituen, milioika pertsonak kalera irten zuela bakearen alde mani#estatzeko, edozein ideologitakoak, bai //koak, /;4Ekoak, euskal abertzaleak edota Iz)uierda Hnidako #ederalistak. 0!ko arraitzaileen ipoiketa eta lint,amendu ahalegin kasuak eman zirelarik. Erahilketa honek horrenbesteko ezinegona sortu zuen, baita 0!ko arraitzaileen artean ere, laster EC- eta 0!ren gainbehera hasi zela. 5FF=.eko azaroaren 2Fan espainiar epaitegi gorenak 0!ko mahai nazionaleko kideei = urteetako gartzela zigorra ezartzen die, 20 hile geroago askatuak izango ziren. /;E-EEk euskal parlamentariek, bere kargua hartzean, konstituzioa eta autonomia estatutuari men egin behar zietela proposatu zuten. E-8k eta E-k legebiltzarrean proposamen honen aurka bozkatu zutenez, 5FF<.eko ekainaren >0ean hiru alderdikoa apurtu zen. /;E-EEkoek bazekiten honen alde botatzea abertzale ideologiaren aurka zegoela, hauek ezin baitute espainiar konstituzioa onartu, honek Espainiako estatua osatzen duten populuek autodeterminazioeskubidea izan arte. /;E-EE koalizio gobernutik irtetearen arrazoia espainiar politikaren lidergoa //ri kendu nahian zetzan. //k /;4Eri Espainiar batasuna irmoki ez de#endatzea egozten zion. Era honetan, //, apurka-apurka espainiar iritzi publikoarentzat, borroka antiterroristaren erre#erente eta EC-ko biktimen de#endatzaile bakar bezala irudikatzen ari zen. Eusko 8aurlaritzan /;E-EEren iraunkortasuna, beraz, eutsiezina bilakatzen ari zen, eta /;4Eko zuzendaritza zentralak derrigortuta, estatu mailan zegoeneko galdurik zeukaten boto gehiago ez galtzeko, hiru alderdikotik irteteko neurria hartu zuen. Qosa B9ez bezalako Eusko 8aurlaritzako kontseilari sozialistek ez zuten erabaki hau ongi hartu, kontseilari honek, adibidez, *Euskadirentzat t,arra zela* esan baitzuen.

Estatu mailan aitzindaritza berreskuratzeko murgilduta zegoen /;4Eko zuzendaritza zentralak, /;E-EE hiru alderdikotik irteteko derrigortzean, E-8k 0!rekin elkarrizketak hastera behartu zuen. E-8k euskal erakundeei egonkortasuna eman nahi zien, eta baita euskal politikan aukera berriak orratzea ere, +ernikako estatutuaren bidea guztiz gelditurik baitzegoen. Kontuan izan behar dugu, aurrerantzeko espainiar gobernuak 20 urteetan zehar ez zutela nahi izan estatutua guztiz garatzea, artean >= eskumen trans#eritzea #altatzen baitziren, hauetariko asko estatutuaren garrantzitsuenak. E-8k 0!rekin elkarrizketan ardutea posible zen, 0! E-8rentzat, zegoeneko, ez baitzen arrisku bat. E-8k E- sortu zen zatiketarekin galdu zituen milaka boto berreskuratuak zituen zegoeneko eta 0! ahuldua zegoen, <0. hamarkadan euskal politikan izan zuen nagusitasuna galdurik zuen. 5FF<.eko uztailaren 55ean +arzPn epaileak banda armatuarekin ustezko kolaborazioa egotziz, *Egin* egunkaria eta *Egin Irratia* (0!ren ideologiakoak) i,ten ditu. 0au ordezkatzeko, oso azkar, egunkari berri bat plazaratuko zen *Euskal 0erriko Egunkaria +ara* , *+ara* izenarekin gehiago ezagutzen dena. 5FF<.eko uztailaren 2Fan, prozesu luze baten ondoren, Epaitegi +orenak +-@ erakunde armatuak ;egundo EareD bahitzeagatik, 8osZ !arrionue'o (aldi sozialistako barne ministroa), Qa#ael $era (segurtasunerako estatuko zuzendaria) eta ;an%ristPbal-i (!izkaiko gobernadore zibila) hamar urteko gartzela-zigorrak ezarri zizkieten. !este bederatzi akusatuei ere gartzelazigorrak ezarri zizkieten. Irailean guztiak gartzelaratuak izan ziren. 0iru hilabete geroago $era eta !arrionue'o gobernuaren indultu partzial bati esker gartzelatik kanpo atera ziren. Indultu honek eztabaida haundia sortarazi zuen, zigorrak betetzerakoan espainiar demokraziarako ez omen ziren berdinak gerra zikinako erruztatuak (!atallPn $as%o-Espa3ol eta +-@ek bere gain hartutako krimen gehienak zigorrik gabe geratu dira) ala EC-ko presoak. 5FF<.eko irailaren hasieran 0!ren irudi berria aurkeztu zen, Euskal 0erritarrok deitu zen, honen diskurtsoa it,uraz politikoagoa eta EC-rekiko menpekotasun gut,iagoarekin, Eiguel `ngel !lan%o-ren erahilketatik gainbeheran zegoen 0! baten irudi hondatua garbitzeko ahaleginetan. "orabide aldaketa honekin 0!k bidean galdu zituen arraitzaile asko berreskuratu zituen zeren, azkenean, alderdi honek politika egitera zihoala ematen zuen, EC-rekiko menpekotasuna alde batera utziz. Irailaren 52an E-8 eta 0!ren arteko elkarrizketen ondorioa @izarra-+arazi (2F) ekarri zuen, akordio honetan ere E-, Iz)uierda Hnida eta beste erakunde sozial eta sindikalak parte hartu zuten. -kordio honen ,edea bakea eta, euskal gatazka konpontzeko, biolentziarik gabeko egoeran, indar politiko guztien arteko elkarrizketa erraztea zen. (2F) @izarran 5F>5. urtean -raba, !izkaia, +ipuzkoa eta "a#arroaz osatutako Euskal Estatuaren autonomia estatutua garatzen hasi

zen, hau ez zen abian ipiniko alderdi politiko guztien artean ez zirelako ados ipintzen Euskal Estatuak $atikanoarekin izango zuen erlazioaz. +arazi, Bonibane +araziren kontrakzioa dugu, "a#arroa !eherearen hiriburua. -kordio honi esker, EC-k baldintza eta mugarik gabeko su-etena aldarrikatu zuen, biolentziaren amaieraren it,aropen haundia sortaraziz. -kordio hau ez zuten bat ere atsegin ez //k ezta /;4Ek ere, hasieratik guztiz aurka zeudela argi utzi zuten, ideologia-mugimendu berri bat sortuz, konstituzionalismoa. Konstituzionalismoa egungo erakunde-egituraren onarpenean oinarritzen da, hots, espainiar esparru konstituzionalaren barnean Euskadi eta "a#arroa bi entitate politiko ezberdinak bezala mantentzea. !ere ideologia-zutaberik garrantzitsuena buru abetza ez datzala euskal populuarengan, baizik eta espainiar populuarengan, zeinaren baitan euskaldunak dauden. 0ortaz, euskaldunek ez daukate beren etorkizuna erabakitzeko eskubiderik, baizik eta espainiar populuak, bere osotasunean, erabaki behar du bere etorkizuna. 5FF<.eko apirilean, -rdantzak hamalau urtetan zehar lehendakari izan eta gero, 5FF<.eko udazkenean egingo ziren hurrengoko hauteskundeetan ez zuela parte hartuko akitera eman zuen. Kandidatura eltzale berria garai horretan lehendakariordea zen 8uan 8ose Ibarret,eri zegokiolarik. Hrriaren 25ean egindako hauteskunde autonomikoetan, E-8k kasu honetan ere, ez zuen bakarrik gobernatzeko gehiengo nahikoa lortu, gobernu berria osatzeko itunetara heltzera behartuz. 0ilabeteak eraman zituen negoziazioen ondoren, E-8k (25 eserleku) eta E-k (6 eserleku) koalizio gobernu bat adostu eta Ibarret,eri, bere inbestiduran, baietza eman zioten. E0k ere, koalizioaren barnean ez egon arren, bere 57 diputatuen babesa eman zion. Ibarret,e lehendakaritzara EC-k aurreko irailean su-etena aldarrikatzeko erabakiarekin, eta alderdi abertzale (E-8, E- eta E0) eta Iz)uierda Hnida-k hilabete horretan sinatutako @izarra-+arazi akordioaren onarpenarekin heldu zen. -kordio honen bitartez, alderdiok modu baketsuan eta erakunde demokratikoen bitartez, Euskal 0erriaren eraikuntza nazionala hastea nahi zuten, hots, aukera *subiranista*. IH ezik, espainiar #ederalistak izanda, abertzaleekin ideologikoki bakarrik euskaldunek beren etorkizuna erabakitzeko duten eskubidea partekatzen baitzuten. 5FFF.eko abenduaren >an EC-k su-etena apurtzean biolentzia erabiltzera itzuli zen. @ehendakariak, orduan, E0ri biolentziatik aldentzeko eskatu zion, bitartean E0rekin zuen parlamentu-akordioa etenda utzi zuen. -zkenean, EC-k Fernando !uesa sozialista eta bere eskolta erahil zituenean @ehendakariak E0rekin egindako ituna apurtu zuen. EC-k su-etenaren apurketaren errudunak E-8 eta E- zirela esan zuen, alderdiok benetako egitasmo subiranista baten alde ez omen zuten pauso

ausartik ematen eta. E-8k eta E-k, bestalde, errudun bakarra EC- zela adierazi zuten, EC-k herrialde batasuna inposatu nahi omen zuen eta eurak, alderantziz, euskal herrialdeen bateratze askearen alde daude. E-8k eta E-k ere, //ri inmobilista izan zela eta EC-ren su-etena hasiera-hasieratik boikoteatu nahi izana egotzi zioten. Ekainean, Burangoko /artido /opular (//)-eko zinegotzia zen 8esbs Ear9a /edrosa-ren erahilketaren ondoren, E-8k E0rekin zuen udal-akordioak apurtzen hasi zen, prozesu hau hilabeteak eman zituen. -tentatu bat bestearen atzean gertatzen ari zen bitartean (2000. urtean 2> hildako) // eta /;4Eren kritikak E-8ri eta E-ri geroz eta haundiagoak ziren, azken hauek ez baitzuten @izarra-+araziko akordioa #ormalki apurtzen. Aenbait abertzale buruzagik, EC-k armak ostera ere hartu zuenez, akordio hau *hilda* zegoela adierazi zuen.

Irailean E0k bere diputatuei legebiltzarra abandonatzeko agindua eman zien, gobernu abertzalea gut,iengo egoeran utziz. +obernua bakarrik 2= diputatuek sostengatzen zuten eta, bestalde, // eta /;4Ek >0 diputatu batzen zuten. Espainiar gobernuak, //k eta sozialistek Ibarret,eri, etengabe, hauteskundeak aurrera zitzala eskatu zioten. @ehendakariak ere, legebiltzarrean // eta /;E-EEk urrian bultzatutako zentsura-mozioak gainditu zituen. +asteizko e,ekutiboaren hogei urteko historian zehar lehen aldia zen lehendakari batek azterketa hau pasatu behar izan zuela. !itartean, /artido /opularrak @ehendakariak bultzaturiko elkarrizketa t,andetan ez zuela parte hartuko adierazi zuen, E-8k aurretik @izarra-+arazi akordioa eta abertzaleen artean garaturiko erakunde ezberdinak, hauen artean, Euskal Hdalerrien -sanblada, Hdalbiltza, apurtzen ez bazituen. 2000. urtearen amaieran, zehazki abenduaren 52an, estatuko alderdi handi biek (// eta /;4E) akordio antiterrorista bat sinatu zuten. -zkenean, egoera politiko larriak bultzaturik, nahiz eta legegintzaldia 2002. urtera arte luzatzen zen, Ibarret,ek hauteskundeak 2005.eko maiatzaren 5>rako aurreratuko zituela adierazi zuen. E-8-E- koalizioak legebiltzarreko =5 eserlekuetatik >> lortu zituen, //Hnidad -la'esak (5F), /;E-EEk (5>), E0k (=) eta E! JEzker !atua Iz)uierda Hnida - @os $erdesK (>). -bertzale garaipenak sekulako ezustea suposatu zuen, bai konstituzionalistentzat, zeintzuek inoiz ez zuten hain hurbil izan Eusko 8aurlaritzaren lehendakaritzara heltzea, eta baita E-8 eta E-ko abertzaleentzat ere, hauek ez baitzuten suposatzen, EC-ren hegal politiko berriztatuaren sostengua izateagatik, aurreko gobernuak asandako bi urteko eraso mediatiko eta politiko zakarren ondoren, honen emaitza elektoral onak erdietsiko zituztela. 0auteskunde hauek ere E0ren porrot elektorala suposatu zuten (legebiltzarrean zituen diputatuen erdia galdu zuen). !ere boto-emaileek ez baitzuten ulertu EC-k su-etena apurtzea eta

honekin, baketsu eta demokratikoki buru abetasuna lortzeko, abertzale alderdi guztien arteko elkarlanaren dinamika apurtzea. E-8, E- eta E!k 8uan 8ose Ibarret,e lehendakaria duen hiru alderdiko gobernua osatu zuten. 2002.eko ekainean, balizko legez kanpo uztea eragozteko E0 alderdia berreraikitze lanetan zegoenean (gerora !atasuna izeneko alderdi berria sortzea ekarriko zuena), -ralarrek, EC-ren borroka armatuaren aurka zegoen E0ren barneko korronte politikoak, talde politiko hau utzi eta -ralar deituriko alderdi berria osatu zuen. +eroago, E0ren barnean zeuden Autik eta !atzarre erakunde politikoek ere E0 utzi zuten, hauek ere ez baitzeuden borroka armatuaren alde. 200>.eko otsailaren 20an banda armatuarekin elkarlanean aritzearen akusaziopean, euskara hutsean idatziriko *Euskaldunon Egunkaria* i,ten dute, egunkari honen arduradun nagusiak gartzelaratuz. I,te hau // eta /;E-EEk ezik, beste euskal alderdi guztiek asko kritikatu zuten. Egunkari hau, oso azkar, *!erria* egunkariak ordezkatu zuen. 200>.eko mart,oak 5=an !atasuna alderdia legez kanpo utzi zuten banda armatuan integratua egotearen akusaziopean. //k eta /;4Ek !atasunak legebiltzarrean zuen taldea, geroago ;ozialista -bertzaleak deitu zena, desegitea nahi zuten, legez kontrako alderdia ordezkatzen baitzuen. 0iru alderdikoa talde hau desegitearen aurka zegoen, hauen iritziz, ganberari ez baitzegokion erabaki hau hartzea, bestalde, !atasuna legez kanpo uztea demokraziaren aurkako ekintza bat zela adierazten zuten. -bertzaleek eta E!k legez kanpo uzte hau asko kritikatu zuten. // eta /;4E, alderantziz, alde agertzen ziren, eurek idatzi eta espaniar parlamentuan onartu baitzuten *@a leD de partidos* zelakoa, zeinaren helburu bakarra espainiar ustiziari !atasuna legez kanpo uzteko tresnak ematea baitzen. !orroka armatuak euskal gizartean iraganean zuen sostengua ez zeukanez, EC-ko ekintzen maiztasuna, azken urteetan, asko murriztu zen. Frantziar eta espainiar poliziek EC-ko taldeak detenitzerakoan EC-ri asko kostatzen zitzaion talde hauek berrantolatzea. 0alere, EC-ren borroka armatuak, bere historian zehar, ia <00 hildako eta 2000 zauritu ekarri zituen. 5FF<.eko azaroan EC-k zauritu eta erahildako pertsonen senitartekoez osatutatako :ole%ti'o de $9%timas del Cerrorismo delako erakundea sortu zen. !ere helburua, EC-ko biktimen oroimena eta eskubideak de#endatzea. 0urrengo hauteskundeetara arte, euskal politika Euskadiko Elkarbizitzarako Estatutu !erria edo *Ibarret,e /lan*-aren izenarekin gehiago ezagutua izan zen egitasmoaren polemikan murgilduta zegoen. Eusko 8aurlaritzak estatutu berri hau bultzatu zuen +ernikako estatutuaren bidea hilda zegoela uste baitzuen, 20 urteetan zehar -raba, !izkaia eta +ipuzkoako biztanleriak onartutako lege organiko hau, gobernu espainiarrek ez baitzuten garatu nahi izan. Eusko 8aurlaritzaren aburuz, trans#eritzeko >0 eskumen baino gehiago geratzen ziren, estatutuko garrantzitsuenetarikoak, eta eskumen hauek, Eusko 8aurlaritzak zioenaren arabera, gobernu espainiarrak inoiz ez zituen

trans#erituko. Estatutu berri honen ,edea Euskadi Espainiarekin at,ikimendu librez baturik egotea eta kosubirania lortzea zen. //k eta /;4Ek osatutako konstituzionalismoak, alderantziz, artean zegoen +ernikako Estatutua, abertzale eta konstituzionalisten arteko elkar ulertzeaz sortu zela zioten (hala ere, -lianza /opular, oraingo //a, estatutuaren aurka egon zen), hortaz, euskaldun guztien arteko topagune eta, era bakarra, euskaldunek, espainiar proiekto komun batean, elkarbizitza baketsu eta demokratikoa lortzeko. Konstituzionalismoak estatutu berria baztertzailea zela zioen, abertzalea ez zen euskal gizartearen erdiaren borondatea ez baitzuen ordezkatzen. Eart,oan espainiar parlamenturako egindako hauteskundeetan, pronostiko guztien aurka, /;4Ek irabazi zituen. +araipen honen gakoa //ko espainiar gobernuaren Eaiatzaren 55n, Espainiako hauteskundeak baino hiru egun lehenago, gertaturiko -l-[aeda-ko atentatuen kudeaketa eskasa. -tentatuak gertatu eta ordu batzuk geroago, EC-k komunikatu baten bitartez eurak ez zirela izan adierazi zuten. Komunikatu hau egon eta ere, //ko gobernu espainiarrak atentatuen susmagarri nagusia EC- zela adierazten arraitu zuen. Espainiar gizartearen zati haundi batek //k gezurretan zebilela, eta hauteskundeak ez galtzeko in#ormazioa ezkutatzen ari zela pentsatu zuen, espainiar gizarteak -l-[aeda-ko atentatuak, EE!!ekin heldutako akordioengatik, espainiar tropak Irak-era eramatearen ondorioa zela pentsa baitzezakeen. 0ausnarketa-egunean bertan espainiar gobernuari in#ormazioa eskatzeko mani#estaldiak egon ziren. 0auteskundeen emaitzak honako hauek izan ziren, /;4Ek >50 eserlekutik 567 lortu zituen, //k (57<), :on'ergcn%ia i HniP-k (:iH, 50), Es)uerra Qepubli%ana de :atalunDa-k (EQ:, <), E-8k (=), IHk (5), :oali%iPn :anaria-k (::, >), !lo)ue "a%ionalista +alego-k (!"+, 2), :hunta -ragonesista-k (:0-, 5), E-k (5) eta, azkenik, -ralar, E-, !atzarre eta E-8k osaturiko na#ar koalizio abertzalea, "a#arroa !ai-k ("a-!ai, 5). 8osZ @uis Qodr9guez Aapatero presidentea zuen /;4Eko gobernu espainiarrak, argi eta garbi adierazi zuen *Ibarret,e /lana* inoiz ez zuela onartuko eta, hortaz, Eusko 8aurlaritzak bazterturik utzi beharko zuela. Aapaterok adierazi zuen, prest zegoela alderdi guztien artean (legez kanporaturiko ezker abertzalea ezik), zerotik hasita, estatutu berri bat garatzeko. E-8k eta E-k Aapaterori esan zioten //k eta /;4Ek euskal legegintzaldi guztia izan zutela estatutu berria beraiekin batera garatzeko, eta bere idazketan parte hartu ez zutela nahi izan. Aapaterok esandakoa, estatutu berriaren onarpena atzeratzeko /;4Eren maniobra bat baino besterik ez zela adieraziz. 2007.eko abenduak >0ean estatutu berriaren proiektua legebiltzarrean erabateko gehiengoaz onartua izan zen, hiru alderdiko partiduen bozkekin (E-8-E--E!) eta baita ;ozialista -bertzaleak taldeko 6 parlamentarietatik >k ere bere sostengua emanez (;-ko beste parlamentaria ustiziatik ihesita

zegoen). Era honetan, ezker abertzaleak estatutuaren osotasunarekin ados ez zegoela irudikatzen zuen, bere sarrera bakarrik sostengatuz ( $uskal Herria osotzen duten herrialdeak eta euskaldunek bere etorkizuna erabakitzeko daukaten eskubideari buruz). Espainiar legediak autonomia-erkidego bateko parlamentuan autonomiaestatutu berri baten proiektua onartu eta gero, espainiar parlamentuan ere proiektu hori onartua izan behar dela derrigortzen du. 2005.eko 4tsailaren 5ean Ibarret,ek espainiar parlamentuan estatutu berriaren proiektua aurkeztu zuen, parlamentuaren gehiengoak erre#usatuz, honek Ibarret,eri, hurrengo egunean, hauteskundeetara deitzea derrigortuko zion. !atasuna legez kanpo zegoelarik, bere inguruan, hauteskundeetara aurkezteko, alderdi berri bat sortu zen, -ukera +uztiak, eta, aste batzuk geroago, kandidatura hau legez kanpo utzi zuten. +erora, Euskal 0errialdeetako -lderdi Komunista (E0-K)-k, nahiz eta !atasunaren zatiketaz sorturiko alderdia izan, !atasunaren ezkerreko politikarekin ados ez zegoelako (beren aburuz abertzaleegia eta sozialista gut,i zena), -ukera +uztiak-en testigua hartu zuen, eta hauteskundeetara aurkeztu zen bere kandidatura inguruan legez kanpo utzitako ezker abertzalearen sektorea elkartzeko asmoarekin. Espainiar gobernuak esan zuenaren arabera, E0-Kn ez zen delitu-zantzurik aurkitu eta hauteskundeetara aurkeztu ahal izan zen. // legez kanpo ez uztearen aurkakoa izan zen, E0-K eta !atasuna bera zela adieraziz. Euskal -utonomi Erkidegoan 2005.eko apirilaren 5=an egindako hauteskundeen emaitzak, honako hauek izan zirenI E-8ME- 20 eserleku, /;E-EE M /;4E (5<), // (55), E0-K (F), E! (>) eta -ralar (5). Emaitzok euskal gizartearen aniztasun ideologiko haundia eta baita partaide sentitzeko sentimenduen aniztasuna ere agerian utzi zuen. 4robat Ibarret,e plana zintzilik geratzen zela proiektua sostengatzen zuen gehiengo zabal baten gabeziagatik. Ibarret,e lehendakari bezala bere hirugarren legegintzaldia hasiko zuen bere alderdia, E- eta E!ren sostenguarekin, eta baita E0-Kko bi diputatuena ere. 2005.eko ekainaren 25ean +ernikako 8untet,ean bere kargua zin egin zuen, berriz ere E-8-E--E! hiru alderdikoa errepikatuz. 2006.eko mart,oaren 27an, EC-k su-eten iraunkorra deklaratu zuen, bakearen oinarriak asentatzeko asmoarekin euskal alderdi politikoen artean elkarrizketak hasi ziren. //k elkarrizketa hauetatik bere burua kanpoan utzi zuen, berriz ere, EC-ren *su-eten tranpa* bat zela adieraziz. ;u-etenaren egiaztatze-prozesuaren ondoren, Aapaterok, ekainaren 2Fan, EC-rekin negoziatzen hasten zela adierazi zuen, erakunde armatu honek armak ustezko asmoarekin. /;4E eta ezker abertzalearen arteko negoziazioek, geroago, E-8 ere batuko zitzaiena, &oiolako Akordioetan amaitu zuten, zeintzuetan euskal nortasun nazionalaren eta euskaldunek beren etorkizuna erabakitzeko eskubidearen

aintzatespena ehuntzen hasi zen, halaber Euskadi eta "a#arroaren arteko erakunde komun bat ezartzea. Euskadi eta "a#arroaren arteko bateratzeprozesuari buruzko desadostasunengatik negoziazioak enkistatuko ziren. -buztuan EC-k komunikatu bat egin zuen bake-prozesua ongi ez zihoala adierazten, !atasunak aurrerago ere beste komunikatu batzuk egin zituen zentzu berean. 2006.eko abenduaren >0ean EC-k atentatu bat egin zuen !ara asko aireportuaren C7aren aparkamentuan, kalte haundiak eragin zituelarik bai egituretan eta baita ekonomikoak ere. -tentatuak ekuatoriar gazte bi erahil zituen, :arlos -lonso /alate eta Biego -rmando Esta%io. Ez zen egon su-etenaren apurketaren aurretiazko komunikaturik, bakarrik EC-ren abisua leherketa gertatu baino apur bat arinago. -tentatua egin eta gero, EC-k komunikatu bat egin zuen adierazten bere aldetik ez zuela bakeprozesua apurtzen, eta honen helburua espainiar gobernuak eta /;4Ek prozesua usteltzen ari zirela ohartaraztea zela, EC-ren ustez, ezker abertzalea zapaltzeko betiko politikak erabiltzen ari baitziren. EC-k bere komunikatuan bere asmoa ez zela biktimak eragitea azpimarratu zuen, ordu bat arinago, hiru abisutan, lehergailuaren oharra eman zutela eta aparkamendua ez zela era egokian ebakuatu adierazi zuten. gero, atentatuan hildakoen senitarteko eta lagunei eta Ekuadorko populuari orokorrean dolumina erakusten zien. /;4Ek, berriz, EC-rekin izandako negoziazioak amaitutzat eman zituen, EC-k !ara asko hondakinen azpian su-eten iraunkorra ehortzi zuela eta, zegoeneko, ez zirela ematen baldintzarik bake-prozesuarekin arraitzeko adierazi zuen. 200=.eko #oru- eta udal-hauteskundeetarako ezker abertzaleak alderdi berri bat erregistratu zuen, -bertzale ;ozialisten !atasuna, espainiar ustiziak erregistroari betoa arriz, uste izan zuelako legez kanpo utzitako !atasunaren arraitasuna zela. Ezker abertzalea hauteskundeetara ezin zenez aurkeztu, >0 urte kandidatura propioa aurkeztu gabe egon eta gero, E-Ek, trantsiziotik legezko alderdia zena eta, normalean, ezker abertzalearentzat bozka eskatzen zuena, hauteskunde hauetan ezker abertzalea ordezkatuko zuen. hala eta guztiz ere, E-En zerrenda batzuk hauteskundetik kanpo geratu ziren, legez kanpo utzitako !atasunarekin erlazionatuak izan zirelako. E-Ek, nahiz eta bere zerrenden erdia hauteskundetik kanpo geratu (bakarrik 256 zerrendatik 52> aurkeztu ahal izan ziren), 0ego Euskal 0errian laugarren hautes-indarra bihurtu zen, aurkeztu ahal izan zuen F= udalerrietatik >5 udalerrietan bozka gehien lorturiko alderdia izanez, Crebi3uko Konderriko udalerrietan ere zinegotziak lortuz. Hrte bat geroago, espainiar ustiziak E0-K eta E-E legez kanpo utzi zituen. halere, E-Eko zinegotziek eta alkateek bere lana egiten arraitu ahal izango zuten.

200F.eko mart,oaren 5eko euskal autonomi hauteskundeetarako ezker abertzaleak, ostera ere, alderdi berri bat aurkeztuko zuen, Bemokrazia 0iru Eilioi izenekoa (B>E). Era honetan, euskal zazpi herrialdeetan bizi diren hiru milioi biztanleentzat demokrazia eskatuz. Kandidatura hau ere legez kanpo utziko zuten !atasunaren arraitzailea zela argudiatuz. !erea gertatuko zen -skatasuna alderdiarekin, zeinak, nahiz eta 2005.ean lehen aldiz hauteskunde batzuetara aurkeztu, artean ezker abertzalea ordezkatu nahi izatean legez kanpo utziko zuten ere. 0onela, ezker abertzalea legebiltzarretik kanpo geratuko zen, bere arraitzaileei B>Eko legez kanpoko t,artelekin bozkatzeko adierazi baitzien. Euskal hauteskundeen emaitzak honako hauek izan zirenI E-8 (>0 eserleku), /;E-EE-/;4E (25), // (5>), -ralar (7), Eusko -lkartasuna (5), E! (5) eta H/DB (5). @egebiltzarrean konstituzionalismoa (/;E-EE-/;4E, // eta H/DB), 0ego Euskal 0errian ere espainolismo izenarekin ere ezagutua, bere alderdi ideologiko aurrerakoi eta kontserbadorean, lehen aldiz, legebiltzarraren gehiengoaren ideologia bihurtu zen, ezker abertzalearen kandidaturak legez kanpo uzteari esker. /;E-EEk, hauteskunde-kanpainan, hauteskundeak egin eta gero //rekin ez zela inolako gobernu-akordiora helduko adierazi zuen arren, era honetan, /;4E-// gobernu bat eragozteko, ezker abertzaleko endeak ez zuen E-8 bozkatuko, 2005.eko hauteskundeetan gertatu zen bezala. 0auteskundeak egin eta gero /;E-EEk //rekin azkar asko akordio batetara helduko zen, Euskadiko lehen gobernu konstituzionalista osatzeko. Eusko 8aurlaritza berri honek, /at,i @Ppez `l'arez sozialista buru zuen, eta /;E-EEko kideez eta ideologia sozialistako independenteez osatua zegoen, legebiltzarrean //k bere sostengua emanez. Eusko 8aurlaritza berriaren ,edea EC-ren aurkako borroka izan zen. !orroka honetan, ezker abertzalearen ideologiaren kaleetako presentzia ikustea eragoztea nabarmendu zen (Ertzaintzak pankartak edota EC-ko presoen kartelak kentzen zituen, pintadak ezabatu etab.), hau lortzeko ehundaka mila euro zuzenduz. Ertzaintzari zegokion kartelak kentzea, eta honek sektore ezberdinetatik Eusko 8aurlaritza kritikatzea ekarriko zuen, hau ez baitzuten uste bere lana zenik. /ankartak eta kartelak kenduak ziren eta, berriz ere, ezker abertzaleko arraitzaileek artzen zituzten, garbiketaren gastua gehituz. Eusko 8aurlaritzak, orduan, udalerriei garbiketak egiteko beren lankidetza eskatu zien, euskal gizartean eskaera honek aldeko eta aurkakoen arteko eztabaida haundia sortu zuelarik. Eusko 8aurlaritzaren beste esparru bat espainiar nortasuna Euskadin bultzatzea izan zen. -lde batetik, espainiar mintzairazko hezkuntza bultzatu zen eta, bestalde, ikurren legea aplikatu (aurreko Eusko 8aurlaritzek betetzen ez zutena), honela, Eusko 8aurlaritzako eraikin o#izial guztietan, halaber prentsaurrekoetan, ikurri3a ez ezik espainiar bandera ere ikusten hasi zen. Inkesten arabera, euskaldunek gaizkien baloraturiko Eusko 8aurlaritza

bihurtzen ari zen heinean, eta 2055.eko #oru- eta udal-hauteskundeetako porrotarekin, /;E gehi //ren bozken ehunekoa ?>6ra eitsi zuena, espainiar bandera Eusko 8aurlaritzako eraikin o#izial guztietan kulunkatzen arraitzen zuen, baina prentsaurrekoetatik desagertu zen, bakarrik ikurri3a ipiniz. 0onela, espainiar banderaren presentzia mediatikoa, berriz ere, nulua zen. Euskal 0errian Espainiako hiru koloredun bandera errepublikarra begi onez ikusten den bitartean, are abertzale sektoreetan ere, Espainiako egungo bi koloredun bandera diktadura #rankistarekin erlazionatzen arraitzen da eta, hortaz, euskal hizkuntzaren debekuaren garaiarekin. 200F.eko urriak 56an, 4tegi, ezker abertzaleko buruzagia, zeina auzi ezberdinengatik, aldizka, gartzelaratua eta, berriz, askatua izan zen, berriro ere, espet,eratua izan zen *!ateragune* kasuagatik, kasu honetan, @-! sindikatuaren (ezker abertzaleko ideologiakoa) antzinako buruzagia izan zen Qa#ael Biez Hsabiagarekin batera !atasuna berregitea egotzita. !ateraguneren bitartez, ezker abertzaleari norabide berri bat eman nahi zitzaion, bide armatua abandonatzeko eta beste euskal alderdi independentistekin batera koalizio subiranista eraikitzeko. Estrategia berri hau *-ltsasuko Beklarazioa*-n irudikatuko zen. 200F.eko azaroaren 55n Estrasburgoko +iza-Eskubideen Europar Epaitegiak !atasuna legez kanpo uzteko epaia berretsi zuen, legez kanpo utzitako ezker abertzaleko alderdiak *beldurrarekin konpromisoa* zuten konportamenduetan erori zirela eta Estatu demokratiko baten barnean egoteko koe,istentziaren aurka, halaber epai hau *gizarteak premiaz behar zuela* eta *lortu nahi zen ,edearekin proportzionala zela* adieraziz. Europar Epaitegiaren arabera alderdien legearen helburua ez da *konstituzio-markoa zalantzan artzen duten ideien edo doktrinen de#entsa debekatzea, baizik eta askatasuna eta aniztasuna zalantzan artzen dutenak, honela, giza-eskubideen errespetua eta demokrazia babestuz*. Epaiak, azkenean, legez kanpo utzitako alderdiak *EC-ren beldur-estrategiaren tresnak* zirela eta hoien helburua *erakunde terroristen ekintzak politikoki laguntzea edo osatzea konstituzio-ordena asaldatzeko eta herri-bakea larriki aztoratzeko* zela adierazten zuen. 0iru egun geroago, azaroak 5>an, -ltsasun, ezker abertzaleak azkeneko hiru hamarkadetan eramandako politikari erabateko aldaketa emango zion, *-ltsasuko Beklarazioa*-ren bitartez akinaraziz. Estrategi aldaketa honetan beste ideologiekin bakar-bakarrik bide politiko eta demokratikoen bitartez lehian egiteko apustua egiten zuen, honela, estrategia armatua kanpoan utziz. 4robat beste indar ezkertiar eta independentistekin lankidetzan lan egiteko apustua (Eusko -lkartasunak ere, hilabete berean, alderdi subiranisten koalizio baten aldeko apustua egin zuen). -rnaldo 4tegi, Qa#a Biez Hsabiaga eta Qu#i Et,ebarriak bultzatutako aldaketa honek, 2050.eko otsailan ezker abertzalearen barnean sortutako eztabaida batetik, *Autik Euskal 0erria* ekarriko zuen, *biolentziarik gabeko prozesu demokratiko* baten alde eta *indar subiranisten metatzearen* alde egingo duena. biolentzia, berriz ere, politika egiteko tresna bezala baztertuz.

*-ltsasuko Beklarazioa* egin eta hilabete bat geroago, -rnaldo 4tegik EC-ko preso bati bidalitako gutun baten e,istentziaz akin zen zeinean honako hau esaten zuenI *-ltsasuko Beklarazioa*-rekin ados ez dagoena *ez dago bere senean ala etsaiaren alde lan egiten du*.

Euskadin, Eusko 8aurlaritzara konstituzionalismoaren etorrerarekin, eztabaida haundia sortuko zen hezkuntzaren inguruan. Konstituzionalisten aburuz, aurreko euskal gobernuek gurasoei bere seme-alabak euskaraz matrikulatzeko derrigortzen zieten, espainieraz matrikulatzeko askatasuna ukatuz. Eusko 8aurlaritzak erraztasun guztiak eman zituen gurasoek bere seme-alaben hezkuntzarako mintzaira-eredua aukera zezaten (- eredua Jdena gaztelaniaz euskara ikasgai bezalaK, ! eredua Jikasgai batzuk euskaraz eta beste batzuk gaztelaniazK eta B eredua Jdena euskaraz hizkuntza eta literatura espainarraren ikasgaiarekin K ). 2050.eko otsailaren 5=an Eusko 8aurlaritzak matrikulazioetako datuak akitera eman zituen. Espainieraz matrikulatzeko konstituzionalistek egindako kanpaina eta geroI gurasoen ?>,Fak espainieraz ikasteko eredua aukeratu zuen (- eredua), ?22,7ak eredu elebiduna (! eredua) eta ?=>,6ak euskaraz ikasteko eredua (B eredua). Eusko 8aurlaritzaren hezkuntza sailburuak oker zeudela adierazi zuen, espainieraz ikasteko eskaera gehiago egongo zela uste baitzuten, eta guraso guztiek bere hizkuntza-askatasuna erabat erabili zutela. 0urrengo urtean, 2055.ean, konstituzionalismoak ez zuen egin espainieraz matrikulatzeko kanpainarik. 2050.eko mart,oan, *!ruselako Beklarazioa*-n, nazioarteko esparruko 20 pertsona ospetsu baino gehiagok parte hartu zuen, hauen artean !akearen "obel saridunak izandako Besmond Cutu eta Frederik de Klerk, 0egoa#rikako presidente ohia, edo 8ohn 0ume eta EarD Qobinson, irlandar lehen ministro ohiak izandakoak. Beklarazioaren bitartez, EC-ri *nazioarteko erakunde independente batek kontrolaturiko su-eten iraunkorra eta baldintzagabea* eskatzen zioten, eta Espainiar +obernuari *behar bezala erantzun dezala* egoera horri *ezberdintasunak konpon daitezen eta bake iraunkorra adets dadin*. 2050.eko apirilak 27an ezker abertzaleak *Iru3eko Beklarazioa*-ren bitartez EC-ri eta Espainiar +obernuari *!ruselako Beklarazioa*-ri era konstruktiboan erantzuteko eskatzen die. Espainiar +obernuari egiten zitzaizkion eskaera guztiei beti gauza bera erantzuten zuen, behin eta berriro adieraziz, bakea lortzeko Espainiar +obernua ez zela mugitu behar, EC- bakarrik. 2050.eko irailak 25ean ezker abertzale tradizionala, E-, -ralar, -lternatiba, Iparraldeko -bertzaleen !atasuna, eta sindikatu abertzale batzuk *+ernikako -kordioa* sinatu zuten, zeinean EC-ri su-eten iraunkorra eskatzen zieten *armak betirako uzteko borondatearen adierazpen bezala*, orobat euskal gizartean adiskidetze baten beharra adierazten zen, eta alde bietako biktimen

ezagutzea eta ordaintza. ;inatzaileek euskal gatazka politikoa (sinatzaileen aburuz, euskal populuaren autodeterminazio eskubidearen gabeziak eta euskal lurraldetasunari begirunea ez izateak sorrazita) konpontzeko bazterketarik gabeko elkarrizketa bilatuko zutela hitzematen zuten. eta edozein motatako mehat,u, at,iloketa edo torturaren desagerpena, alderdien legea, lege antiterrorista eta epaitegi berezien indargabetzea, eta EC-ko presoen sakabanaketaren amaiera eskatzen zuten. 2055.eko urtarrilak 50ean EC-k su-eten *iraunkorra, orokorra eta nazioartekoki egiaztagarria* deklaratzen zuen, halaber *behin betiko konponketarekiko konpromiso irmoa*. Indar konstituzionalistek ez zuten nahikoa kontsideratu, eta EC-ri *espainiar gizarteak zain dagoen bakarra EC-k terrorismo uztea eta armak ematea* zela esan zioten. 2055.eko urtarrilak 27an euskararen kontseilu aholkularian hemeretzi kide berri sartzean @Ppez lehendakariak -rtatzako auregian (@eioa, !izkaia) emandako hitzaldian, *biolentziaren desagerpenak euskara behin betiko askatasunarekin bat egingo zuela* adierazi zuen, hau euskara terrorismoarekin erlazionatzea bezala ulertu zen, eztabaida haundia sorraraziz. Euskaltzaindiak ere, gai politikoetan inoiz sartzen ez dena, @ehendakaria kritikatuz. Egun batzuk geroago, @ehendakariak barkamenak eskatu zituen eta, gero, hedabide publikoetan euskararen erabilera sustatzeko Eusko 8aurlaritzaren kanpaina hasi zen, era honetan, @ehendakariaren hitzaldia eta gero euskal hizkuntzarekiko Eusko 8aurlaritzak euskal gizartean zuen irudi t,arra aldatzeko asmoarekin. 2055.eko otsailak =an Euskalduna 8auregian, ;ortu, ezker abertzale tradizionalaren alderdi politiko berriaren estatutuak aurkezten dira. Estatutu hauetan edozein eratako biolentzia baztertzen zen, EC-rena barne, orobat ;ortuko kideen kanporatze automatikoa biolentziaren apologia egiten bazuten. Era berean, *azken hamarkadetan gure populuan egon diren biolentzia anitzek sortutako biktima guztien ezagutzea eta ordaintza lortzeko* bere laguntza emango zuela hitzematen zuen. Hrte bereko mart,oan Epaitegi +orenak alderdi honen legalizazioa ukatuko zuen, !atasunaren arraitzailea eta EC-ren terrismoaren zerbitzurako tresna zela argudiatuz. 200Fan, bide armatua uzteko eta bide demokratiko eta baketsuen aldeko apostua egiteko ezker abertzalearen estrategiaren norabide aldaketarekin, 2055.eko apirilaren >an, ezker abertzale tradizionala, Eusko -lkartasuna eta Ezker !atuaren zatiketa batetik sorturiko -ternatibaren arteko negoziazioetatik !ildu koalizioa sortuko zen. Koalizio hau, #oru- eta udalhauteskundeetara aurkezteko egin zena, ezker abertzaleko independenteez eta E- eta -lternatibako kideez osatuta zegoen. 2055.eko maitzak 5ean Epaitegi +orenak !ilduko kandidaturak baliogabetu zituen, EC-ren tresna bezala kontsideratzeagatik, baina Epaitegi Konstituzionalak, lau egun geroago, maitzaren 5ean, Epaitegi +orenak,

koalizio honen kasuan, espainiar konstituzioan 2>. artikuluan ezarritako parte hartze politikoko eskubidea urratu zuela kontsideratu zuen, honela, !ilduk, #oru- eta udal-hauteskundeetara aurkezteko aukera izango zuen. //k, haserre bizian, epai hau kritikatu zuen, /;4Ek bultzaturiko *epai politikoa* zela kontsideratuz, beren aburuz, epaiaren helburu bakarra *etakideak berriz erakundeetara itzultzea* baitzen. 2055.eko maitzak 22ko #oru- eta udal-hauteskundeetan !ilduk 0ego Euskal 0errian >5>.2>5 bozka eta 5.5>< zinegotzi lortuko zituen, Euskadiko bigarren indar politikoan bihurtuz, lehen indarra izan zen E-8tik hogeita hamar mila bozka eskasera, eta "a#arroako laugarren indarrean, H/", /;"-/;4E eta "a!ai 2055ren (-ralar, /"$ eta independentez osatua) atzetik. << udalerritan !ilduk erabateko gehiengoa lortuko zuen eta 25 udalerrietan gehiengo erlatiboa, !ilduk, honela, 0ego Euskal 0errian 52> alkate lortuz, Bonostiako alkatea ere koalizio honetakoa izanez. !ilduk bere datu hoberenak +ipuzkoako herrialdean erdietsi zituen, lau udalerri ezik besteetan zerrendarik bozkatuena izan zen, eta +ipuzkoako Foru -ldundia gobernatzera pasatuko zen, bizkaitarra E-8k gobernatuz, arabarra //k eta "a#arroako Foru +obernua H/"k eta /;"-/;4Ek osaturiko koalizio batek. !ilduren emaitza on hauek borroka armatuaren estretegia baztertu zuen ezker abertzalearen norabide berriaren onespena ekarten zuten eta konstituzionalismoaren porrota Euskadin. /;E-EE-/;4E hirugarren indarra izatera pasatuko zen eta // laugarrena, bien artean bozken ?>6a lortuz, bi urte aurrerago, ostera, 200<.eko Espainiako hauteskunde orokorretan, /;EEE-/;4E Euskadiko hiru herrialdeetako lehen indarra izan zen. 0auteskunde-prorrot honen zergatia Eusko 8aurlaritzak euskal gizartean zuen irudian dugu, munduko krisi-ekonomikoan murgilduta Euskadiko biztanleriak nortasun gaietan gehiegi sartuta edo EC-ko presoen kartelak kentzen arduratuta ikusten zuelako, euskaldunen premiazko arazoetan, hots, langabezia edo euskal ekonomia suspertzeko politikak aurrera eramaten arduratuta egon beharrean. Eusko 8aurlaritzaren politika eraginkor hauek beharrezkoak ziren euskalduna bezalako autonomia erkidego batean, daukan eskumenen mailagatik erdi-independentea izanez, Euskadiko ekonomiari dagokion guztia gehiena bertatik kudeatu behar baita. 2055.eko irailean, espet,ean urte bi zain egon eta gero, -rnaldo 4tegi, eta baita Qa#a Biez Hsabiaga ere, *!ateragune* kasuagatik 50 urteko kartzelazigorra ezarri zieten, buruzagi mailan banda armatuaren barne egoteagatik. @Ppez lehendakariak *epaiari men egiten ziola baina ulertzen zuela euskal gizarteak ez ulertzea* esan zuen, *!ateragune*-ren bitartez hasi zenari esker ezker abertzaleak borroka armatuaren estrategia utzi baitzuen. 2055.eko urriaren 5=an *Bonostiako "azioarteko !ake Kon#erentzia* -ieteko 8auregian egin zen, bertan Ko#i -nnan (5FF=. eta 2006. urteren bitartean "!Eko idazkari nagusia izan zena, 2005. urteko !akearen "obel ;ariduna eta "!Eko bitartekoa nazioarteko gatazketan), !ertie -hern (Ipar Irlandako

bake-negoziazioetan zehar Irlandako lehen ministroa izan zena), 8onathan /o1ell (Ipar Irlandako bake-negoziazioetan zehar ConD !lair-en britaniar kabinetearen burua), +errD -dams (Ipar Irlandako bake-negoziazioetan zehar ;inn FZinn alderdiaren aitzindaria), +ro 0arlem !rundtland ("or'egiako lehen ministro ohia) eta /ierre 8o,e (Frantziako de#entsa eta barne ministro ohia) bezalako nazioarteko pertsona ospetsuak egon ziren, orobat euskal erakunde politiko ezberdinak (//, H/DB eta H/" ezik, ez baitzuten nahi izan parte hartu), sindikalak eta sozialak. /;4Ek hasieran ez zuen parte hartu nahi izan, baina geroago bai, halere ez zen /;4Eko gobernu zentraleko edo euskalduneko ordezkaririk egon. Kon#erentziaren ostean, !ertie -hern-ek irakurritako deklarazioan, *-ieteko Beklarazioa* bezala ezagutua izango zena, EC-ri borroka armatuaren behin betiko amaieraren deklarazio publikoa eskatzen zioten eta espainiar eta #rantziar gobernuekin elkarrizketa eskatzea bakar-bakarrik gatazkaren ondorioei buruz aritzeko. !estalde, urratsak ematera eskatzen zuten adiskidetzea eta biktimen eta hauengan sortutako atsekabearen ezagutzea lortzeko, eta baita, e,istitzen zen gatazka politikoa konpontzeko, indar politikoen arteko elkarrizketa akordioetara heltzeko, geroago, biztanleriak berretsiko zituztenak. -lderdi gehienak, ezker abertzalea barne, deklarazioaren puntu guztiekin ados zeudela adierazi zuten, /;4Ek arrera anbiguoa erakutsi zuen (Espainiako gobernuaren baimenik gabe kon#erentzia ezin izango zen egin). //, H/DB, H/" eta :ole%ti'o de $9%timas del Cerrorismo, aldiz, deklarazioaren guztiz kontra arri ziren, *EC-ko biktimei iseka egitea* zela adieraziz. //ren haserrea sekulakoa izan zen, *euskal gatazka politiko* batez hitz egiten zuen kon#erentziaren deklarazioa, nazioarteko hedabide garrantzitsuenetarikoetan igorri zelako, nazioarteko mailan konstituzionalismoak beti ukatu izan baitzuen gatazka hau, terrorismo hutsa zela adieraziz. *-ieteko Beklarazioa* irakurri eta hiru egun geroago, 2055.eko urriak 20an, EC-k borroka armatuaren behin betiko amaiera deklaratu zuen, bere komunikatuan deklarazioaren puntu guztiekin bere adostasuna adieraziz, eta Espainia eta Frantziako gobernuei elkarrizketarako dei bat eginez presoei eta desarmatzeari buruz akordio batera heltzeko. 2055.eko azaroaren 20an egin ziren Espainiako hauteskunde orokorretarako ezker abertzale tradizionala, E-, -lternatiba eta -ralar bat egingo zuten -maiur izeneko koalizio batean, izen honen atorria -maiur 5552.eko gaztelar konkistari eutsiko zion azken na#ar gotorlekua izatetik dator. -maiurrek 0ego Euskal 0errian >>7.7F< bozka lortu zituen eta = diputatu. E-8k Euskadin >27.>5= bozka eta 5 diputatu lortu zituen, "a#arroan +eroa !ai koalizioaren bitartez independenteekin aliatuko zen 72.755 bozka eta diputatu bat lortuz. 2052.eko maiatzak Fan *!ateragune* kasuagatik -rnaldo 4tegi eta Qa#a Biez Hsabiagaren zigorra 6 urteko gartzelara eta 50 urteko gaitasungabetze politikora eitsiko zen, epaituriko biak EC-ko buruzagiak ez zirela kontsideratu

zelako. !ozka partikularrean epaileetariko batek absolbituak izan behar zirela adierazi zuen eta, beste batek, baita bozka partikularrean ere, inpartzialtasunagatik epaiketa errepikatu behar zela. Ezker abertzaleak epai hau *politikoa* zela kontsideratu zuen, eta honen ,ede bakarra -rnaldo 4tegi hurrengo urteko legebiltzarrerako hauteskundeetara lehendakarigai bezala aurkeztu ez ahal izatea zela adierazi zuen. Ekainak 50ean Bonostian Euskal 0erria !ildu koalizioa aurkeztu zen, Eusko -lkartasuna, -ralar, -lternatiba eta ezker abertzaleko independenteez osatuta. Koalizioaren helburua euskal hauteskundeetara aurkeztea eta legebiltzarrean politika subiranistak eta independentistak bultzatzea zen. "ahiz eta -maiur koalizioa osatzen zuten alderdi bereak izan, izen aldaketaren zergatia etorkizunean sigla bera batzuen barnean /irinioen alde bietako euskal alderdi ezkertiar eta independentista guztiak bat egitea zen. 2052.eko ekainak 20an, azkenean, Epaitegi Konstituzionalak ;ortu legalizatu zuen, bakarrik bozka baten aldearekin, Espainiar konstituzioko 22. artikuluan idatzitako *alderdi politikoak sortzeko askatasuna*-ri dagokionean, Epaitegi +orenak, ;ortuko kideen *elkartzeko eskubidea* urratu egin zuela kontsideratzean. -buztuaren 25ean /at,i @Ppez lehendakariak urriaren 25erako hauteskunde aurreratuetarako deia egin zuen. @egebiltzarrerako hauteskundeen emaitzak honako hauek izan zirenI E-8k 2= diputatu lortu zituen. E0 !ildu, 25. /;EEE, 56. //, 50. eta H/DB, 5. -benduaren 52an I3igo Hrkullu, E-8ko Euzkadi !uru !atzarreko lehendakaria eta Eusko 8aurlaritzarako lehendakarigaia, bere alderdiko diputatuen bozkei esker lehendakari izendatua izan zen. !ere agintearen lehentasunakI krisi ekonomikoaren aurka borrokatzea eta Euskadiri marko uridiko-politiko berri bat ematea, euskaldunei bere etorkizuna erabakitzea utziko diona. +ut,iengoan gobernatu behar duenez, beste alderdi politikoekin akordioetara heldu beharko da bere politika ekonomikoak eta subiranistak aurrera eramateko. E?7EKA )*7E@E?GA@@)AK Al%er%i Abertzaleak
$uzko Alderdi 0eltzalea - 5artido (acionalista 6asco ( $A0-5(6) J Aentro-Eskuina,

Bemokristauak K
7ortu J Ezkerra, ;ozialistak K Aralar J Ezkerra, ;ozialistak K $usko Alkartasuna ( $A ) J Aentro-Ezkerra, ;ozialdemokratak K

Alternatiba J Ezkerra, Komunistak K 'ildu J ;ortu, E- eta -lternatibak osatutako koalizioa K Amaiur J ;ortu, E-, -ralar eta -lternatibak osatutako koalizioa K $uskal Herria 'ildu ($H 'ildu) J ;ortu, E-, -ralar eta -lternatibak

osatutako koalizioa K Na(arroako berezko Al%er%i Abertzaleak

(afarroa 'ai 89** ( (a'ai 89**) J -ralar, E-8 eta independenteez osatutako

koalizioa K
Geroa 'ai J E-8 eta independenteez osatutako koalizioa K

Iparral%eko berezko Al%er%i Abertzaleak

Abertzaleen 'atasuna ( A' ) J Ezkerra, ;ozialistak K $uskal Herria 'ai ( $H'ai ) J -!, ezker abertzaleko independenteak eta

E-k osatutako koalizioa K

$uska%iko Al%er%i 0onstituzionalistak

5artido 7ocialista de $uskadi - $uskadiko $zkerra - 571$ : 57$-$$ ( 571$ ) ; J Aentro-

Ezkerra, ;ozialdemokratak K
5artido 5opular del 5a<s 6asco ( 55 ) J Aentro-Eskuina, Bemokristauak K ni=n 5rogreso > #emocracia ( 5># ) J Aentro-Ezkerra, Aentralistak K

Na(arroako Al%er%i 0onstituzionalistak

ni=n del 5ueblo (a?arro ( 5( ) J Aentro-Eskuina, Foralistak K 5artido 7ocialista de (a?arra - 571$ ( 57(-571$ ) J Aentro-Ezkerra,

;ozialdemokratak K
5artido 5opular de (a?arra ( 55 ) J Aentro-Eskuina, Bemokristauak K

$uska%iko 1e%eralistak
$zker Anitza - !z@uierda nida J Ezkerra, Komunistak K

$zkerra - $zker 'atua - 'erdeak J Ezkerra, Komunistak K

Na(arroako 1e%eralistak
!z@uierda nida de (a?arra- (afarroako $zker 'atua (! (-($') J Ezkerra, Komunistak K !z@uierda A $zkerra J IH"-"E! eta !atzarreren arteko koalizioa K

"a#arroako berezko -lderdi Euskaltzalea

'atzarre J Ezkerra, ;ozialistak K