T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SYASET VE SOSYAL BLMLER ANA BLM DALI

KMLKN MODERN NI, KMLK POLTKALARI VE TRKYEDE KMLK TARTIMALARI

DOKTORA TEZ

Hazrlayan MUSTAFA ALTUNOLU

Tez Danman PROF. DR. KEMAL GRMEZ

ANKARA-2009

ii ONAY Mustafa Altunolu tarafndan hazrlanan Kimlikin Modern n, Kimlik Politikalar ve Trkiyede Kimlik Tartmalar balkl bu alma, [ ] tarihinde yaplan savunma snav sonucunda (oybirlii/oyokluu) ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Siyaset ve Sosyal Bilimler Anabilim dalnda Doktora tezi olarak kabul edilmitir. [mza] .. [Unvan, Ad ve Soyad] (Bakan) ... [mza] .. [Unvan, Ad ve Soyad] ... [mza] .. [Unvan, Ad ve Soyad] ... [mza] .. [Unvan, Ad ve Soyad] ... [mza] .. [Unvan, Ad ve Soyad] ...

iii NDEKLER

NDEKLER ............................................................................................................ i GR ...........................................................................................................................1 BRNC BLM .......................................................................................................6 KAVRAMSAL EREVE .........................................................................................6 1.1. Kimlikin Etimolojisi ve Anlamlar ..................................................................7 1.1.1. Kimlikin Etimolojisi ..................................................................................7 1.1.2. Genel Szlklerde Kimlik Kavram ..............................................................8 1.1.3. Farkl Disiplinlerde Kimlik Kavram ............................................................8 1.1.3.1. Felsefede zdelik Kavram ve zdelik lkesi ....................................8 1.1.3.2. Psikolojide Kimlik Kavram .................................................................... 10 1.1.3.3. Sosyal Psikolojide Kimlik Kavram ......................................................... 11 1.1.3.4. Sosyolojide Kimlik Kavram.................................................................... 12 1.1.3.4. Antropolojide Kimlik Kavram ................................................................ 14 1.1.3.5. Siyaset Biliminde Kimlik Kavram .......................................................... 15 1.1.4. Disiplinleraras Karlatrma ......................................................................... 15 1.1.5. Kimlik Kavramnn Tarihesi ..................................................................... 18 1.1.6. Kimlik Kavram le likili Baz Temel Kavramlar ..................................... 22 1.1.6.1. Benlik...................................................................................................... 23 1.1.6.2. Kiilik/Karakter ....................................................................................... 27 1.1.6.3. zne ........................................................................................................ 30 1.1.6.4. Sosyal Benlik........................................................................................... 36 1.1.6.5. Kiisel zdelik versus Kiisel Kimlik ................................................... 37 1.1.6.5.1 Kiisel zdelik..................................................................................... 38 1.1.6.5.2. Kiisel Kimlik....................................................................................... 43 1.1.6.6. Kolektif Kimlik ....................................................................................... 47 1.1.6.7. Sosyal Kimlik .......................................................................................... 49 1.1.6.8. Anlatsal Kimlik ...................................................................................... 51 1.1.7. Kimlik ve Kimlikle likili Kavramlar Arasnda Bir Karlatrma Denemesi.................................................................................................... 53 KNC BLM KMLKN KMLNE MODERNLK, BREYSELLK VE TEK ESASINDA YENDEN BAKMAK 2.1. Modernlik ve Kimlik ......................................................................................... 69 2.2. Bireyselleme ve Kimlik ................................................................................... 76 2.3. teki: Kimliin Mevcudiyetinin Zorunlu Koulu .............................................. 83 2.3.1. Hegel: Kendinde-Kendisi-in-Varlk ......................................................... 84 2.3.2. Sartre ve Bakasnn Baknda Cisimleen Benlik .................................... 93 2.3.3. Levinas ve teki-in-Varlkn Dayanma Esasl Analizi ....................... 98 2.4. Tarih Bir Kategori Olarak Kimlik................................................................... 106 2.5. Sosyal Bir Kategori Olarak Kimlik.................................................................. 107 2.6. Kimliin znel ve Nesnel Boyutlar................................................................ 108 2.7. Kimlik Neliine Dair Son Birka Sz.............................................................. 110

iv NC BLM KMLKN MODERN NI I. PSKOLOJK YAKLAIMLAR.........................................................................113 3.1.1. Freud, Bilind ve Benlik ........................................................................... 114 3.1.2. Haz ve Gereklik lkesi ................................................................................ 131 3.1.3. Uygarln Huzursuzluu ve Benlik.............................................................. 140 3.1.4. Psikanalitik Teoride Benlik Tasavvuru ve Eletirel Bir Deerlendirme ......... 153 II. BENLKN GELM EVRELER ..............................................................165 3.2.1. Freud ve Psikoseksel Geliim Evreleri........................................................ 166 3.2.1.1 Oral Evre ................................................................................................ 166 3.2.1.2. Anal Evre .............................................................................................. 167 3.2.1.3. Fallik Evre............................................................................................. 168 3.2.1.4. Gizil Evre .............................................................................................. 169 3.2.1.5. Genital Evre........................................................................................... 170 3.2.2. Piaget ve Zihn Geliim Evreleri................................................................... 171 3.2.3. Erikson, Aamal-Treyim (Epigenesis) ve Kimlik ....................................... 178 3.2.3.1 nsann Sekiz Evresi ............................................................................... 180 3.2.3.1.1. Temel Gvensizlie Kar Temel Gven............................................. 180 3.2.3.1.2. Utan ve Kukuya Kar zerklik ....................................................... 181 3.2.3.1.3. Sululuk Duygusuna Kar Giriim ..................................................... 182 3.2.3.1.4. Aalk Duygusuna Kar yapclk ................................................. 182 3.2.3.1.5. Rol Kargaasna Kar Kimlik............................................................. 183 3.2.3.1.6. Yalnz Kalmaya Kar Yaknlk Kurma............................................... 184 3.2.3.1.7. Duraklamaya Kar retkenlik............................................................ 184 3.2.3.1.8. Umutsuzlua Kar Benlik Btnl ................................................. 185 3.2.4. Kohlberg ve Ahlak Geliim Evreleri............................................................ 186 3.2.5. Geliim Modellerine Dair Genel Bir Deerlendirme ..................................... 191 III. ETKLEMC TEORDE BENLK/KMLK TASAVVURU......................195 3.3.1. Meadde Benliin n ................................................................................ 200 3.3.2. Bir Karlatrma Denemesi: Mead, Marx ve Freud ...................................... 209 3.3.3 Erving Goffman, Karlamalar ve Benlik ..................................................... 218 DRDNC BLM FENOMENOLOJ, ELETREL TEOR, HAYAT-DNYASI VE KMLK I. HUSSERL, HAYAT-DNYASI VE BENLK ...................................................234 4.1.1. Husserl, Avrupa Bilimlerinin Krizi ve Fenomenoloji................................... 235 4.1.2. Kriz ve Hayat-dnyas .................................................................................. 246 4.1.3. Husserl ve Eletirel Teori ............................................................................. 252 II. ALFRED SCHUTZ VE FENOMENOLOJK SOSYOLOJDEN HAREKETLE KMLKE BAKMAK ..............................................................263 4.2.1. Gndelik Hayat Dnyas ve zneleraras Deneyim ...................................... 264 4.2.2. Gndelik Hayat Dnyas ve Sosyal Etkileim ............................................... 276 4.2.3. Hayat-dnyas, letiim ve Kimlik ................................................................ 280 III. HABERMAS, HAYAT-DNYASI VE BEN-KML ..................................285 4.3.1. Hayat-dnyas ve Modernliin mknlar.................................................. 286 4.3.2. Hayat-dnyasnn Kolonizasyonu ve Direni Olarak Kimlik .................... 300

v BENC BLM KMLK SYASET VE TRKYEDE KMLK TARTIMALARI 5.1. Yeni Sosyal Hareketler ve Kimlik Politikalar ................................................. 306 5.2. Bir Ryay ya da Kbusu Temsilen Kimlik Politikalar.................................... 314 5.2.1. Bir Rya Temsili Olarak Kimlik ............................................................... 315 5.2.2. Bir Kbus Temsili Olarak Kimlik ............................................................. 317 5.3. Trkiye: Ulus-Devlet ve Kimlik ...................................................................... 320 5.4. Sistem-Dnyas, Cemaat ve Birey ................................................................... 327 SONU.....................................................................................................................333 KAYNAKA........................................................................................................... 354 ZET....................................................................................................................... 384 ABSTRACT ............................................................................................................ 385

GR Biz, her kimsek, bu kimseliimizi mmkn klan sosyal hayattr. Bir toplumun iine doduumuzda nce isimlendiriliriz. Bir isme sahip olmak, artk bir toplumun yesi olduumuzu, o toplumun ahlak kodlarn, iliki kurma biimlerini ve kltrn tedricen iselletireceimizi gsterir. sim, ki iye olduu kadar, adlandran toplumun sembolik anlam dnyasna da zgdr. simlendirilmekle hem kiisel hem de sosyal bir kimlie sahip olmann ilk adm atlm olur. Kii ismiyle sosyal ilikiler ana dhil olur. Toplum, eylem, deneyim ve ilikilerin zeminidir. Her eylem, deneyim ve iliki sosyal yapnn verileriyle st-belirlenir. Dnyaya frlatldmzda (Heidegger, 2008: 135) bir bolua deil, sosyal ilikilenmeler ana deriz. Btn hususiyetlerimiz oradan gelir (Tanpnar, 2005: 91): O an iinde bir kii hline geliriz. Kimliklere o an iinde yer almakla sahip oluruz. nsan eylem, deneyim ve ilikilerinden kopardmzda, elde kalan varla ne bir benlik ve kimlik ne de ki ilik isnat etmek imknszlar. Bu yzden kimlii kiinin adresidir kiinin mensup olduu toplumun, ulusun, blgenin, klann, cemaatin, ailenin izini tayan bir adres. Bu tez kimlike dair bir dnme abas, bir soruturmadr: kimliin ne olduuna (mahiyetine), nasl in edildiine; bu innn fallerine, gcne, sosyal ve siyasal hayattaki tezahrlerine, bir ryay ya da kbusu temsil ediine, kiisel, sosyal ve kolektif vehelerine dair bir soruturma. Kimlik, toplumu anlamak zere arasallatrlan stat, parti ve snf benzeri bir zihn kategoridir. Bu tezde, kimli i nesneletirerek sosyal eylem/iliki kurma biimlerini ve bunlar arasndaki iktidar mcadelesini zmlemek; ben kimim? ya da biz kimiz? gibi sorulara cevap bulmak; insann birey hline geli ve bir kimlike sahip olu srecinin baz evrelerini tartmak; birey ve toplum ya da kolektif zneler arasndaki ilikilerin baz boyutlarn aa karmak hedeflenmektedir.

Dnyaya dmek, hep-beraber-olmaklk iinde massedilmi olmak demektir (Heidegger, 2008: 185).

Bu almada kimlii konu edinirken, kavrama ynelik ilgileri esasnda felsefe, psikoloji ve sosyoloji disiplinlerinin sunduu teorik erevelerden istifade edilecektir. zellikle nc blmden itibaren kimliin in srecindeki fal ya da falleri tespit etmeye al rken, srasyla psikoloji, sosyal psikoloji, fenomenoloji, fenomenolojik sosyoloji ve sosyoloji disiplinleri (ve alt-disiplinleri) iindeki baz bak alar tartlacaktr. Ancak bahsedilen alanlar arasndaki snrlarn esnekliini dndmzde, al mann genelinde tartma nesnemizden vazgemeksizin perspektifleri olabildiince oaltmak ve bu oulluu muhafaza etmek hedeflenmektedir. Bu amala zaman zaman edeb (iir, yk, roman, deneme) ve felsef metinlere bavurulacaktr. Tez be blmden (nc ve drdnc blmler kendi ilerinde ksma ayrlarak) oluuyor. Birinci ve ikinci blmlerin ncelikli hedefi kimlik nedir? sorusuna cevap bulabilmektir. nc, drdnc ve beinci blmde ise kimliin in srecindeki faller tespit edilmeye al lacaktr. Birinci blm, kavramsal bir ereve sunmay hedefliyor. Bu amala kimliin etimolojik anlamndan balayarak, baz szlk ve disiplinlerde (genel szlklerde, felsefe, psikoloji, sosyoloji, antropoloji ve siyaset bilimi szlklerinde ve disiplinlerinde) kavrama yklenen anlamlar arasndaki ilikiler konu edilecek. Sonrasnda ise kimlik kavramnn tarihesi verilerek baz temel kavramlar (benlik, kiilik, zne, sosyal benlik, kiisel zdelik, ki isel kimlik, kolektif kimlik, sosyal kimlik, anlatsal kimlik) kimlikle ve birbirleri ile ilikileri esasnda ele alnacak. kinci blmde, kimliin ne olduuna dair bir tartma yrtlecektir. Bu amala modernleme, bireyselleme ve kimlik arasndaki iliki ile balayarak, kiisel ya da kolektif kimliin mevcudiyetinin zorunlu koulu olan tekinin kimliin neliini anlamaya alan bir tartmadaki merkezlii vurgulanacak. Ayrca, kimliin tarih, sosyal bir kategori olduu, znel ve nesnel boyutlara sahip olduu gibi kabuller ekseninde kimliin neliine dair baz sonulara ulalmaya al lacak.

3 nc blm bu tezdeki esas tartma nesnesine (kimliin in srecinin falini tespit etmek) bir girizgh olarak grlebilir. Kimliin in srecinin falini tespit etmek amacyla, evvela, Freud merkezde olmak kaydyla baz psikanalitik yaklamlar ele alnacak. Ardndan kiisel geliim teorilerinden (Freud, Piaget, Erikson ve Kohlberg) hareketle benliin, kimliin ve kiiliin geliim evreleri zerinde durulacak. nc blmn son ksmnda ise Mead ve Goffmann sembolik etkileimciliki esas olmak zere, kimliin inn, sosyal psikolojinin perspektifinden hareketle tartmak hedeflenmektedir. Drdnc blm, kimliin in srecini fenomenoloji, fenomenolojik sosyoloji ve Habermasn eletirel teorisinden hareketle sorunsallatracak. Bu blmn tez iindeki nemi hayat-dnyas (Lebenswelt) kavram vastasyla esas tartma nesnemize odaklanmasndan kaynaklanyor. Hayat-dnyas kavramna Husserlin ykledii anlamlarn dorudan kimliin in sreci ile ilgili oluuna, Husserlin sunduu arkaplann Schutz ve Habermas tarafndan daha sosyolojik bir boyutta ele alnn eklediimizde, kavram bu tez iin vazgeilmezleiyor. Ayrca Husserlin znellik, zneleraraslk, gndelik hayat vb. temalar ekseninde yrtt tartmalarn da baz nemli karmlara kap aralayacan vurgulamak gerekir. Drdnc blmn ikinci ksm Schutzun hayat-dnyas kavram etrafnda sosyal ilikileri zmleyiine; blmn son ksm ise, Habermasn teorisinin kimliin inna dair sunabilecei alternatif bak alarna ayrlacak. Bu ara ksmda, hayat-dnyas, etkileim, iletiim, sistem-dnyasnn hayat-dnyasn kolonize edii, vb. temalar erevesinde, sadece gndelik hayata odaklanarak yrtlecek bir analizin kimliin innn falllerini tespit etmekte yeterince baarl olamayaca dncesinden hareketle, Habermasn daha makro bir analize kap aralamaya ynelik giriimleri tartlacak. Tezin son blm kimlik politikalarna ve Trkiyede kimlik tartmalarna odaklanacak. Yeni sosyal hareketler paradigmalar ve kimlik politikalar arasndaki ilikinin ele alnmasyla balayan blm, kimlik politikalarnn ortaya k nedenlerini, amalarn ve yol at baz sorunlar tartarak devam edecek. Blmn sonunda ise Trkiyedeki kimlik tartmalarn tezin nceki blmlerinin

4 mirasndan hareketle zetlemeye alan bir zmleme yaplacak. Bu son ksmda Trkiyedeki baz din cemaat alarnn amalar ve rgtsel yaplar esas olmak zere globalizm, ulus-devlet ve cemaatlerle birey arasndaki ilikiye dair bir deerlendirme yaplmaya allacak. Be blmden oluan bu tezin hipotezi yle ifade edilebilir: kimlik, sadece hayat-dnyasnda znelerarasnda (yakn evre, adalar, selefler ve halefler) gerekleen ilikilerin deil, hayat-dnyasnn sistem-dnyasnca kolonize ediliinin ve bu kolonizasyona ynelik tepkilerin bir rndr. Edeyi le, kimlik, birey, toplum ve makro iktidar eleri arasndaki karmak ilikiler a iinde in edilir. Bu tez, bahsedilen hipotezin dorulanp dorulanamayacan sosyal teorinin kimi merkez figrlerinden hareketle literatr taramas ve kavramsal analiz yoluyla test etmeye alacak. Kimliin in srecinin falini tespit etmeye almak, bir bakma, sosyal teorideki temel tartma nesnelerinden biri (yap ve eylem) ile dorudan ve yakn bir ba kurmay gerektirir. Yap ve eylem ikiliine dair sregelen tartmalar iinde ana hat olduunu syleyebiliriz. Bir tarafta zneyi ve eylemi ne karan, znenin yap karsndaki nceliini ve yaratcln vurgulayan varoluu ve fenomenolojik yaklamlar yer alrken, dier tarafta toplumun/yapnn bireyi biimlendiren veya kimliklendiren bir g olarak kabul edilmesi gerekliliinin altn izen yapsalc yaklamlar yer alr. Bu iki yaklamn dnda bireyin ayn anda hem zne hem de nesneliini, hem belirleyen hem de belirlenen olduunu vurgulayan, teorik kkenlerini Hegel ve Marxa dayandrabileceimiz ve Mead, Habermas, Bourdieu, Bakhtin ve Giddensn temsil ettii bir alternatif yaklamdan bahsedebiliriz. Bu tezin test etmeye alaca hipotez nc yaklamla belirgin bir ortakl paylar. Kimlik, pek ok disiplinin farkl nceliklerle ilgisini celbeden bir kavram. Belki de sosyal teorinin son 20 yldaki en popler kavramlarndan biri. Bu tez kimliin in srecinin fallerini tespit etmeye odaklanmakla, kimlikin ok farkl biimlerde ele alnabilme ihtimalleri arasndan sadece birini tercih etmitir. Sinemadan, resme ve mzie, tarihten, sosyoloji ve siyaset bilimine, edebiyattan

5 felsefeye, kadn almalarndan etnisite almalarna, kiisel dzeyden zneleraras ve kolektiviteleraras dzeye, gndelik hayatn mikro unsurlarndan makro iktidar ilikileri ana kadar ok farkl alanlardaki meseleleri ele almaya kap aralayan bir kavram olmas hasebiyle, kimliin ele avuca smaz akkanl, her halkrda, onu ele almay hedefleyen giriimlerin nne bir dizi sorunu byk ktleler hlinde yar. Bu nedenle, kimlii kat snrlar iinde ele almak ne kadar gse ona dair btnlkl bir zmleme sunmak da o kadar gtr; kimlii zmlemeye ynelik her giriim, bitmemeye ya da eksik kalmaya yazgldr. Bu tezde, bylesi bir gereklii kabullenerek, kimlii kat bir snra mahkm etmeksizin, kstl bir al ma alan belirlenmitir. Bu dorultuda, daha ok kimliin in srecine odaklanlm ve kimliin in srecindeki fal tespit edilmeye allmtr.

BRNC BLM KAVRAMSAL EREVE Kimlik, her durumda, bir bilinmezlik peesi ile, belirsizlik ile rtldr Babillemeye ya da Balkanlamaya iaret eden bir belirsizlik (Bilgin, 2007: 5). Bilinmezlik peesinin araland her an, kavramn kullanmndaki tm belirsizliklerin yerini apak gerekliklere brakt kanaati oluabilir; oysa, her seferinde bilinmezlik/belirsizlik kendini yeniden retir. Kimlik nedir? sorusu, soran insana, bireye, topluma, eyaya tarih bir perspektif iinde bakma ykmll ile donatr. Bir sosyal bilimcinin kendi zel alan her ne olursa olsun derdi kendini, insan, bireyi, toplumu ya da daha soyut dzeyde dnyay anlamaktr. Kimlik nedir? sorusu zorunlu olarak byle bir derdin ar ykn stlenir. Kimlik, dnyay insan/bireyi/toplumu anlamaya dair bir imkn, ufuk, perspektif ya da kategoridir, tpk snf gibi. 1960lardan sonra kimliin yaygn bir biimde kullanma girii ile birlikte snfa ynelik ilgi yerini kimlie kltrel aratrmalara, kimlik politikalarna, farklla- brakt. Reel sosyalizmin neoliberalizm karsndaki malubiyetine, snfn, kimlikle karlatrldnda urad deer yitimi elik etti. Snf bir analiz birimi olarak kabul edenlerin szleri, elbette, henz tkenmi deil. nk, henz ne eit, ne de adil ve zgr bir dnyada yayoruz. Btn zayf noktalarna, kendisine ynelik btn eletirilere ramen snf analizinin bir ufuk olarak muhafazasnn nemi teslim edilmelidir. Kimlik ve snf arasndaki gerilimin birini dierine tercihle sonulanmas gerekmez. Kimlik ve snf birbirlerinin mevhumu muhalifi deil, ayn tarih ve mantk kkene sahip iki zihn kategoridir (Gandler, 2006: 321).

Btn dillerin birbirine kart, herkesin baka dil konutuu ve artk kimsenin kimseyi anlamaz olduu Babilleme ya da Balkanlama- bir tr belirsizlik.

7 Kimlik, dnyay anlamaya dair bir imkndr. lgi ister eyaya, ister bireye ve topluma ynelik olsun, her halkrda dnp dolap kendimize varrz. Kimli i mesele edinmek kendilie dair bir dnmdr; kendiliin soruturulmasdr. Ya da tersinden dnldnde esas ilgi kendimize dnk olduunda, ayn zamanda, topluma, eyaya dair bir dnmdr. Kimlik, farkl disiplinlerin artan oranda ilgilerini ynelttikleri bir kavram. Kimlii darda brakarak insana/dnyaya/bireye/topluma dair herhangi bir tartmann yrtlebilir olduuna inanmak artk ok g. Bugn kullanld anlamda kimlik kavram psikoloji disiplininin

soruturmalarnn bir rn addedilir. Sonrasnda ise geirdii evrimle birlikte sosyoloji, etnoloji, antropoloji, siyaset bilimi vb. disiplinlerce youn olarak nesneletirilir. Buna karlk, kavramn etimolojisine ynelmek psikolojiden daha nce felsefedeki kullanmna ilgi duymay gerektirir. Zira psikoloji disiplininin kurumsallamasndan ok nce bugn Trkeye kimlik olarak evrilen identity kavram zdelik olarak evrilen anlamda zaten kullanlmaktayd. Leibniz, Locke, Hume, Heidegger vd. dnyay/varl anlama abalar iinde zdelik anlamnda identity ile ilgiliydiler. O hlde ilkin kavramn etimolojisi, anlamlar ve felsefedeki zdelik kavram ile balamak gerekir. 1.1. Kimlikin Etimolojisi ve Anlamlar 1.1.1. Kimlikin Etimolojisi Id [o], idem [ayn/zde olan], ident [ayn] ve identitatem (yaln hli identitas) [aynlk] kelimelerinden tretilen kimlik kavram, 1400-1600 yllar aras Franszcasnda ilkin 1570 ylnda yer alyor.1 Kavramn etimolojik kkenlerine bakldnda, ayn ve aynlk anlamlarnn ne ktn syleyebiliriz. Bu cmleden olmak zere, kimlik bir tanmlamadr ve tanma konu olan eyin ve elbette ki zellikle insann veya insan topluluunun bakalaryla olan aynlklarn/benzerliklerini ifade eder (Vatanda, 2003: 242).
1

Kavramn etimolojik kkenleri iin bknz. Ayto, 1995 ve Online Etymology Dictionary (http://www.etymonline.com/).

1.1.2. Genel Szlklerde Kimlik Kavram The Oxford English Dictionaryde (2004) kimlik u ekilde tanmlanm: 1) z, bileim, doa, hususiyetler veya zerinde dnlen belli vasflar esasnda ayn olma nitelii veya keyfiyeti; mutlak veya zsel aynlk, birlik; 2) bir kiinin veya bir eyin her zaman ve her durumda aynl; bir ki inin veya bir eyin kendi olma art ya da gereklii; bireysellik, kiilik; kiisel veya bireysel mevcudiyet; 3) hep kendisinin ayns olan ey. Trk Dil Kurumunun Genel Trke Szlnde ise kimlikle ilgili u tanmlara yer veriliyor: 1) Sosyal bir varlk olarak insana zg olan belirti, nitelik ve zelliklerle, birinin belirli bir kimse olmasn salayan artlarn btn; 2) Ki inin kim olduunu tantan belge, hviyet; 3) Herhangi bir nesneyi belirlemeye yarayan zelliklerin btn. Yukardaki tanmlardan hareketle sylemek gerekirse, kimlik, aynlk, sreklilik, zdelik, bir kii ya da eyin kendi olma art/gereklii, kiinin kim olduu, kiiyi tekilerden ayran hususiyetler, kiinin/nesnesin belirti, nitelik ve zelliklerinin tm anlamlarna gelmektedir.

1.1.3. Farkl Disiplinlerde Kimlik Kavram Farkl disiplinlerin kimlie farkl anlamlar ykledii yukarda vurgulanmt. Bu farkl anlamlar zerinde tek tek durmadan nce sz konusu anlamlarn tmyle birbirleri ile ilikisiz olmadklarnn altn izmek gerekir. Kavramn zdelik anlamnda felsefedeki kullanm da dhil olmak zere her bir disiplinin farkl kullanmlar arasnda kolaylkla baz balantlar kurulabilir. 1.1.3.1. Felsefede zdelik Kavram ve zdelik lkesi Hanerliolu (1993) Felsefe Szlnde zdeliki (ayniyyet/identity) yle tanmlyor: Bir eyin kendisi ile ayn olmas ve kendisinden baka bir ey

9 olamamas Bir ey neyse odur ve kendisinden baka bir ey olamaz (317). Cevizci (2002) ise yle bir tanm veriyor:
Aynlk, birlik, kendi kendisiyle ayn olma durumu. ncelikle ve temelde, bir eyin, baka her eyden farkl, fakat kendi kendisiyle ayn olmas durumu. Tam olarak, tmyle ayn olmas durumu. ki ey arasndaki tam ve mutlak aynlk hli ya da benzerlik ilikisi (797).

zdelik ilkesi/ayniyyet prensibi ise, bir eyin kendisi ile ayn olduunu dile getiren bir mantk ilkesidir. lke, A=Adr der, yani her A, kendisinin aynsdr (Heidegger, 1997: 12). Heideggere gre ilkenin asl sesi, A, Adurur formlnde kendini duyurur. lke bu dururla, her bir varolann nasl durduunu syler, yani: kendi kendisi ile (birlikte) kendisinin ayns olarak (Heidegger, 1997: 13-4). Kendi kendisi ile birlikte kendisinin ayns olan kendisi ile zdetir/ayndr: bitki bitkidir, mavi mavidir, gen gendir. Tm bunlar, mevcut hlleriyle bo ve kesin nermelerdir (Leibniz, 2007: 23); bize bir ey dndrmezler. Tam da bu yzden, zdelik ilkesinin malmu lam etmekten kurtarlabilmesi iin zorlanmas, evrilip evrilmesi, tersine evrilmesi gerekir (Leibniz, 2007: 25). Bahsedilen anlamda bir zorlama, evirip evirme, tersine evirme iin, ayndaki ayrm aa vurmak bir ilk adm olabilir. Ayrda ayn olann izlerine rastlanr; ayrm zdeliin/aynln znden kaynaklanr (Heidegger, 1997: 9); ayn olanda kendisini aa vuran bir ayrm vardr (Heidegger, 1997: 32). Platon, [d]emek ki aralarnda her biri dier ikisinden ayr, ancak kendisinin aynsdr (akt. Heidegger, 1997: 12) der; yani bir ey kendi kendisi ile birlikte kendisinin aynsyken, dier baka eylerden ayr durur.2 Dier baka eylerden ayr duran ayn, ayn zamanda, kendi iinde de ayrm aa vurur.3 Mesel, meyve ayn-la iaret ederken, kendi iinde ayr-lk da ierir:

Bu ayrlk [zde-olmaylk] sonsuzdur. Btn zde-olmaylklar [non-identity], der Benjamin, sonsuzdur. Ama bu btn zdeliklerin/aynlklarn sonlu olduu anlamna gelmez (2004b: 75). nk, onlar da, kendi kendilerinde ayrm aa vururlar. 3 Grimm Kardelerin Tavan ile Kirpi adl masal, ayndaki ayrmn kendisini aa vurmasn rneklendirmekte iimize yarayabilir. Szkonusu masalda, hzl bir koucu olmakla bbrlenen tavan, kirpiye meydan okur ve yarma teklifinde bulunur. Teklife evet diyen kirpi eve dnp karsna durumu anlatr ve aklna gelen kurnazl gerekletirmek iin karsna, yapmas gereken eyi anlatr. Buna gre kars, var noktasnn olduu yere gizlenecek ve tavan tam bu noktaya gelmek zereyken ortaya kp ben vardm bile (ick bnn all hier) diyecektir. Kirpilerin arasndaki ayrm kestirmek olanaksz olduu iin tavan da durumun farkna asla varamayacaktr. Nitekim yle olur. Tavan tam var noktasna gelmek zereyken kirpinin kars gizlendii yerden ortaya kar ve ben vardm bile der. Yar kaybetmeyi bir trl hazmedemeyen tavan, tekrar yarma teklifinde bulunur. Ne var ki her defasnda kaybeder. Ne zaman var noktasna gelse, kirpiyi (yani ayrm) daima orada bulur (Heidegger, 1997: 62 evirmenin notu).

10 kiraz, elma, muz, armut, kivi, vb. Bir meyvenin bir dieri ile zde olmas beklenmez. Pek ok zellii farkl olsa da, bu, iki nesneyi, mesel kiraz ile elmay, bir ortak adla armaya, onlara bir aynlk atfetmeye engel deildir. kisine de meyve adn veririz. Kiraz, elma deildir, kirazdr; ama o da bir meyvedir, tpk elma gibi. Wittgenstein, bu trden kavramlar ailelere benzetir. yeleri eitli ynlerden birbirine benzese de, bir ailenin yeleri birbirlerinin tpatp ayns (zde) deildir. Fakat biz yine de onlar aile olarak tanmlarz. Wittgensteindan hareketle, zdelik, der Medina, eitlilie dayal heterojen bir ey olarak ve dalgalanmaya tabi istikrarsz bir ey olarak dnlebilir (Medina, 2006: 38]. Hlasa, zdelik ilkesinin, kendi kendisiyle ayn olan her dnlebilen eyin, nesne karl olsun ya da olmasn, dnlebilen dier eylerden ayr ve bamsz olduunu ifade eden (Cevizci, 2002: 798) bir yasa olduunu sylediimizde, her halkrda ayn ve ayry birbirine ilitirmek ve zdelie heterojenlik ve sreksizlik atfetmek zorunluluu ile kar karya kalrz. 1.1.3.2. Psikolojide Kimlik Kavram Reberin The Penguin Dictionary of Psychologysinde kimlik u biimde tanmlanyor: 1) Kiilik odakl almalarda, bir kiinin asli, sregelen benlii, birey olarak herhangi bir kiinin znel, isel kavram. Buradaki kullanm ile kavram cinsiyet-rol kimlii, rksal kimlik veya grup kimlii ile nitelenir 2) Mantkta, bir kyasta gereklik deerini deitirmeksizin birbirinin yerine kullanlabilir olan iki ya da daha fazla e arasndaki iliki 3) Terimin gevek anlamyla, yzeydeki farkllklara ramen eler arasnda var olduuna inanlan derin iliki 4) Piagetnin teorisi esasnda te vurgulanan ilikiye dair farkndalk (1985: 341). Bir baka psikoloji szl kimlii kkl bir biimde deimeden kalan niteliklere sahip olmak, kiiliin btnl/birlii (Statt, 2003: 79) olarak tanmlyor. Stratton ve Hayes ise kimlii insanlarn bir kii olarak sahip olduklar birey olma duyusu/hassesi biiminde tanmlyor. Erik H. Eriksona gre ergen olmann zorunlu koulu duraan (kiilerin farkl koullar arasndaki hareketliliine ramen grece ayn kalan) bir kimlik duyusu/hassesi tesis etmektir (1993: 90). Trk Dil Kurumu Yaynlarndan kan Ruh Bilim Terimleri Szlnde (En, 1980) kimlik/zdelik terimi yer almyor. Buna mukabil Budakn Psikoloji Szlnde kimlik u ekilde

11 tanmlanm: Benliimiz konusunda dn, geen yl, ondan nceki yl, vb. kimsek, yine o olduumuz yolundaki znel bir btnlk, tutarllk ve sreklilik duygusu (Budak, 2005: 447). Benzer bir tanma Rycroftun Psikanaliz Szlnde rastlanr: Ki inin, bir sreklilii olan varln, baka herkesten ayr bir birim olarak duyumsamas (1989: 90). Psikoloji szlklerinde, zcesi, kimlik terimine yklenen anlamlarda sreklilik, btnlk, tutarllk, deien koullara ramen ayn kalan birey olma hassas, asli ve sregelen benlik, vb. ne kyor. Sralanan bu vasflar esasnda dier disiplinlerin kavrama ykledikleri ile psikolojinin kavrama ykledii anlamlar arasnda manidar bir iliki kurmak iin, sosyal psikoloji, sosyoloji, antropoloji ve siyaset biliminde kavrama yklenen anlamlar ele almak gerekir. 1.1.3.3. Sosyal Psikolojide Kimlik Kavram Kimlik, sosyal psikoloji disiplininin teori ve aratrmalarndaki merkez ilgi noktalarndan biridir (Howard, 2000: 367). Kimliin sosyal psikolojide ele alnma biimi esasen iki farkl teorinin sunduu perspektiflerde temellenir: sosyal kimlik teorisi ve kimlik teorisi. Sosyal kimlik teorisi daha ok grup odakl bir kimlik analizini ne karr. Buna karlk, kimlik teorisi ise merkeze rol yerletirir (Stets ve Burke, 2000: 228). Bir baka deyile, sosyal kimlik teorisi kim olduumuz ile, kimlik teorisi ne yaptmz ile daha ok ilgilidir (Stets ve Burke, 2000: 232). ncln Henri Tajfelin yapt sosyal kimlik teorisi, temel

varsaymnda, gruplar hlinde kategorizasyonun, algsal dzeyde grup iinde benzerlii, gruplar arasnda ise farkll artrdn ne sren bir teoridir (Bilgin, 2003: 349). Bir gruba ait olmak, hem kendimize dair bakmz hem de baka gruplarn yelerinin bize baklarn dorudan etkiler. Ayn ekilde, ne tr insanlar olduumuz, yaptmz eyler, sahip olduumuz deer ve tutumlar, etrafmzdaki insanlar grme ve onlara tepki verme biimlerimiz de yesi olduumuz grup ve baka gruplarn yelerinin grubumuzla ilikileri tarafndan belirlenir. Hlasa, bir gruba ye olmak, bir kimlie sahip olmak demektir. yesi olduumuz gruplar, bakalaryla etkileimlerimizde kendimizi konumlandrmay mmkn klarak bizi bir

12 kimlikle donatrlar (Hogg, 2005: 462). Sosyal kimlik teorisinin kimlik tasavvurunun merkezinde gruplarn ve gruplararas ilikilerin yer al nn, psikolojideki kimliin kullanlma biiminden temel bir krlmay temsil ettiini syleyebiliriz. yle ki, bir gruba ye olmann getirdii kimlik, her zaman teki grup ramnadr. Bir baka deyile, kimlik, i-grupla d-grup arasndaki diyalektik ilikide temellenir. Bunun anlam udur: kimliin tanm daima tekinden geer, tekine gre yaplr (Bilgin, 2003: 199). Sembolik etkileimci teorik erevenin bir trevi olan kimlik teorisi, sosyal hayatta stlenilen sorumluluklarn kimlii ve kimliin de rol tercihini etkileyece i temel nermesinden hareket eder. Bu cmleden olmak zere, kimlik teorisine gre, belli bir rol ifade eden davranlar arasnda veya iinde tercih yapmak, kiinin, bu rollerle ilikili kimlikler hiyerarisindeki izafi konumunu yanstr (Stryker, 2000: 1255). Kimlik teorisi, insanlar sorumluluklar ve rollerle ilgili ihtiyalar arasnda rasyonel tercihler yapabilen varlklar olarak grr; buna karlk, sosyal yapnn ve sosyal etkileimin insan eylemini snrladna dair sosyolojik kabul de onaylar (Stryker, 2000: 1253). nsan, ayn anda zne (aktr) ve nesnedir (reaktr/tepki veren). Bir baka deyi le, kiilerin kendilerine atfettikleri anlamlar, kendi zkavraylarnn olduu kadar, bakalarnn onlara ynelik tepkilerinin de rndr. Dolaysyla, sembolik etkileimci gelenekle uyumlu bir biimde, kimlik teorisi bak asndan hareketle sylemek gerekirse, znelerarasnda mzakere edilen btn anlamlar sosyal etkileimden skn eder (Stets ve Burke, 2005: 133). zcesi, analizin merkezine rol, anlam ve etkileimi yerletirmekle, sosyal kimlik teorisinin yapt gibi, kimlik teorisi, kimliin tanmn tekini ararak yapmaya al r. Bylece, sosyal kimlik teorisi ve kimlik teorisi, kimlii tanmlarken, sadece btnlk, sreklilik ve aynl deil btnl, sreklilii ve aynl tehdit eden tekini/ayrm ne kararak, psikoloji disiplininin kimlik tanmndan temel bir noktada ayrm olur. 1.1.3.4. Sosyolojide Kimlik Kavram Descartesn zne tasavvurunda temellenen, siyasal dncede (zellikle liberalizmin temel bir varsaym olarak) ve psikolojide de egemen olan ortodoks

13 yaklamlar benliin zerk bir ey (istikrarl ve btn d etkilerden bamsz) olduunu varsayar (Edgar ve Sedgwick, 2007: 176). Oysa sosyoloji iin ne benliin ne de kimliin mutlak zerklii kabul edilebilir deildir. Kimlik, genellikle, istikrarl ve btn d etkilerden bamsza deil, istikrarsz/sreksiz/paral ve d etkiye ak (tekinin etkisine) olana tekabl eder. Kimliin sosyolojideki farkl anlamlara gelebilen kullanmlarnda teki her zaman merkezdedir. rneklendirmek gerekirse, Encyclopaedic Dictionary of Sociologyde kavramn iki ekilde kullanld belirtiliyor: ilkin, kimlik, birinin nasl ve nerede grld ve bakalar tarafndan ona kar olan davran lar yoluyla nasl kategorize edildiine iaret eder. kinci olarak ise, kimlik, kiinin kendisini belli bir hayat yksne sahip, toplumda yer edinmi ve zel bir deer tayan bir kimse olarak nasl grp kabul ettii ile ilgilidir. Muhtemelen ikinci anlam birinci anlamdan kaynaklanr (Sharma, 1992: 407). Buradaki her iki kullanmnda da, kimlik, kiinin sosyal hayatta bakalar ile temas hlinde oluu (iletiim/etkileim) esasnda tanmlanr.4 letiimi/etkileimi merkeze alarak bir kimlik tanmna ulamaya almak, kimliin inn tekinin bak asnn iselletirilmesine dayandrmak ve aynl deil ayrm/farkll ne karmak anlamna gelir. Bylece, kimlik, istikrarl ve btn d etkilerden bamsz bir sreklilik, tutarllk ve btnlk olarak deil, d etkilere ak istikrarsz, sreksiz ve paral bir ey olarak kavranm olur. Sosyolojik yaklamlarn kimlik tasavvuruna dair yukarda sylenenlerin bir benzerine Marshalln Sosyoloji Szlnde rastlanr. Psikodinamik ve sosyolojik gelenein temel savlarndan biri kavramla ilgili zc tasavvurlara kar kmaktr. zc anlay lar, kimliin tutarl ve hayat boyunca az ok ayn kalan esiz bir nve ya da z (gerek ben) olduunu varsayyordu. Buna karn hem sosyolojik hem psikanalitik teoriler, vurguyu deiik derecelerde, kimliin yaratlm ve kurulmu karakterine yapmlardr (Marshall, 2003: 405). Sosyolojik yaklam farkllatran bir baka temel nokta, o hlde, kimliin in edilmiliinde temellenir. Ksacas, sosyolojik tasavvur kimlii deiim/sreksizlik, etkileim/iletiim, teki, in
4

Sosyolojide kimliin iletiim/etkileim esasnda tanmland baka rnekler iin ayrca bknz. Frank, 1991; Jary ve Jary, 1991.

14 ol(un)muluk, kurulma esasnda tanmlar. Ancak, bu, sosyolojik yaklamn kimlie ilikin tmyle birrnek bir bak asna sahip olduu mnsna gelmez. Burada sosyolojik yaklamla ilikilendirilen tasavvurlarn daha ok yakn zamanl sosyolojiler iin geerli olduunu unutmamak gerekir. nk, geleneksel sosyoloji daha ok aynlk odakldr; buna mukabil, vurguland zere, yakn zamanlara ait sosyolojiler mnhasran postmodern sosyoloji- ayrlk odakldr (Craib, 1998: 4). 1.1.3.4. Antropolojide Kimlik Kavram Kimlik, antropolojide birden ok anlama gelebilen, mphem bir biimde kullanlr. Kavram bir adan zatna mahsusluk ve bireysellik hususiyetlerine, kiiye ait asli farkllklarn tpk z-kimlikde olduu gibi dierlerinden onu farkllatrmasna; te yandan, aynlk vasfna iaret eder. Aynlktan kast, bir grupla ya da bir kategori ile mesel bir etnik grupla- baz ortak zellikler temelinde bir birlik oluturmak ya da sz konusu birlie katlmaktr. Kavram pekl birer kimlie sahip olduklar kabul edilen ailelere, cemaatlere, snflara ve uluslara olduu kadar btn grup, kategori, segment ve kurumlara da temil edilebilir (Byron, 1996: 292). Btn bu kolektiviteleri var klan ortak baz zellikler esasnda kurulan birliktelikleridir; kolektivitenin yeleri arasndaki aynlk, benzerliktir. Antropologlar kimlik kavramn Eriksonun sreklilik/tutarllk esasnda tanmlad benlik anlamndan daha ok, sosyolojinin ykledii anlamda -bireylerin sosyal ve kltrel evrelerine ve sosyal ve kltrel kazanm mekanizmalarna iaret eden- kullanmaya eilimlidirler (Byron, 1996: 292). Zira kimliin sosyalli i antropologlara gre onun olmazsa olmaz bir boyutudur. nsan ancak sosyal olarak varolabilen bir varlktr. Kltr de bu toplumsal varolu artnn dayatt bir sonutur. nsan doal ve toplumsal evresiyle ilikisini kltr yoluyla kurar ve iinde biimlendii kltre bitiik bir kimlik tar. Kimlik, bu bakmdan kltrden ayr deildir (Aydn, 2003: 471). Toparlamak gerekirse, kimliin antropolojideki kullanmnda husus ne kar: birey ya da kolektiviteyi tekilerden farkllatran, zatna mahsus klan

15 hususiyetler, baz zellikler esasnda ortaklama/kolektiviteler tesis etme ya da aynlama ve de kltrel evre iinde kimliin ediniliyor olmas. 1.1.3.5. Siyaset Biliminde Kimlik Kavram Kavram, politik balamda genel olarak hereyin kendisi ile ilikisinden ziyade kendi kendisiyle zdeleimine (self-identification) iaret etmek zere kullanlr. Sadece bilinli varlklarn veya bilinli varlklar yeler olarak ieren eylerin, yani toplumlarn, devletlerin, kulplerin ve kurumlarn bir kimlii vardr. Bir kurum sadece yeleri kendilerini dier kurumlardan farkllatrabildiklerinde deil; ayn zamanda kelimeler, jest-mimikler ve pratiklerde ayrc niteliini aa karabildiklerinde de bir kimlie sahiptir. Bu, kurumun kendine olan gvenini salar, onu var klar ve insanlarn kendilerini ona ait hissedebilmelerini mmkn klar. Bylece bir ulusal kimlikin douu insanlar arasnda doal olarak bir araya geldikleri, ortak bir kar, tarihi ve kaderi paylatklar duygusunu ierir (Scruton, 1996: 249). Bu tanmda, farkllama kadar ortaklama, ortak bir kar, tarihi, kaderi paylama temelinde ortaklama ne kyor. Farkllk ve ortaklama (benzeme, zdeleme) sosyal ve kurumsal kimlikler temelinde ele alnyor. ada siyaset biliminde, sosyal bilimlerin dier alanlarnda olduu gibi, kimlik kavramna ynelik artan bir ilgiden bahsedilebilir. Siyaset dikkate alnarak sylenirse, birey belli bir kimlie sahiptir dediimizde, genellikle kimlik politikalar olarak adlandrdmz eyle ilikili belli bir tre aidiyeti kastediyoruzdur (Bilgrami; 2006, 5). O hlde, siyaset biliminde kimliin artan oranda merkez bir kavram oluunu, esas itibariyle, kimlik politikalar, aznlk haklar, okkltrclk, devlet birey/vatanda ilikileri, globalleme/yerelleme ilikisi, etnik kimlikler, milliyetilik, vb. ana temalar ekseninde yrtlen benzeri tm tartmalardaki merkez nemine balamak gerekir. 1.1.4. Disiplinleraras Karlatrma Felsefede kullanld asli mns ile zdelik bir eyin zorunlu olarak baka bir ey deil de kendisi olmas, kendisi ile bir ve ayn olmasdr. Bu trden bir kullanmda her ne kadar aynlk ne kyor olsa da, aynnn iindeki ayry ifa ettiimizde, kimliin sosyolojik kullanm ile felsefedeki kullanm arasnda ba

16 kurmak mmkn hle gelir -ancak bunun her zaman yalnzca dolayl bir ba olabilecei gereini ihml etmemek kaydyla. Kimliin, felsef kullanm ile sosyolojik kullanm arasnda ancak dolayl bir ba kurabiliriz. nk, felsef kullanmda, ayet bir eyin kimlii ile kastedilen onu kendisi ile bir ve ayn klan ey ise, sz konusu ey, muhtemelen arizi/geici/yitirilebilir deildir; bir cevhere/tze karlk gelir. Oysa, sosyolojik kullanmda, kimlik edinilebilir ya da bazen yitirilebilir bir eydir. Herhangi bir kii kimliini bir nedenle yitirse de, kimliini yitirmeden nceki ki iyle hl ayndr, saysal olarak kendisi ile zdetir; dolaysyla, yitirilen, kiiyi zatna mahsus klan ey deildir (Shoemaker, 2006: 41).5 Sonu itibariyle, kimlii bir cevherle/tzle birlikte anmakla, onu edinilebilir/yitirilebilir bir ey olarak grmek esasnda, kavramn felsef ve sosyolojik kullanmlar arasnda belirgin bir ayrmn olduunu syleyebiliriz. Kimliin felsef ve sosyolojik kullanm arasndaki farka dayal

soruturmann bir benzerini sosyoloji ve psikoloji arasnda da yrtebiliriz. Psikolojideki kimlik kavram ile vurgu ounlukla bireyedir, onun kiisel btnlne ve srekliliinedir, zatna mahsusluunadr. Psikolojik kullanmn, bu

Habermas, benzer bir yorumunda, kimliin falsef kullanm ile zdelik anlamnda- dnyay aklamaya ynelik bir perspektif sunma iddiasndaki kimlik kavramsallatrmas arasnda ancak dolayl bir iliki kurulabileceinin altn iziyor. Tek bir kiiyi saysal olarak belirlemek/kimliini saptamakla sz konusu kiinin kimliki burada kiinin eylemlerinin zerklii ve bakalarnn eylemleri ile kartrlamazl kastediliyor- arasnda ak bir ayrm vardr. yle ki, felsefi teoride, kimlik [zdelik] zel bir ilevi bulunan bir yklemdir; tek bir ey ya da nesne, onun sayesinde ayn trdeki tekilerden ayrlr; ama tersine olarak, bu yklem, deiik koullarda ve deiik kiplerde yalnzca tek bir nesnenin konu olabileceini de anlatr. Byle bir kimlik, zde bireylerin zel nitelikler sayesinde birbirlerinden ayrlmalarn gerektirmez. Hatta, zde bireylerde onu referans alarak davranlarn ynlendirmelerini ya da bu davranlar btnlkl bir balam iinde aklamalarn salayan bir temel nitelikler modeli gsterilmesini gerektirmez. Tamamen dank grnen bir ey ya da yaama biimini ve inancn esen rzgarlara gre ve stelik her yl yeni bir biimde deitiren bir kii, bu biimsel anlamda kendi kendisiyle zde olarak karakterize edilebilir. Tekil bir ey varsa, ona kimlik atfedilebilir. Onun kimlik edindiini ya da yitirdiini sylemenin bir anlam yoktur (Henrichden akt. Habermas, 1996: 531-532). Dolaysyla, kimliin felsef kullanm ile sosyal psikolojik teorideki kullanmlar dolayl ilikilerine ramen aka ayrrlar. Sosyal psikolojik teoride, Habermasa gre, kimlik, belirli bir yataki kiilerin edindikleri karmak zellikler btndr. Bu kiilerin sz konusu zelliklere doutan sahip olmalar beklenmez, zaten olamazlar da. Bir topluluun iinde yer alarak bir kez kimlik edinildiinde, kimlik, edinen kiiyi bamszlatrabilir; tekilerin etkisinden kurtarabilir, hayatna biim vermesini mmkn klabilir. Kimlik, kiiye, kendini gerekletirmenin, belirlemenin, kim olacana karar vermenin yollarn aar (Habermas, 1996: 532).

17 ynyle, kimlie zdelik anlam esasnda ynelen felsef kullanmla belirgin bir ortakl paylatn syleyebiliriz. Felsefe ve psikolojide kavramn daha ok benliin zaman ve mekndaki isel devamll/aynl/sreklilii anlamnda kullanldn dnrsek, sosyoloji iin bu tasavvur ok da kabul edilebilir deildir. Sosyologlar kimlii her halkrda bir topluluk iinde yayor olmakla edinilen bir ey olarak kavrarlar. Kimlik, onlar iin, verili, nceden belirlenmi ve dhil bir z deildir; bir topluluk iinde yaayarak, etkileerek, sosyal norm ve deerlerin sosyalleme srecinde iselletirilmesi ile srekli yeniden in edilen bir eydir (Gleason, 1983: 918). Antropoloji ve siyaset biliminde de kimlie sosyolojideki kullanma benzer anlamlar yklenir. Bir yandan bireyi bakalarndan farkllatran zelliklere, bakalarna ramen bireyi kendi klan zelliklere vurgu yaplrken, te yandan kimliin sosyallii, kolektiflii, kltrlerle olan ilikisi vurgulanr. Bu ikinci vurguda, aynlama/zdeleme/ortaklama -ayrm/farkllk/zde-olmama da ierilmek zere-, kolektif kimlikler, biz ve onlar ayrm vb. temalar ne kar. Buraya kadar kimlikle ilgili yrtlen tartma sadece farkl disiplinlerin kavramn bugnk kullanmna ynelik katklarn ortaya sermek amacna matuftu kimlik nedir? sorusuna tketici bir cevap bulmak deildi. Ancak, bir tercih yapmak gerekirse, bu alma iinde daha ok kavramn sosyolojideki ve dolaysyla antropoloji ve siyaset bilimindeki- kullanmnn tercih edileceini veya sosyolojideki kullanmn ieriinin derinletirilmeye allacan sylemek yerinde olabilir. Ancak bu tercih, kimliin felsef ve psikolojik kullanmlarnn tmyle darda braklmas ile sonulanmak zorunda deil. Balarken kimlik nedir? sorusunun belirsizliinin sklkla baa dnleri zorunlu klaca sylenmiti. imdi bir kez daha baa dnerek kavramn tarihesi ile birlikte kimliin kimliini mesele edinebiliriz.

18 1.1.5. Kimlik Kavramnn Tarihesi Kimlik modern zamanlara ait bir kavram; mesele hline gelerek zuhur edi i modernlikle e-zamanl. Bireyin modern zamanlarda grnr olmas kimlik bahsi ile dorudan ilgilidir. Modernleme ve bireyleme sreleri kavramn n-tarihinin olmazsa olmaz uraklardr. Ayrca, benlik6, bilin ve zbilin7 kavramlarn ve Locke ve Humeun kiisel kimlik ya da ben-zdelii [personal identity] kavramn da kimliin n-tarihinin dier uraklar olarak kaydedebiliriz. 8 Kimliin n-tarihi iin bir baka nemli kaynak Freud ve takipileridir. Freudun kavramsal hazinesi iinde kimlik kavramna rastlanmaz. Ama kimlie dair sz syleyenlerin cidd bir ksm Freuda atf yapmak zorundadr. Ayn ekilde, her ne kadar, kimlik kavramn kullanmam olsalar da benlik kavramn tercih ediyorlard- Mead ve Husserlin dncelerini kimlik meselesinin nclleri addedebiliriz. Kimliin n-tarihini belirlerken Hegel, Freud, Mead ve Husserlin temel kavramlarnn yol gstericiliinden hareket edilebilir: Hegelin kendinde ey ve kendi-iin-ey, Freudun ego, id ve sper-ego, Husserlin mutlak ben, Meadin I [Ben] ve me [beni/bana] kavramlarnn kimlii konu edinen bir tartmada grmezden gelinmeleri ok da mmkn deildir. Kimlik, bugn kullanld hliyle anlamn 1890larn Amerikan

pragmatizmine borludur. Lockeun benliin sosyal kuruluuna dair syledikleri William Jamesin sosyal benlik tasavvuruna esas tekil eder. Endstrilemenin bir sonucu olarak ortaya kt dnlen sosyal ve kltrel paralanma temas James tarafndan biraz daha ileriye tanr. James paral benliklerden bahseder. Onun iin,
Kimlik kavramnn kullanma giriinden ok nce benlik, bilin, zbilin, kiisel kimlik, vb. kavramlar dolamdadr. Benliin [Das Selbst] Almanca szlklere giri tarihi 1702dir. Morgan, Alman Teologlar Meister Eckhart (1260-1328) ve Heinrich Seusen (1300-1366) dncelerinde modern benlik algsnn kkenlerinin izinin srlebileceini iddia ediyor (1999: 63) 7 Bilin ve zbilin kavramlar, Hegeldeki kullanmyla -zellikle Tinin Fenomenolojisi ilekimlii nceler. yle ki, imdilerde kimlik bahsini konu edinen almalarn kahir ekseriyeti Hegelin kavramlar ile konuur: tannma, bilin, bellek, etkileim vb. 8 Ancak Locke ve Humeun kavram kullanm biimi bugn kimlie yklenen anlamla ne kadar ilikili olsa da farkl karmlara sahiptir. Ayrca belirtilmelidir ki, Locke, benlikle ilgili temel tartmalar benliin sosyal kuruluu zerinde durarak da nceler (Arowitz, 1992: 92).
6

19 paral ve oul benlikler endstrilemi toplumlarn mtemmim czleridir. Bireyler farkl benlikler arasnda hiyerarik bir blnme iindedirler ve alabildiince ok sayda insan tarafndan tannmak isterler (Arowitz, 1992: 93). Ksacas, bu al ma asndan, Jamesn Freudu ve Meadi nceleyen ve etkileyen bir figr oluu dikkate deerdir. Her ne kadar Freud dorudan kimlik kavramn kullanmasa da teorisi kimliin kavramsallatrlabilmesi iin uygun bir zemin sunar. Freud, zellikle kiiliin temelleri, geli imi ve zdeleme srelerinden bahsetmekle kimlik konusuna k tutmu olur. Nitekim Kauffmann, Freudun kendisi de giderek daha fazla nem verdii zdeleme kavramyla benin dinamik bir srete ve evresiyle etkileim iinde yaplandn ileri srerken, istemeden ve rtk olarak da olsa, kimlik iin uzaktan bir mucit (Zllolu; 2008, 15) saylabilecei dncesindedir. Zira, 1950lerden itibaren psikanaliz gelenei onun mirasn stlenerek kimlik meselesi ile ilgili tartmalarda etkin olmaya devam etmektedir. II. Dnya Sava ncesinde yaananlar sava sonras literatre kimlikin yaygn bir biimde giriini belirler. Zaten kavramn ilk olgunlama evresi 1950lerdir (Welz; 2000, 2), yani II. Dnya Savann hemen ertesi. Erik Erikson, kimlik krizine dair analizleri ile kimlik kavramnn yaygnlamasna kap aralayan ilk isimlerden biridir. O, kimlii derinlii, isellii ve sreklilii bakmndan tanmlayan gelenein ncsdr. Erikson, ayn zamanda, ulusal kimlik kavramnn da kifidir; ulusal kimlii daha souk bir kavram olan ulusal karakter yerine kullanmtr. nk, ulusal kimlik kavram kitle psikolojisinin dinamik ve plastik zelliklerini daha iyi yanstr. Niethammer,
son derece kurnazca almlar atarak Eriksonun kimlik kavramnn onun gizli, bilind bir Freud ve Jungun yannda yer alma giriiminden ortaya ktn ileri srer; ona gre bu, Freudcu ortodoksiye biimsel bir ballk beslerken Jungun tepkici mistizminden arnm bir kolektif problematie9 de ak bir tutumdu (Balakrishnan; 2003, 374). Kimliin kolektif bir mesele olarak alglanmas ve kolektif kimlik sorunun ortaya k Niethammere gre dorudan doruya Yahudi sorunu ile ilgilidir. Yahudilerin maruz kaldklar ayrmclk ve asimilasyonist politikalar kolektif kimlik literatrnn byk ksmnn Yahudi
9

20

1968de yaynlanan The International Encyclopedia of the Social Sciencesda kimlikle ilgili girdilere kimlik, psikolojik ve bir dieri de zdeleme, politik olmak zere rastlanr. 1930larda henz kimlikle ilgili herhangi bir girdi yoktur. Buna mukabil, identification, parmak izi ve dier kriminal tetkik teknikleri ile ilgili olmak zere o dnemde de ansiklopedide yer alan bir kelime idi (Gleason; 1983, 910). Sosyoloji literatrnn bugn kulland anlama en yakn kimlik tanm sembolik etkileimcilerce gelitirilir. Cooley ve Mead, benliki kullanmay tercih etseler de, onlarn takipisi Goffman ile birlikte sembolik etkileimciler kimliki tercih etmeye balayacaklardr. Goffmann 1960l yllarn balarnda yaynlad Stigma: Notes on the Management Spoiled Identitysinin temel kavramlar, gerek/sanal sosyal kimlik ve kiisel kimliktir. Goffman sosyal kimlii, kiinin aka ait olduu, kuak, cinsiyet, snf vb. byk sosyal kategoriler olarak tanmlar. Kiisel kimlik ise, isim, d grnm gibi ayrt edici iaretler ve kiinin hayat yksnn ve zelliklerinin bilgisinden oluur. Kimlik, Goffmana gre tekilerle pazarlk iinde oluan ak ve dinamik bir srece karlk gelir. Bu kimlik tasavvuru hem zclk hem nesnelcilik kart yaplandrc [konstrktivist] ve znelci [subjektivist] yaklamlara destek salar ve kimlik konusunun yaygnlamasna yardmc olur. Fakat gerekte bu yaygnlamann arkasndaki asl etken sosyal ilikilerin/kurumlarn deimesi, bireyselliin bir deer olarak yaygnlamas, baz kolektif hak araylarnn siyahlar, kadnlar, ecinseller- yaygnlamas ve kimliin bir sorun olarak gndeme arln koymasdr (Zllolu, 2008: 24-25). Cooley, Mead ya da Goffman ve dier etkileimcilerin esas meselesi birey ve toplum arasndaki ilikidir. Bireyin zgrl, eitlii ve zerklii gibi deerlerin ulusal ideolojilerindeki esiz nemi nedeni ile, birey ve toplum arasndaki iliki
yazarlarn Yahudi sorunu ile ilgili yazdklar metinlerce oluturulmasna neden olmutur. Bugn byk bir btn oluturan bu yaptlardan nce iki eski Siyonist yayncnn Israel Zangwill ile Horace Kallenin- daha nce dile yaptklar katklar Amerikada etnik konularda yaplan konumalarn temelini oluturan metaforlar salar: erime potas ve salata kasesi (Balakrishnan; 2003, 373).

21 Amerikallar iin her zaman nemsenmesi gereken bir mesele olmutur. Benzer bir ilikinin Frankfurt Okulunun dnsel servenine de hkim olduunu sylemek mmkn. Kitle toplumunun, totalitarizmin, otoriter kiiliklerin analizlerinde esas mesele her zaman birey ve toplum arasndaki ilikide temellendirilir. Yabanclama, kayg, anomi, etnosantrizm, stat bilinci, uyum, aidiyet ihtiyac, vb. kavramlar etrafnda yrtlen kitle toplumu ve totalitarizm eletirilerinin esas birey ve toplum ilikisinde dmlenmekteydi (Gleason, 1983: 926-927). Bu gelenek gnmzde de srdrlr. Bireyin ge modern dnemlerde yaad deneyimler sklkla son dnem tartmalarda konu edilir: Bauman, Taylor, Sennett, Giddens ve Habermasn almalarnn bir ksmn birey ve toplum arasndaki ilikiyi mesele edinen gelenein iinde deerlendirebiliriz. 1960larla birlikte birey-toplum ilikisi ekseni yerini daha ok kolektif kimlikler esasndaki yrtlen tartmalara brakacaktr. Bu evrede tartmalar, kimlik politikalarnn ve yeni sosyal hareketlerin taycl ile yrtlr; etnisite, cinsiyet, ulusallk temalar ne kar.10 1970lerde kimlik kavram alabildiine yaygnlar. W. J. M. Mackenzie, bu yaygnlamann kavramn esprisini kaybetmesine neden olduunu dnr. Robert Cole ise kimlik kavramnn ve kimlik krizlerinin klielerin en safkan hline geldiinin altn izer (Brubaker ve Cooper, 2000: 3) Fakat, kavramn yaygn kullanm seksenler ve doksanlar boyunca artarak devam eder. imdilerde iki farkl gelenein ayn anda etkinliini srdrdne ahit oluyoruz: hem birey-toplum hem de kolektif kimlikler ve kimlik politikalar ekseninde yrtlen tartmalar yaygn olarak var olmaya devam etmektedirler. 1970lere ilikin bir baka vurgu ise Ceroluya (1997) ait. Ona gre, 1970lere kadar kimlik tartmalarna sosyal psikoloji ve sembololik etkileimcilik tarafndan yrtlen mikro-sosyolojik analizler egemendir. Merkeze bireyin alnd
10

Brubaker ve Coopera gre, kimlik temelli politikalarn Amerikada yaygnlk kazanmas iin uygun bir zemin snf politikasnn gsz olmas nedeni ile zaten mevcuttu (2000: 3).

22 bu tartmalar, kiileraras ilikilerin bir rn olarak ortaya kan benlik duygusunu ne kararak kimlik meselesi ile temas kuruyordu. Bu eilim 1970lerle birlikte arln kaybeder; yava yava birey odakl analizler yerini kolektif kimlie brakmaya balar: kutsal l - cinsiyet/cinsellik, rk/etniklik ve snf oluumubelirgin bir arlk kazanr. Kolektif tanmlar, kolektif ve politik uzantlarn msebbibi olarak grlmeye balanr (386). Cerolunun vurgusuna ylesi bir eletirel ilvede bulunmak mmkn. Kolektif bir muhalefeti temsil eden sosyal hareketlerin yaratt hayal krkl, 1990larla birlikte vurgunun tekrar birey-toplum ilikisine kaymasna yol amtr. Tourainenin son dnem tartmalar bu meyanda bir rnek tekil eder. zcesi kimlikin bir kavram olarak dolama girmesi ok da eski tarihlere ait deildir. Sosyolojideki kullanmn, Eriksonun kimlie ykledii sreklilik/tutarllk anlamn dntren bir ierie sahip olduunu dnrsek, imdilerdeki anlamda kimlik kavramnn kullanm iin gidebileceimiz en eski tarih olsa olsa 1960larn sonlar ya da 1970lerdir (zdalga, 2008: 417). 1.1.6. Kimlik Kavram le likili Baz Temel Kavramlar Ben, id, sperego, benlik, zne, bilin, kiilik, zdeim/zdeleme, sosyal benlik, kiisel kimlik, kolektif kimlik, sosyal kimlik, ulusal kimlik, cinsel kimlik, din kimlik, anlatsal kimlik, verili kimlikler, seili kimlikler, nesnel kimlik, znel kimlik, merulatrma kimlii, direnme kimlii, proje kimlii Liste rahatlkla uzatlabilir. Sralanan kavramlardan her biri kimlik nedir? sorusuna cevap arayan bir almann az ya da ok zorunlu uraklardr. Kimlik nedir?e cevap verirken bir biimde aratrmacnn yolu bu kavramlardan birinin eiine der. Yukarda sralanan kavramlardan tm bu alt-balk iinde ele alnmayacak. Kullanldklar balam iinde yeri geldiinde ilgili kavramn zerinde durulacak. Ancak kimlik nedir sorusuna cevap vermenin gl ile ba edebilmek ve kimlik kavramnn zerindeki bilinmezlik peesini az da olsa kaldrabilmek iin, baz kavramlar nce birbirinden bamsz bu her ne kadar pek mmkn deilse de-, sonrasnda ise birbirleriyle ilikilendirilerek ele alnacak. Benlik, kiilik, zne, sosyal

23 benlik, kiisel kimlik, kolektif kimlik, sosyal kimlik ve anlatsal kimlik, her biri bu alma iinde bir pusula ya da harita i levi grmek zere balangta ele alnmas zaruri kavramlar. 1.1.6.1. Benlik Kimlikle ilgili btn glkler benlik iin de geerlidir. Farkl disiplinlerin, mnhasran kullanan kiinin kavram zel anlam ykleri ile donatmas benliki belirsizletirir. Psikolojinin benliki kimlike tercih ettii ve younlukla benliki kulland daha nce vurgulanmt. Bu yzden ncelii bir psikoloji szlnden alnan genel bir tanma vermek yerinde olabilir. Benlik, [e]n genel anlamyla, kiinin kendini baka herkesten ve her eyden ayr, esiz bir btnlk olarak hissetmesi, bunun bilincinde olmas ve bu ekilde bilincinde olunan tmel varlktr (Budak, 2005: 123). Tanmdaki esas vurgu herkesten bakalkadr, farklladr; kiinin esiz bir btn olarak kendisini tekilerden ayrmas ve kendi bakalnn farknda olmasnadr. Bu tanmda, bir zfarkndalk, zkavray dikkati eker. Herhangi bir sosyoloji szlne bavurulduunda ise az nceki tanmla belirgin bir farkllk ilk elden dikkati eker. Grece erken tarihli bir sosyoloji szlnde, A Modern Dictionary of Sociologyde, benlike karlk olarak verilen tanm yle balyor: Bireyin kendisine dair kavrayn ieren ki ilik boyutu. Kiinin kendini alglama biimi teki insalarla kurduu ortak deneyimlerinin bir sonucudur. Benlik sosyalleme srecinde sosyal etkileim aracl ile geliir (Theodorson ve Theodorson, 1979: 374). Verilen tanmda iki nokta ilk elden dikkat eker. lki, benlikle ilgili bir tanmda kiilikin yer al dr. kincisi ise vurgunun tekilere, sosyallemeye ve etkileime ak bir biimde kaydr.11 Etkileim ve benlik ilikisi dnldnde ise James, Mead ve Goffman gibi etkileimci dnrlerin grlerine bavurulur. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, psikoloji disiplinin benlik algs, ayrmaya, esizlie vurgu yaparken, sosyoloji disiplini nceli i etkileime, sosyallemeye, yani benzemeye, zdelemeye, ortaklamaya verir. Fakat, her halkrda dnmn, zkavrayn ve zfarkndaln nemsendiini de vurgulamak gerekir. Farkl olan dnmn balang noktasdr belki. Bu da zaten disiplinleri metodolojik olarak farkllatran tercihin bizatihi kendisi olsa gerek.
11

Benzeri bir farkllamann mevcudiyetine kimlik tanmlar esasnda da dikkat ekilmiti.

24

Benlie yklenen anlamlarn farkll ve belirsizlii disiplinlere zg deil. Belirsizlik, kavram mesele edinenlerin ona ykledikleri farkl anlamlarla da ilgili. Kavrama yklenen anlamlarn farkllnn ne karlmas, phesiz, farkl benlik tasavvurlar arasnda hibir ortakln olmad anlamna gelmez. F. Nietszche, M. Weber, N. Elias, C. Taylor, Peter ve Christa Brger ve M. Foucault: her birini bu alma asndan ortaklatran ey benliin tarihine ynelik al malardr. Her birinde belirgin bir ortak temann varl dikkat eker: Benlik ile zkontrol zdeletirirler. Onlara gre, modern zne duygu ve arzularn kontrol etmesini renmi bireydir. O, nceden ngrlebilir ve srekli kendini gzetleyen bir fal olarak kendine ekil vermeye balayagelmitir (Morgan, 1999: 57). zfarkndalk, zgzetleme, zkontrol ve zdnmsellik, hepsi de benliin modern zamanlara zg ahvalinin en manidar ifadeleri. Morgan, btn bu kavramlarn yukarda sralanan isimlerin benliki kavramsallatrmadan ok nce Meister Eckhart (1260-1328) ve Heinrich Seusenin (1300-1366) dnsel servenlerine mndemi olduunu vurgular. Seuse, alas bir biimde das sichi yani benliki kullanmtr -bugn kavrama yklenen anlamlardan ok farkl bir anlamda da olsa (1999: 77). nsann nnde iki seenek vardr ve insan bu iki seenei uzlatrmak zorundadr: itaat arzusu, yani Tanrya koulsuz itaat ve kendinden tmyle vazgeiin kontrol edilme zorunluluu. Seusenin bak asna gre, insan zgzetim alkanln iselletirerek ve srekli kendisini [snrsz teslimiyetten] geri ekerek tepki vermelidir. Teslimiyetin bu biimde srekli engellenmesinden modern benlik doar. Yani, teslimiyetin engellenmesi insann karsna kanamayaca bir yapnn inn karr, bu, zlemi dzenleyen ve snrlayan bir zkontrol aygtdr. Seusenin das sichi hem Tanrya teslimiyetin hem de bunun snrlandrlmasnn bir rndr (Morgan; 1999, 79). Tanrya teslimiyet tmyle reddedilmez. nemli olan bunun snrlandrlmas anlamnda dzenlenmesidir; kendinden tmyle vazgemek yerine srekli bir zgzetim ile kendini geri

25 ekmektir. Bu zgzetim ve zkontrol, benliki mmkn klar, modern anlamda benliki yaratr. Hegel, modern zamanlardaki benlik tasavvurlarna dair kendisine

bavurulabilecek asli kaynaklardan biridir. Kendinde varlk ve kendisi iin varlk kategorileri Hegelin benlik tasavvuruna dair baz temel karmlar mmkn klar. Hegelin beni ya da benlii/kendilii kendinde varlkn ve kendisi iin varlkn bir sentezidir. Kendinde-kendi-iin-varlk, Hegelin ben-lik ve kendilik tasavvurunu zetler. Kendinde-kendi-iin-varlk sentezdir; ayn anda hem dolaymsz hem de dolayml varlktr; hem kendi kendi ile zde hem deildir. O, hem tekinin dolaymnn dnda bir ze sahiptir, ki bu z ezeli-ebedi ve deimezdir, hem de tekinin dolaym olmakszn varl mmkn olmayan olu hlindeki bir varlktr. Hegelin kendinde-kendi-iin-varlk olarak benlik algs ile Meadin I [Ben] ve meden [Beni/Bana] mteekkil ben algs arasnda belirgin bir benzeme gze arpar. Benzer bir ortakln Freudun id, ego ve sper-egodan mteekkil benlik algsnda da mevcut olduunu sylemek mmkn. Bu ortaklama zerinde ayrntl olarak durmann yeri henz buras deil. Ancak kabaca unu sylemek gerekir: her figrde de sosyal olana ncel tanmlanmas g bir z [kendinde, I [Ben] ve d] ile benliin sosyal vehesi [kendi-iin, me [beni/bana]] arasndaki diyalektik iliki vurgulanr. Benlik, bu algda da kendi iinde btnl olan, bitmi, sonlanm, duraan bir gereklie karlk gelecek biimde kullanlmaz. Aksine, benlik, paral, gerilimli ve diyalektik bir iliki iindeki farkl elerden mteekkildir. Benliin bir yn tekine, sosyal etkiye, etkileime dnkken, dier yn sosyallik ncesi bir mutlakla dorudur; bir yn etkin, sosyal gerekli i srekli iten ie sarsan, kontrol altna alnamaz zerk bir gce iaret eder, dier yn ise zdelemeye, benzemeye, sosyallemeye ynelir. Eckhart ve Seusenin benliin n-tarihindeki yaklamlar ile iliki kurarak sylemek gerekirse toplum (Tanr,

Kendinde, bir eyin ya da bir nesnenin bilinten ya da biliniinden bamsz olarak gereklikteki durumuna, bir eyin baka bir eyle ilikisi olmadan kendi bana, kendi iinde, kendi zvarlnn snrlar iinde ne olduuna karlk gelir (Gl et al., 2003: 807). Kendisi iin, bir eyin ya da bir nesnenin bilen bir zneyle, bir bilinle ilikisi iinde ne olduuna karlk gelmektedir (Gl et al., 2003: 807).

26 babann ad) ile total bir zdelemeye direnen bir zkontrol de benliin asli unsurudur. Aslnda bu trden bir benlik tasavvurunda hem psikoloji disiplininin hem de sosyoloji disiplininin benlie ilikin ncelikleri ierilmi olur. Benliin neliine ilikin olarak sosyoloji literatr sklkla etkileimci yaklamn Cooley, James, Mead, Goffman ve Blumer gibi nemli figrlerine bavurur. Mead iin benlik ncelikle ve aslen sosyal bir yapdr ve sosyal deneyimin iinde oluur. Benlik, bir zne olmadan nce nesnedir. Benliin nesnelii tekine ramen ya da teki vastasyla neet etmesi ile ilgilidir. tekilerin durduu noktaya referansla biimlenii onu ncelikle nesne olarak tanmlamann nedenidir. Meadin benlie dair temel nermelerinde anlaml tekilerin izleri epeyce belirgindir. Bireyin kendine dair ilk deneyimi dolayl, gayriahsi ve nesneldir. Zira birey ncelikle kendi kendisinin nesnesidir. Bu nesne olu, anlaml tekinin bireye ynelmi tutumlarnn alnmas iledir (Zeitlin, 1973: 225). Benliin bir baka zellii onun statik bir yapya tekabl etmeyiinde aa kar. Benlik, statik bir yap deildir. Bu nermenin srarla alt izilse yeridir. Statik deildir; nk, sosyal bir varlk olarak dierleri ile giriilen iletiim ortamnda, benlie mndemi anlam sembolik dzeyde etkileimle srekli yeniden retilir. Meadin benlii I [Ben] ve meden [Beni-Bana] mteekkildir. Ben, benliin sosyal temas ncesi vehesidir. Beni-Bana sosyal temas ile birlikte ortaya kmaya balar. Ben, bilinmez, ngrlemez ve belirsizdir. Benliin ayet btnyle toplum tarafndan belirlenmeye direnen bir taraf varsa bu Bendir phesiz. Ben, bir bakma, snrl da olsa dnyay deitirme kapasitesi ile donanmtr. Beni/Bana ise benliin zdelie, aynlamaya, sosyallemeye meyyal, dolaysyla sosyal yasaya tbi vehesidir. Ksacas, Mead iin benlik bireyin

Meadci benlik kuramndan tretilen bu kavram, toplumsal aktrlerin tekilerin roln alabilme becerisinin altn izer. Rolleri (yabanclarn rolllerinden cemaatin btnnn rolne kadar) stlenilebilecek pek ok teki vardr. Anlaml tekiler, bir bakasnn davran zerinde nemli etkiye sahip olan ya da davrann ekillenmesinde oluturucu rol oynayan tekilerdir (Marshall, 1999: 289).

27 sosyal konumu ile ilikilidir. Bireyin sosyalliini darda brakan herhangi bir benlik tasavvuru Mead ve dier etkileimciler iin kabul edilebilir deildir. Meadden yola karak unu rahatlkla sylemek mmkn: benlik, tekilerle diyalektik bir iliki iindedir ve gerekte kendi iinde birleik bir btne karlk gelmez. Aksine, benlik, ilikiseldir ve tekiler ile ilikisellii esasnda kendisidir. evresi ve tekilerle kurduu youn etkileim srecinde yaratlr. Benlik, ilikilerinin bir toplamdr. Benliin ilikisellii ayn zamanda onun bir srecin iinde srekli deien bir tekrar tekrar kurulum olduu sonucuna ulatrr. tekiler, benliin bu zyaratm srecinde arlkl bir role sahiptir (Kozoll ve Osborne, 2004: 173). Benlikte bir etkin boyut her zaman ona mndemitir. Bu, Eckhart, Seuse, Hegel, Mead ve dier etkileimcilerin tmnde ortak bir noktadr. Buna mukabil, Tourainein benlik tasavvurunda benlik sistemik zorlama ve normlara kar zneye nispetle ok daha az direni gsterir (2002b: 294). Onun iin zne direniin sembol iken, ben/benlik ve hatta kullanmaktan pek honut olmad kimlik sistemik zorlama ve normlara kar ok daha fazla kabullenicidir/edilgendir. Bu al ma asndan aslolan benliin sosyalliidir. Ayrca, benliin bir yandan belirlenemez, kontrol altna alnamaz, tekinsiz bir boyuta sahipken; te yandan da benzemeye, zdelemeye, sosyallemeye meyilli bir boyuta sahip oluudur. Bunu bir ilk kazanm olarak bir keye not etmek mmkn. 1.1.6.2. Kiilik/Karakter Kiilik, birey sz konusu olduunda sosyal bilimlerde en sk kullanlan kavramlardan biridir, tpk benlik ve kimlik gibi. Kiinin mns [person] ngilizcede bir oyunda oynanan ya da kabul edilen karakterden, insan anlatan genel bir szce doru evrilir. Kavramn birey mns dier mnlar kadar eskidir. Buna kavramda Latince personalitastan gelen ey deil de kii olma zelliinin mndemi olduunu eklemek gerekir. Personalityde bireysellik, biriciklik anlam 18. yzyldan itibaren baskn hle gelir. Birinin varoluu ya da bireysellii anlam ile kavram kiisel kimlik kavramnn ortaya kn mmkn klar.

28

Karakter, kiilikle kastedilen eyde epeyce baskn olan bir anlamdr. Personalitynin etimolojik serveni ile characterinki birbirine epeyce benzer. Bir insana kiiliksiz demekle karaktersiz demek arasnda pek de fark yoktur. Ayn ekilde, oynanan bir oyundaki rol sahiplerinin hem persona hem de character olarak adlandrlmas kavramlar arasndaki benzemeyi delilllendirir. Personalitynin ve characterin kiiye aitlii ve bir mlkiyet nesnesi olma mns gelinen noktada ne kar. Sergilenebilen ya da yorumlanan bir eydir artk personality ya da character. Dahas bu mns ile bamsz ve saygn varolma biimi olarak bireye bir gnderi ierir (Williams, 2005: 282). Kelimelerin etimolojisinden hareketle yola kldnda personality ve characterin epeyce yakn mnlarda kullanldn syleyebiliriz. Trkede de kiilik ve karakter yakn mnl iki kelimedir. Trk Dil Kurumunun Genel Trke Szlnde kiilikin karl olarak sralanan maddeler yle: 1) Bir kimseye zg belirgin zellik, manevi ve ruhsal niteliklerinin btn, ahsiyet 2) nsanlara yakacak durum ve davran 3) Bireyin sosyal hayat iinde edindi i alkanlklarn ve davranlarn btn [Sosyolojideki anlam]. Karakter ise u ekilde tanmlanm: 1) Ayrt edici nitelik 2) Bir bireyin kendine zg yaps, onu bakalarndan ayran temel belirti ve bireyin davran biimlerini belirleyen, stn ana zellik, z yap, ra, seciye 3) Bir kimsenin veya bir insan grubunun tutumu, duygulanma ve davran biimi 4) Bireyin kendi kendine egemen olmasn, kendi kendisiyle uyum iinde bulunmasn, dn ve hareketlerinde tutarl, salam kalabilmesini salayan zellikler btn [Felsefedeki anlam]. Sosyoloji Szlnde kiilikin karl olarak yukardaki kullanmlara yakn bir tarif yaplm:
[B]ir bireyi dierinden ayrt eden, (bakalarnn deerlendirmeleri veya yarglarna gre) az ya da ok kalc zellikler kmesine iaret eder. Kiilik zelliklerinin, bireyin iinde yaad zaman ve mekanla iliki iinde ekillendii ve hep birlikte davrann temelini oluturduklar varsaylr (Marshall, 1999: 409).

29 Gngrenin kiilik tanm ise yle: Karakter, sosyal varln kendine zg davran zellikleri anlamnda kullanlr. Tanm gerei nesneldir zaten psikolojinin inceleme nesnesidir (2008: 10). Piaget ve psikanalizden hareketle de bir ki ilik tanmna ulaabiliriz. Piaget kiiliki benle bir kartlk iinde tanmlyor. Ben, dorudan doruya olmasa bile, grece ilkel bir veridir, asl etkinliin merkezidir; bilinli ya da bilinsiz kendi benmerkezcilii ile ak ak belirginleir. Kiilik ise tersine, benin herhangi bir disipline boyun emesidir. Mesel, bir sosyal ideale kendini adamak bir disiplin rneidir. Bu anlamda kiilik daha ok iliki/ibirlii ierir. ocukluun sonunda (8-12 ya aras) kiilik, kurallarn ve deerlerin zerk rgtlenmesiyle, ayarlama ve eilimlerin ahlaksal aamalandrlmas olarak iradenin onaylanmasyla balar. Ancak kiilik bunlardan daha ouna tekabl eder. Benle kendine zg bir biimde btnleen tek bir sisteme boyun eme kiilik iin belirleyici bir zelliktir. Bu zgn btnleme ancak ocukluun sonunda gerekleebilecektir. Ki ilik ancak bir hayat programnn olumas ile vardr (Piaget, 2004: 90). Bu hayat Piaget, sosyal disipline program dengesizlikler/dzensizlikler boyun emekle zdeletirdii ierir ve bu ocuun dengesizliklerin tekrar dengeye getirilmesi ile btnlk muhafaza edilebilir. zcesi, ki ilii evresi/toplum ile ilikisi esasnda tanmlanr. Benzer bir vurgu psikanalizde de yinelenir, Adornoya gre psikanalizin kiilik tasavvuru bireyi igdsel bir feragate ve gereklik ilkesine koulsuz uyarlanmaya mahkm eden kuatc bir rasyonalizasyondur. Bu ayn zamanda insann yokluunun onaylanmasdr. Psikanaliz, kiiyi kendine yabanclatrarak, i btnl ile birlikte zerkliini de yadsyarak, onu tmyle rasyonalizasyon, uyarlanma dzeneine mahkm etmektedir (Adorno, 1998: 66). Adorno, psikanalizin kiilik tasavvuruna ynelik eletirisine yle devam ediyor:
Bylece egonun gzn budaktan saknmayan zeletirisinin yerini bakasnn egosuna yneltilen teslim ol talebi alr. Psikanalistin bilgelii de, resimli korku magazinlerinin Faist bilindndaki psikanaliz resmine indirgenir sonunda: Her meslein bir tezgah gibi grnd bir ortamda, bu tezgahlardan birine, ac eken ve aresiz insanlar

30
dnszce kendine balama ve bylece onlar denetleme ve smrme imkn veren bir teknik (1998: 66).

zcesi, kiilik, sosyal hayatn iinde olmakla, tekilerle iletiim kurmakla zaman ve meknda edinilen, sosyal disipline boyun emekle zde, kiiyi zatna mahsus klan niteliklere, davranlarn toplamna karlk gelir. 1.1.6.3. zne zne, Latince sub (alt) ve jaceren (atmak) biraraya getirilii ile oluan ve Eski Yunancadaki altta duran, altnda yatan, temel dayanak anlamlarna gelen hypokeimenonun Latince karl subjectus/subjectumtan treyen bir kelime. zne, kendisine atfedilen nemli anlamlardan birini klasik Alman felsefesine borludur. znenin, klasik Alman felsefesindeki karl, etkin zihin ya da dnme ilemini gerekletirendir (Williams, 2005: 377); yerleik felsefe dilindeki kullanm da bu son anlama yakndr: dnlen nesneye kart olarak dnen varlk. Kavramn Felsefe Szlndeki tanmnda dnen varlk temas merkezdedir. yle ki, zne,
[b]ilinci, sezgisi, algs, dgc olan; bilmeye, alglamaya, duymaya, alglamaya ynelmi olan; nesnenin karsnda ondan ayr durarak varolan; karsnda bulunan alglamak, kavramak ya da bilmek iin yneleni; dneni, tasarmlayan, duyan, isteyeni; olanakl btn yaantlarn taycs olarak temellendirilmi bir beni anlatan felsefe terimidir (Gl et al., 2003: 1113).

znenin felsefedeki bu yerleik kullanmna, siyaset felsefesindeki devletin vatandalar; mantk dilinde zne-yklem yapl nermelerde yklemin bir nitelii ya da zellii gsterdii yerde sz konusu niteliin ya da zelliin taycs, gndelik dil ya da gramer de ise, bir tmcede ya da nermede bildirilen eylemi yapan, yklemin bildirdii kimseyi ya da eyi iaret eden szck ya da szck bei (Gl et al., 2003: 1113) anlamlarn ilve etmek mmkn. Yukardaki temel kullanmlar sregelen zne odakl tartmalara dair nemli ipular ierir. Benlik ve kimlik kavramlarnn tanmlanmasnda yaanan btn glkler zne kavramnn tanmnda da ziyadesi ile ierilir: zne kavram etrafnda yrtlen btn tartmalarn neticesinde znenin neliine ilikin net bir uzlaya varlm deildir (Mansfield, 2006: 16). Yine de zneye dair

31 bir tartma yrten ana eilimlerin onu aktif bir ajan, kendi kaderinin oluturucu kayna olarak grmekle; tahakkmn edilgin bir nesnesi, kiiyi kendisinin dnda iradesine tbi durumda brakld bakasnn oyunca olarak grmek arasnda gidip gelirler.12 Descartes ncesi felsefede zne ok fazla arl olan bir kategori deildir. Descartesla birlikte, zne, modern felsefe anlaynn zerinde temellendii belli bal kategorilerden biri hline gelmitir (Gl et al., 2003: 1113). Descartesn k noktas ya da arad metodolojik hakikat, onu mekandan mnezzeh ve baka herhangi bir eye bal olmayan bir egoya, ego cogitoya, yani bilen zneye, varlk sebebini sadece ve sadece dnmesine borlu olan ve dnme eyleminden karsanmasna dayanan bir cevher (subtance) fikrine (Armaan, 1997: 108) ulatrr. Bu, znel, subjektif bir hareket noktasdr.13 Dnyorum, o hlde varm [cogito ergo sum], zerinde frtnalar koparlan bir tmcedir. Aydnlanmann znesinin, modernliin insan-doa ilikisinin kkeninde dnyorum o hlde varm tmcesinde kkenlenen insann znelemesi sreci yer alr. Bu tmceden hareketle sylemek gerekirse, zne, dnen ve dnmesi dolaysyla onu tanmlamaya yarayan belli zelliklere sahip olan eydir (Edgar ve Sedgwick, 2007: 360). znenin zkesinlii bu zelliklerden biridir: zne, sadece dnyor olmas nedeni ile her trl phenin tesinde, kendi zkesinliine sahiptir (zlem, 1999: 20). Descartes, salam bir noktann, gvenilir bir kesinliin peindedir; bir ilk ilkenin peindedir -kendisinden hibir biimde phe edilmeyecek bir ilk ilkenin. Ancak ilk ilkeye ulaldktan sonradr ki, bu mutlak temelin zerine yeni bir bilim in edilebilecektir.14 Dnen zne, mutlak temel, ilk ilke, kendisinden hibir biimde phe edilmesi mmkn olmayan eydir. Bylece dnce ile varlk ayrlmazcasna birbirine balanm olur (Hegel, 1997: 133). Cogito ergo sum nermesi ile dnce
Bu karlatrmay yaparken Martin Jayin kavramsallatrmasndan istifade edildi. Bknz. Jay, 2001: 74-5. 13 Descartesn sz geen znel, subjektif hareket noktas nedeni ile solipsizm bir trl peini brakmayacaktr (Hnler, 2003: 12). 14 Husserl kendisinin bir neo-Descartes olarak adlandrlabileceini sylerken bylesi bir mutlak temele ulamak hususunda Descartesla ortaklar (Husserl, 1997a: 131).
12

32 ve varln kopmazcasna birbirine balanmas, dnyevi sylemlerin meruiyetini Tanrya baml olmaktan karmaktr: Dnen zne olarak insan, bylelikle, artk zgrlne kavuturulmu olur (Sayn, 1997: 155). Bir baka anlatmla bu zne, tarih, gelenek ve otorite karsnda zerklik talep eder; hayatn kendi akl ve iradesi ile kendisine koyduu amalar dorultusunda dzenlemek ister. Bu zerk ve aklc tavryla o, artk birey olmutur (zlem, 1999: 21). Bireyleen, dnen zne, Tanr karsnda elde ettii zerklikle yeni bir dnyevi nizam tesis etmek isteyecektir: Akln ve Aydnlanmac tinin nclnde yeni bir toplum projesinin gerekletiricisi olarak sahnedeki yerini alacaktr. Kendini zne olarak kurarken, varolan da kendisi olmayan klacak, nesneletirecektir. Bylece, insan zne olurken, varolan olarak her trl yap, durum, iliki, iliki balamlar nesne (otuksken, 2002: 1301) klnacak, yani onlarn hem sahibi hem de efendisi olacaktr (Bozkurt, 1997: 121). Kendisi dndaki her eyi nesneletiren zne bir hkmranlk, egemenlik tahayyldr. znenin hkmranlk tahayyl, hibir bakaln Aynnn (Kendinin) dzenini bozmayaca, engelleyemeyecei ve bakala her trl al n aynla geri dnecei garantisidir. Bu nedenle her trl bakal, zde olmayan [non-identity] souran, emen, masseden aynlk/zdelik mant, btnl bir telos olarak nne koyar. Bu hliyle znellik bir temellk etme/massetme ilikisi ile tanmlanr (Mutman, 1997: 6). zneye, nesne ya da yap karsnda etkin bir konum bien yaklamlar esas itibariyle Descartesn cogito ergo sumunda temellenir. Descartesn mirasn stlenen modern zne tasavvuru Nietzscheden Derridaya, Heideggerden Gadamere bir dizi dnrn eletirileri ile bozguna uratlacak ve alaa edilecektir (Gl et al., 2003: 1114). Yapsalclk dnen znenin en radikal muhalifi olarak yapsalclk sonras dnceye znenin lmn iln etmenin btn aralarn devredecektir. Heidegger, cogito ergo sumu tersine evirir: nsan kendisini kendinin bilincinde olmakta deil, Varlkla ilikisi temelinde ve bu iliki bakmndan

33 tanyabilir (zlem, 1997: 11). nsan Varlkla ilikisi temelinde ele almak gerekir kendisinin bilincinde olmas temelinde deil. Dnmenin Varln nne geti i Descartes nermeyi Heidegger reddeder: Var olduum iin dnyorumdur onun alternatif nermesi. Dolaysyla, insana dair herhangi bir sorgulama, Varlk esasnda, onunla ilikisi esasnda yrtlmelidir. Cogito ergo sumda dnce tmdengelimcidir. Oysa Heidegger iin dnme tmdengelimci olamaz. Zira, kendisinden hareket edilecek, kendisinden hareketle karmlar yapmamz ve her eyi aklamamz salayacak bir ilk ilke, bir ilkelerin ilkesi yoktur. Dnme, yalnzca bir aydnla karma, bir Varlk aydnlatma etkinlii olarak betimleyici ve anlatc olabilir (zlem, 1997: 16). Teknik, tpk dnme gibi gizini-amann, gizlilikten-km-olmann, aydnlatmann bir tarzdr. Modern teknie tmyle egemen olan gizini-ama, poiesis mnsnda ne-kmaya doru bir alm kazanmaz. Modern teknikte hakim olan gizini-ama, doaya, onun skp alnabilecek ve depolanabilecek enerjiyi tedarik etmesi eklinde makul olmayan bir talebi dayatan bir meydan okumadr (Heidegger, 1997: 68). Modern teknie hkim olan gizini-ama bir saldr eklinde tezahr eder. Doa kendisine saldrlacak, dntrlecek, depolanacak, yeri geldiinde datlcak ve bu datlan ey de srekli devreye sokulacaktr. Saldrma, dntrme, depolama, datma ve yeniden datma gizini-ama tarzlardr. Bu gizini amann sregelii tesadfi deildir. O, kendisini srekli yeniden dzenleyecek ve gvence altna alacaktr (Heidegger, 1997: 72). Modern teknolojinin saldr, depolama, datma, yeniden datma tarzlarnda varln gizini-a, insanolunu reeli emrine amade grmeye iter. nsanolu dier varolanlar elinin altnda hazr grrken, kendini dnyann efendiliine atam olur. nsanolu artk zne (subiectum)dir (Tarhan, 1997: 40). Heidegger, hypokeimenondan treyen subjectumun altta duran, altnda yatan, temel dayanak gibi anlamlarna dikkat edilmesi gerektiini vurgular. nsan baka tm varolanlarn, Varl ve hakikati bakmndan zerinde temellendii varolan hline gelmitir. Yani zne-insan iin artk herey elinin altnda [Zuhanden], emrine

34 amadedir. Bylelikle, modern bilim ve teknoloji, znenin metafizik kavran zerinde temellenir. Bilimde varln nesneletirilmesi ve teknolojide hereyin insann emrine amade klnmas, insann zneliine iaret eder (Tarhan, 1997: 41). nsann znelemesi ile birlikte insan-doa ilikisi de kknden deiecektir. Modernlik ncesinde doann iinde mukim olan insan artk doann karsndadr. Hkmeder, biimlendirir. Elindeki btn imknlar arasallatrarak doa karsndaki karn alabildiine oklatrmaya alr. Horkheimer ve Adorno, Heidegger ile modern teknoloji ve bilime ynelik eletirel tutumlar esasnda ortaklarlar. Horkheimera gre yukarda bahsedilen anlamda bir zneleme, onu ayn zamanda yok olua da mahkm eder. Modern teknoloji ve bilim sadece doa-insan ilikisini kkten deitirmez. nsan-insan ilikisi de benzeri bir tahrifata maruz kalr. Doa zerinde kurulan egemenlik, insan zerindeki egemenlii/tahakkm getirir. Her zne sadece dsal doann (gerek insann fiziksel varlnn, gerekse insann dndaki doann) kleletirilmesine katlmakla kalmaz, bunun yapabilmek iin kendi iindeki doay da boyunduruk altna alr (Horkheimer, 1994: 120). Egemenlik iin egemenlik iselletirilir. Doann ve insann tahakkm altna aln zne ve nesne arasnda mutlak bir kartlk koymann bir sonucudur. O hlde zm, zne ve nesne arasndaki hiyerarinin ortadan kaldrlmas olabilir. Aralarnda bir iletiimin tesisi ile uyumlulatrma, yaratlan tahrifattan dne kap aralayabilir. Eletirel dnce tam da bunu yapmak ister (Jay, 2001: 82). Ama ne nesneyi ne de zneyi inkr etmek deildir. Aksine, Adorno iin nesnenin bir kar-cazibesi vardr. Ona gre, nesnellik znellie ihtiya duymakszn aklanabilir. Fakat, bir nesne olmakszn, znellik diye bir eyden sz etmek mmkn deildir. zneyi ne denli betimlesek de, ondan bir varlk (entity) tutup karamayz. zne, ite bu yzdendir ki, ister aknsal, isterse bireysel olarak anlalmakta olsun, daima nesneldir (Jay, 2001: 89). zneyi nesneye balamak, onun varlk koulu klmak, nesnenin zne tarafndan tahakkm altna alnnn kkl bir eletirisidir -zneye bir zdnm imkn sunan bir eletiri.

35 Adorno nesneye ncelik atfederken zneyi bir kenara frlatmak, reddetmek istemez. znelliin idealist iirimlerini ve maddeci indirgenimlerini eletirmesine ramen, bireyselliin, bilisel bilginin ve bireysel pratiin temel bir bileeni olduuna inand znelliin reddedilmesinden ziyade yeniden ina edilmesine ar yapmtr (Best ve Kellner, 1998: 280). Adorno, kurucu znellik algs ile znenin potansiyel zerkliinde srar eder. znellik, onun iin edimselletirilecek bir potansiyeldir, uruna aba sarfedilecek bir amatr; tmyle bir zdeliin tahakkmne terkedilebilecek bir alt-tabaka deildir (Best ve Kellner, 1998: 280-1). Heidegger, Horkheimer ve Adorno teknoloji ve bilim tasavvurlar ile Descartes dnen znenin tahakkmne bir son vermeyi, onu yerinden etmeyi denerler. Doay eyletiren/nesneletiren znenin yaratt tahrifata dikkat ekerler. Bu, doay olduu kadar insann bizatihi kendisini de nesneletiren bir ak-etme, gizini-amadr. Heideggerin teknolojiye dair tmyle karamsar olmayan yaklamnn bir benzerine Adornoda zneye ynelik olarak rastlanr. znede hlen peinden koulmas gereken bir zerklik potansiyeli vardr. zdelemeye direnen bir non-identity [zde-olmay lk] potansiyelini zne iinde tar -btn ykclna ramen. Alain Touraine, Adornonun peinden komaya deer bulduu zerkli i merkeze alarak bir zne tahayyl ortaya koyar. Touraine, kendi zne fikrini Yasaya ya da stbene boyun emenin ok uzanda konumlandrr. zneyi yaratan reddir, direnitir. znelleme ise, sosyallemenin, statlere ve sosyal rollere uyum gstermenin tam tersidir (Touraine, 2002b: 305). zne, bizi biz olmaktan alkoyan, genel etkinlik zerindeki etkilerinin ve herkesin ynelimleri zerindeki kontrollerinin birer bileeni durumuna indirgemeye alan glerden, kurallardan ve erklerden kama istencinde ve herkesin birbiriyle etkileiminde oluur (Touraine, 2007: 140). Touraine, daha erken dnem metinlerinde sosyal hareketlere kar besledi i mit nedeni ile zneyi hem kolektif hem de tekil bir g olarak tasavvur eder. Daha sonraki metinlerinde ise sosyal hareketlerin neden olduu inkisar onu tekil zneye

36 arlk vermeye ynlendirir.15 ster kolektif isterse tekil zne odakl olsun, Tourainenin tekrarlamaktan kanmad vurgusu red ve direnitir. zne, yapsal olann balayclna, belirleyicilie gsterdii tepki red ve direni- ile temyz eder. Touraine, zneye ynelirken Descartes kllerinden yeniden douruyor deildir. tekini/nesneyi tahakkm altna alan dnen zne algs onun znesinin ok uzandadr. zne, teki-iin-varlktr, Touraine iin, bireyin zne olarak yaamasnn tek yolu teki-iinliidir. (2007: 307). Oysa, dnen zne, tekini iine alan/masseden, yok edendir; hibir bakala tahamml edemeyendir. Levinasn znesine benzer Tourainenin znesi: zne, ister istemez tekiyle ilikilidir (Mutman, 1997: 18). 1.1.6.4. Sosyal Benlik Sosyal benlik, G. H. Meadin teorisinin genel erevesi iinde kullanmay tercih ettii kavramlardan biridir. Meadin kendi kavramsallatrmas iinde I [Ben] ile me [beni/bana] arasndaki iliki benliin sosyal boyutunun aklann kolaylatrr. Bir nesne olarak benlik neler ierir? sorusuna Mead The Social Self adl makalesinde cevap ararken, benliin sosyalliinin altn izer. Nesne her eyden nce bir zne ierir. Her nesnenin ncelikle bir zne ieriyor oluu benlii bir sosyal nesne-zne olarak adlandrmay mmkn klar. Bu, neredeyse Meadin btn teorisini de zetleyen bir cmledir. Beni/bana asla ben olmakszn dnlemez (Mead, 1913: 374). Birinin varl dierine bamldr. Bu bamllk ayn anda hem nesne hem de zne oluun bir baka trl ifadesidir. Ben benliin beni/banadan nce var olduu varsaylan yzdr. Fakat, ben asla bilinli bir deneyime kaynaklk etmez. Benliin bilin kazanmas ancak beni/bana yzeyinin nesnelemesi ile mmkn hle gelir. Yani benin kendine dsal sosyal deneyim srecine dhil olmas beni/banada cisimleir. Bu bir nesne olutur. Ezcmle, ben benliin zne yzeyi olarak adlandrlmaya daha yaknken, beni/bana ise nesne yzeyine yakndr. Benliin sosyal grnmn aklama abas introspectiona (ie bak) bavuruyu gereksinir. e bak bir gzleme tutumudur, ayn anda hem bir gzleyene
15

Bahsedilen dnm iin bknz. Touraine, 2002a; 2002b; 2007.

37 hem de gzlenene ihtiya duyan bir tutum. Gzleme tutumu hafza srecine dhil olmann bir tr ifadesidir. nsan hafzas bir sreci gemi, imdi ve gelecee duyarl- temsilen gzleme tutumu ile var olur. Gzlem gndelik deneyimin iinde gerekleir. Gzlem ayn zamanda bir tr ie baktr, zdnmdr; kendini tekinin jest ve mimiklerinde bulma tutumudur. Benlik, ayn anda hem nesne hem de znedir. Kendi kendinin ve kendine dsal sosyal gerekliin ayn anda hem nesnesi hem de znesidir. zne ve nesne olmas, benliin iki farkl yzdr (Mead, 1913: 374). Benliin kendine dair bir bilin gelitirmesi ancak deneyim (eylem) sonrasndadr. Deneyim, tekinin davranlarnn ve kendi davranlarnn ie bak bir tutumla gzlenmesine elik eder. Yani bilin deneyime ncel deildir, daha ziyade deneyimin ardldr. Deneyimi ve tekinin davranlarnn ie bak bir tutumla gzlenmesini tekinin tutumunu almak takip eder. teki ile girilen iliki karlkl, zneleraras bir ilikidir. Sosyal benlik, bu trden zneleraras bir ilikide kazanlr. Sosyal benliin tam olmas, tek tek u veya bu ki ilerin deil, genellemi tekinin roln aldnda gerekleir (Bilgin, 1994: 212). Szn z, sosyal benlik, benliin nesnel; beni/bana ile temsil edilen, tekinin tutumunu deneyim iinde ie bakla benimsemi, zneleraraslk esasnda in edilen yndr. 1.1.6.5. Kiisel zdelik versus Kiisel Kimlik Personal identity, hem kiisel zdelik hem de kiisel kimlik olarak evrilebilir -tpk identitynin hem zdelik hem de kimlik biiminde evriliyor olmas gibi. Farkllk disiplinlerin kavrama ykledikleri anlamn farkl olmas ile ilgili. Felsefe literatrndeki kkenleri Locke ve Humea dayanan ki isel zdelik kavramsallatrmas ile sosyal psikolojinin ve sosyolojinin ki isel kimlik kavramsallatrmas arasnda phesiz belirgin bir farkllk var. Fakat ayn kavramn (personal identity) bu iki farkl kullanm arasnda kolaylkla bir ortaklk da kefedilebilir. Daha sosyolojik bir kullanm, bu alma asndan esas olsa da, felsef

Genellemi teki en basit hliyle ait olunan sosyal gruptur.

38 kullanmn ak edilmesi/anlalmas al mann seyri asndan belirgin bir neme sahiptir. Bu nedenle ncelii kiisel zdelik kavramna verebiliriz. 1.1.6.5.1 Kiisel zdelik Locke, nsann Anlama Yetisi zerine Bir Denemede kiisel zdelik kavramn tartr. Gndelik hayatta karlalan herhangi bir nesneye bakldnda onun zaman ve mekndaki mevcudiyetinin dier tm eylerden her ne kadar pek ok adan benzer ve ayrt edilemez olsa da, baka bir yerde ayn zamanda var olan baka bir ey deil de kendisi/ayn ey olduu phe gtrmez. Lockea gre zdelik, idelerin nceki varolularn temellendirdiimiz ve imdi ile karlatrma yaptmz andakinden hibir farkllk gstermemesinden kaynakl olarak (Locke, 2000: 438) ortaya kar. Ayn trden iki ey ayn zaman ve yerde var olamazlar, bu imknszdr, dorudan herhangi bir yer ve zamanda var olan bir ey, benzer tm zelliklerinden syrlp orada yalnzca kendisidir. Dolaysyla, bir eyin ayn ya da farkl olup olmadn sorduumuzda hep gnderme yaptmz u ya da bu zamanda/u ya da bu yerde kesinlikle kendisinden bakas olmayan bir eydir. O zaman bir ey iki varlk balangcna sahip olamad gibi iki ey de tek bir balangcn rn deildir; nk, ayn cinsten iki eyin ayn an ve zamanda var olmas ya da ayn eyin farkl yerlerde bulunmas imknszdr. Bir tek balangca sahip olan ayn eydir ve zamanda, yerde farkl balangca sahip olan ayn deil bakadr (Locke, 2000: 438-9). Kendisi ile zde olan herhangi bir nesne, canl ya da kii sadece tek bir balangcn rndr. Ayn yer ve zamanda sadece kendisidir, bakas deil. Bir canlnn herhangi bir parasn yitirmesi onun zdeliini etkilemez. nsan, vcudunun herhangi bir uzvunu, mesel bir parman bir nedenle yitirebilir. Ancak bu onun zdeliine, zaman ve mekndaki kendiliine, kendisi ile aynlna, bu aynln srekliliine zarar vermez. Bu analizdeki ana nokta insan fikrinin belli bir say [byklk] ve ekli gereksinmesidir. ou insann zihninde insan idesini, dnen ya da akll varlk ideleri yannda bunlara ek olarak bir ekle sahip bir beden idesi oluturur bana gre Ayn beden ile birlikte ayn tin ayn insan belirler, sonu olarak (Locke, 2000: 447). Mesel konuan ve konutuu iin de kendisine akll

39 varlk muamelesi yaplmas muhtemel bir papaana insan demeyiz, yine de papaan deriz. Lockea gre, bu, beden idesi ile ilgilidir. Peki insanda zdelii tek bana mmkn klan ey nedir? Ruh mu? Beden mi? Akl m? nsan sadece lmsz ruhu ve aklcl esasnda mkemmelen tanmlanamaz. Ki inin zdeliinin aranmas gereken yer, Lockeda, bilintir, bilincin zdeliidir (Allison, 1966: 44). Burada, bilincin zdeliidir ibaresine dikkat edilmeli. Bir baka biimde sylenirse, kiisel zdeliin dayana bilintir:
nk bir insann algladn alglamakszn alglamas imknszdr. Bir eyi grdmz, iittiimiz, kokladmz, tattmz, hissettiimiz, derin dndmz ya da istediimiz zaman tm bu yaptklarmzn ayrdndayzdr. Bu durumda kiilik imdiki d duyum ve alglara ilikindir ve herkes bununla kendini ben diye adlandrd ey olarak grr: Ayn benin ayn ya da ayr tzlerde srdrlp srdrlmedii ele alnmaz. Bilin hep dnmeye elik ettii ve herkesi ben dedii, dolaysyla da tm dier dnen eylerden kendini ayran ey yaptndan kiisel zdelik yalnzca bir akll varln aynlnn bilincinde aranmaldr. Bu bilin gemiteki bir eylem ya da dnceye gtrld zaman da o kiinin zdeliine varr ki o zamanki ben ile imdiki ben ayndr ve imdiki benle ayn ben gemiteki o eylemi yapmtr (Locke, 2000: 447-8).

Kiiyi, kendisi ile zaman ve meknda zde klan bilincidir; bir bilince sahip olmasdr; gemii, imdisi ve gelecei arasnda bir ba kurabilmesidir; gemi ini bellein aracl ile imdiye tayabilmesidir. Dnen bir varlk gemiteki bir eyleminin idesini o zaman ve imdiki eylemine ilikin ayn bilinle yineleyebildi i srece ayn kiisel bendir (Locke, 2000: 449). Ayn ekilde, []imdiki dnce ve eylemlerinin bilinciyle kendisi iin ben olduu kadar gelecek ya da gemie de ayn bilinci tayabildii srece ayn ben olacaktr (Locke, 2000: 450). Kiisel zdelik iin, nemli olan, tzn zdelii deildir, bilincin zdeliidir (Locke, 2000: 454). Bedenin bir uzvu yitirilebilir, ama bilin mahfuz olduu srece kii kendisi ile zdetir. Bu durumda, zdelii tek bana mmkn klabilen ey sadece bilintir. Yalnzca bir bilin uzak varlklar bir kiide birletirebilir: Tz zdelii bunu yapmaz; bilin olmakszn hibir tz tek bana kiinin varlk nedeni olamaz. Bilinsiz bir tz kadar bir gvde de bir kii olabilir yoksa (Locke, 2000: 461). Netice itibariyle, Lockeda ki isel zdelik dendiinde aklda kalmas gereken, kiinin bilin zdeliini zaman ve meknda koruyor

40 olmasdr. Ki i, bilincini yitirdiinde, bilinli bir varlk olmaktan ktnda artk ki i olmaktan da, kiisel zdelie sahip bir benlik olmaktan da kmtr. Felsef terminoloji ierisinde kiisel zdelikin bir mesele olarak ortaya k ok temel bir soru ile ilgilidir. Bir insan zaman ve mekndaki dnme, kesintilere ramen hlen o kii yapan zellii nedir? Mesel iki yandaki Sleymanla 60 yandaki Sleyman Sleyman yapan zellik nedir? Onu kendi klan, kendisi ile zde klan nedir?16 Lockea gre bu sorunun cevab bilintir. Peki Humeda nedir? nsan alglar ynndan ya da toplamndan baka birey deildir. Humedan aktarlan bu cmle, onun ki isel zdelik tasavvuruna balang yapmak iin iyi bir nokta olabilir. Hume, bu cmle ile, insanlarn benlik ve benlikle birlikte daha az kalc elerden [alglar] deil; sadece bu elerin [alglarn] kendisinden ibaret olduunu ima eder (Penelhum, 1955: 571). Benlik, Humeda sreklilii olan, zaman ve meknda kendi kendisi ile zde bir ey deildir. Oysa sadece deimeden, kesintiye uramadan kalan eye bir zdelik atfedilebilir. Alglardan, hayat boyunca srekli deien ve kesintiye urayan alglardan mteekkil olmas nedeni ile, bir kii mkemmel ve sk bir zdelie sahip olamaz (Garret, 1981: 337-8). Benlike bir zdelik atfetmemizin ve onu sz konusu trden alglarn zihinsel bir birliktelii olarak tanmlamamzn dayana, sadece benzerlik, nedensellik, zamansal ve uzamsal biraradalklar gibi ilikiler deil, bu alglarn birlikte-varoluu ya da birlikte-kavrandr (Neslinolu, 2008: 136). Bu durumda insan farkl zaman ve meknda kendisi klan eyin ne olduu sorusu tpk Lockeda olduu gibi gndeme
16

Aradan yllar getikten sonra karlalan bir dosta genellikle ok deimisin ya da hi deimemisin deriz: evlenmitir, ocuk sahibi olmutur, ehir deitirmitir, ie girmitir, muhtemelen yalanmann baz emareleri onda grnr olmutur. zetle ya o eski Sleymandr ya da artk o eski Sleyman deildir. Sleyman eski Sleyman deildi, der Tanpnar Yaz Yamuru adl hikyesinde, O, babaya, kardee karmt. Bir an mektepteyken yazmaya balad, o kadar hazrlad eseri sormak istedi. Fakat beyhude yere hatrlayp ne diye saadetini bozacakt (2002: 209). Sleyman eski Sleyman olmasa da onu hl Sleyman olarak adlandrmaya devam ederiz. Onun Sleyman olduunu biliriz. Yllar sonra karlatmzda onu tanrz bu, sadece fiziksel bir tanklk deildir. Geen yllarla beraber yaanan deiimlere ramen, onu hlen Sleyman olarak adlandrmaya devam ederiz. Tekraren sylemek gerekirse, o hlde, kiisel zdelik, Sleyman geen yllarn ardndan hlen Sleyman klan nedir?, onu kendi/kendi ile zde klan nedir? sorular ile ilgilidir.

41 gelir. Hume, iki tr aklama getiriyor zdelii mmkn klan eye dair. lkinde zdelii mmkn klan ey muhayyiledir. Hume, benin gerekte yaln ve blnmez bir eymi gibi davranp, sz konusu alglar bir araya getiren bir ilke rol oynamasn muhayyilenin saladn iddia eder. kinci olaraksa Hume, zde bir zihnin ya da zde benin muhayyel yaratmnn sonucu olan alglar arasndaki ilikilerin, farkl zamanlardaki alglar birbirine baladn ne srer (Neslinolu, 2008: 136). Humea gre, zihin, iinde eitli alglarn ardk olarak kendilerini gsterdikleri bir tiyatrodur, gndelik hayat iindeki deneyimlerimizde zihne srekli yeni alglar aktarlr, alglar yenilenir, farkl durumlarda farkl eyler alglanr, bu bakmdan alglar ne yaln17 ne de zdetir. Buradaki saptama ile Hume benliin deneyimlerinde kendine zg bir z olmadn vurgulamaktadr. Farkl zamanlarda insan farkl benliklere sahiptir. Bu benliin mevcudiyetini reddetmek deildir. Humeun reddettii yaln ve zde bir benlik algsdr.
Ona gre, bir kiinin zihnini ya da benini deiik zamanlarda oluturan alglar arasnda, sistematik nedensel ilikiler olmaldr. Hatta bu kii, eyleyen olma asndan bakldnda ayn kii ya da ayn nitelikte olmayabilir de; tm kurumlar, yasalar, organlar ve hatta yurttalar bile deimesine ramen bir devletin ayn devlet olarak grlmesi gibi. Buna gre, bir kiinin izlenimleri ve ideleri gibi karakterleri ve yatknlklar da o kii zdeliini yitirmeden deiebilir (Nesliolu, 2008: 137-8).

Humeda, yleyse, zdelii mmkn klan ey muhayyile ve alglarn-biraradal ya da alglar arasndaki ilikidir, zihn birliktir. Fakat, Hume, kendine dnp baktnda yaln ve zde bir benlik bulamayacaktr. Zira alglar srekli deimekte, kesintiye uramaktadr. Bu Humeu iinden klmas g bir problemle kar karya brakr (Magee, 2000: 152). Yine de Humeun ulat nokta olduka mhimdir. Benlii reddetmez, insan bir benlie sahiptir, ama bu zde bir benlik deildir. Demek ki, kiisel zdelik, Hume iin mutlak zdelik deildir. Benlik, sreklilikle, aynlkla deil deiimle, farkllkla malldr. Bu deiimi ve farkll mmkn klan ise alglar demeti/yndr.

Hume alglar arasnda iki tr ayrm yapyor: zlenimler (dnyaya ilikin ve deneysel olanlar) ve ideler (dnceye ilikin olanlar). Bir baka alg ayrmna ise yaln ve bileik kavramlar ile gider. Benin algs Humea gre yaln deil, bileik bir algdr (Nesliolu, 2008: 136).

17

42 nsan Doas zerine Bir ncelemenin ikinci blmnde Hume, zdelik idesini, tutkular, duygudalk ve isten kavramlaryla birlikte ele alr. Buradaki yaklam ile benlii zihn birlik olarak grmeye alt ilk yaklamn varglarnn birbiri ile uyumlu olduu sylenebilir. Sz konusu yaklamda, insan duygusal, eyleyen ve sosyal bir varlktr; benlik sosyal hayata mndemitir. Nesliolu, buna, kiinin kamusal yan diyor. Kamusal yann Hume felsefesindeki karl karakterdir. Bir baka deyi le, bu, bir kiinin beninin, bakalarnca grlebilir olduu ve onlarn ahlak ve erdemle ilgili yarglarna konu olabilece i anlamna gelir. Zira, kiinin karakteri ve karakter zellikleri onun sosyal varlk durumunu yanstr ve bedenden ok zihinle ilgilidir. Ki inin toplumdaki konumu ve dierleri zerindeki etkisi onun karakterine ya da benliine yansr (Nesliolu, 2008: 138); karakterini ya da benliini belirler. zetlemek gerekirse Hume, benlie bir zdelik atfetmenin imknszln alglar demeti kavramsallatrmas ile gstermi olur. kinci olarak, benlii sosyal hayatn iinde bir gereklik olarak, tekilerle ilikisi mnasebeti ile ele alr. Bu, sosyal psikolojiye ve sosyolojiye ok erken bir dnemde kap aralamaktr. Son olarak animalizmden bahsederek kiisel zdelik kavramna yeni bir alm getirilebilir. Animalizme gre sreklilik koullarmz belirleyen ey, Locke (bilin) ve Humeun (zihn birlik) iddia ettiklerinin d nda bir eydir. Zaman ve meknda bizim srekliliimizi salayan bizdeki hayvandr insan. Animalistlere gre, insan, insan olmak dnda bir ze sahip deildir. Bizi annemizin rahmindeyken gsterenlerden balayp, bitkisel hayatta insan olarak gsterenlere kadar resimlerle dolu bir albm olsa, btn bu resimler bizim resimlerimiz olacaktr (Erhart, 2008: 106). Btn bu resimlerin kartrlmas srasnda karlalan her seferinde, her resimde insandr -zamanla bir takm zelliklerini kaybeden ve yenilerini kazanan; ocuk olma vasfn yitirip ergen olan, sonra yetikin olan bir insan. Ama hep, her seferinde insan. Erharta gre, insanda her seferinde ayn kalan ey onun zdeliidir: Onun bir yandaki halini gsteren resme ve onu niversiteden mezun olduu gn gsteren resme bakarken ayn insana bakyor oluruz (Erhart, 2008: 106). Onu insan klan, biyolojik bir organizma oluudur,

43 biyolojik lemin bir paras olmasdr. Herhangi bir hayat belirtisi gsterdii srece insandr, insan olarak muamele grmeyi hak etmektedir. Zihn yetilerini yitirmi olabilir, gemiini hatrlayamyor (hafza melekesini yitirmi) olabilir, bunlar onu kii olmaktan karabilir, ama insan olmaktan karacak eksiklikler deildir. Demek ki, insana bir zdelik atfetmeyi mmkn klan sadece hayat belirtileri olan bir canl olmasdr, baka bir ey deil. Animalist yaklam ksaca zetlenen bu grleri ile kiisel zdelik bahsinde Lockeun olduu kadar Humeun da karsnda yer alr. Bu felsef tartmann baka taraflar da var phesiz. Ve epeyce mnbid bir alan, bal bana yllarca zerinde almay hak edecek kadar hem de. Fakat bu alma asndan buradaki asl mesele sadece ksaca kiisel zdelik kavramna k tutabilmekti. Kiisel kimlik kavramnn ancak kiisel zdeliki anladktan sonra ele alnabilecei kanaati nedeni ile az da olsa burada ayrntlandrld. 1.1.6.5.2. Kiisel Kimlik Psikolojide kullanld biimi ile, kiisel kimlik, hayatn farkl evreleri boyunca ayn ki i olarak kalmann koulu ya da gereklii; ki iliin devamlldr (Gleason, 1983: 911). Bu, kiisel zdelik ile anlamsal ierii bakmndan benzeen bir kullanmdr. Zaman ve meknda ayn kii olarak kalmaya ya da ki iliin devamllna ynelik vurgu, kiisel zdeliin/kiisel kimliin deiim, kesintiye urama ya da sreksizliklerinin grmezden gelinmesi ile sonulanmamaldr. Hem Locke hem de Hume ok erken dnemde bylesi bir riskin farkndadrlar. Dsal evre ya da sosyal evre ile benlii ilikilendirmeye baladklar anda onu kaltsal bir ze atfen tanmalamaktan imtina ederler. Kimliin, kutsal ve sivil bir yasayla, mnhasran zel alan tarafndan belirlenen kurallarla karlat yerde ki isel kimlik bir sosyal kimlik hlini alr (Arowitz, 1992: 92). Sosyal kimlik ki isel kimlie szar, onu belirgin bir biimde kontrol altna alr (Fearon, 1999: 11). Benzer bir dnce Habermasta da dile gelir: Birey, kii olarak kimliini sadece kolektif kimli in vasflar ile zdelemeye ya da onlar iselletirmeye borludur; kiisel kimlik kolektif kimliin bir yansmasdr (1996: 485). Kiisel kimlikten bahsettiimiz her lahzada zorunlu olarak sosyal/kolektif olann alanna girilir. Zira, kiisel olan her ey

44 ayn zamanda sosyaldir. Sosyal olana gnderide bulunmakszn kiisel olan laykyla ak klnamaz. Kiisel kimliin asli vasf onun sosyalliidir. Bu nedenle, kiisel kimli i sosyallii esasnda tanmlamak gerekir: Kiisel kimlik, bir kiiyi iine frlatld sosyal uzam iinde bakalarndan ayran, kiinin zel bir gurur duyduu, zel bir gurur duymasa da onlarsz nasl davranacan ya da ne yapacan bilemeyecek kadar ileri dzeyde onu ynlendiren ve kiinin istese de deitiremeyeceini hissettii nitelikler, inanlar, arzular ve eylem ilkeleri toplamdr (Fearon, 1999: 11) Btn bu nitelikler, inanlar, arzular ve eylem ilkeleri toplam ayn zamanda ben kimim sorusunun cevaplar deil midir? Ki i, kendine ben kimim? sorusunu ynelttiinde ya da soru sen kimsin? formunu alarak ki iye bakalarnca yneltildiinde, kim olduuna, kendini nasl tanmladna dair bir cevap verecektir. Ayn zamanda, bu, bir zfarkndalk ve ztanmlama teebbsdr. 18 Taylor iin bu tr bir zfarkndalk ve ztanmlama kiisel kimliin aklanmasnda yeterli bir etkinlik olarak tezahr etmez. Zira benlik/kiisel kimlik zorunlu olarak ahlak sorun alannn iinde dnlmelidir (Taylor, 2001: 49). Ahlak sorun alan ve ki isel kimlik arasnda Taylorun kurduu ba, esas itibariyle yine ben kimim? sorusunda temellenir. Ben kimim? sorusuna verdi i her cevapta kii, kendisi iin asli nemde olan ey(ler)in altn iziyordur. Sorunun cevab bizim iin neyin nemli olduunca kuatlr: kim olduumuzu bilmek nerede konumlandmz, nerede durduumuzu bilmenin bir trdr. Kimliimiz bize bir ereve ya da ufuk sunan ballklarmz ve zdeleimlerimizce tanmlanr. Sz konusu ereve ve ufuk iinde mukim olarak duruma gre neyin iyi ya da deerli, veya yapmaya deer, veya neyin desteklenilesi ya da kar olunas olduuna karar vermeye al rz. Bir baka deyile, ufuk, iinde kendi konumumuzu belirlediimiz eydir (Taylor; 2001, 27).

18

Bu noktada unu aklda tutmak gerekir: zfarkndalk ya da ztanmlama geni ve belirsiz ierimlere sahiptir. Bunlar, kiisel kimliin snrlarn aan trde ierimlerdir.

45 Kiisel kimlik, bir tr ahs ahlak kod veya pusuladr, kiinin eylemleri iin normatif bir ereve ve rehber olarak kulland ahlak umdeler, gayeler setidir (Fearon, 1999: 20). Taylor, kimlii kendi benlik/kimlik kurgusu iin arasallatrarak tanmlad iin, onun kiisel kimlik tanmnda baz eyler vurgulanmadan kalr. phesiz, kii kimliinden bahsettiinde, bu bahsedite onun iin nemli olan ahlak kodlar ve normatif ereveler ierilmektedir. Fakat, hissedilir bir biimde, kiisel kimlik iinde ierilen baz dier eyler ahlak ynelim ve ykmllklerle ilikili deildir. rnek vermek gerekirse, yllarca byk bir keyifle ve sklkla taklan bir gravat kii kendi kimliinin ayrlmaz bir paras olarak grebilir. Bu cmleden olmak zere, kiisel kimlik dendiinde, ayn zamanda, kiisel tarz akla gelmelidir. Kiinin bilinli olarak tercih ettii giyim ya da konuma biimi onun kiisel tarzn ele verir. Gravat takmaktan holanmann ardnda bir ahlak ykmllk ya da normatif bir ereve aramaya gerek yoktur (Fearon, 1999: 21). Kii pekl kendi seimi ve tarz istikametinde gravat takyor olabilir. Bu tarz, bir bakma, kiiyi yesi olduu sosyal kategorideki dier kiilerden ayran, ona zg eydir. Dolaysyla, kiisel kimlik temel ahlak ynelim ile zdeletirildiinde, kavrama yklenen anlam gereinden fazla daraltlm olur. Kiinin kimliini belirleyen nemli19 vasflardan bir ksm fiziksel zelliklere ilikindir. Uzun ya da ksa olmak, sar, kahverengi ya da krmz salara sahip olmak, yeil veya mavi gzl olmak gibi. Bir sosyal gruba/kategoriye yelik, kiiye-zg inanlar, amalar, arzular, ahlak umdeler veya ki isel tarzla ilgili eyler de tpk fiziksel zellikler gibi kiinin kimliinin nemli anlamnda asli unsurlardr (Fearon, 1999: 23). Kiisel kimliin nemli unsurlarna Fearondan hareketle son olarak unlar ilve etmek mmkn: kimliimizin asli unsurlar bahsetmekten gurur duyulan veya kaybedildiinde bir gven ykmna uranlan

19

nemlinin altn izmenin phesiz bir anlam olmal. Fearson, ahs tarz anlamnda kiisel kimlik ile kiisel zdelik arasnda bir iliki kurmay deniyor. Hatrlanrsa, kiisel zdelik, zaman ve meknda kiiyi o yapan eye karlk gelmek zere kullanlyordu. ahs tarzna uygun olarak gravat takmay tercih eden bir insan pekl bu alkanlndan vazgeebilir. Bu vazgeile birlikte kii kendisi olmaktan kmaz; ne de kiisel zdeliini yitirir. Kiinin kimlii, onu o yapan asli eyleri ierir dendiinde, asli falsef anlam iinde olmazsa olmaz/hayati/kurucu/in edici olarak deil, gndelik dildeki nemliyi temsilen kullanlmaktadr (Fearon, 1999: 22-3).

46 eylerdir. Kiiler gururla ilerinden, etnik kkenlerinden, din/politik

ballklarndan, salarnn renklerinden, hayattaki amalarndan ya da benzeri ahs eylerden bahsettiklerinde aslnda kiisel kimliklerinin asli unsurlarn da sralam olurlar, ya da sralanan eyler onlarn kiisel kimliklerinin asli unsurlardr; kiiyi dierlerinden ayran, onu zatna mahsus klan hususiyetlerdir. yleyse, kiisel kimlik dendiinde, sklkla zgvenimizin esasn tekil eden bize ait boyutlar kastederiz (Fearon, 1999: 24). u ana dein kiisel kimliin yedi temel yklemi sralanm oldu. Ki isel kimlik: a) bir birlik, tutarllk, sreklilik duygusu ierir; b) sosyal olana zorunlu olarak mndemitir, onun tarafndan kuatlr; c) kltrel ya da sosyal bir etkiye ak ahs nitelikler, inanlar, arzular ve eylem ilkeleri toplamdr; d) bir tr ahs ahlak kod veya pusulalar, kiinin eylemi iin normatif bir ereve ve rehber olarak kulland umdeler/gayeler setidir; e) ahlak bir temele yaslanmak zorunda olmayan kiisel tarzdr; f) fiziksel zellikler, bir sosyal kategoriye aidiyet, kiiye zg inanlar/amalar/arzular/ahlak ilkeler onun asli unsurlardr; g) bahsetmekten gurur duyulan ve kaybedildiklerinde cidd gven yitimi yaanan boyutlardr. Kiisel kimliin yukarda sralanan yedi zelliine nemine binaen ve Tape referansla baz temel zellikleri ilve etmek yerinde olur. Tape gre, kiisel kimlik, ok sayda kimlii birletiren bir sistemdir. Bireyler ben kimim? sorusuna muhtemelen birden fazla kimlii sralayarak cevap verirler. Bireylerin benim dedikleri eitli kimlikleri vardr ve dinamik yap ki isel kimlii zenginletirir.20 Tapin tespit ettii bir dier kiisel kimlik zellii zerklikle ilgilidir. Ki isel kimlik, farkllamay, zerklii ve kendini ortaya koymay ierir. Ben dediinde tekilerden farkl bir zatiyetin mevcudiyeti ortaya konmu olur. Yine bununla ilikili bir baka zellik orijinallik duygusuna ilikindir. Kiisel kimlik, orijinallik duygusunda pekiir: birey, dierinden farkllama ve zerkleme durumuna ulat lde biricikliini hisseder. Bylece kimliin sreklilik ve birlik (kendi kendine benzemek) boyutuna biriciklik (kimseye benzememek) boyutu eklenir (Bilgin,

20

Benzer bir yorum iin bknz. Klbay, 1995.

47 1994: 240). Kiisel kimlik, son olarak, bir eylem ve eser verme/retme etkinliinde kk salar. Kiisel kimlik, benlik kavram teriminin artrd gibi soyut bir sistem deildir. Bir aktr veya retici olarak, sorumlu veya yaratc olarak bir etkinlie angaje olduumuz lde, kimliimiz belirginleir ve pekiir (Bilgin, 1994: 241). Tapin kiisel kimlikle ilgili zellikleri sralaynda bir ka temel kavramn ne kt rahatlkla gzlemlenir: zerklik, otantisite ve eylem. Tapi ncelemek zere vurgulanan zelliklerde arlkl olarak yapsal geler ne kyordu, kiisel kimlik sosyale, kltrel ve ahlak olana atfen tanmlanmt. Tap ile birlikte ibrenin yapsal olana gereinden fazla ynelmesinin de nne geilmi oldu. Bu tezin genel seyrine uygun olarak yapsal olan kadar bireysel olan da vurgulanm oldu. Her ikisinin birbirinden ayrlmas mmkn olmayacak denli i ie getiklerinin bir kez daha alt izildi. 1.1.6.6. Kolektif Kimlik Kolektif kimlik temellerini klasik sosyolojide bulabileceimiz bir kavram: Durkheimn kolektif bilini, Marxn snf bilinci, Weberin Versteheni ve Tnniesin Gemeinschaft. Tm bu kavramlarda asl vurgu, bir grubun yelerinin yekvcut olmas esasnda benzemesi ve ortak tutum almas (Cerulo; 1997, 386) anlamnda biz-lik zerindedir. Kolektif kimlik, bir grup ya da kategorinin yeleri arasndaki temel ve nihai aynlka iaret eder. Bu aynln kendisini dayanmada, ortak eilimlerde veya kolektif eylemlerde gstermesi beklenir (Brubaker ve Cooper; 2000, 7). Sz konusu aynlk, ezeli-ebedi ve duraan bir tzde deil sosyal srelerde temellenir. Bunun anlam udur: Kolektif kimlik sosyal srelerin farkllklarn snflandrlmas/in, bir kolektivite iinde karlkl zdeleme, kolektif kimlie ilikin dnm, vb.- iinde in edilmitir (Giesen, 1998: 12-15).21 Sz konusu
Kolektif kimliin iinde in edildii sosyal sreleri kolektiviteler arasndaki snrlarn biz ve onlar ayrmnn- varlnn koullaycs olarak grebiliriz. Snrlar, etkileim srelerinin ve sosyal ilikilerin gerek oulluu iinde blnme/ayrm noktalardr; i ve d, yabanc ve aina olunan, yaknlar ve yakn-olmayanlar, dostlar ve dmanlar, kltr ve doa, aydnlanma ve barbarizm arasndaki farkllklara iaret ederler (Giesen, 1998: 13). Btn bu farkllklarn ortaya k ve kolektiviteler arasndaki snrlarn izilebilmesi kodun farkllklarn yaratm iin bir ablonaracln gereksinir. Kodlar, haritalara benzer, yolculuk srasnda nerede olduumuzu ve nereye gideceimizi bize gsteren haritalara. Kodlar araclyla farkl snflar, kategoriler, kolektiviteler arasnda ayrm yapabilmek, snr izgilerini belirginletirmek mmkn hle gelir. zellikle, ilk ve temel sosyal ilikiler, yani dnyaya dair ilk deneyimlerimizle kodlarn anlamlar ekillenir. rnein, kadn ve erkekler olarak dnyaya gelmekle doal bir verilmiliktir bu- bir ilksel kodun ya da ilksel tekilikin n-belirleyiciliine tabi oluruz. Bir baka deyile, tekilerle karlamalarmz sz
21

48 sreler, biz ve onlar arasndaki snrlar belirginletirmekle, bir yandan kolektivite ii aynlkn/biz-likin, dier yandan kolektiviteleraras farklln ortaya kn temsil eder. Hobsbawma atfen, bir baka biimde sylenirse, kolektif kimlikler negatif olarak (tekilerin ramna) tanmlanr: Biz kendimizi Onlardan farkl olduumuz iin biz olarak tanmlamaktayz. ayet bizim kendisinden farkl olduumuz Onlar olmasayd, kendimize Bizin kim olduunu sormak durumunda olmazdk. Yabanclar olmakszn yerliler olamaz (1997: 60). Demek ki, bir teki (kolektivite) olmakszn ve onunla temas kurmakszn, tek bana ve zaman-mekn d bir tz olarak kategorilerin ramna kolektif bir onlardan mevcudiyetten bahsetmenin ayrmak/farkllamak imknszl ortaya dnldnde, kolektif kimliin bir grubun aynlkn/biz-likini teki grup ya da suretiylekoyma/vurgulama talebi (Bilgin, 1994: 53) olduunu syleyebiliriz. Kendilii, kendi aynlkn/biz-likini teki kolektivite ramna ortaya koyma/vurgulama talebinde ortaya kan kolektif kimlikler iin gemi hayati bir nemi haizdir. nk, kolektif kimlik, bir takm semboller, anlar, sanat eserleri, treler, alkanlklar, deerler, inanlar ve bilgilerle ykl bir gelenekten, gemiin mirasndan, ksacas kolektif bellekten hareketle ina edilir (Bilgin, 1994: 53). Bir kolektif bellek temsili olarak gemi, kolektif kimliin inn mmkn klmak adna yeniden yaratlr (icat edilir). Tpk kolektiviteler arasndaki ayrmlarn/snrlarn doallatrlmas gibi, gemiin yeniden yaratlmas da sosyal yaplarn koullandrmasnn bir rndr.

Din, rk, ulus, etnisite, cinsiyet, snf ve ideoloji birer kolektif kimlik temsilidir. Sz konusu temsilleri, biz ve onlar arasndaki ayrmn cisimlemi hlleri olarak grebiliriz. zellikle II. Dnya Savandan sonra kolektiviteler
konusu ilksel kod tarafndan n-belirlenir: renk, rk, cinsiyet farkllklar esasnda tekilerle ilikiye gireriz. Tm bu ilikiler nceden kltrel olarak anlatlar ve sembolik temsiller araclylakodlanmtr. Anlatlar ve sembolik temsiller ilksel tekilii bize dman, yabanc, barbar veya egzotik olarak sunar ve onu bir eytan/ktcl ruh ve yaratk gibi sralar (Giesen, 1998: 26); biz ve onlar arasndaki ayrm doallatrr artk kolektivite ii aynlk ya da kolektiviteleraras ayrm ne inkr etmek ne de deitirmek mmkndr: pratik eylemin nfuz alannn dndadrlar ve sosyal deiimlerden daha kkldrler (Giesen, 1998: 28). Burada nemli olan, kolektif kimliklerin rnein cinsel, ulusal ya da etnik kimlik- iinde in edildikleri srelerin doal bir verilmiliin deil, sosyal yaplarn koullandrmasnn rn olduunu tekrar tekrar anmsamaktr.

49 arasndaki ilikileri ve dikkate iddeti alarak besleyen sylemek bir gerekirse, atma kolektif unsuru kimlik olarak

fundamentalizm

baskn

hayatlarmzdaki yerini almtr. zellikle din ve rk esasnda tesis edilen kolektif kimliklerin belirgin bir biimde fanatizm ve iddete kaynaklk ettii ak. Ama bu, elbette, Niethammern iddiasnn aksine,22 tarih bir fenomen olarak kolektif kimliki dine ve rka indirgenebilecek bir ey olarak grmekle sonulanmak zorunda deil. En az din ve rk kadar, snf, cinsiyet ve ideoloji de birer kolektif kimlik temsili olarak kabul edilmelidir (Balakrishnan, 2003: 384-5). 1.1.6.7. Sosyal Kimlik Bir toplum, kelimenin bildik anlam ile herhangi bir nesnenin sahip olduu trde verili bir zdelie/kimlie sahip deildir. Bir nesneye ynelen farkl gzler onu farkl biimlerde tasavvur etseler ya da tanmlasalar da ayn ey olarak tehis ederler (Habermas, 1975: 91). Ama topluma ynelen farkl gzlerin onda ayn eyi bulmas muhaldir. Bakan ki inin konumu, ncelikleri, dnya gr, ideolojisi vs. toplumda ncelikli olarak tehis edilen eyleri belirgin bir biimde farkllatrr. Toplumun total bir btnle, homojenlie tekabl edemeyi i onun parallndandr. Toplum total bir sosyal kimlie deil, paral/oul kimliklere sahip bir zatiyettir. Etnisite, snf, cinsiyet, ideoloji, meslek, rol, vb. esasnda, toplum farkl sosyal kimlikler arasndaki benzemeler ve farkllklardan, uzlalar ve atmalardan mrekkep bir soyutlamadr. Sosyal kimlik bireye kendini sosyal hayat iinde konumlandrmas iin bir ereve, anlam23 veya lojistik destek sunan bir aynlama/benzeme ufkudur -benzetirdii kadar farkllatran, birletirdii kadar blen bir ufuk.

Niethammer, kolektif kimliin kendisine ancak dinde ve rkta salam bir zemin bulabileceini iddia eder. Niethammerin sz konusu iddiasnn eletirisi iin bknz. Balakrishman, 2003. 23 Kimi Ergenekon ya da tken gibi, lksel bir yurtluk zlemini, simgesel bir dnyay kstas alarak kimliini anlamlandrmaya alr; kimi de bu anlamlandrma giriimini, dinsel bir te-dnyay kstas alarak Kabe ynnde, inancn ne kararak gerekletirir. Bir bakas, Antkabiri merkez alarak, Bat ynnde bir laik Trk kimliini benimseyebilir ya da ulusal aidiyetini arka planda tutarak, cemaatsel, etnik, yerel, profesyonel, enternasyonalist ve daha bir ok olas sosyal kimlik seeneini n plana karabilir (Gngren; 2008, 59).

22

50 Sosyal kimlik, Meadin sosyal benlik kavramsallatrmasnn yeni anlamlar ykleyerek, mevcut anlamlar ayrntlandrlarak yeniden retilmesi ile dolama giren bir kavram. I [ben] bireysel kimliin, me [beni/bana] de sosyal kimliin karldr. I ve me arasndaki ilikiden yola karak sylendiinde, birey toplumun kesintisiz bir rndr ve ayn ekilde toplum da bireylerin durmakszn devam eden bir rndr (Deschamps ve Devos, 1998: 2). Sosyal kimlik kavram da esasen birey-toplum [I ve me] ilikisinin tartlmasn mmkn klan, ilkin Goffman tarafndan kullanlan, kavramsallatrmalardan biridir. Goffman, sosyal kimlii, daha nce vurguland zere, kiinin aka ait olduu, kuak, cinsiyet, snf, vb. byk sosyal kategorilere iaret etmek zere kullanr. Bir gruba veya verili bir sosyal kategoriye ye olmak sosyal kimliin asli gereksinimidir. Benzer konumlara ve ortak sosyal evrelere sahip olanlar benzer sosyal kimliklere sahiptirler, bu yzden sosyal kimlik benzerlik kutbuna iaret eder. Benzer olanlarla kurulan rabta onlarla zdeleme ve ortaklama esasnda bir sosyal kimlii mmkn klar. Bu nedenle, sosyal kimlik, bireyin kendisini ayn sosyal evreden gelenlerle (biz) benzer addetmesi/zdelemesi gereine iaret eder.24 Sosyal kimliin teki yznde farkllama vardr. Bir grupla zdelemek bir dier grup ile farkllamaktr. zdeleim farkllamadr da ayn zamanda. Bunun anlam udur: grup benzerlikleri ile gruplararas veya kategorik farkllklar birletiren ikili bir seyre sahibizdir. Bir grupla zdeleim ne denli gl olursa teki gruplardan farkllama da muhtemelen o denli salam olacaktr (Deschamps ve Devos, 1998: 23). Bir gruba ait olmak, onunla zdelemek etkileim iinde olduumuz dierlerine bizimle ilgili baz kanaatlere sahip olma ans verir. yesi olduumuz gruplar, bir anlamda tekilerin bizi deerlendirdikleri lenslerdir. Sosyal kimlikler, sadece tekilerin bize bak nda bir filtre rol oynamaz; kendimize dair bakmz da kkl bir biimde etkiler -ne tr insanlar olduumuzu, yaptmz eyleri, sahip
24

rnein, ncelikle insan-lk ve cinsiyet, sonrasnda ise akrabalk ve etnisite ba en gl zdelemelere kaynaklk etmekle (Jenkins, 2008: 84-89) benzer olanlar arasnda bir biz duygusunun aa knn temsilcileri olurlar. (nsan-lk, cinsiyet, akrabalk ve etnisitenin ilk ve en gl zdelemelere kaynaklk etme zelinde karlatrlmas iin bknz. Jenkins, 2008.)

51 olduumuz tutum ve deerleri, etrafmzdaki insanlar alglama ve onlara tepki verme biimimizi. Dolaysyla, unu ylemek de mmkn hle gelir: Gruplar, teki insanlarla iliki iinde kendimizi konumlandrmann bir vesilesi olarak bizi bir kimlikle donatrlar. Ayrca, benlik duygumuzu da yesi olduumuz grup ya da kategorilere borluyuzdur (Hogg, 2005: 462). Toparlamak gerekirse, sosyal kimlik, ncelikle psikolojik bir ihtiyacn karlanmasna yneliktir. nsan bir gruba ait olarak kendisi iin gvenli alanlar yaratmak ister. Bylesi bir aidiyetle, insanlar kategoriletirmek suretiyle, kendini gvende hissedecei bir aidiyet kipinin kurallarna/normlarna teslim eder. Bu, snfa, etnisiteye, cinsiyete, dine vs. referansla tesis edilen biz duygusunun mmkn alandr ayn anda aynlatran ve farkllatran bir alan. 1.1.6.8. Anlatsal Kimlik Kimlikler ne asla deimez zlerdir ne de dilsel illzyonlardr. Anlatsal kimlik esasnda sylemek gerekirse, znellik, birbiri ile tutarsz olaylar dizisi olmad gibi, evrime kapal dei mez bir z/cevher de deildir. (Ezzy, 1998: 243-4). Bu tr bir dnceyi Ricoeurun zdeliin/kimliin aynlk ve kendi/benlik anlamlar arasnda yapt ayrmda temellendirmek mmkn. Kendi/benlik, aynlk deildir. Bu ikisi arasnda ayrm yaplmad iin kiisel kimliin/zdeliin anlatsal boyutu ounlukla ihml edilmektedir (Ricoeur, 2005: 225). zdeliin bu iki bileeni birbirine indirgenemez; tpk Kantn nicelik ve nitelik kategorilerinin birbirine indirgenemezlii gibi. Fakat, sureta birbirlerine ok da yabanc olmasalar gerektir (Ricoeur, 2005: 226). Farkl zamanlarda ekilmi resimlerimize bakacak olsak, her resimde grnmz farkldr. Ama ayn ki i olduumuzdan ne biz ne de bakalar kukulanr. Zaman iinde geirdiimiz tm deiimlere ramen biz hlen bir ve ayn kiiyizdir. Ricoeurn bu noktadaki sorusu Locke ve Humela ortaktr. Zamann akkanl iinde hlen ayn ki i olarak kalmamz mmkn klan ey nedir? Ricoeur bu soruya anlatsal kimlik kavramsallatrmas ile cevep veriyor.

52 Her insann bir hikyesi vardr. Her insana yaad deneyimlerden kalan bir belge, iz vardr. Bu belge ve izler bellekte depolanr, arivlenir (Ricoeur, 2002: 35). Hayatn sregelii, gemiten imdiye ve yarna bir ak oluu bellekte arivlenen belge ve izlerin nihai bir duraanla, sabiteye eriini engeller. Bu yzden, hayat geriye dnl olarak srekli yeniden yorumlanr. Farkl zaman ve meknda, konjonktre bal olarak hayata dair yorumlar da deiir. Anlatsal kimlik, insanlarn kendilerini ve tekilerin kim olduklarn tanmlamak amacyla in ettikleri ve anlattklar hikyelere iaret eder (McAdams, Josselson ve Lieblich, 2007: 4). Her hikye bir anlatdr -iinde gemi in, imdinin ve gelecein ierildii bir anlat. Ve her anlat benliin/kimliin kendini dile getiriidir. Bir baka deyi le, her birimiz hikye anlatclaryz, anlattmz hikyeleriz (McAdams, Josselson ve Lieblich, 2007: 3). zne o kidir [celui qui], yani olduunu syledii eydir. Ricoeur, bu tmcede anlatnn aracln bulur. [H]ayatmn anlatsn kurarken kendimi, tm bu hayat maceras bana gelen olarak tanmaktaym. Yalnzca yapan, eyleyen bir zne deildir bu, maruz kalan, ac eken znedir (Ricoeur, 2002: 33). Eriksoncu bir bakla kimlik ayet sreklilik ve tutarllk olarak tasavvur ediliyorsa, anlatsal kimlik, dengenin muhafazasn mmkn klan okluk iindeki btnl/birlii temsil eder. Bir baka ifade ile, anlat, kimliin kendi iindeki btnln, bir ve ayn oluunu salar (Raggart, 2007: 15). Buna mukabil, kimliin oul anlatlardan ve bu anlatlarn srekli yenilenmesinden, deiiminden hareketle tasavvur edilmesinden yana olanlar iin onun oulluu ve sreksizlii anlatlarn oulluu ile ilikilidir (Raggart, 2007: 17). Anlat hayat devam ettike srekli yenilenerek kimlii oul klar. Kimsin? sorusunun cevab sorunun sorulduu balama gre, karlamann gerekleti i balama gre deiir. ayet soruyu soran sizinle entelektel deneyiminize dair rportaj yapyor ise, muhtemeldir ki kendinize dair entelektel ballklarnz, konumlarnz, dnya grlerinizi merkeze alan bir anlat kuracaksnzdr. Byle yapmakla da kendi anlatnz kurmu ve kimsin? sorusuna da cevap vermi

53 olursunuz. Ricoeur, kendimizle ilgili kurduumuz anlatlar olduumuzu sylerken, kendi anlatsn felsefeci kimlii esasnda kurmaktadr (2002: 28-9). Farkl anlatlar kiinin kimliinin farkl boyutlarna, oulluuna karlk gelir. Bir anlamda oul bir biimde benlii/kimlii in etmeyi mmkn klar. Kimliin bir z deil de dinamik bir srece, deiime atfen tanmlanmasn mmkn klan asli unsur onun diyalojikliidir, tekinin varl esasnda etkileime dayalldr. Diyalog/etkileim, anlatlarn hayat srecindeki deiimini, srekli yenileniini mmkn klar. Dolaysyla, burada unu da vurgulamak gerekir: Anlatsal kimlik bir diyaloun, etkileimin rndr. Yine bununla ilikili olmas gereken bir baka boyutu ise kimliin bitmeyen, srekli yenilenen bir sre iine in ediliyor oluudur. Hikyelerimizin nasl biteceini yayor olduka hibirimiz bilmeyiz. 1.1.7. Kimlik ve Kimlikle likili Kavramlar Arasnda Bir Karlatrma Denemesi Spinoza, btn belirlemelerin olumsuzlama olduunu syler. Bir eyi belirlemek, onu dierlerinden ayrmaktr, koparmaktr, dieri ile arasna snr izmektir. Bir eyin yeil olduunu sylemek onu pembe, mavi ve baka-renkli lemlerden kopararak snrlamaktr (Stace, 1986: 66). Baka bir biimde ifade edilirse, bir eyin bir ey olmas, onun baka bir ey olmamas; ona belli bir (a) ykleminin verilmesi, (b), (c), (d) gibi yklemlerin verilmemesidir (Cassirer, 1996: 360). Bu alma iinde henz kimlik nedir? sorusuna ayrntl bir cevap aranm deil. imdiye dein kavramn eitli anlamlar ve tarihesi ile az da olsa bata bahsedilen bilinmezlik peesi aralanmaya alld. Kimlikle ilgili baz temel kavramlar ele almakla alma ilerledike yaanmas muhtemel belirsizlikleri, karklklar daha en batan nlemek amaland. Bir anlamda kimlik ne deildir? sorusunu kimlik nedir? sorusundan nce sorarak, btn belirlemelerin bir olumsuzlama olmas ilkesi cihetiyle kimlik ilgili dier kavramlardan ayrlm oldu.

54 Kimlik nedir?e ayrntl bir cevap vermeye balamadan nce son bir urak daha var. Yukarda tek tek ele alnan kavramlar birbirleri ve kimlik kavram ile ilikileri ekseninde ele almak. Her belirleme olumsuzlamadr. Dierlerinden ayrmak, snr koymak ayn zamanda aralarndaki ilikiyi zmnen kabul etmektir. Ancak aralarnda bir iliki olanlar birbirinden ayrlabilir, aralarna snrlar izilebilir. Buna mukabil, kimlikle ilikili kavramlar net bir ayrma, snr izmeye pek de ak deildir. Farkllatrlmaya altnz her an onlar benzetiriyor olabilirsiniz. Ayrdnz anda tekrar birleiyor olabilirler. Bu yzden sonsuz gidi geli lere ak, kaygan bir zeminin zerinde temkini brakmadan yol almak gerekir; hep bir yanlma pay brakmak gerekir. Mesel, benlii kimlikten ayrmak ne kadar mmkndr bilinmez, ya da zneyi benlikten. Bu kavramlar, esasen farkl anlamlar ile ykl olsalar da, o denli i ie gemi lerdir ki birbirlerinin yerine kullanlmalar hi de az rastlanan bir durum deildir. Bazen kavram kullanan kii bile ok emin deildir kulland kavramn anlamndan. Kavram kullanma amac ona ykledii anlam da belirler. Ayrca, disipliner ncelikler nedeni ile de kavramlara farkl ya da benzer anlamlar yklenir. Ve tabi her kavramn tarih bir serveni, hikyesi vardr. Zaman iinde deierek yeni anlamlar yklenerek, baz anlamlarn yitirerek yoluna devam eder. Bazen artk tmyle kullanlmaz olur. zcesi, bir karlatrma yaplacaksa btn bunlar dikkate alnmaldr. Kimlik sonradan bir mesele hline gelmi bir kavram deildir. Kavramn ortaya k, ona duyulan ihtiya zaten bir meselenin tehis ve zmne ynelikti. Yani, o, daha bata bir meseleydi zaten. Ayn ey kimlii nceleyen benlik iin de geerlidir. Geleneksel toplumlarda entegrasyon o denli ileri dzeydedir ki sosyal btnln dnda bir zerk insandan bahsetmek mmkn deildir. Modernliin sosyal yarlmayla zdelii, kendi zerinde dnm ve kontrol esasnda bireyin ortaya kn mmkn klmtr. Yukarda ayr ayr analiz edilen tm kavramlar bir zdnmn eseri olarak dolama girmilerdir. phesiz, insann bu dnyadaki varln sorgulay modern zamanlara zg deildir. Ama, bunun sosyal bir mesele hline gelii arlkl olarak modern zamanlara zgdr. O hlde, ilk nce

55 vurgulanmas gereken ey bu kavramlarn ortak bir sorunun, insanlk durumunun rn olarak dolama girmi olmalardr. Tartlan kavramlarn hepsinde ortak olan bir baka nokta birey ve toplum ilikisinde temellendirilmi likleridir. Bireyi nevi ahsna mnhasr klan, onu bir ki i olarak ayrt etmeyi salayan vasflar hibir zaman tmyle bireyin dnyaya geliine, sosyalliinin balangcna ncel deildir. Her ne kadar sosyallie ncel bir dinamik, kontrol altna alnmas g bir benlik esinden bahsedilebiliyorsa da benli i mmkn klan asli vasf onun sosyalliidir. Bir bireyden bahsedebilmek onu bir sosyalliin iine yerletirmekle mmkndr. Ya da bir varla insan demeyi mmkn klan ey, onu insani yetilerde donatan ey onun sosyalliidir. Tam da bu yzden insann, bireyin, znenin, benliin, kiisel kimliin, sosyal benliin, sosyal kimliin, kimliin ele alnma biimi sosyallii lsndedir. Bu bir tr sosyolojizme dmek, kimlii sosyal olana indirgemek deildir. Bylesi bir indirgeme elikisinden benliin/kimliin sosyale ncel esini de vurguluyor olmakla kanlm olur. Bahsi geen kavramlarla ilgili bir baka ortak nokta her bir kavram tartrken bir biimde bellein analize dhil edilmi olmasdr. Kiisel kimlik kadar kolektif kimlikleri de mmkn klan gemi-imdi-gelecek arasndaki rabtay salayan bellektir. Gemiin imdiye tanma biimi gemiten ok imdideki konumla ilikilidir. Bu yzden de hem bireysel hem de kolektif dzeyde ideolojiktir. deolojiktir, nk bireyi/kolektiviteyi bir benlikle/kimlikle donatan konumun meruiyeti gemiin bugne tanma biimine bamldr. Ele alnan kavramlarn bir yn aynlk, benzeme, zdeleim ile ilgili ise dier yn ayrlk/farkllk, ayrm ve zerklik ile ilgilidir. Kimlik hem bireysel hem de kolektif dzeyde benzetiren kadar farkllatrandr. Ki i kim olduunu sylerken, kim ya da ne olmadn; ama ayn zamanda kiminle benzetiini sylemektedir (Jenkins, 2008: 21). Bu yzden identityyi sadece

56 zdelikle snrlamak ondaki ikili anlama bigne kalmaktr.25 Ayrm/farkllk nasl gerek kimliin bir ura (Levesque, 1976: 54) ise, aynlk/benzerlik de bir dier uradr. Kimlik/benlik, tam da bu yzden, benzetiren kadar farkllatrandr. Bu, bir ynyle bireysel ve sosyal olann ayn anda ierilmesi ile ilgili ise dier bir yn ile de sosyallemenin/bir sosyal kimlik edinmenin, bir kolektiviteye aidiyetin aynlatran kadar farkllatran dinamikleri ieriyor oluundandr. Bir grup/kategori ile zdelemek bir dierinin ramnadr, bir dierinden farkllaaraktr; bir grubu/kategoriyi dost addederken dierini dman bilmek nedeniyledir. Bir mesele olarak ele alnan kavramlar ortak bir insanlk durumunda temellenmeleri, sosyallikleri, bellekle olan kopmaz rabtalar ve ayn anda hem bir aynlamay hem de farkllamay mmkn klabiliyor olular ile benzeirler. Buna mukabil benzetikleri kadar farkllarlar da. Nedir bu farkllklar? Hem benlik hem de kimlik zdnmn, bireyin kendisini ve kendisinin sosyal gereklik iindeki konumunu mesele edindii zfarkndaln, zkontroln, zgzetimin neticesinde elde edilen insana dair soyutlamalardr. Her ikisi de bireyin kimsin? sorusuna verebilecei cevaplarn arlkl toplamdr. Benlik, sosyal olana ncel, ele avuca smaz, kontrol altna alnamaz, ilkel/vahi bir eye sahiptir. Kimlik ise, benliin sosyale ncel, ele avuca smaz, kontrol altna alnamaz, ilkel/vahi esini sosyal etkiye aan boyutudur. Kimlik, benliin sosyal ayadr.

25

Daha nce identityin falsef kullanmnda da deinildii zere, zdelikte ya da aynlkta ayrlk kendini aa vurur. Identityyi, bu yzden, sadece aynlkla zdeletirmek, ondaki ikili anlam ihml etmekle sonulanr. Ayn ekilde, Klbayn (1995, 1997, 2003) yapt gibi, identityyi [kimliki] sadece benzemezlikler esasnda ele almak da ondaki ikili anlam grmezden gelmenin bir baka biimi olsa gerektir. Klbay iin, identitynin zdelikle ya da benzemezlikle bir arada ayn anda- eletirilmesi mmkn deildir. nk, bunlar, birbirinin ters iareti, ama ayn deerde olan terimlerdir. Klbay, zdelik anlamnda kimliin total bir aynla iaret ettiini tasavvur ettii iin, zdelik ve benzemezlikin birbirinin mefhumu muhalifi olduu sonucuna ular. Oysa, zdeliki total/mutlak deil gevek ya da grece/bir bakma aynlk olarak tasavvur ettiimizde, identitynin aynlk boyutu ile ayrlk (benzemezlik) boyutlar zannedildii kadar birbirleri ile elimez. rnein, iki ey renk ynnden zdetir dediimizde, ton, parlaklk ve koyuluk esasnda bir aynlktan bahsediyor olabiliriz. Ama pekl ayn iki eye beyaz desek de, sz konusu eyler ton, parlaklk ve koyuluklar bakmndan farkl da olabilirler. Farkl da olsalar hlen beyaz olarak adlandrlmaya devam ederler. Burada, beyazlk bakmndan iki eye mutlak bir aynlk atfediliyor deildir, aksine aynlk gevek ve grecedir (Medina, 2006: 36). Demek ki, bir kez daha yinelemek gerekirse, identityde, zdelik ve benzemezlik ya da aynlk ve ayrlk anlamlar ayn anda ierilir ve her biri dierinin olmazsa olmazdr.

57 nsan iki yzl bir Janusa benzetebiliriz. Tape gre, insan [i]ine doru

dndnde, kendini zerk, bamsz, biricik bir btn gibi; dna baktnda ise doal ve sosyal evresinin baml bir paras gibi grr (akt. Bilgin, 2007: 78). nsann bir yz sosyale ncel ilkel/vahi bene dnktr. Dier yz ise tarih sosyal gereklie dnktr. Benlik, bu iki farkl yne dnk yzlerden mrekkeptir. Ben kimim? ve ben kimim? Ayn soruda vurgu birinde bene dierinde ise kime yneliktir. Birinde benliin ilkel/vahi ynnedir sorunun vurgusu. Dierinde ise tarih sosyal gereklie mndemi oluuna. Bu iki farkl sorma biimi geirimsiz/opak deildir. phesiz, her ikisinde de hem vahi/ilkel olan hem de tarih sosyal gereklik ierilir. Birbirleri ile ilikileri lsnde ele alnrlar. Ama birinde ama sosyal olan ilkel/vahi olan adna arasallatrmaktr, dierinde ise tersi. Tpk iki yzl Janusun bir yznn vahi/ilkel olana, dier yznn ise tarih sosyal olana dnk olmas gibi. Benlik bu iki yzn toplamdr. Bu iki yzn bir aradaln temsil eden bir soyutlamadr. Kimlik ise benliin tarih sosyal gereklie ak yzdr. Bir bakma, benliin gemi-imdi-gelecek temsillerinin bir ifadesidir. Yukarda benlik ve kimlik arasnda kurulmaya allan ilikinin bir benzerini Peter Weinreich dile getirir: Kimlik, benliin sosyo-tarih balamda dnyada-olma deneyimlerinin toplamna - pek ok baka falin deneyimlerinin de dhil olduu bir toplamdr bu- karlk gelir. yle ki, benliin herhangi bir andaki kimlik temsili, gemi hayat hikyesi ve gelecek hayali arasndaki devamlln ifadesidir. Etken [agentic] benlik olarak ifade edilen kimlik kiinin gemi deneyimlerini beklendi i gibi zaman zaman niyet edilen gelecein temeli olarak i ie geirir. Bu yolla benlik dier faller arasndaki ilikinin srekli deien balam iine yerlemi olarak deneyimlenir. Benlik tekil bir falken, kiinin kimlii dier insanlarla ve temsili fallerle etkileim esasndaki deneyimleri ierir (2004: 21-2). Kimlik, benliin tekilerle temasn salar, onu kendinde-varlk olmaktan karr. Kendi-iin-varlk klar. tekilerle temasn, gndelik deneyimin gemiimdi-gelecekteki izdmlerini benliin sreklilii iin arasallatrr. Kimlik, sosyal ilikiler, zdeleimler toplam (Gka ve Beyazyz, 2005: 18); benlik ise

58 kimlii de ieren bir soyutlamadr. Kimlik, sosyal hayat iinde iselletirilen oul sosyal konumlara karlk gelir; benlik ise kimliin bu oul paracklarn iermekle rgtlenen eydir (Stets ve Burke, 2005: 132). Lacann soan zar rnei de benzer bir biimde yorumlanabilir. Kimlik, benliin en dsal, en tarih/sosyal gereklie ak unsurudur. Bir baka ifade ile, [b]enlik, kiilik ve kimlik ayn sralan la i ie girmi anlam kmelerini tekil ederken, kimlik bu anlam kmesinin en d halkasn ve dierlerine gre en sosyal olann ifade eder (Vatanda; 2003, 253-4). Dardan ie doru gidildike vahi/ilkel ze ulalr. Kimlik, ayn zamanda, bu ze ynelik sosyal basknn temsilidir; kontrol altna alnamayan, ele avuca gelmez, vahi/ilkel, sosyale ncel zn zerindeki basknn, onu tahakkm altna alma teebbsnn temsilcisidir. Kimlik benliin bir uradr. Bir soyutlama olan benliin kendini da aarken kulland bir iarettir; benlii ifa eden, ele veren bir iaret. O, tarih-sosyal denetimin cisimlemi bir ifadesi olarak oradadr. Ksacas, kimlik benlie, benlik de kimlie zorunlu olarak iliiktir. Bu ilikinin bir yn herhangi bir kiinin kendi kendisine bir benlie sahip olmasnn imknszl ile ilgilidir. nsan, sadece tekilerle kurulan ilikiler iinde bir benlie sahip olabilir (Taylor, 2001: 36). Ancak ilikiler iinde bir benlie sahip olabilmenin mmknl benlik ile kimlik arasndaki bir baka ilikiyi de temellendirir: Benlik (ve kimlik) bir sosyal innn rndr (Sontag, 1991). Zira hibir kimliin ontolojik zsel bir gereklii olamaz, tm kimlikler birer in rndr (Bilgin, 2007: 35). Benlik ve kimlik arasndaki ilikide sosyallik vurgusu ne kar. Bunun anlam ise benliin/kimliin teki ile etkileim esasndaki mmknldr. Benlik, bir yandan belirlenemez, kontrol altna alnamaz, tekinsiz bir boyuta sahipken; te yandan kimlik onu benzeme, zdeleme ve sosyalleme eilimi ile donatr. Belirlenemez, kontrol altna alnamaz, tekinsiz boyut benliin zerkliinin, etkenliinin bir ifadesidir.

59 Touraine, benlie hibir biimde etkenlik, zerklik atfetmez. Ona gre ben/benlik/kimlik kategorilerinin hepsi sistemik zorlamalarn bireydeki izdmleridir. zne ise, mezkr zorlama ve normlara direniin bir semboldr (Touraine, 2002: 294). Bir baka ifade ile; [i]nsann normalletirilmesi ve nesnelletirilmesi Kendiyi (self) ortaya karr, halbuki zne/ben, baskc olarak alglanan iktidar merkezlerine direnmeyle oluur (Touraine, 2002: 189). Benlik/kendi/self normalletirilme, nesnelletirilme tarafndan belirlenen insana, zne/ben ise iktidar merkezleri karsnda etken bir direni ile ne kan insana iaret eder. Birey, ancak, bir zgrlk, zgr bir ben retimi mant adna uygulanan sosyal egemenlie kar kmakla Kendinin elinden kurtularak, zneye dnr (Touraine, 2002: 260). Benlik ve kimlik, Tourainede, tmyle zne fikrinin karsnda

konumlandrlr. Nesnelemenin, normallemenin simgeleri benlik ve kimlik iken, direniin ve reddin simgesi znedir. Kiilik, benlik/kimlik hepsi de tahakkmn edilgen nesneleri olmakla benzeirler, zne ise sz konusu tahakkmn yegne geriletilebilme ihtimalidir. Kiilik ve kimlikte disipline boyun eme anlamnn baskn olduunu inkr etmek mmkn deil. Kiilik, hayat sreci iinde davranlarn temeli, bireyi tekilerden ayran, nevi ahsna mnhasr klan zellikler olarak tanmlanmt. Psikanaliz de benzer bir yaklamla, kiilii, igdsel feragatin ve gereklik ilkesine koulsuz uyumun simgesi klar. Yani kiilikte bir biimde boyun eme, zdeleme ve benzeme ne kar. Kimlik iin de benzeri bir sonuca ulalabilir -en azndan ondaki benlik izini bir sreliine parantez iine almak kaydyla. Ama benlii tmyle sosyal etkiye, disipline olmaya kar edilgen addetmek hususunda Tourainee katlmak pek mmkn deil. Zira [Hegel, Mead ve Freuddan hareketle] benlik, sosyal etkiye/disipline boyun emeye meyyal bir boyut kadar, kendindevarlk, Ben [I] ve id ile temsil edilen vahi/ilkel, uyarlanmaya/boyun emeye/benzemeye/zdelemeye direnen bir z de ierir. Benlik, bizatihi, bu iki farkl vehenin diyalektik ilikisinden mteekkil bir karm olmas nedeni ile bu vehelerden yalnzca birine indirgenemez.

60

Benlik, kimlik ve kiilik kavramlar arasndaki ilikinin bir baka boyutunu Gngren (2008) dile getirir. Bu kavramlar arasnda ak bir etkileim vardr. Kald ki, sz geen kavramlardan biri, dierlerini tahakkm altna alabilir. Mesel ok baskn bir toplumcu ya da cemaati kimlik, benlik duygusunu rehin alabilir, hatta silebilir. Tersinden dndmzde, tutkulu bir narsisizm (zseverlik) benliin kimlik stnde belirleyici olmasna kap aralayabilir. Ayn ekilde belirgin bir ki ilik (karakter) zellii (mesel ar seks dknl) de kimlii ya da benlii kuatp egemenlik altna alabilir. Bir kii sadece sekso-manyakl esasnda tekiler tarafndan deerlendirmeye tbi tutulabilir (Gngren, 2008: 11). Buradaki asl vurgu benlik, kimlik ya da kiilikten birinin kiinin hayatnda bir biimde dierlerinden daha asli bir belirleyen olmasdr. zne, tpk benlik gibi, insann birey oluu ile, zdnmle ilgilidir. nsann znelemesini ve onu bir benlie sahip varlk olarak adlandrmay mmkn klan ey Tanr/Tanrsal otorite karsnda elde ettii zerkliktir. Varlnn meruiyetini bizatihi insann kendinden hareketle tesisi onu zneletirir, bir benlie sahip klar. nsann bir zne hline gelii ilkin insan-doa ilikisini dntrr. znenin bir analiz birimi olarak Descartesla birlikte ortaya k insan-doa arasndaki ilikide tecessm eder. nsan (zne) doadan (nesne) kati suretle ayr bir varlktr artk, doa (nesne) tahakkm altna alnmas ve insann (zne) hizmetine koulmas gerekendir. nsann znelemesinin uzantlar insan-doa ilikisi ile snrl kalmaz. nsan-insan ilikisi de dorudan bir tahakkm ilikisine evrilir. Kendini evrensel akln sahibi addeden insan ilkel/irrasyonel/mitik glerin etkisi altnda kalmaya devam eden tekileri tahakkmnn nesnesi klar. Bu nedenle, insan, artk, ayn anda hem zne hem de nesne konumlarn ieren bir varlktr. Benlik ve kimlik ise birey-toplum ya da kolektiviteleraras ilikinin sorunsallatrlma biimine araclk eden kavramlardr. phesiz, zne de, tpk benlik ve kimlik gibi in edilmitir. Onda da sosyal/kolektif bir boyut ziyadesi ile ierilir, ona da bir bellek atfedebiliriz. O da ancak teki ile etkileimi munasebeti ile ele alnabilir. laveten, zne

61 kavramsallatrmas iin yrtlen teorik bir tartmann dnce tarihindeki uraklar ile benlik kavramsallatrmas iin yrtleninkiler pek de farkl deildir. znellik/zne hline geli, bir bakma, kendiliin [selfhood] kefi, tesisi, indr. Bu iki biimde olabilir, ilkin, zne, Tourainenin vurgulad anlamda, yasaya, zorunluluklara ve normlara bir reddiye ya da direni esasnda kef ya da in edilebilir. kinci olarak, bu keif ve in bizatihi yasann tahakkmnde gerekleebilir. Burada Foucaultyu anmsamak gerekir. Ayn ey benlik ve kimlik iin de geerli deil midir? Kimlik de pekl bir direniin sembol olabilir. Direni, tikel ya da kolektif bir mahiyet arzedebilir. Mesel, Castells, direni kimliinden bahseder: dlayanlarn dlananlar tarafndan dlanmasn temsil eden direni kimlikleri, dlayanlarn mtehakkim mantnca deersiz addedilen konumlarda bulunan aktrler tarafndan gelitirilir; toplumun kurumlarna nfuz eden ilkelerden farkl ya da bunlara kar ilkeler temelinde direni ve ayakta kalma siperleri olutururlar (2006: 14). Touraine bu trden bir kimlik esasl direni i grmezden gelir. Ona gre, kimlik, direniin deil, disipline ediliin, normallemenin karldr. Bu tr bir kimlik tasavvuru -kimliin zdeleim/benzeme/normalleme ile eletirilmesi- ondaki direnme boyutunun, tpk Tourainenin yapt gibi, ihmli ile sonulanr. Son olarak unu belirtmek gerekir. zne, benlik/kimlik ayr birer analiz aygtdr. Her ne kadar ortak teorik uraklara sahip olsalar da esas itibariyle farkl kulvarlarda yol alrlar. Bu alma iinde zne tartmas arlkl bir yer edinmeyecek. Daha ok benlik/kimlik kavramlar zerinden yrtlmekte olan tartmann iinde kalnacak. Ancak, zaman zaman zne kavramn kullanmann zorunluluu nedeni ile bu ilikinin kurulmas gerekiyordu. Kiisel zdelii zaman ve meknda kendi kendi ile bir ve ayn olmakla zdeletirirsek, Lockea gre bunu mmkn klan psikolojik devamllktr, bilintir. Hume ise zihn birlikte arar kiisel zdeliin mevcudiyetini. Hume iin, benliin deiken alglarn bir demeti olmas benlii salt zdelik/aynlk olarak grmeyi imknszlatrr. Kald ki, Locke da bilin esasl bir zdelik tasavvur ederken sosyal

62 etkiyi darda brakmaz. Bellek bir bilinci ve dolaysyla zdelii mmkn klar. Ama, her halkrda, sosyal etki ki isel zdelik zerinde baskndr. Eer bir zdelikten bahsedilebilecekse, bu ancak sosyalliin de ierilmesi ile mmkn olabilir. nsan, salt kendinde-varlk deildir; kendinde-birlikte-varlktr.26 Onun kendinde-birlikte-varlk oluu sklkla yinelendii zere sosyal etkiyi ona ilitirilmeyi gerektirir. ster kiisel zdelikten, ister kiisel kimlikten bahsediyor olalm, her durumda sosyallii/kolektiflii esasnda bir ki ilikten bahsedebiliriz. Bireye eer bir kimlik atfetmek mmknse, bu ancak sosyal/kolektif kimliin, bizin aracl iledir. Birey kimliini sosyal/kolektif kimliin vasflaryla zdeleerek, iselletirerek edinir.27 Durkheime gre tam da [b]u yzden, ne kadar bireyselleirsek o denli kiisel olduumuz inan doru deildir (akt. Habermas, 1996: 485). nk, [s]adece toplumla i ie gemi deildir birey; varln da szcn en dz anlamyla topluma borludur. Btn ierikleri toplumdan ya da nesnesiyle ilikisinden gelir (Adorno, 1998: 159). Yani bireysellii grnr klan tutkular da esasen sosyal/kolektif olana mndemitir. Sosyal/kolektif olan tarafndan nbelirlenmektedir. Sosyale/kolektife dsal bir ahslikten bahsedemeyiz. Kiisel ve sosyal/kolektif kimlik arasndaki kopmaz ban altn izerken sosyal ve kolektifi hep bir arada -/ ile ayrarak- yazdk. Bunun phesiz meru bir gerekesi var. ncelikle unu belirtmek gerekir: Sosyal kimlik ve kolektif kimlik ayn eye iaret etmez. Her kolektif kimlik ayn zamanda bir sosyal kimlik
26

Bizim kendi dnyamz bizatihi bir birlikte-dnyadr (Heidegger, 2008: 124); yani batan beri bakalaryla paylatmz bir dnyadr. Bu birlikte-dnyadaki mevcudiyeti ile insan, tarih/sosyal gerekliin zaman ve mekndaki temsili ile yzleir. Bu gereklie teki ile birlikte maruz kalr. teki ile ilikisi ile, insan, kendiliini belirler. 27 Dolays ile ne Gka ve Beyazyzn (2006) yapt gibi, kolektif kimliklerin oluumunun bireysel kimliklerin oluumunu takip eden bir sre olduu dncesini, ne de bireysel ve kolektif kimlikleri birbirlerinden tmyle farkl fenomenler olarak ele almak gerektii dncesini kabul etmek ok da mmkn deildir. Jenkins (2008), bireysel ve kolektif kimlikleri farkl trden fenomenler olarak gren grlere kar kmak adna baz temel iddialardan hareket edilebileceini neriyor: ilkin, zdeleme asndan dnldnde, bireysellii esasnda esiz olanla kolektif olarak paylalan nemli oranda birbirine benzer bir biimde anlalabilir; ikincisi, birey ve kolektivite rutin olarak birbirine sk skya baldr; ncs, bireysel ve kolektif zdelemeler sadece etkileimle mmkn klnabilirler; drdncs, her ikisinin de retildii (ve yeniden retildii) sreler birbirine benzerdir. yleyse, zdelemenin teoriletirilmesi, birey ve kolektiviteyi eit oranda dikkate almaldr. Yine de bireysel ve kolektif zdelemeler/kimlikler arasnda ince bir ayrmdan bahsedebiliriz. lkinde vurgu farklladr; ikincisinde ise benzemeyedir (38). Byle bir ince ayrmn farkllk ve benzerlik esasnda ortaya konabiliyor olmas, kiisel ve kolektif kimliin hem farkllk hem de benzerlik bakmndan birbirlerini karlkl olarak etkileyileri gereinin ihmli ile sonulanmamaldr.

63 olsa da, her sosyal kimlik bir kolektif kimlik deildir. Kolektif kimlik, farkl sosyal kimlik dzeylerinden sadece biridir. yle ki, bireysel kimlikten bahsettiimizde, bireyin tm tekilerden farkll lsnde bireysel kimlii tanmlarken, sosyal kimlikten bahsettiimizde ise, merkez vurgu, tekilerle veya anlaml sosyal gruplarla benzemeyedir. Fakat, sosyal kimlii benzeme esasnda tanmlarken, ondaki iki farkl dzeyi birbirinden ayrmak gerekir: kiileraras ilikilerden ve tekilerle karlkl bamllktan tretilen ile daha geni, daha gayriahsi kolektivite veya sosyal kategorilerden tretilen sosyal kimlikler (Brewer ve Gardner, 2004: 67). Tipik kiileraras kimlikler, yakn ilikilerden mesel, ebeveyn-ocuk, klar, arkadalk, vb.- ve ayn zamanda da ortak benzer ikili ilikiler an temsil eden yz yze gruplara yelikten trerler. Buna mukabil, kolektif kimlikler ise, grup yeleri arasnda ahs iliki kurmay gereksinmez; ilikiler gayriahsidir (Brewer ve Gardner, 2004: 67).28 Dolaysyla, sosyal kimliin bu iki farkl dzeyini kiileraras ve gayriahsi- dndmzde, kolektif kimliin sosyal kimlikte ierilse de, tmyle onunla ayn eye tekabl etmedii aa km olur. Bu ince farka ramen, son olarak, her ikisinin benzemeye, aynla ve biz-like ayn anda iaret ediyor oluu nedeni ile kolektif/sosyal kimlik biiminde bir yazm muhtemel riskleri gze alarak tercih edilmitir.29 Kiisel zdelii, kolektif/sosyal kimlikle olduu kadar kimliin gndelik kullanm ile de ilikilendirebiliriz. Felsef anlamda kiisel zdelik farkl zaman ve meknlarda bir ve ayn ki i olarak kalmaya devam etmek olarak tanmlanmt. Gndelik kimlik tasavvurunda ise srekliliin, aynln ve tutarlln yerini deiim, farkllk ve oulluk alr. Felsef anlamda devamllk tmyle bizatihi kendi
28

Kimliin bireysel, ilikisel ve gayriahsi dzeyleri arasnda Brewer ve Gardnern yaptklar ayrmda, ilikisel ve gayriahsi dzeyler sosyal kimlik iinde konumlandrlr. Buna mukabil, Hogg benzeri sosyal kimlik teorisyenleri, ilikisel dzeyi sosyal kimliin deil kiisel kimliin iinde konumlandrmak gerektiini ne srerler. lgili tartma iin bknz. Hogg, 2005. 29 Sosyal kimlik ve kolektif kimlik arasnda bir baka tr balant u ekilde kurulabilir: kiinin bir kolektiviteyle zdelemesi genellikle onun sosyal kimliine dayanr rnein etnik bir kimlikle zdeleme veya bir lkenin vatanda olma gibi. Fakat bu tarz kategorik balar otomatik olarak kolektif kimlii dourmaz. Bunun yerine bir kolektif kimliin geliimi ve aa k genellikle birbirine kar mcadele eden gruplar arasndaki atmalarca tetiklenir -Dnya Kupas ya da Olimpiyat rneklerinde, 11 Eyll 2001 Dnya Ticaret Merkezine ynelik saldrda olduu gibi beklenmedik olaylarda, ya da herhangi bir cemaatin btnlnn tehdit edildii durumlarda. (Snow, Oselin ve Corrigall-Brown, 2004: 390-1).

64 kendine belirleyici bir vasftr. Buna mukabil, gndelik anlamda, kiinin hayat en azndan makul bir dzeyde iyi gittii srece gerekleen psikolojik devamlln bir tr olacaktr (Shoemaker, 2006: 46). Yani kii kendi hayatndan memnun olduu srece mevcut kimliini muhafaza etmeye devam eder. Kimlii ayet sreklilik esasnda tanmlyor isek, kii hayatndan ve kendinden gayrimemnun olmas hlinde baz kimliklerini pekl deitirebilir. Peki iyi giden bir hayat nedir? Kiinin kendisi iin iyi addettii ey phesiz onun kimlikpince [gndelik kullanm] belirlenir. Hayatn gndeliklii iinde iyi hayatn ne olduuna karar verilir. Bir baka ifade ile, kiinin kendisine dair tasavvur ve amalarnn, beeni ve deerlerinin yaps kiinin kimlikpince belirlenir (Shoemaker, 2006: 46). Kii bir nedenle kimlikpinde radikal bir dei iklie gittiinde ise -mesel kiinin dinini deitirdii varsaylsn- kiinin iyi hayat algs da kkl bir deiime urayacaktr. Bir dinde iyi hayatn snrlar iinde kabul edilen bir ey dierinde iyi addedilmeyebilir. Bylesi bir radikal deiim durumunda ki inin hayatnn farkl evreleri arasnda belirleyici bir devamllktan bahsetmek mmkn deildir. Ama kii felsef anlamda hlen kendisi ile zdetir. Farkl zamanlarda hlen kii bir ve ayn kii olarak olarak grlse de gndelik anlamda kimlii deimitir. Dolaysyla psikolojik devamllk hayatn devamllnn gerekli bir esi ise de onun tmne karlk gelmez. Farkl zamanlarda kii iin neyin iyi ya da kt olduuna dair makul bir anlamaya varmak iin ki inin kimlikpinin belli bir sre yeterince duraan olmas da gerekir. Kiisel zdelik ile kimlikp arasndaki ilikiyi baka bir biimde ifade etmek mmkn. Bir kimlikpe pekok farkl kii sahip olabilir. Ya da deerler esasnda farkl kiilerin kimlikpleri arasnda tpk ayn ki inin farkl zamanlardaki kimlikpleri arasndaki gibi alabildiine benzerlik olabilir. Dolaysyla ayn kimlikpe sahip olmak ayn kii olmak iin yeterli deildir (Shoemaker, 2006: 47). Oysa kiisel zdelikten bahsedebilmek iin saysal olarak bir ve ayn kiiden bahsediyor olmamz gerekir. Yani, kiisel zdelik bir ve ayn kiiyi gereksinirken, kimlikp iin bylesi bir ihtiya sz konusu deildir. Bir baka deyile, kimlikpin aynl kiisel zdelik iin bir zorunluluk deildir. Kii hayat sresi boyunca

65 farkl/deien kimlikplere sahip olsa da ahsen bir ve ayn kii olmaya devam eder, kiisel zdeliini muhafaza eder. Tersinden dnldnde ise, kii ayn kimlikpe sahip olabilir. Bu al ma asndan nemli olan kimliin ki isel, sosyal, kolektif, anlatsalinnda etkileimin, diyalogun, tekinin oynad roldr. Bellek, gemi-imdigelecek arasnda kurduu bala kimliin innda asli bir rol oynar. imdiye kadar sylenenlerden kalan bir baka zellik ise, kimliin oulluu, srekliliidir. Kimlik deimez/sabit bir ze karlk gelmez. Bu nedenle kimlik biz zle deil de srele ilikilendirilmelidir. Kimlik nedir? sorusuna gemeden nce kimlie dair biriken nitelikler ksaca tekrarlanm oldu bylece. Artk bu blmden elde edilen birikimi kk bir el feneri gibi kullanarak yola devam edebiliriz. benzer kimlikplere sahip farkl insanlar bir ve ayn kiiler olarak grmeyiz. Birden fazla

KNC BLM KMLKN KMLNE MODERNLK, BREYSELLK VE TEK ESASINDA YENDEN BAKMAK nsan anlamaya, kavramaya al mak zordur. nsann duyma, sezme, dnme ve etkilenmeleri esasnda karmakl/zenginlii, onu anlamay gletirir. Biz, kendimiz bir tr karmaayz der Nietzsche. nsann sadece bir gnn bahse konu etmek gerekse, binlerce sayfa yazmak, sadece birka saat sren bir tren yolculuunda hissettiklerini yazya dkmek mmkn olsa, bunun iin gnler sren uzun bir aba harcamak gerekirdi (zlem1, 1996: 237). nsan anlamann, kavramann gl biraz da onun, deniz gibi, karanlk ve az sk olmas ile ilgilidir.2 Uurumlarna kimsenin inemeyi i, servetlerini kimsenin bilemeyii, srrn vermekteki kskanl insan anlalmazlatrr. nsan btncl, ezeli-ebedi bir mutlak anlamaya, kavramaya uygun bir varlk olmaktan ok uzaktr. Buna mukabil, insana ve onun kimliine/benliine dair bir ey sylemek mmkn olabilecekse, bu da yine insann kendisi ele vermesi ile mmkndr: [i]nsan kendini ele3 verir (Benjamin, 2005: 12). Srrn vermekteki kskanl kendini ele verite sakldr. Srrna yabancnn vkf olmas, insan iin, bir tr gszlktr. nsan, kendini yabancdan korumak ister. Ama tam da bunu yaparken kendini ele verir. Gven iinde kalabilmek iin kendini ele vermesi de gerekir. Kendini ele vermekten kand her an aslnda kendini umarszca ele teslim eder. Zira, bilinmek, tannmak sadece kendini ele veri ile mmkn hle gelir. nsan kendini gizlerken de ele verirken de bir sylei iindedir. Bakas ile sylemektedir. Baka ile sylei Beni bakas klar: Ben bakasdr (Rimbaud, 1999: 72). nsan bakasnca baklmak, dnlmek ister. Benin bir bakas olmas onu herkes tarafndan anlalan bir dnce olmaktan karr. Beni
1

Doan zlemin ders notlarndan oluan Metinlerle Hermeneutik (Yorumbilgisi) Dersleri Cilt I-II adl kitaptan deitirerek aktarlan dnceler Serol Tebere ait. 2 kiniz de karanlk ve az sksnz:/ nsan! Uurumuna hi kimse inemedi,/ Deniz! Servetlerini kimseler bilemedi,/ Srrnz vermede ne kadar kskansnz! (Baudelaire: 2007, 38). 3 Elin Trkedeki yabanc, teki anlamlarna dikkat ederek okumak gerekir bu cmleyi.

67 bakasnn hanesine yazmak onu mphemletirir. Benin kendini ele verii, bakal onun anlalmasn/yorumlanmasn gletirir. Bu glk ancak khin olmakla alabilir. Kimdir khin? Kendi varln btnyle tanyan: kendi ruhunu arayan, onu dikkatle inceleyen, snayan ve renen airdir. Bu tanma, arama, inceleme, snama ve renme sreci ayn zamanda olma ve dnme srecidir de (Rimbaud, 1999: 73). Rimbaudnun khini Sartreda bycye dnr. nsan insann bycsdr (Sartre, 2003b: 87). Ne zaman kendi benimizi/benliimizi/kimliimizi dnecek olsak nce bakasnn bak ile yzleiriz.4 O bakta kendimizi grerek kendimizi kefederiz; in ederiz; dntrrz. nsan, btn bilinemezlii, mphemiyeti iinde srekli bir olu, in, dnmdr. Bu olu/in/dnm iinde kimliki ele almak insan, bireyi, toplumu, tahakkm ilikilerini, vb. anlamaya ynelik bir giri imdir. Ben kimim?, sen kimsin? sorular cevaplanmaya balandnda kimliin karmak/belirsiz/kaygan zemininde yol almaya da balanmtr. Neden ne? deil de kim? sorusu ile insann srlarna vkf olmann peine dlyor? Neden ben neyim? deil de ben kimim?. nk, ben neyim? sorusunun muhatab Tanrdr. Tanrya ynelerek insan ben neyim? diye sorabilir. Eer insan bir ze, doaya sahipse, o z/doay ancak Tanr bilebilir, tanmlayabilir. Oysa, ben kimim? sorusunun cevab basittir: Sen bir insansn. Her ne olursan ol, sen bir insansn.5 Arendte gre [i]nsann doas hakknda soru, Tanrnn doas hakkndaki sorudan daha az teolojik deildir, her ikisinin de yant
4

Octavio Paz, Meksika devriminden renilecekleri zetlerken benzer bir sonuca ular: Biz kendimizi aradk, ama tekileri bulduk (1994: 69). Her kendimizi aradmzda, kendimizi bulmadan nce teki kar karmza, tekinin bak kar. nce tekini buluruz. tekinin dolaym olmakszn kendimize dair bir kendilik bilinci gelitiremeyiz. Kendimize kan her yol tekinden gemek zorundadr. Bir bakma, tekine her baktmzda kendimizle karlarz. Biz kendimizin iinden yrrken, der Joyce, hrszlarla, hayaletlerle, devlerle, ihtiyar insanlarla, genlerle, karlarla, dullarla, kaynbiraklarla, ama hep kendimizle karlarz (1997: 254). 5 Arendt ben neyim? ve ben kimim? sorular arasndaki ayrmn Augustinenin ok iyi farknda olduunun altn iziyor. O hlde, ey Tanrm, neyim ben, nedir benim doam? sorusu insann zn anlamaya yneliktir ve sorunun muhatab Tanrdr. Augustinenin kendisine ynelik sorusu ve cevab ise yledir: Ve kendime dndm ve dedim kendime: sen, kimsin sen? Ve cevap verdim: Bir insan (Arendt, 1996: 39).

68 ilahi olarak vahyedilmi bir erevede aranabilir (1996: 40). Kim?in tercih ediliyor oluu insann bilinebilir duyma, sezme, dnme ve deneyimlemelerini konu ediniyor olmakla ilgilidir -her ne kadar insan kendini ele vermekte gnlsz de olsa. yleyse, bu tezde, bir doadan, zden bahsedilmeyecek; kimlie bir doa ya da z atfedilmeyecek. Kimlik, insann hayat-dnyasndaki tarih gereklii iinde yorumlanacak. Heideggerin kim?i [Werfrage] tercih edii ise Arendtin nedeninden biraz farkl. Ne? sorusuna felsefe tarihinde farkl cevaplar verilir: nsan politik bir hayvandr, insan rasyonel bir hayvandr vb. Kim? sorusunun cevab ise ferdiyet [singularity] iinde ele alnmaldr. Kim? sorusu esas itibariyle insann benliinden baka bir eyi mesele edinmez (Greisch, 2004: 115). Kim? sorusu, bireye atfen cevaplanmas gereken bir soru olarak kar karmza. Edeyile, kim? sorusunun muhatab ferttir, bireydir. Kim? dorudan bireye gtrr. Ne? ise insan kendi dnda bir varla mesel hayvana- atfen tanmlama giri imidir; biz kimiz? sorusundan katr. Bu, beeri zanlamann tarih eitlilii karsnda insan krletiren bir giriimdir, zanlamay bir zbelirlemeye apalayan, zanlamann zbelirlemeden ibaret olduunu zanneden kanaatin serdediliidir (Greisch, 2004: 115). nsan rasyonel bir hayvandr tmcesi ile zanlama, zbelirlemeden ibaret addedilir. Biz kimiz? sorusunun cevab insann salt kendinden doru, bir kendinde varlk olarak verebilecei trde bir cevap deildir. Biz kimiz? sorusu zorunlu olarak insann dnyada-birlikte-varlk oluu bakmndan cevap bulunmas gereken bir sorudur. Bu, ayn zamanda, insan tarihlii iinde tekilerle ortaklat bir dnyada yorumlamay gerektiren bir sorudur. Arendt ve Heidegger iki farkl neden ortaya koyuyorlar. Bu iki neden bir arada ele alnabilir ya da kim? sorusu iki nedenden tr tercih edilebilir. lkin, bireyin bilinebilir duyma, sezme, dnme ve deneyimlemelerini konu ediniyor olmas, ikincisi, kim?in sadece insann benliini konu ediniyor olmas ve muhatabnn birey olmas nedeni ile.

69

Kim-lik bireye, bilinebilirlii btn glne ramen- esasnda bireye ynelik bir analizin asli esidir. O hlde, bu almann analiz nesnesi her eyden nce birey ve onun benliidir/kimliidir. Analiz nesnesi olarak bireyi ve onun kimliini kabul etmek, te yandan, mecburen kolektif olan arr. Bireyi ve bu al mann asl temas olan kimlii analiz ederken ilk urak modernlikle ilikileri olmaldr. Zira, her ikisi de hem birey hem de kimlik- modern zamanlara zgdr, modern zamanlarn rndr. Modern zamanlara zglk bir srece iaret eder. Kimlik, bir z, ezeliebedi/dei mez bir sabite deildir; bir proje/tasarm rndr, in edilmitir; tam da bu yzden, zle deil srele ilgili bir kavramdr -yani tarihdir. Ayrca, kimlik, zorunlu olarak sosyaldir. Sosyallii bireyin dnyada-birlikte-varlk oluuna isnad eder. Bir baka anlatmla, kimlik ilikiseldir. Ancak teki ile mnasebeti, etkileimi esasnda var olur. Ben ve teki arasndaki iliki her zaman meknla [hayat-dnyas] kaytldr. Hibir etkileim bolukta gereklemez, zaman ve mekn onda mndemitir. Son olarak, bellek, gemi-imdi-gelecek arasnda kurduu bala kimliin inn mmkn klar. Btn bu sralananlar kimlie dair birer genellemedir, kimliin kabaca tanmlannn mmkn yklemleridir. Pekl onlara bakalar da eklenebilir. Ancak, u ana dein sralananlar bu almada ele alnd kadar ile kimlii tanmlama teebbsnn asli elerini tekil etmektedir. 2.1. Modernlik ve Kimlik Modernlik, insanlk durumundaki asli dnmlerden/temel krlmalardan biridir: o, btn dnyay etkisine alan bir sosyal hayat ve rgtlenme biimidir. Modernlik, der Charles Taylor,
yeni uygulamalarn ve kurumsal biimlerin (bilim, teknoloji, snai retim, ehirleme), yeni hayat tarzlarnn (bireycilik, seklerleme, arasal aklclk) ve yeni skntlarn (yabanclama, anlamszlk, sosyal zlmenin yaklat hissi) tarihte ei benzeri grlmedik bir karmdr (2006: 11).

Ei benzeri grlmedik bir karm olarak modernlii srece atfen ele almak balangcna dair tarih kestirimlerde bulunmaktr. Bu yndeki farkl teebbsler

70 zerinde yryen tartmann ayrntlandrlmasnn yeri buras deil. Srecin tarih kklerinden daha ok ieriini ya da bir tutum olarak modernlii6 ele almak almann ilerleyii asndan daha merkezdir. Charles Taylor, aydnlanma, romantizm, endstri devrimi ve modern ulusuluu her kim isek bizi o klan gelimeler/dnmler olarak sralyor. Aydnlanma ve romantizme borlu olduumuz temel kavramlar bizim iin nemlerini hlen koruyorlar. Bu, tam da Viktorya dnemine ait kiileri bize yakn klan eydir. Doal olarak baz alardan onlarn uzandayz artk. zellikle modernliin en temel inan ve pratiklerine olan inancmz dndmzde ve byk bir memnuniyetle geen yzyldaki atalarmza nazaran bu inan ve pratikleri daha ileriye tadmz not ettiimizde onlarn uzanda olduumuzu rahatlkla syleyebiliriz. Artk, evrensel eitlik daha radikal bir biimi ile anlalyor, yirminci yzyln sosyal reformlar olarak anti-kolonyalizm ve feminizm tmyle dorulanm durumda; demokrasi iyiden iyiye iselletirildi. Btn bunlar dorudur. Fakat daha kayda deer olan geen yzylda olduka glenen temel ahlak ve politik standartlardr. Daha keskin hliyle, tarihin ahlak bir ilerleme olarak, atalarmzn tesine giden bir ey olarak gl bir resminin ortaya konmasdr. Ki bu bize stnlk duygusu veren ve daha ok Viktorya dnemine ait bir fikir olan tarih resmidir (Taylor, 2001: 393-4). Aydnlanmann temel miraslarndan biri olan akln ne k n insan olmann gerek imkn olarak almak gerekir (idem, 1997a: 16). Modernlie aydnlanmadan devredilen asli miras insann kendi eli ile dt ergin-olmama durumundan kurtulmasdr. Bakasnn vesayeti olmakszn kendi akl ile kendi sosyalliini tesis etmeye balad an modern tarihin de balang an olsa gerektir. Bakas insana kendisi dnda vasi olma iddias tayan her trl kutsallka karlk gelir. Mnhasran Tanrdr vesayetinden kurtulunmas gereken. Kant sapare aude! [akln kendin kullanma cesaretini gster/bilmeye cret et] tmcesi
6

Modernlik der Adorno, kronolojik deil niteliksel bir kavramdr (Adorno, 1998: 225). Victorya dnemi, ngiliz tarihinde prenses Viktoryann hkm srd 1837-1901 arasndaki evre. Bu evre, Endstri Devriminin altn adr; Avrupada sadece politik ve ekonomik alanlarda deil, mimari, sanat ve edebiyatta da derin izler brakan bir altn adr.

71 Aydnlanmann mottosu, modernliin belirleyici elerinden biri olarak temyz eder. Modernliin Aydnlanmadan ald temel miras akldr, dolaysyla, moderniteyi mmkn klan asli etken rasyonalizyonun kurumsallamasdr (idem, 1997b: 36). Rasyonalizasyonun kurumsal ifadesi modernizasyon srecine ire birikimsel ve karlkl olarak birbirini etkileyen sreler toplamnda grlebilir: sermaye oluumu ve kaynaklarn seferber edilmesi; retim glerinin geli mesi ve emein retkenliindeki art; merkezi siyasal iktidarn kurulmas ve ulusal kimliklerin olumas; siyasal katlm haklarnn, kentsel hayat biimlerinin ve rgn okullamann yaylmas; deer ve normlarn seklarizasyonu vb. (Habermas, 1992: 2). Habermastan yaplan yukardaki alntda merkez iktidarn olumas ve ulusal kimliklerin olumas srelerinin altn izmek gerekir. Zira, her iki sre de bireyin ve kimliin grnr olmas ile ilgilidir. Mevcudiyetini rasyonalizasyonun kurumsallamasna borlu olan modernlik, kat olan her eyi buharlatrr, kutsal addedilenlerin kutsallklarn andrr (Marx ve Engels, 2005: 50). Bu, onun bir tr devrim olmas ile ilgilidir. Modernlik, durmakszn srekli ileriye dnk bir devinimin egemen snflar aracl ile kontrol altna alnmasdr. Bermana gre, durmakszn sarsnt, dinmek bilmez belirsizlik ve kaynama, btn bunlar, toplumu ykan deil salamlatran elerdir (2004: 136). Modernlik, kutsalln yok edili i ve geleneksel toplumlarn katlnn srekli ileriye dnk bir devinime tbi olmasdr; hayat-dnyasnn rasyonelleme ile btn kutsal/geleneksel balarndan koparlmasdr. Edeyile, modernlik, toplumun paralanmasdr; toplumu bir arada tutan ban total bir dnme uramasdr; mekanik dayan mann yerini organik dayanmann almasdr; iblm esasnda, geleneksel balarn zlerek yerini daha ikincil/enformel/gayriahsi balara brak dr.

72 Toplumu bir arada tutan ban total dnm bireyin ve onun kimliinin bir mesele olarak ortaya k iin hayati nemdedir. Pre-modern toplumlarda kimlik bir mesele olarak mevcut olamazd. Onu bir mesele olarak mmkn klan ey toplumu bir arada tutan ban total dnmdr. Pre-modern zamanlarda insan topluma btnyle gmldr; topluma kopmazcasna balanmtr; yani, kendisini belli bir matrisin dnda hayal edemez. Tpk doann ayrlmaz bir paras olduu gibi, insan, toplumun ayrlmaz bir parasdr. Pre-modern zamanlarda toplum, doa ve insan bir btnlk iinde, i ie gemi, birinin dierinin doal bir organ olduu hlde yaamaktayd. Bu kozmik btnlk bir anlamda neden kimliin modern zamanlara zg olduunun da cevabdr (Taylor, 2006: 62). Toplum ile birey arasnda, bireyin kendini kolektif ban tesinde tanmlamaya hibir biimde akledemeyecei trden kurulu geleneksel ban, efsunun bozulmasna elik ederek zlmesi, kimlii de bir mesele olarak nmze koyar.7 Bireyin kendini kolektif balarnn dnda tanmlama teebbs baz alanlarda ortaya kan deiimlerce desteklenir: din, politik, iktisad, ailevi, entelektel ve sanatsal alanlarda ortaya kan deiimlerin bir aradal kimliin modern zamanlara zg ortaya kn mmkn klar. Bahsedilen alanlardaki dnmler iin baz rnekleri u ekilde sralamak mmkn: din ibadet ve ritel uygulamalar, bir Hristiyan cemaatinin yeleri olarak ruhu disipline edici uygulamalar, slah/yeniden retim amal ztetkik uygulamalar, rza politikalar uygulamalalar, mterek evliliin aile hayatna dair uygulamalar, 18. yzyldan itibaren gelien yeni ocuk-yetitirme uygulamalar, orjinallik taleplerini karlamaya alan sanatsal yaratm uygulamalar, zel hayatn snrlarnn belirlenmesi ve korunmasna dair uygulamalar, duyarlln/duygululuun geliimi ve grnr olmasna ilikin uygulamalar, bilimsel bilginin peinden koan uygulamalar. Her biri bir zne fikrinin ortaya k n temellendiren deiimler olarak nemle not edilmelidir (Taylor, 2001: 206). Btn bu deiimlerde zsorumluluk, ztetkik, ahs
7

Kaufman ve Baumann benzer analizleri iin ayrca bknz. Bilgin, 2007; Bauman, 2001; Bauman, 2004.

73 katlm ve balarndan kurtulmu/angaje olmayan akl, vb. unsurlarn baskn izine rastlanr. Kimlik tasavvurunun modern zamanlara zgl sz geen unsurlarda temellenir. Taylor daha btncl bir kimlik tasavvuruna erimek adna sralanan unsurlara bir yenisini ekler: olaan hayatn olumlanmas. Gndelik hayat, insan hayatnn retim ve yeniden retimle ilgili boyutlarnn ortaya konulmasn mmkn klan bir kavram. Hayatn idamesi iin ihtiya duyulan eylerin retimini salayan emek ve evlilik ve aileyi ieren cinsel varlklar olarak hayatlarmz hayatn retimi ya da yeniden retimi ile kasdedilen eyin ieriini olutururlar (Taylor, 2001: 211). Tm insan hayat, artk, bir yandan emek ve retim terimleri araclyla tanmlanyor; te yandan ise evlilik ve aile hayat aracl ile (Taylor, 2001: 213). Bu Taylorun sk sk altn izdii zere savala dayal eref kltrnn yerini modern zamanlarda ticaretin almas anlamna gelir. Gndelik hayatta ortaya kan bu deiim elbette kimlik meselesi ile dorudan ilikili olmak durumundadr. Artk bir sava deildir insanolu; tersine bir reticidir. Kendi olaan hayatn retirken, birey, savan deil retimin yani bir tr hayat etiinin ne kna elik eden balarndan kurtulmu bir zgrln ve aklcln da yaygnlamasna vesile olacaktr (Taylor, 2001: 234). Taylorda modernlik ve kimlik arasndaki rabta zsorumluluk, ztetkik, ahs katlm ve balarndan kurtulmu/angaje olmayan akl ve olaan hayatn olumlanmas kavramsallatrmalar esasnda kurulur. Burada aslolan toplumun entegre bir btn olmaktan k dr. Bireysellemeyi reten toplumun paralan kimliin bir mesele olarak ortaya k iin de uygun zemini yaratacaktr. Habermas, On Social Identity adl makalesi ile modernlik ve kimlik arasndaki rabtay derinletirmeyi mmkn klan bir analiz sunar; sosyal evrimin drt aamasndan hareketle kimliin neden modern bir in olduunu gl bir biimde delillendirir. Zikredilen drt aama ilkel medeniyetler, ok tanrl dinler

74 dnyasnn erken dnem medeniyetleri, tektanrl dinlerin egemen olduu evre ve modern zamanlardr. Yaplar akrabalk balarnca belirlenen arkaik toplumlarda mitik dnya imgeleri ortaya kar. Burada aile ve kabile arasndaki sosyal ilikilere bakldnda mitik imgelerin tm doal ve kltrel fenomenler arasnda benzerlikler tesis etti i gzlenir. Herey birbirinin benzeridir. Birbirine bamldr. nsan ve doa imgeleri birbirinin deta bir yansmasdr. Bu, doa, kltr ve insan arasnda alabildiine benzerliin hkm srd bir evredir. Mitik dnyann btn zatiyetleri birbirlerine benzer: insann talardan, bitkilerden, hayvanlardan ya da tanrlardan pek fark yoktur. Dahas, kabile ile yeleri ve doa arasnda herhangi bir kartlktan sz edilemez. nsan doal dnyas ile tam bir uyum iindedir (Habermas, 1975: 91), onun dnda bir varoluu dnemez. Ayn ekilde iine doduu aile ya da kabile ile, insan, ylesine zdelemitir ki, kendisini bir btn olarak doal evresine ait hisseder. Bu doal evrenin dnda bir varlk onun iin tahayyl edilebilir deildir. Bu evrede herhangi bir kimlik sorunu ortaya kmaz. Zira, bylesi bir sorunun ortaya knn koulu bireysellik, tikellik/ahs zellikler ve evrensellik arasnda farkllamalarn olmasdr (Habermas; 1975, 92). Bylesi bir farkllamann izlerine erken dnem medeniyetlerde ve tektanrl dinlerin egemen olduu evrede rastlansa da kimliin bilinlerdeki yerini al, meseleye dair belirgin bir bilincin ortaya k modern zamanlara zgdr (Habermas; 1975, 93). Burada bir yanl anlamann nne gemek gerekir. Kimliin baz kolektif temsillerine erken dnemin oktanrclk ile temsil edilen medeniyetlerinde ve onu takip eden tektanrl dinlerin egemen olduu evrede rastlanr. Bu modern ncesi evrede birey bir gruba aittir. Ve bu aidiyetle ona baz kimlikler verilir,8 hazr olarak sunulur. Ki inin kim olduuna

Benoistya gre kimlik pre-modern toplumlarda arlkl olarak soy zinciri ile ilikiliydi. Her bireye doumu, slalesi veya grubu ile yklenen mekna bamlyd (2004: 9). Yani bir grup aidiyeti sz konusu ama bu zgr istem iin ya da kimliin ahs bir mesele olarak bilinte ortaya k iin yeterli bir faktr deildir. Ortaalarda ncelikli deer sadakattir/ballktr. Tam da bu yzden dnemin esas sorusu ben kimim? deildir; kime balym?dr. Ya da kime sadakat yemini etmeliyim?dir. Kimlik dorudan doruya bu sadakatin temsilidir (Benoist, 2004: 10). Modern zamanlarda sadakat/ballk yerini angaje olmamaya brakacaktr. Kimlik gruba aidiyetle deil, gruptan bamsz bir varolula zdeleecektir. nk, modernlik asndan kimlik tmyle ahs bir tercih sorunudur; doumla edinilen bir ey deildir, sadece bir tercih meselesidir. phesiz, burada kimliin tmyle bir tercihin rn olduu sylemek istenmiyor. Doumdan nce kimliin zinna

75 karar verme gc ilahlar veya panteon ve tanrlar hiyerarisinin elindedir (Lash ve Friedman, 1992: 4). Bir baka anlatmla, pre-modern zamanlarda benlik/kimlik, verili, tayin edilmi bir varlk, daha yce bir g tarafndan adlandrlm bir ey olarak dnlyordu (Ahska, 1996: 16). Kimliin kolektif dzlemdeki bu verilmilii zbelirleme, zsorumluluk, ztetkik, katlm ve aidiyet balarndan kurtulmulukla eletirilen modern kimlik tasavvuru ile eli ir.9 Yani, geleneksel zamanlara zg aidiyetler dnyas ile modern zamanlara zg kimlikler dnyas birbirinden farkllar. 10 Modernlie zg benlik/kimlik tasavvurunda kendi kendini yaratan, kendini denetleyen birey fikri ne kacaktr. Ancak kendisine dsal btn vesayetlerden, btn verilmi liklerden, belirlenmiliklerden kurtulmas ya da
temel tekil eden unsurlarn bir ksm zaten oradadr. Dolays ile bir tercihten, zgr/iradi indan bahsederken, determinizmden tmyle kamann na-mmkn olduunun da alt izilmesi gerekir (Benoist, 2004: 41). Burada determinizm diye tabir edilen n-belirlemeye belki kurumsal dzenlemeleri de ilve etmek uygun olur. Sekinlerin, devlet elitlerinin kitleye biim verme idealleri ve bunun iin ideolojiyi devreye sokarak bireysel kimlikle kolektif kimlik arasndaki mesafeyi kapatma arzular kimlii salt bir tercih olmann tesine tar. (Bununla ilgili olarak bknz. Bauman, 1992: 681-2 ve Habermas, 1975: 93). 9 Ancak, byle diye, kimliin baml/zerk-olmayan tanmnn modernlikte tmyle darda brakld dnlmemelidir. Lash ve Friedmana (1992) gre modernlikte, kimliin baml/zerkolmayan tanm srekliliini muhafaza eder. Foucaultnun nerdii zere, bu zneletirme srecinde sosyal kontrol mekanizmalar kraln bedeninden topluma geer ve gndelik hayatn klcal damarlar araclyla znenin toplardamarlarna ve atardamalarna sirayet eder. Fakat, modernlikte, ayn zamanda, Tanrnn ve Sezarn lm ile birlikte, sosyal uzamda kimliin zerk tanmna ynelik bir kap aralanr. Modernlikte zgr olmaya yazglyzdr. Weberin sorunluluk etikinde bize bu trden bir kimlik kavramsallatrmas sunulur (4-5). Dolaysyla, kimliin bamll/verilmilii/tayin edilmilii esasnda dnldnde, sz konusu zellikleri sadece pre-modern zamanlarla zdeletiremeyiz. Modern zamanlarda da pekl kimlie bamllk/verilmilik/tayin edilmilik atfedebiliriz. Kimlii (bireysel ya da kolektif) modern zamanlara zg klan bir sorumluluk/grev/mesele olarak ortaya knn modernliidir; bir mesele olarak adlandrlnn modernliidir. Bu, Tanpnardan mlhem bir analoji ile sylemek gerekirse, sokakta bir kedi yavrusunu grp, onu eve almaya, ona bir ad koymaya, bylece onun artk bir mesele hline geliine benzer (2002: 305). Kimlik, bir mesele hline gelmeden nce de, oradadr. Sadece henz bir mesele olarak hayata dhil olmamtr, adlandrlmamtr. Dolaysyla, kimliin modern zamanlara zgl iddias elbette kimliin/benliin modernlik ncesi n-tarihini grmezden gelemez. rnein Birinci Blmde Eckhart ve Seusenin daha 1300l yllarda her ne kadar farkl bir ierikle de olsa benlikden bahsediyor olularn dikkate almak gerekir. Shakespeare ve Goffman arasndaki ilikiden hareketle bir baka rnek daha verebiliriz. Shakespeare, hayat bir sahnedir ve btn erkekler ve kadnlar sadece oyunculardr derken Goffmann tiyatro-hayat analojisini yzyllar ncesinden haber vermektedir (Jenkins, 2008: 31). rnekler oaltlabilir. Jenkins, kimlik ve modernlik arasnda kurduumuz ba tmyle reddediyor. Hintli filozoflar, Shakespeare ve Lockeun ortak temalarn dndmzde, Jenkinsa gre, aslnda kimlik meselesinde yeni olan hibir konu yoktur. Her biri modernlik ncesinde temalatrlmlardr (2008: 31). Ne zdeleme ne de kimlik yeni deildir; ve zdelemeyle-kimlikle ilgili bireysel-kolektif meseleler modern de deildir. zdelemenin ve kimliin modernliine dair sylemlerin yaygnl genellikle global bir laf ebeliinden baka bir ey deildir (Jenkins, 2008: 200). Kimlii ele alrken kullanlan nermelerin pek ou pre-modern zamanlara ait olabilir. Ama bu kimliin bir sorumluluk/grev/mesele olarak ortaya knn ve de adlandrlnn modernliine zarar vermez. 10 Bu farklla dair daha ayrntl bir analiz iin bknz. n, 2008b.

76 btn arac mekanizmalar aradan kaldrmas en azndan bu amala mcadele etmesi- iledir ki birey iin kiisel bir kimlikten bahsetmek mmkn olabilmitir. Dolays ile kimliin daha bir mesele ya da grev olarak ortaya k ancak modern zamanlara zgdr. 2.2. Bireyselleme ve Kimlik Kimliin modern zamanlara zg bir sorun olarak ortaya k bireyselleme eilimince desteklenir. Bilmeye cret eden, btn vesayetlerden, angajmanlardan zerkleen birey iin kimlik bir mesele hline gelerek ortaya kar. Bireyselleme, insan kimliini verilmi likten bir grev olmaya dntrmekten ve aktrlere/fallere o grevi yerine getirmenin sorumluluunu ve sonularn (ayrca yan etkilerini) yklemekten ibarettir. Dier bir deyile de jure (yasal) bir zerkliin de facto (fiil) deil- tesisinden ibarettir. (Bauman, 2002: XVI). Kimliin fert ve bireyselleme ile bu yakn ba bireyselle meye yklenen anlamlara ve bireysellemenin tarihine yakndan bakmay gerektirir. Individual [birey] kken itibariyle blnemez anlamna gelir. Bu anlam, imdilerde kendi iinde elikili gibi grnebilir: bireyde ne kan dierlerinden farkllktr. Blnemezde ise dierlerine olan zorunlu ba ne kar (Williams, 2005: 194). Farkllk ve blnemezlik ilk bakta birbiri ile elikili iki anlam gibi grnse de gerek hi de yle deildir. Bireyin blnemezlii onun hayat-dnyas ile zorunlu ba esasnda birey olabilirliine iaret eder. Bakalaryla birlikte olmakl, zorunlu ba, ayrlmazl kiiyi birey olarak tasavvur etmenin a priori ve zorunlu kouludur. Buna karlk, onu kendi ile bir ve ayn klan zgll de onun farkllna iaret eder. Bugn kullanlan modern anlam ile individualitynin [bireysellik] ortaya k, ortaa sosyal, ekonomik ve din dzenin yklmas ile ilikilidir (Williams, 2005: 196). Feodalizme kar olan genel harekette, bir kiinin kat bir hiyerarik toplumdaki yeri ve ilevinin tesindeki varoluu vurgulanyordu (Williams, 2005: 196). Bu cmleden olmak zere, bireyselleme, yeni balar tesis etmeksizin, yeniden bir yerlere bal hle gelmeksizin btn balarn reddidir, bal olmaktan kmaktr

77 (Beck ve Beck-Gernsheim, 2002: XXII). Fakat, bu, btn balarn tmyle sona erdii anlamna gelmez. Burada, bireysellikin farkllk kadar blnmezlik ile de ilikili olduunu anmsamak gerekir. Aidiyetler hepten sona erdirilecek olsayd bu kuralszln ve kmenin bireycilii olurdu. Oysa, bireyin modern anlamda blnmezlii ile kastedilen, kiinin daha geni ve gayriahsi varlklara devlete, harekete, insanlk cemaatine- mensubiyetidir (Taylor, 2006: 158). Bu noktada individuality (bireysellik) ve individualism (bireycilik) arasndaki anlamsal fark gndeme getirmek gerekir. Bireysellik hem kiinin biricikliini11 hem de bir grubun ayrlmaz bir yesi oluunu vurgular. Bireycilik ise yalnzca soyut bireylere deil, bireysel durumlar ve karlarn nceliine de ilikindir (Williams, 2005: 198). Ulrich Beck ve Elisabeth Beck-Gernsheim (2002) neoliberalizmin bireycilik tasavvuru ile bireylemenin sosyal bilimlerdeki alglanma biiminin birbirlerinden ayrt edilmesi gerektiinin altn iziyorlar. Neoliberal ekonomi otarik insan beni imgesinde temellenir. Buna gre bireyler kendi yaamalarnn tm zerinde tasarruf hakkna sahiptirler, kendilerinden hareketle eylemde bulunma kapasitelerine yn verebilirler ve yineleyebilirler. zgiriimcilik bireyin asli niteliidir. Fakat bu ideoloji aka i, aile ya da yerel cemaat dnyalarndaki gndelik deneyimlerle eliir. Zira birey bir monad deildir, dnya zerindeki btn a ve kurumlar dzeyinde kendi kendine yeterli deildir ve artan oranda tekilerle rabtaldr (XXI-II).12
11

Bireyin biriciklii, her bir insann kendi lsne sahip olmas anlamn da iinde tar. Herder her insan kendi lsne sahiptir, tpk btn duygularn birbirine balayan bir birlik/dzen/akkord gibi derken bireyin zgnlne ve bu kendine zgl esasnda nasl yaayacana kendisinin karar vereceine dikkat ekmektedir (Taylor, 2001: 375). Benzer bir vurgu Hlderlinde dile gelir: Kendisidir bir ey: ister le olsun isterse/ Geceyarsna doru, btn insanlara zg bir l vardr/ Her zaman; yine de, herkese ayrlmtr kendinin olan (Hlderlin, 1997). Hlderlin ve dier expressivistler Goethe, Schiller, Humbold- herkesin kendisinin ls olmas anlamnda bireyselliin kiilerin tm ilerini ve eylemlerini kaplamas gerektiini ne srerler. Kiilerin ileri ve eylemleri iin bireysellikleri yol gsterici olmaldr (Hinchman, 1996: 489). Monad, teki yaratklara kar tam bir bamszlk iinde oluu, kendine yeterli ayr bir dnyaya sahiplii ve kendi doas ile kendi kendini dzenlemeyi simgeler (Renaut, 2003: 139). 12 Bireysellik ve bireycilik arasndaki ayrm ideolojik bir atmann sembolik ifadesidir. Liberalizmin soyut birey tasavvuruna yneltilen eletiriler sz konusu ayrmda temellenir. Bauman, Habermas, Taylor, William, Beck ve Beck-Gernsheim varolusal ncelii bireye deil cemaate tanrlar. Yani, ancak bir hayat-dnyas iinde cemaate aidiyetle birey olunabilir. Buna karn liberalizm ncelii bireye tanr. Btn amalardan ve bir gruba kaltsal yelikten daha nceliklidir liberal modernliin bireyi (Benoist, 2004: 18). Bireyin ortaya k modern anlamda topluluklar mmkn klmtr. Taylordan hareketle sylemek gerekirse, kendimizi ncelikle bireyler olarak kavradmz, daha

78

Bireye deer atfedilerek olumlanmasnn kurumsallamas modern siyasal dnce alanna 13 aittir (Renaut, 2003: 139). Ancak modernlik ncesinde, Rnesansta bireyin yce deeri dncesi iln edilmiti (Lukes, 2006: 59). Siyasal dncenin 18. yzyldaki temsilcileri Helvtius, Locke, Reid, Condillac, Kant, dHolbach, Voltaire ve Rousseau- bireysel vicdandan daha yce bir kaynaa bavuruyu reddederler; bireyi merkeze alrlar ve benciliin propagandasn yaparlar (Lukes, 2006: 17). Troeltsch, bireycilii ilkel Hristiyanlkla; Burckhardt talyan Rnenans ile; M. Weber ve R. H. Tawneyin takipileri Protestanlkla ve hassaten Kalvincilik ve kapitalizmin ykselii ile veya sahiplenici piyasa toplumunun 18. yzyl ngilteresinde ykselii ile; Otto Gierke modern hukuk teorisi -17. yzyln ortalarndan 19. yzyl balarna kadar ki- ile; Mienecke ise Romantizmin ykseli i ile ilikilendirirler (Lukes; 2006: 51). nsann ycelii dncesinin bireyi mmkn klna zerkliki ilve etmek gerekir. zerklik, bireyin grlerinin ve eylemlerinin kendisine ait olduunu ve bireyin herhangi bir vasiye ihtiya duymakszn kendini ynetebileceini simgeleyen bir kavramsallatrmadr. zellikle, karlat basklara ve tabi olduu kurallara ynelttii bilinli ve eletirel deerlendirme orannda (sosyal dzeyde) birey zerktir (Lukes, 2006: 65). Bu trden bir zerklikle, birey, kendi projelerini biimlendirmeye ve bamsz/rasyonel dncesi ile uygulamaya koymaya ynelik kararlar alabilecektir (Lukes, 2006: 65). Birey, artk kendi kendisinin efendisidir. Hem bireysel hem de kolektif hayat bireyin kendi kendisinin efendisi oluunda temellenecektir. Mahremiyet, yani kamusal hayat iinde zel bir hayat tesis etme hakkna sahip olmak bireyi mmkn klan nc
sonra tekilerin ve sosyal biimlerin farkna vardmz dncesi kabul edilebilir deildir. Taylor, tersine, kendimize dair ilk kavraymzn topluma derinden gml olduunu, toplumla ayrlmaz balar iinde olduumuzu ne srer: Esas kimliimiz baba, oul, vb. ve bu kabilenin bir yesi olmakt. Kendimizi ncelikle zgr bireyler olarak kavramamz daha sonradr. Sadece kendimizle ilgili tarafsz grmzdeki bir devrim deildi bu, kimlik deiimlerinde her zaman olduu gibi ahlaki dnyamzda da kkl bir deiimi beraberinde getirdi (2006: 72). Birey olmak Robinson Cruose olmak deildir, Taylora gre, dier insanlarn iinde belli bir biimde yer almaktr (2006: 72). 13 Taylor bireye ei grlmedik bir ncelik verilmesini byk kopu olarak adlandrd gelimelerle ilikilendiriyor. Efsunun bozulmas, reform ve dinin ahslemesinin bir aradalndan mteekkil byk kopu, sosyal varoluumuza dair yeni bir zkavrayn, yani bireylere ei grlmedik bir ncelik veren kavrayn gelimesi ve glenmesi anlamna geliyordu (Taylor, 2006: 58).

79 zelliktir. Millese gre, birey kendi iyiliinin peinde dilediince koabilmelidir (Lukes, 2006: 73). Deer, zerklik ve mahremiyet pratik bir kendini kabul ettirme yeteneinde temyz eden bireysellemeye karlk gelir. Bauman, bu tr bir bireysellikle bir kader olarak bireyselliin ayrt edilmesi gerekliliinin altn iziyor. Bireyselleme bir ynyle kaderdir. Birey sanki onu kendi seimi ile elde etmi gibi davranmak zorunda kalsa da, aslnda zorunlu olarak bireysellemitir. Bireyselleme oyununa katlmay reddetmek modern zamanlarda artk mmkn deildir. Herkes kendi dertleri ile tek bana savamak zorundadr. Kii hastaland ise, isiz kald ise, yeterince iyi bir kariyer beklentisi iine giremiyorsa bu tmyle ahs niteliklerle ilgilidir. Maruz kald eyden bizatihi bireyin kendisi sorumludur. Herhangi bir yapsal dzensizlii sulama hakk yoktur. Onlara sylenen ve inanmalar salanan ey budur. Dolaysyla, sanki bu durum gerein ta kendisiymi gibi davranrlar (Bauman, 2005: 63-4). Birey dierleri ile tm mnasebetlerinde aclarla tek bana mcadele etmek zorunda olduu gerei ile bir kez daha yzleir. Herkes ortak bir yalnzl, tek banal stlenmek zorundadr. Bu ynyle kapitalist modernliin homojenletirici bir etki yarattn syleyebiliriz. Herkes herkesin yerini alabilir. Herkes kendi acsn kendisi yklenmek zorundadr. Tek bana mcade etme zorunluluu bir homojenlik uradr. Gandler, homojenleme ve birey olu arasnda benzer bir ba kuruyor. Kapitalist modernliin tarih olarak toplumu btnyle homojenletirmeye balad evrede birey ortaya kar. Modernlik homojen bir toplumu telosu addeder. Btn feodal balar yerinden ederken ulus-devlet esasnda evrensel bir homojenlik ufku tesis eder. Ayn ekilde, tikel kimlikin varl da tam kaybolmaya yz tuttuu anda iln edilir. Gndelik hayatn evrensel homojenleme, standartlama eilimi farkl olma arzusunu tetikler. Bu farkl olma arzusu kimlie dayal farkn yceltilmesine yol aar (Gandler, 2006: 326). Homojenlemenin bir proje olarak ortaya konuu modern zamanlarda e zamanl olarak bireyi ve bireysel kimlii ne karr. Modern anlamda bireyciliin asli esi zkeif, zkontrol ve ahs sorumluluk alabilme- Taylora gre modern kimliin de merkezinde yer alr. Bireyselliin bu esi benlik duygusunun grece sabitliine erimesini mmkn

80 klar14 (Taylor, 2001: 185). Bireyi mmkn klan, bireyin yanna yazlan baz temel elerin benlii/kimlii de mmkn kldn, Taylor, bylece bir kez daha yinelemi olur. Kimliin bireyle ilikisi esasnda sylemek gerekirse, kimlik bir yan ile zerklii, ergin olmay, vesayetlerden kurtulmay, dnmsellii,15 zkefi/zkontrol ve ahs sorumluluk alabilmeyi; te yandan ise, blnmezlii, aidiyetlerin modern zamanlardaki gayriahsiliini, topluma ili ik olmay ve ksmi bir belirlenmi lii simgeler. Bireysellii ya da kimlii modern zamanlara zglkleri esasnda ele almakta, Giddens iin, bir sorun yoktur; bu kabul edilebilir bir eydir. Ancak, analizi bylesi bir kabule apalamak ve orada durmak yerine daha ayrntl bir soruturma yrtmek gerekir. Kimlik ve bireysellii sadece modernlie zglkleri esasnda ele almak yerine, daha ayrntl/parlak noktalar kefedilmelidir. Giddens bu amala, Rainwaterin benlie/kimlie dair dncelerine atfen baz noktalar ayrntlandrmaya giri ir: (1) Benlik, bireyin sorumluluundaki dnmsel bir projedir. Biz, her ne isek o deiliz, aksine, kendimizi yaptmz eyiz; (2) benlik, gemiten gelecee bir geliim rotas tertip eder; (3) benliin dnmselli i sreklidir. Her anda, en azndan her dzenli aralkta, birey, olagelen ey istikametinde kendi kendini sorgular, bir zsorgulama iine girer; imdi ne yapyorum?, ne dnyorum?, ne hissediyorum? tarz sorular srekli kendi kendine sorar ve ald cevaplara gre hayatn tanzim etmeye devam eder; (4) zkimlik, kendi iinde tutarl bir fenomen olarak, her zaman bir hikyeye, anlatya ihtiya duyar: benliin hikyesi/anlats ifa edilir; (5) zgerekletirim ile zamann kontrol kastedilir. Modern dnyada zamann bir dzeni vardr. Zaman dzenlenir. Bu dzene uymak ve bu dzen esasnda zaman kontrol etmek benliin esas

Bireyselliin benzer bir ifadesine Baudelairede rastlamak mmkn. Bireysellik sadece zkeiften ibaret deildir. Kendi gizli hakikatini kefetmek bireysellii tek bana ifade etmeye yetmez. Modern insan ayn zamanda kendini yaratmaya alan insandr. Modernlik, insan kendi var olduu biim iinde zgrletirmez, onu kendi kendini gelitirme ykmll ile donatr da (Foucault, 2000: 187). 15 Giddens dnmsellik ile kendi kendini in etmeyi, kendi deneyimleri zerinde kontrol sahibi olmay, onlar gzetim altnda tutmay kastediyor. Bir anlamda kendi kendinin farknda olma ve kendi etkinliklerinin fali olma anlamnda zbenlii dnmsellikle sk skya balyor/ilikilendiriyor. phesiz, bu trden bir dnmsel farkndalk zellikle modern zamanlara zgdr. rnein zterapi tam da bu trden bir erginlikin muadilidir (Giddens; 2002, 71).

14

81 unsurlarndan biridir; (6) benliin dnmsellii bedene dek uzanr. Beden, pasif bir nesne olmaktan ziyade, eylem srecinin bir parasdr, yani, birey, kendi bedeni zerinde sz sahibi olmaya bedenini gzleyerek/bedeninin ayrdna vararak devam eder. Diyet programlarn uygulamak bu neviden bedeni kontrol etme mekanizmalardr; (7) zgerekletirim, frsat ve risk arasndaki denge bakmndan anlalabilir. Modern hayat ayn anda hem sunduu frsatlar hem de karlalmas muhtemel riskler ile temyz eder. Buna dair bir zfarkndalkla benlik kendini gerekletirir; (8) zgerekletirimin ahlak uzants kiinin kendine kar drst olmasnda temellenen otantikliin [Heideggerin kastettii anlamda deil] bir trdr. Kiisel geliim, gerekte her ne isek o olduumuz eyi doru bir biimde anlamamza mni olan duygusal engellerin ve gerilimlerin alt edilmesine baldr. Otantik olarak edimde bulunabilmek, alabildiine gerek ve fazla olan bir zbilgi araclyla eylemekten daha fazla bireydir; Laingin terimleriyle sylenecek olursa, bu u anlama da gelir: yanl olandan doru olana almak. Bireyler olarak belki tarih yapayabiliriz; fakat ayet isel deneyimimizi ihml edersek, onu tekrar etmeye hkm giyeriz, zelliklerine mahkm olanlar otantik-olmayanlardr; zira onlar duygularndan ve onlara dardan bakalarnca empoze edilen (zellikle ocukluk dnemlerinde) gemi konumlarndan meydana gelirler. zterapide ilke kendine gel veya tekrar etdir; (9) hayat yolculuu gei silsileleri gibidir. Hayatlarmz sklkla dnr, deiir. Yeni bir okula balarz, yeni bir evimiz olur, ya da yeni bir iimiz. Evleniriz, boanrz. Yaknlarmz kaybederiz. Kazanlar kadar kayplar da vardr. Her biri hayata alabildiine mndemitir. Her kayp, her d, her dibi boylama bir zterapi ile telafi edilebilir. zgerekletirimin gereklemesi iin/hayata yeniden balamak iin, her eyi sfrlayp kalnan yerden devam etmek iin hayat aslnda alabildiine cmerttir, sunduu imknlar en az karlalmas muhtemel riskler kadar oktur; (10) benliin geliim hatt isel bir gsterime sahiptir: tek kayda deer ba tesis edici uzant hayat yrngesidir/rotasdr. Kiisel geli im, tpk otantik benliin elde edilmesi gibi, zgeliimin hikyesi iinde hayat deneyimlerinin btnletirilmesinden balar: bir ahs inan sisteminin yaratlmas ile birey nce kendine sadakat gstermesi gerektiinin farkna varr. Burada anahtar referans noktas: iten gelendir. Yani, aslolan, iten geleni dikkate

82 alarak bireyin kendi hayat hikyesini in etmesidir/yeniden in etmesidir (Giddens; 2002, 75-80). Giddensn yukardaki analizi kimliin tanmlanmas iin verimli bir kaynaktr. zetleyerek toparlamak gerekirse; kimlik/benlik, gemiten muhtemel gelecee doru dnmsel hayat boyu devam eden- bir projedir; her ne isek o olmaya kar direnmektir, bir reddir; kimlik/benlik ki isel anlatnn/hikyenin cisimlemi ifadesidir; kimlik, bir zin, zgerekletirimdir; zamann dzeninin kontrol altna alnmas anlamnda bir zgerekletirimdir; bedene dek uzanan bir kontroldr bu; hayat duraan deildir, iniler, klar, kayplar, kazanlar da onda ierilir. zgerekletirim ya da zdnm buna dair zfarkndalktr; ve son olarak modern hayat her zaman yeniden balamak iin gereinden fazla cmerttir. imdiye dein kimliin tanmlanmas giriiminin iki nemli ei i sorunsallatrm oldu: kimliin modern zamanlara zgl ve bireyin ve kimliin ortaya knn e-zamanll. Son olarak modernlik, kimlik ve bireyselleme arasnda kurulan baa ynelik Giddensn itiraz ksaca ele alnd. Kimliin tanmlanmas giriiminin nc nemli eii teki sorunu etrafnda yrtlecek bir tartmada temellendirilecek. Hatrlanacak olursa daha nce kimliin bir ze deil srece tekabl ettii vurgulanmt. Bu al ma asndan srecin iki farkl anlam var. Biri kimliin modern zamanlara zg olmas ile ilgili. Dieri ise daha ki isel/bireysel bir ierie sahip. Kimliin bireyin hayat sreci iindeki in, kurulumu. Bu ikinci boyut bir sonraki ana-blmn konusu. Kimlik evrensel dzeyde insanlk tarihi kadar eski bir mesele deil. nsanlk tarihinin bir dneminde ancak gndeme gelen, bir mesele olarak ortaya kan bir gereklik. Ki isel dzeyde dnldnde de benzeri bir karmda bulunmak mmkn. nsanlar kimliklerine sahip olarak dnyaya geliyor deiller. Kimlik, ancak sosyalliin iinde yer alarak tedricen edinilen (ve gerektiinde deitirilmesi muhtemel) bir eydir. Tam da bu yzden bir ezeli-ebedi ze deil bir srece istinaden ele alnyor.

83 Sosyallii esasnda insan ele almak onu bakalaryla iliki kuran bir varlk birlikte-varlk- olarak grmektir. nsan ancak bakalar ile etkileim ierisinde olarak her kim ise o olur. Defaatle vurguland zere, bakalarn/tekileri darda brakarak insana dair sahici bir soruturma yrtmek muhaldir. Bu yzden, teki, kimlik tartmalarnn merkezindedir. 2.3. teki: Kimliin Mevcudiyetinin Zorunlu Koulu Kta Avrupas felsefe gelenei iinde ben ve teki arasndaki karlkllk temas Hegele dein gtrlebilir. Hegel ncesinde teki bende ierilen, beni mmkn klan bir gereklik hem dnce hem de pratik dzeyindedeildir. Descartes, dnyorum, o hlde varm nermesi ile benin varln cogitoya sabitler. Benin mutlak, kendisinden phe duyulmayan varl dnyor olmasnda temellenir. Herhangi bir sosyallie ihtiya duymakszn insann hakikati ya da zbilinci zaten verilidir (Bumin, 2001: 19). Dolays ile, Descartesn beni tekine ihtiya duymaz. Benin varl bizatihi kendinden dnyor olmasndan- kaynaklanr. Kantta da, ben, herhangi bir sosyallie, teki ile temasa ihtiya duymaz. Beni mmkn klan ey, bilincin tam-algnn bir sonucu ya da yaratm oluudur. Tam-alg, beni tasarmlarn korelasyon merkezi olarak kurar (Cassirer, 1996: 209). Tam-algnn bir nihai var noktas ya da rn olarak ben, Kantn vazetti i
teki, eski ngilizcede (5-12. yzyllar aras) oerden, yani, ikinci(si), ikisinden (iki eyden) biri, dierinden, Proto-Germen dillerinde antharazdan, yani dierinden, Proto-Hint Avrupa dillerinde iki eyden biri anlamndaki al-teronun bir versiyonu olan an-terodan, yani dieri, yabancdan [Latincesi alter] tremitir. Ancak, otherdaki [teki] ikincisi anlam zamanla kelimenin ieriinin dnda kalp, ngilizce ve Almancada ikincisi anlamnda bir baka kelime kullanma girmitir [ngilizcede second, Almancada zweiter]. Dolaysyla, other [teki] dediimizde, etimolojik olarak iki eyden biri ya da dieri kastedilmektedir. tekinin Eski Yunan Felsefesindeki kullanmna da bakmak, kavramn konotasyonlarnn aa karlmas iin yol gsterici olabilir. Other [teki], Eski Yunan Felsefesindeki hteronun [baka, farkl, teki, dier, ayr (-olan); bakalk/tekilik/farkllk vb. Latincesi alter ya da alius, Osmanlcas gayr] ngilizcedeki karldr; te yandan, hmoiosun [benzer, ayn, e, denk ngilizcede similar-] kart anlamlsdr (Peters, 2004: 151 ve 155). Trkede [Trk Dil Kurumu Szlndeki kullanmla], teki, dieri, br [zamir]; sz edilen veya benzer iki nesneden nem ve konum bakmndan uzakta olan, br, dier [sfat]; mevcut kltrn iinde dlanm olan [sfat, toplum bilimi] gibi anlamlara sahip.

84 anlamda, saf kendi kendisi ile ilikili birlik, dnyorum, btn dncelerime elik edebilmesi gereken olarak dnlmtr (Habermas, 2004: 11). Kantta ben, benin kendi kendisi zerindeki dnmne, yani kendi kendisi ile ilikisine baldr. Son kertede, teki Kantn benine iliik deildir. 2.3.1. Hegel: Kendinde-Kendisi-in-Varlk Ben ile teki arasndaki baa ilkin Hegel dikkat ekmitir. tekinin bene iliik mevcudiyetini analiz ederken, Hegel terminolojisinin baz temel kavramlarna bavurmak gerekir: kendinde, kendisi-iin, dolayszlk ve dolayllk. Kendinde, duru bir kendi kendisi ile zdelik ve birliktir; ne bakal, ne yabanclamay ne de yabanclamann yenilmesini nemser (Hegel, 1986: 30); bilen zneden ve bilinten bamsz, deney tesi eydir. Aristo, kendindeyi tzle e anlaml kullanr (Stace, s. 78). Kendinde, bir bakasnn varlna ihtiya duymakszn varolabilen ve bu varln ezeli-ebedi, deimez bir ze atfen tanmland varlktr. Kendinde, bir baka deyi le, dolayma, bakasna, bakaln ontolojik varlna ihtiya duymakszn bir ontolojik kendilik olabilendir. Kendisi-iin ise, tekinin dolaymnda olu hlindeki varlktr; teki olmakszn bir z varla sahip olamamadr. Kendisi-iin, kendi kendi ile zde olmamadr. Dolaysyla, tekinin dolaymn gereksinen bu olu hlindeki varlk ne ebedi-ezelidir ne de deimez bir ze sahiptir. Kendinde ve kendisi-iin kavramsallatrmalar Hegelin beni iin merkez nemi haizdir. Hegelin beni ya da kendilii kendinde varln ve kendisi-iinvarln bir sentezidir: kendinde-kendi-iin-varlk, Hegelin ben-lik ve kendilik tasavvurunu zetler. Kendinde-kendi-iin-varlk, sentezdir; ayn anda hem dolaymsz hem de dolayml varlktr; hem kendi kendi ile zde hem deildir. O, hem tekinin dolaymnn dnda bir ze sahiptir ki bu z ezeli-ebedi ve deimezdir hem de tekinin dolaym olmakszn varl mmkn olmayan olu hlindeki varlktr.

85 Varln kendinde-kendi-iin oluu sonun balangla ayn olmas gibidir. Kendinde-varln amac kendini ifade etmektir, da vurmaktr; bilinir olmaktr, tannmaktr. Bunun gerekleebilmesi iinse bir dolayma tekine- ihtiya duyar: kendinde-varlk amacna ulamak iin tekini iinde tamak, onun tarafndan dolaymlanmak, kendisi-iin olmak zorundadr. Olu, hareketi, devinimi ya da etkinlii ifade eder. Kendilik, demek ki, da alma etkinliidir, yani sonutur; ama ayn zamanda, kendi iine dnm, kendisi ile zde olandr, bunun iin tekine [farklla, bakala] ihtiya duyandr. teki, benin kendisini da vurmasn salar. Benin kendisine dair bir belirlilie erimesi tekinin dolaym iledir. tekinin ayrt edilmesi zdesizliin [teki ile zde-olmay n] bir ifadesidir. Ben kendisi ile zdeliini bununla kefeder (Hegel, 1986: 32). Ancak, ben kendine dndnde tekinin dolaym benin kendisiyle mutlak zdeliini de anlamszlatrr. Benin salt kendinde olmay, kendisiyle zde olmayndandr. Bir baka ifade ile, bireyin/tekil varln kendi kendisi ile zdelii tekinin varlnca tehdit edilir, bozguna uratlr. tekinin varl benlii/kendilii bler. Bu, kendi kendi ile zde olmann yitirilme andr. zdelik kadar ayrmn, farklln ve bakaln (tekilik) da benlikte mndemi olduunu bu blnme bir kez daha gstermi olur. Bu blnen kiplerin bylece her biri kendinde ve kendi iindir, her biri bir karttr bir bakasnn kart: bu yzden her bir kp [moment] ile ayn zamanda bakas da anlatlmaktadr (Hegel, 1986: 114). teki ile temas benlii bler, birliini/zdeliini yitirmesine neden olur. Fakat, benlik yitirdii zdeliini yeniden kazanmak, kendini tekrar btnlemek isteyecektir. Hegel, bylesi bir btnlk isteini zbilin kavram etrafnda tartr. zbilin, teki ile karlamaktan, onu bilmekten, yani bilinten farkl bir eydir; kendini bilmektir. Bilin tekinin bilinmesi ise, zbilin kendinin bilinmesidir. teki, phesiz, yitmitir artk. Ama, ayn zamanda, bir kp/moment olarak kendisini saklamtr da ve yitik onlarn burada kendilerinde olduklar gibi bulunmalar gereinde oluur. Bilin iin teki artk bir soyutlama ya da ayrm olarak buradadr. Ayn zamanda, teki, yokluktur ya da ayrm deildir ve salt yitmekte olan zdr. Bir

86 Hegelyen diyalektikle kar karyayz burada. zbilincin eiine geldiinde teki hem yitmitir hem de buradadr. Hem yok olmaktadr hem de bir soyutlama/ayrm olarak zbilincin momentidir. Bu durumda zbilin, alglanabilir olann, duyumsanabilir olann evreninin bir yansmasdr, yani z itibariyle bakalktan geri dntr. tekinin bilinmesi ile ilikiliydi bilin. zbilin ise bir tr kendine geri dntr, yeni bir zdelik idealidir; kendinin kendisi ile zde olmasnn mmkn snrlarnda dolamaktr, benlii tamamlama idealidir. tekinin yitirilmesi ile boalan yeri soyut bir varlk kipi alacaktr. Bu soyut varlk, yeni bir ayrm momentidir; sadece bir fenomendir, kendinde hibir varl olmayan bir ayrmdr. Dolaysyla fenomen ve gerek olann bu kartlnda zbilincin kendi kendisi ile birlii yani gerek tanr. Bu birlik zbilin iin vazgeilmezdir, zseldir. Bu zsellik zbilincin istek olmasnda temellenir. zbilin genel itibariyle istektir (Hegel, 1986: 119). Hegelde zbilincin istek olmas nasl aklanabilir? zbilin, doyuma ancak baka bir zbilinte ular. Ya da zbilin ancak bir baka zbilin iin vardr. zbilin, bir baka zbilincin isteini istemektir; onun isteinin ele geirilmesi ile doyuma ulamaktr; bir bakma, tekinin ortadan kaldrlmasn amalamaktr. Bu ortadan kaldrmann olmas iin tekinin ortada olmas gerekir. Her zaman ortada ortadan kaldrlabilecek bir teki olmaldr. Eer bir sefer gerekten ortadan kaldrlm olsa, artk bir teki, bir baka zbilin olmayacaktr. Bu nedenle, zbilin istek nesnesini srekli yeniden retmek zorundadr. Tpk isteini rettii gibi (Hegel, 1986: 123). O hlde, bir zbilin baka bir zbilin iin vardr denebilir. Aslnda, o, sadece bu yolla bir zbilin olabilir. Zira, kendisinin bir teki olarak birlii sadece bu yolla aa kar. zbilin, ayn anda hem nesnedir ve hem de zne (ben): Ben, ki Bizdir, Biz, ki Bendir (Hegel, 1986: 124). Bu ifadede tikel ve evrenselin zdelii aa karlm olur; ifade, ayn zamanda, evrensele mndemi oullua bir gndermedir. Ben, her durumda Bizden bir eyleri ieriyordur. Ondan tmyle bamsz bir Benden bahsetmek muhaldir. Ayn ekilde bir Biz, ki Beni de iine almas dnlmesin. Bu mmkn deildir. tekinin isteini isteyerek ve bu istei srekli yeniden reterek bilincin zbilin hline geli inde teki zbilin tarafndan tannma ben iin benliini

87 mmkn klan- bir ihtiyatr. Benin varl teki zbilin tarafndan tannmada aa kar. zbilin kendi dna ktndan nnde bir baka zbilinci bulur. Bunun iki anlam var: ncelikle, zbilin, kendi kendisini yitirmitir, nk kendisini baka bir [somut] z olarak bulmaktadr; ikinci ise, baka bir zbilin ile karlamas ile bakasn ortadan kaldrmtr. Bunun nedeni ise, bakasna bir z olarak bakmamas, tersine bakasnda kendi kendisini grmesidir. O hlde, teki zbilin ile karlama bir yandan kendinin yitirilmesi iken, te yandan tekinin ortadan kaldrlmasdr. Bir anlamda, zbilin, kendi kendisinin tekisi olmutur. Kendi kendisinin tekisi olan zbilin bu bakal ortadan kaldrmak zorundadr. Kendine dair ikircikli, pheli, mulak bir hldir bu. kircikliin ortadan kaldrlmas iin ncelikle phenin kaynann kurutulmas, yani tekinin ortadan kaldrlmas gerekir. Byle yapmakla ancak kendisinden somut bir z olarak emin olabilir. Ancak bunu yaptnda kendi kendisini ortadan kaldrm olacaktr. nk, baka onun kendisidir. kircikliin ortadan kaldrlmas yine ikircikli olmak kaydyla kendi kendine geri dntr. nk ncelikle, ortadan kaldrma yoluyla kendi kendisini yeniden kazanmakta, kendi bakalnn ortadan kaldrlmas tarikyla yine kendine zde olmaktadr. kinci olarak, teki zbilinte bu yolla kendi kendisine geri dnecektir. tekisindeki varln ortadan kaldracaktr. Yani, tekini zgr brakacaktr (Hegel, 1986: 125). zbilinler karlkl olarak birbirlerine ynelik benzeri bir etkinlilik iindedirler, birbirlerine ynelik hareketleri benzerdir. Bir anlamda bir tr ifte hareketlilikten bahsedilebilir.
Her biri tekinin onun yapt ile ayn eyi yaptn grmektedir; her biri tekinden istediini kendisi yapmakta, ve yleyse yaptn ancak teki de ayn eyi yapyor olduka yapmaktadr; tek yanl eylem yararsz olacak, nk olmas gereken ancak ikisi tarafndan ortaya karlabilecektir (Hegel, 1986: 125).

88 Burada nemli olan eylemin karlklln kavramak. Birinin eylemi ancak dierininki devam ettii srece devam edebilecektir. Eyleme anlam katan karlklldr, bu vesileyle bir zbilincin kendi dna kmasdr. Ama, zbilin, kendi dna ktnda, ayn zamanda, kendi iindedir. Bunu ayrmak gerekir. Yani, o, kendinden mutlak bir kopula tekine yneliyor deildir; tekine ynelik eyleminde mutlaka kendi iinde kalarak kendi dna kyordur. O, kendi iinden da doru yneldiinde hareket noktas kendi ii deil midir? zbilin, ayn zamanda, kendi isel istei nedeniyle tekine alyordur. O hlde, Hegelde, ite olann tmyle st rtlmez. Da ynelimin derecesi ne olursa olsun ite olan oradadr. Zaten da kmaktaki ama ite olann isteini tatmin deil midir? Bir baka anlatmla [k]arlkl olarak birbirlerini tanyarak kendilerini tanmaktadrlar (Hegel, 1986: 126). Ama istein tatmin edilmesidir. Bu kendini tanma ile sonulanr. Tanma, zbilincin kendi iindeki ikileni ini, eitsizlik ve zdesizlik yann aa vuracaktr, birbirine kart iki yan belirgin klacaktr -tannan ve tanyan. Tanmann olanakl olabilmesi iin gereken ey udur: her biri teki iin teki onun iin ne ise o olmal, ve her biri kendi kendinde kendi z eylemi ve tekinin eylemi tarikyla bu ar kendi-iin-varlk soyutlamasn baarmaldr. Kendi-iin-varlk soyutlamasn baarmak ikili bir eylemi dourur. Her bir benlik tekinin lm iin onunla lesiye bir mcadeleye girmelidir. Bu mcadele olmakszn kendilerine dair ikirciklii, pheyi ortadan kaldramazlar. Kendileri iin olmak lm gze almakla baarlabilir. zgrlk ancak hayatn tehlikeye atlmas ile kazanlabilir. lm gze alamam birey kii olabilir, ama ona bamsz bir zbilin atfedilemez. lm gze almak, ayn zamanda, tekinin lmn amalamaktr. lm yoluyla kendiliin snanmas, ondan kmas beklenen gerekli i olduu gibi, kendine dair bir z belirlilii/netlii de ortadan kaldrr. nk, nasl hayat doal olarak bilin tarafndan olumlanyorsa, mutlak bir olumsuzluk olmakszn bamszlk ise, lm de ayn ekilde bilincin doal olumsuzlanmas, bamszlk olmakszn olumsuzlamadr. Ki bu sayede, zbilin, istenen tannma iaretlerinden yoksun kalr (Hegel, 1986: 127). Yani, lmn gereklemesi

89 durumunda zbilin tannmadan yoksun kalacaktr. Bir tannma olmakszn ise herhangi bir zbiliten bahsetmek mmkn olmayacaktr. te tam da bu yzden lm gze almak ve tekini yaatmakla tannma istei srekli klnabilir. Onu saklayp korumak, kendi ortadan kaldrlnda sa kalmaktr (Hegel, 1986: 128). lm gze alma deneyimi hayatn zbilin iin ne denli hayati bir nemi haiz olduunu ortaya karr. teki zbilin olmakszn (onun lm hlinde), dolaysz bir ben asla kendi-iin-varlk mertebesine eriemeyecektir. Hegel, kendiiin olan bamsz bilincin karsna bu noktada bir bakas iin yaamak olan baml bilinci koyuyor. Birincisi efendidir; dieri ise kle. Efendinin dolaym kledir. Efendi, kle ile -bamsz bir varlk yoluyladolaymlanr. Buradaki bamsz varlk emein nesnesi olan eydir. Klenin efendi adna ve onun iin almas ile efendi dolaymlanr. Az nce belirtilen lm gze alma mcadelesine kle geri ekilen ve yenilgiyi kabul edendir. Efendisi iin yaamay tercih edendir. Tam da bu yzden kendisi-iin bamsz bir varlk olma ansn yitirmi ve efendisinin hizmetine girmitir. Efendinin nesne ile ilikisi kle yoluyladr. Yani, efendi, dolayl olarak kle yoluyla nesne ile iliki kuruyordur. Klenin nesne ile ilikisi ise sadece almaktr (Hegel, 1986: 129). Efendi ve kle arasndaki ilikide bir eksik moment vardr. Efendi tekine kar yaptn kendi kendine kar da yapmaldr. Ayn ekilde kle de kendisine kar yaptn tekine kar da yapmaldr. Ama, efendi-kle ilikisinde eitsiz bir tannma ortaya kar. Klenin bilinci bamsz bir bilin deildir -baml bir bilintir. Oysa, tannma ancak bir bamsz bilin tarafndan gereklemelidir. Edeyile, tannma bamsz bir bilin tarafndan dolaymlanma ile olmaldr. Demek oluyor ki, zbilince erimek efendi iin muhaldir. Kle ise bir bamsz bilin tarafndan dolaymland iin, kendisini o bamsz bilinte grd iin zbilince sahip olabilecektir. [B]amsz bilincin gereklii yleyse kle bilintir (Hegel, 1986: 130). Efendi ve kle arasndaki bu diyalektik iliki ben ve teki arasndaki ilikinin bir temsilidir. Kendinde-kendi-iin-varlk olarak ben her zaman teki ile diyalektik ilikisi aracl ile zbilince sahip olabilir; kendi varln ancak tekinin

90 kabul ile tescilleyebilir. 16 Tekrar etmek gerekirse, bilin Hegelde tekinin tannmas ile ilgilidir. Bu tanma benlii bler/paralar. Benlik blnmlnden kurtularak tekrar btnlne erimek istediinde tekinin isteini isteyerek, teki ile atmal bir ilikiye girerek kendi zbilincine ular. Kendi btnlne ancak bir atma srecinin sonucunda ular. teki bir bilgi nesnesidir balangta. Ben kendine dnerken, kendi btnln tekrar kurmak istediinde ise teki, benin istek nesnesidir. Btn bunlarda, netice itibariyle, zneleraraslk esastr. Her durumda, tekine duyulan ihtiya, benliin innda znelerarasln nemini aa karr. Hegelde zneleraraslk vurgusu, Hukuk Felsefesi ile birlikte yerini totaliter bir znelertesilie brakr. Hegelin birlik/btnlk ideali mutlakiyeti devlette tecessm edip politik katlm geri planda kalrken etik btnleme ne kar. Benhabibe gre Hegeldeki bu anti-modernist temel esas itibariyle birlik arayndan kaynaklanr (2005: 138). Tinin Fenomenolojisinden hareketle bir zgrlk felsefesi temellendirilebilir. zellikle tannmann karlkll bir evrensel uzlam ya da demokrasi idealine kap aralayabilir. En azndan bunu iddia etmek iin Tinin Fenomenolojisinde yeterli malzeme bulunur. Buna mukabil, Hukuk Felsefesi bir zgrlk teorisi iin uygun bir zemin sunmaz. zneleraras iliki ve topluma verilen nem, Hukuk Felsefesinde yerini toplumu dnen, kavrayan ve kuran bir devlet anlayna brakr (Bumin, 2001: 140). Devlet akn bir z olarak bireylerin, sivil toplumun ve de toplumun zerindedir. Artk, Hegel dncesinde, devlet zbilincin olutuu tek dzlemdir; zbilincin ortaya knn znesi de uzmanlardr. Toplumu, tmel olan, genel kar dnen ve onun iin alanlar, yalnzca bu ama iin ve yetenekleri gz nne alnarak, stelik de son derece demokratik biimde seilmi olan uzmanlardr (Bumin, 2001: 140). Buras Hegelin devletinde demokrasiye yer verdii tek noktadr. zetle, Hegel, devlet tasavvuru ile insan haklarn temel alan doal hukuk ve toplum szlemelerine kar kmaktadr (Bumin, 2001: 140).

16

Tam da bu yzden, tekini ldrmeyi deil, onu kendi stnln tasdik edecek bir nesne konumuna hapsetmeyi seer (Taylor, 1998: 107).

91 Sadece devlet, ayn zamanda, evrensel ve bilinli hedeflere sahiptir. Bu hedeflerin zirvesi, Hegel iin, akl ve akln gerekletirilmesi olarak zgrlktr. Bilin orada kendi zel karlarndan topluluk uruna vazgeerek, evrensel olana doru ykselir ve tinin gereklemesi yoluyla ilerler (Bumin, 2001: 160). Tarihin sonu, bylece, bu mutlak devlet araclyla zbilince sahip olmakla iln edilir. Tam da buras, Hegelde, zneleraras ufkun yerini mutlak bir sona, znelertesilie brakt noktadr. Her ne kadar ge dnem Hegel felsefesinde zneleraraslk temas geri plana itilmi olsa da, ben ve teki arasndaki karlkl ilikiye bu denli ayrntl bir biimde younlam olmas, Hegeli benliin/kimliin inn konu edinen tartmalarda ayrcalkl klar. Hegel benlie/kimlie dair tartmalarda kullanlan temel kavramlarn erken bir ncsdr: mesel tannma, etkileim, zneleraraslk, vb. srarla alt izilmesi gereken asli nemi haiz kavramlardr. Hegelin ben ve teki arasndaki zneleraras etkileime dair dnceleri Sartren Varlk ve Hilikinde eletiri konusu olur. Hegelde ben ve teki arasndaki iliki benden tekine doru tek ynl bir iliki deildir, tersine karlkl bir ilikidir. Bu, benin kendisini teki dolaym ile kefettii bir karllktr (Sartre, 2005: 260). Bunun anlam udur: cogito tek bana bir zbilincin kayna olarak grlemez. O hlde, Hegelde Descartesc solipsizmin artk tmyle darda brakld sylenebilir. (Sartre, 2005: 262). Sartrea gre, Hegel varlkla bilgiyi zdeletirir. Hatrlanacak olursa teki balangta bir bilgi nesnesiydi. Ben tekinin nesnesidir, teki de benin nesnesidir. Ben ancak tekindeki kendisini bildii takdirde kendi zbilincine sahip olabilir. Demek ki, benin zbilinci teki tarafndan tannyor olmaktan kaynakl bilgiye bamldr. Yani, Hegel, burada varlkla bilgiyi zdeletirmektedir. Oysa Sartrea gre, bilin, bir bilgi nesnesi olmadan nce de zaten oradadr. Benin teki ile ilikisinde mevcuttur, bilinmese de (2005: 261-4).

92 Sartre, Hegelin varlkla bilgiyi zdeletirmesini ve bilincin bir bilgi nesnesi olmadan nce de tekiyle karlamadan nce de- zaten orada olduu gereini ihml etmesini onun iki tr iyimserliin kurban olmas ile ilikilendirir: Hegel ilkin epistemolojik iyimserliinin kurbandr. Epistemolojik iyimserlik, ben ve bakasnn bilinci arasnda ve bakas tarafndan benim tannmam ve bakasnn benim tarafmdan tannmas arasnda bir uzla kurulabilecei varsaymndan ibarettir. Fakat, benim bakas iin ne olduum, onun benim iin ne olduu, benim kendim iin ne olduum ve onun kendi iin ne olduu birbirleri ile karlatrlabilir eyler deildir. Ben kendi benliimi ve o da kendininkini bir zne olarak deneyimler; fakat ikimiz de bakasnn benliini bir nesne olarak deneyimleriz. Eer bakas balangta bana bir nesne ise onda kendimi nasl tanyabilirim? Bakasn kendisiiinde olduu gibi bir zne olarak nasl grebilirim? (Schuetz, 1948: 185-6). Ayrca, Hegel bir ontolojik iyimserliin de kurbandr. Hegel, Btne dair bir hakikatin peindedir; bakas meselesini dnrken kendisini Btne dair bu hakikatin stratejik bir noktasna yerletirir. Dolaysyla, Hegelci monizm bilinlerin ilikisini dndnde kendisini herhangi bir belirli bilince sabitlemiyordur. Btn farkedilmesi gerekse de, o zaten doru olan Btnn hakikati olarak oradadr. Dolaysyla, Hegel her bilin kendisi ile zde olduu iin tekinin bakasdr dediinde, kendini bilinlerin d ndaki btnn iinde konumlandryor ve kendini Mutlakn bak asndan deerlendiriyordur. nk, bireysel bilinler btnn iindeki uraklardr, zerk uraklar deillerdir ve btn, bilinler arasnda bir aracdr. Bundan tr epistemolojik iyimserlie paralel bir ontolojik iyimserlik hsl olur: oulluk totaliye doru bastrlabilir/ortadan kaldrlabilir ve bastrlmaldr da/ortadan kaldrlmaldr da (Sartre, 2005: 267). Bu, Benhabibin de vurgulad zere oulcu, zneleraras ufkun terkidir. Ben ve teki arasndaki ilikinin sorunsallatrlmas benlik/kimlik analizi iin hayati bir neme sahiptir. Hegelin kurduu at dnce tarihinin ana eksenlerinden biri olarak pek ok figre ilham verir. zellikle kimlik tartmalarnda farkllkn ne k ile birlikte teki benliin/kimliin analizinde merkez temalardan biri olmutur. Modernliin homojenlik, zdelik idealinin totaliter

93 ynelimi zde-olmayann bir biimde dntrlmesini hedefler. zellikle iki dnya sava srecinde yaananlar tekinin, yabancnn, farkl olann varlk hakkn elinden almann temsilidir. II. Dnya Sava sonras sre ise farkl olann, aznlkta kalann, yabancnn, zde-olmayann hayat haklarnn savunulmasna ynelik hareketlerin ortaya kt bir evredir. Sartre ve Levinas bylesi bir evrede bakasnn zdelie direnme hakkn mdafaa etmek adna bakas-iin terimini kullanrlar. Her ne kadar farkl anlamlar yklyor olsalar da bakas-iinlik Hegelin bir eletirisi ve almas olarak grlebilir. 2.3.2. Sartre ve Bakasnn Baknda Cisimleen Benlik Sartre, ben ve teki arasndaki ilikiyi bakas-iin-varlk kavram etrafnda sorunsallatrr. Bakas-iin-varlk, kendisi-iin-varlk17n nc ekstasisidir. Dier iki ekstasis: zamansallk [temporality] ve dnmdr [reflection]. Bakasiin-varlk kategorisi ile birlikte, Sartrea gre, kendi egomun bakalar iin bir
Sartre kendinden-varlk ve kendisi-iin-varlk arasnda Hegelin kendinde ve kendisiiinine benzer bir ayrm yapar. Hegeldeki anlam ksmen revize ederek kendi teorisi iin kullanl hle getirir. Kendinde-varlk sadece vardr, yani ona varoluyor diyemeyiz, nk sadece her ne ise odur, olua tabi deildir; mutlak bir doluluk, kapallk, mndemilikdir; ne aktiflik, ne de pasifliktir. O, ne olanakl olandan tretilebilir, ne de zorunlu olana indirgenebilir; bu hliyle salt olumsallktr varolmas da olmamas da eit lde muhtemeldir. Kendinde-varlk, zaman ddr ve de bilinolmayandr. Zamansalla sahip deildir zamansallk kendi-iin-varlkn ekstasislerinden biridir (Krkolu, 2004: 27-8). Kendi-iin-varlk ise bilin sahibi bir varlk olarak insan gereklii ile zdetir; kendinde-varlkn bir tr olumsuzlamasdr. Olumsuz yarglar, sorgulama ve ykm edimleri kendisi-iin-varlkn asli varolma tarzlardr. Kendi-iin-varlk, kendinde-varlkn hilenmesidir ve kendisi de ayn zamanda bu hiliktir (Krkolu, 2004: 29). den darda durma, kendinden geme, ekstaz, mistik birleme, kendi kendinin dnda durma veya dna koyulmu hli, daln, esrime vb. anlamlara gelen Antik Yunancadaki kstasisin karl olarak kullanlan kelime (Peters, 2004: 94-5). Sartredaki kullanmn kendi kendinin dnda durma veya dna koyulmu hli anlamna daha yakn olduu sylenebilir. Burada zamansallktan kast kendi-iin-varlkn gemi, imdi ve gelecei ieren l zaman boyutunda kendinde-varlk hilemesidir (Sartre: 2005: 651). Dnm [reflection], kendi-iin-varlkn dsal bir bak asn edinmeye/benimsemeye almasdr (Sartre: 2005: 651); kiinin bilincini ortaya koyan bir bilintir (Sartre, 2003b:73). Kendisi-iin-varlkn kendisine dair dsal bir bak as edinmesi insann daima insan iin bir byc olmas ile ilgilidir (Sartre, 2003b:87). Yani, bakas ile ortak bir sosyallie katlmann, bakas ile karlamann, bakasnn balangta bene dsal bakn iselletirmenin, benin kendisi zerinde bakasnn bakndan hareketle dnmesinin bir ifadesidir. Bir baka ifade ile, insann kendisini iyi tanmas ancak bakasnn bak asn gelitirmesi, yani zorunlu olarak sahte bir bak as gelitirmesi iledir (Sartre, 2003b:91). Zira, kendi kendini grebilmek iin iki kii olmak gerekir (Sartre, 2003a: 19). Sartrea gre dnmselliin en gzel ifadesi Rimbaudun ben bir bakasdr tmcesinde dile gelir. Bu szn sylendii balam Rimbaudun sadece bilinlerin kendiliindenliklerinin Benden yaylamayacan, kendiliindenliin Bene doru gittiini, ona katldn, saydam younluu altnda yle byle grnmesine izin verdiini ama her eyden nce ortaya bireylemi ve kiisel olmayan kendiliindenlik olarak ktn kantlamaktadr (Sartre, 2003b: 98).
17

94 nesne olarak varolduu yeni bir boyut ortaya kar (Krkolu, 2004: 32). nsan, kendi beninin bakalar iin nesneletii bu yeni boyutu en iyi bak fenomeninde alglar. Bak fenomeni esas itibariyle insann bir birlikte-varlk oluuna yaltk bir monad olmay na- iaret eder. Bak kurgusallatrarak anlatmay deneyebiliriz.18 Bir parkta oturmakta olan X adl ahs buradaki hayali kii olsun. Etraftaki nesneler sz konusu ahsa sadece kendisi iin yaratlm ve onlar bir dzene sokma olanaklarna gre yaratlm gibi grnrler (Biemel, 1984: 50). X, kendi bak ile onlara kendisi iin bir dzen verir; onlara bak ile egemen olur. Xin bu egemenli i bir anda gcn yitirir. Bakas ile karlamtr. Bu karlama her eye yeni bir boyut katar. Balangta X bakasn verilmi nesneler iinde bir nesne olarak alr. Bylelikle nesnelerle X arasndaki ilikiye bakas da katlm olur. ok gemeden bu yeni ilikinin tekilerden fark aa kar. Zira, bu yeni nesne-baka, Xin nesneler ile arasndaki uzaklk ilikisine dhil olmaya elverili deildir. Bunun nedeni, onun da katlanm uzaklklar aan, uzaklklar gelitiren bir nesne olmasdr. Nesneler uzaklklarla saptanrlar; insansa uzaklkszdr; o kendisi, uzaklklar gelitiren; nesneler arasnda uzaklk ilikileri kuran varlktr (Biemel, 1984: 51). Bakasnn da tpk kendisi gibi nesneler ile arasnda uzaklk ilikisi kuran bir varlk olduunu kefettiinde Xin bana gelen nedir? Xin kendi etrafnda evreledii nesneler artk bakas tarafndan ele geirilmitir. X dnyasn yitirir bu durumda. Baka, burada, benin imknlarnn/olaslklarnn lmnn/yitiinin temsilidir. Tpk yaadka lmn dnyann orta yerinde gizli olmas gibi, bakas da benin hayatnn orta yerinde, onun imknlarna el koyar (Sartre, 2005: 288). X, dnyann merkezi olmaktan kar. Nesnelerle arasndaki iliki tmyle dnr. Bakas, X iin bir hrsz, canidir artk. X hakszlk da etmektedir. nk, baz nesneleri ondan hakszca almakla kalmaz, onu tuttuu odaksal konumdan da
18

Buradaki kurgu iinde bakas bir birey olarak yer alyor. Ancak, bakas sadece bir birey deildir. Bir tr, kolektivite, anonim izleyiciler ya da halk veya Meadin [ilerde tartlacak olan] genellemi tekisidir (Schuetz, 1948: 188).

95 uzaklatrr. Bakasnn bak ile birlikte ben duruma hkim olmaktan kar (Sartre, 2005: 289); bakasnn ortaya kmas ile birlikte Xin kendisinin olduunu vehmettii dnya delinmitir, darya akmaya balamtr. (Biemel, 1984: 51). Xin kk dnyas bakasnca paralanmtr; bakas benin merkezinde bir boluk ve delik yaratmtr (West, 2005: 240). Bakasnn bak ile sadece ben dnmez, dnya btncl bir metaformoza urar (Sartre, 2005: 293). Xin bakas ile karlamasnn anlatld bu sreci ikinci bir sre izler. Bu evrede bakas dier nesnelerden farkl bir nesne deil, iinde Xin bir zne bulduu nesnedir. Balangta bakas, X iin, onun grdn gren, bu nedenle de Xin dnyasn kendine ml ederek tehdit eden bir varlkt. Bakasn bir zne olarak grmeye balad andan itibaren, X, bakasnn sadece onun nesnelerini kendi dnyasna yerletiren, nesneleri kendi bakna almay beceren deil, kendisini de greceletiren olduunu kavrar. X, bakasnca grlen/baklan bir nesneye dnmtr. Bakas, artk, Xe bakandr (Biemel, 1984: 52). Baklmada ayrt edici etmen nedir? Bakasnn bak Xin zerinde aralksz durur, ayn zamanda Xi de belirli bir uzaklkta tutar. X zerindeki baklar hasseleri vastasyla alglar, o, bakasnn baklarna teslim edilmitir. Kendisine bakldn bildiinden bakasna bakmaz artk. Bakasnn baklarna teslim olduu iin ilgisi kendisine ynelmitir (Biemel, 1984: 52). Bakasnn bak, Xe kendisinin deneyimini verir; onu kendisine dndrr; onun kendi benine atmasn mmkn klar. X, ilk kez kendi benine atm ve ben diye bir eyi ele geirmitir. Bu, bir adan, teslimiyettir; bakasnn baklarnca el geirilmektir. Sartrea gre, bu, Xin dnyasnn dalmas, kanamas durumudur (Biemel, 1984: 53). Ele geirilmi olmak, bakasnn yargsna tbi olmaktr. Bakas bir yargtr. Bu kstrlm lktan kurtulmann bir yolu yok mudur X iin? Sartre, aknlk ve olgusallk [facticity] durumu ile aklar kurtulmann, zgrlemenin yolunu. Aknlk, bilincin kurucu esidir (Aquila, 1998: 257);
Sartren facticitysi Husselin matter veya hylesinden olduka farkldr. Matter tmyle saf znel aklla ilgili bir eydir. Sartren facticitysi ise somut tarih ve bedensel bir gerekliktir. (Aquila, 1998: 254).

96 insann imknlar tasarlama, seme ve onlar gerekletirme kabiliyetidir. Bu kabiliyet sayesinde bakas karsnda nesneleen ahs [X], kendi olanan gerekletirmekle, kendi kurduu, oluturduu, tamamlamaya alt tasar ile belirlenmi bir varolua mahkm kalmaktan kurtulur; kendi belirlenmi varoluunu aar, belirlenmiliinin tesine geer (Biemel, 1984: 54). Olgusallk, belirlenmi lie, saptanm-olmaya, gerekletirilmi-olmaya

karlk gelir. Benin cisimlemilii belirlenmiliinin nemli bir boyutudur. ahsn ulusu ya da donatld yetenekler vb. olgusallk iinde addedilir. Tekrar grlmeye dnecek olursak, grlme nnda X aknln yitirir, kendi olgusallna saplanp kalr; Xin btn olanaklar elinden alnr; X belirlenmi lii iinde donakalr. Bir anlamda, o, artk kendinde-varlk olmutur; bakasnn baknca ele geirilmekle nesneler arasnda bir nesneye dnmtr. Bakas cehennemdir bu nedenle; nk, bak ile Xi taa evirmitir; onu belirlenmilii ile talatrm ve btn olanaklarna yabanclatrmtr. Xin kendi olanaklar ile ulat aknlk bir baka aknlkca [bakasnn baknca] almtr. Bu alma, bakasna teslim olmann uradr (Biemel, 1984: 55); kleliktir. nsan kendisini tanyabilmek iin bakasn gereksinir. Kendisini

tanyabilmesi iin, insann, kendi kendisinin nesnesi olmas gerekir. Kendimizi tanmaya altmzda, bakalarnn daha nce bizim zerimizde edindikleri bilgilere bavuruyoruz, temel olarak kendimiz hakknda yargya varmay bakalarnn bize verdii aralar ile yapyoruz (Sartre, 1985: 43); kendimizi bakalarnn bizi grd gibi gryoruz (Sartre, 2003a: 130). yle de sylemek mmkn: Benin kendisine dair her yargs bakasnca koullandrlr. Bizi gren yabanc gzlerin koyduklar ekillere girmeye mahkmuzdur (Hisar, 1996: 125). Bakas cehennemdir dediinde, Sartre, benin tmyle bakasna baml olmasn kasteder, yoksa bakalar ile kurulan ilikiler zehirlidir ya da cehennemsel ilikilerdir demek istemez. Pek ok insan tmyle bakalarnn yaglarna baml olmalar nedeni ile cehennemdedirler. Nesnelemi, klelemilerdir.

97 Bakalarnn yarglarndan zerkleemeyen insan ldr. nsanlarn pek ou alkanlklar iinde kabuklamlardr, kendilerine dair yarglar onlara ac verse de deimeye almamaktadrlar. Tam da bu yzden l gibidirler. Kayglardan, fikrisabitlerden, alkanlklardan zerkleememeleri, kendilerine ynelik bakasnn yarglarnn kurban olarak kalmaya devam etmeleri ile sonulanr. te bundan sonra onlar iin kt ya da korkak olmak kanlmaz bir kaderdir. Korkak olmaya balarlarsa rnein, hibir ey korkak olduklar olgusunu deitirmez: te bunun iin ldrler. Baka trl sylersek, deitirilmek istenmeyen davranlar ve aralksz bir yarglama kaygsyla epeevre sarlm olmak, yaayan l olmaktr (Sartre, 1985: 43). Nesnelemenin, klelemenin bir sonlanma an var mdr? Nesneleme, kleleme bir kader midir? Sartre, kendiliindenliin/zgrln bilincine vararak, olanaklarn mevcudiyetini kefederek, kendi setii bir olanak zerinde kendisini tasarlayarak bireyin nesnelemeyi/klelemeyi geriletebileceini vurgular. Btn bunlar gerekletiinde, bireyin baka-zne ile ilikinin mahiyeti de deiecektir. Bakas artk ele geiren, sorumluluu stlenen deildir, birey kendi sorumluluunu yklenmitir. Hatta, birey, bakasnn varlnn sorumluluunu bile ele alr. Ben, kendisini gerekletirdiinde, bakasnn aknl bizatihi benin kendisince alm olur (Biemel, 1984: 57-58). Artk nesnelik ve znelik konumlar tersine dnmtr. Ama bu dn bir sabite, duraanlk anlamna gelmez. Aksine hayat dinamiktir. Sonsuz tersine dnlere aktr.19 Sartre, ben ve bakas arasndaki ilikiyi Varlk ve Hilikte bak fenomeni ekseninde analiz ederken, Diyalektik Akln Eletirisinde bakn yerini ktlk analizi alr. nsanlararasndaki karlkllk ilikisi ktlktan bamsz olarak ortaya kmaz, zira, insanlar ortak bir sonu iin birlikte almaya gtren yalnz ve yalnz ktlktr (Cranston, 1994: 216). Bu nedenle insan, ktln tarih bir rndr.
Ben ve bakas arasndaki iliki, Sartreda, atmaya dayal bir egemenlik ilikisidir, tahakkm ilikisidir. Bu yn ile, bir yandan, Hegelin efendi-kle diyalektiini anmsatrken, te yandan, E. Saidin oryantalizm teorisini nceler (Grbilek, 2008: 27). teki, grlmeden grme hakkna sahip olandr; egemen Batdr; Douya bakarak ona kendiliini veren egemendir. Onu nesneletiren, kleletiren, smrgeletirendir. Onun zgrln elinden alandr.
19

98 Karlkllk, ncelikle, herkesin bakasnn neyi neden yaptn, praksisini dolaysz olarak anlamas ile ortaya kar; fakat ktlk olduu iindir ki bakasnn praksisi dsal bir ey olarak kurulmutur; bakas olumsuzlanarak tl, baka her moleklden ayr bir molekl olarak kurgulanmtr. Saf bir karlkllk ilikisinde benden gayr olan bakas da benimle ayndr. Ne ki ktlk karlklln safln bozar, onu dntrr. Bakas, benle ayn iken radikal bir baka olur; benin hayat iin bir tehdit oluturur (Direk, 2006: 131). zetle belirtmek gerekirse ister bak ister ktlk analizi merkeze konsun, Sartren beninin bakas ile ilikisi karlkl atmaya dayaldr. Hem Hegel hem de Sartreda bu atmaya dayal iliki benlii/kimlii bir ze deil tarih bir olua ilitirmeyi gerektirir. Benlik/kimlik tarih bir indr, rndr, olu hlindeki insann zamansalldr. Ben ve bakas arasndaki ilikinin son dura Levinas olacak. Sartren bak fenomeninden derin bir biimde etkilendii aikr olan Levinas bakas ile ilikiyi etik bir temel esasnda ele alr. Ayrca, Levinasn bakas-iin-varlk terimi ile ortaya koyduu savlarn son yllarda okkltrllk tartmalarnda sklkla yer aldn geerken vurgulayalm. 2.3.3. Levinas ve teki-in-Varlkn Dayanma Esasl Analizi Levinasa gre btn Bat felsefesi bir egobilimdir, tekinn aynya indirgenmesidir (Alford, 2004: 131); tekinin dlanarak bakay-yadsyan bir totaliteye kapatlmasdr (Megill, 1998: 448). Eski Yunan kaynakl Bat felsefe gelenei kendini bil dsturu ile hep aynlk felsefesinin yinelenmesidir. Sz konusu gelenekte benin kendinden k her seferinde kendine dnle sonulanr; ama, tpk Homerin Odysseiasndaki gibi kiinin daima balad yere geri dnmesidir. Hegelin tin felsefesi, hep kendine dnle sonulanan Ulysses ruhunun zirve noktasdr (Direk, 2005a: 173). Husserl, Heidegger ya da Kanta bavurulduunda da netice deimez. Mesel, Levinasa gre, Husserl, kendiliinden eylere dnerek balar, ancak ve ancak o benim gibi ise, teki bilinebilir sonucuna ular yalnzca (Alford, 2004: 131). Bak fenomeninin

99 analizi ile Levinas ziyadesiyle etkilemi olan Sartre da tekinn aynya indirgendii gelenein iindedir. Sartre bunu kendisi-iin ile kendin-denin, kendi ile kendin-den-bakann birletirilmesi ve btnletirilmesi ynnde teleolojik bir tasar olarak betimler (Levinas, 2001: 191). Levinasn ben ve teki arasndaki ilikiyi temalatrrken btn derdi tekinin [farklln/ayrmn] aynya indirgendii, kiinin daima balad yere dnd Batl egobilimi, tekinin sorumluluunu yklenen bir etik zneye vurgu ile, dnme uratmaktr, eletirmektir. Bu amala, Levinas, tercihini Odyssseiadan yana deil, brahim peygamberden yana kullanr; thakaya dnen Ulysses mitinin karsna, henz bilinmeyen bir toprak iin vatann terk eden ve hizmetkarna olunu bile bu balang noktasna geri gtrmesini yasaklayan brahimin yksn (2003: 134) karr. Levinasn ayns, beni, tekine ynelir ve onda kalr; kendisine dnmez -tpk vatann bir daha dnmemecesine terk eden brahim gibi. Aynnn tekiye doru geri dnsz hareketini Yunanca bir terimle belirtiyor Levinas: litrji. Bu szck, ilk anlamyla, bir kiinin bir mevkide tamamen cretsiz bir biimde grev yapmasn ve stelik kendi servetini de ki isel kazan gzetmeden o grev uruna harcamasn ifade eder (Levinas, 2003: 135). Litrji, Levinasc etiin temsilidir. Aynnn tekine yneli i ihtiyatan domaz. nk, ihtiya,

benin/aynnn kendisi iin olan bir dnyaya alr ve yine kendine geri dner;
[s]elamet gereksinimi gibi ne kadar yce olursa olsun yine de nostaljidir, sla zlemidir. htiya, geri dnn ta kendisidir; benin kendi iin duyduu endie, bencillik adn verdiimiz zdelemenin kkensel biimidir. Kendi kendiyle akma amacyla dnyann zmlenmesidir, mutluluktur (Levinas, 2003: 135).

htiya geri dnn ta kendisi ise, tekine yneliin esas ne olmaldr? Aynnn kendine dnllnn karsna, Levinas, oktan doygun ve zgr olan, ve dolaysyla kendisi iin arzulamayan bir varlktan kaynaklanan, tekine dnk arzuyu koyar. Artk hibir eye ihtiyac olmayann duyduu ihtiya olarak Arzu, teki olan bir Bakann ihtiyacnda kendini tanr (Levinas, 2003: 136).

100

nsan olmann ya da kendiliin en mkemmel anlam kiinin kendi egosuna ramen bir-bakas-iin olmasdr (Levinas, 2003: 160). teki karsnda ben ebedi bir sorumluluk yklenir. tekinde aynya/bene dhil edilemeyen bir fazlalk her zaman vardr. Bu Levinasn arzu dedii eydir. tekinin yklenilen sorumluluu hep daha fazlasn gereksinir. tekideki fazlalk onun ele geirilemeyi inde, hep bir adm tede oluunda temellenir. Tamda bundan tr teki ve ben arasndaki sorumluluk etiine20 dayal bu ilikiye, Levinas, Sonsuz Fikri der. Sonsuz Fikri, arzudur, kendine dnecek vakte sahip olmamaktr. Kategoriye indirgenemez olan tavr budur ite. Sorumluluktan kamamak, kendine dnp iselliine gizlenecek bir yeri olmamak, kendini hie sayarak ilerlemek (Levinas, 2003: 140). Ben tekinin sorumluunu yklenirken, bakas-iin-ben olurken, baka ile ortak bir varolua katlmaz. Benin teki ile ilikisi ne pastoraldir, ne ahenkli bir hemhal olua, sempatiye dayaldr ve ne de karlkldr. teki ile iliki Gizemli bir ilikidir -ngrlemeyiinden, yakalanamayndan, bir imdiye giremediinden veya girmeyen ey olarak girdiinden tr Gizemlidir (Levinas, 2005: 103). Sz geen ilikinin Gizemi radikal bir kartla atfen de analiz edilebilir. O, benin olmad eydir. Mesel, o, zayftr, yoksuldur, dul ve yetimdir; oysa ben/ayn zengindir, gldr. tekinin ben/ayn olmay , karekteri, fizyolojisi ya da psikolojisi ile ilgili deildir. teki, bakaln ta kendisi olmas ile ilgilidir (Levinas, 2005: 113). tekinin bakaln tam da kendisi olmasn, Levinas, erosla rneklendirir. Dii mutlak kartln, ele geirilemeyen, dntrlemeyen kartln sembolik ifadesidir. Varlklar arasndaki almaz ikilik diide ifadesini bulur. Ak da bu almaz ikilikte temellenir. Ak ilikisi, hi ele geirelemeyenle kurulan bir ilikidir. liki bakal ipso facto [tam da bu nedenle m.a.] ntrletirmez, korur. ehvetin
Levinasn sorumluluk etiindeki sorumluluk ile kastedilen geleneksel anlamda ne srlen ahs sorumluluktan ok farkldr. Geleneksel anlamda sorumluluk kiinin kendisine kar sorumluluudur. Kendi sz ve eylemlerinden bizatihi kendisinin sorumlu olmasdr. Kendi edim ve eylemleri iin herkes tarafndan anlalabilir rasyonel gerekeler ne srebilmesidir. Geleneksel mns ile, sorumluluk, kiinin kendi kendisiyle girdii trde bir ilikiye iaret eder. Oysa, Levinas, teki iin stlenilen sorumluluu kiinin kendisi iin sorumluluunun nne geirir. Kii, kendinden nce bakasndan sorumludur (rakman, 2000/1: 180).
20

101 hissiyat iki olma olgusundadr. Burada baka olarak teki, bizimki haline gelen veya biz haline gelen bir nesne deildir. Tam tersine gizemine geri ekilir (Levinas, 2005: 115). Burada unun altn nemle izmek gerekir: Levinas, tekini hibir zaman aynlatrmak, onu mutlak bir zdelie mahkm etmek istemez. Onun tekisi her zaman olduu hliyle, her naslsa ylece kendisine ynelik bir sorumluluk etiine ihtiya duyandr. Diiye k olunur. Onda yitilir.21 Akda ben/ayn geri ekilir. Ak karlk bulmak zorunda deildir. k olunan asla tmyle ele gemez: Onda her zaman bir gizem, sonsuz bir sahip olunamazlk, bilinemezlik vardr. Benin tekine kar etik sorumluluu da ak andrr. Ak olmak: Asla hakl kmamaya almaktr [-m.a.] (Lukacsdan akt. Bauman, 1998: 122); tekine yneli hemen bir karlk dlbeklemez. Bekleseydi benin tekine tek ynl ynelii karlklla22 dnrd. Ancak sabr, tek ynl edimin sonsuzluunu mmkn klar. Sabr, sonuna dek dnldnde, fail iin u anlama gelir: sonucunun zamanda olmay reddetmek, vadedilmi topraa girmeksizin eylemek (Levinas, 2003: 134). Ben ile teki zamanda olmak zorunda deildir. Ben kendisinden nce ve sonraki bakalarnn da sorumluluunu yklenir. Bakasnn sorumluluunu stlenmek onun yerine gemeyi (substitution) ve bedel demeyi gerektirir. Ben, bakasnn sorumluluunu stlendi i iin onun yerine geer, ama sorumlu zne olarak teki benin yerine geemez (Direk, 2005a: 146). Zaten, Levinasta benin anlam, herkes ve herey iin sorumluluu zerine alan (Alford, 2004: 131) deil midir? teki, benin dman deildir. Hobbes, Hegel ve Sartreda teki ile ben arasndaki iliki bir dmanlk ilikisidir. atmaya dayaldr. Buna mukabil,

21

Bu yitile ben ortadan kalkmaz. Aksine benin bu yitile yalnzl krlr, kendi varlndan karak oullamas mmkn hle gelir (Direk, 2005b: 27). Bir baka deyile ben aknlar. Ama kendi olgusallndan tmyle de kmaz. Kendi olgusall iinde kalarak akn hle gelir (Direk, 2005: 142). Levinas, ne beni ne de tekiyi tmyle bakalatrmaz, kendine yabanclatrmaz. Onlarn ayrlklarna, bakalklarna sahip kar. 22 Ben ve teki arasndaki etik iliki, iki kii arasndaki bir ilikidir; ancak bu iliki bir karlkllk ilikisi deildir. Bu yzden de Ayn ve tekiden iki kii olarak sz edemeyiz. Bu iliki asimetrik bir ilikidir, bir karlkllk iermez ve ilikideki kiilerin konumlar farkldr (Sabuktay, 2000: 168).

102 Levinasda, ben ve teki arasndaki iliki dayanma esasldr. Ama bu, her zaman, tek ynl bir dayan madr. teki ile karlama Sartreda bak fenomeni ile analiz edilir. Levinas ise yz bir metafor olarak kullanr.23 teki yz ile belirir; yz ile belirdii anda btn plakl ile kendini ifade eder, beni arr. Artk, teki benin sorumluluu altndadr. Ben bu ar ile birlikte hep tekine yant vermek zorundadr. tekinin btn jestleri bene hitap eden iaretlerdir (Levinas, 2006: 17). teki yz ile kendini gstermekle, ifade etmekle ve bir araya gelip balant kurmakla bene kendini emanet eder; benden onu tek bana lme terk etmemesini ister ve ona yle der: ldrmeyeceksin. Bu arda benin en doal hakk -hayat hakk- askya alnr (Levinas, 2001: 197). Benin yklendii bu sorumluluk onu birey hline getirir (Levinas, 2006: 17). Bylece ben btn karlarndan arnm ve kendine elveda demitir. Ben lmtr.24 Bendeki asl sr tam da budur (Levinas, 2006: 20). Levinasa gre, insann znde conatus deil, bakas tarafndan rehin alnmak yatar (Levinas, 2006: 27). Levinas, son dnem metinlerinde yze deil syleyie gndermede bulunur. Syleyi, sylenenin konuulmayan, yazlmayan boyutudur. Sylenen (le Dit) metindir, benin szckleridir, benin ne sylediidir. Syleyi, benin tekine almasdr ki, konumakszn plak ve senin etkine ak olarak ite buradaym dediini gsterir. Syleyite olmayana burada dikkat etmek gerekir. Konuma yoktur syleyite. Ya da bir baka ifade ile, syleyi, diyalog deildir. Yz gibi syleyite

23

Bak ve yzn Sartre ve Levinasda ne k, Simmelin modern kent hayatna dair bir tespitini anmsatyor. Modern kent hayatnda teki ncelikle (ve ounlukla) yz ile belirir; gzn etkinlii, kulan etkinliine ar basar. Bu, byk kentlerde yaayan insanlar arasndaki karlkl ilikileri belirleyici bir edir. Bunun balca nedeni toplu tat aralardr. Ondokuzuncu Yzylda otobsler, trenler ve tramvaylar gelimezden nce, insanlar birbirlerine tek kelime sylemeksizin, dakikalarca, hatta saatlerce bakmak zorunda deillerdir (akt. Benjamin, 2004a: 132). 24 Satreda benin lmne, nesnelemesi, bakasnn bak ile klelemesi anlamnda olumsuz yaklalr. Ben lm hlini amak zorundadr. Levinas da teki ile ilikide benin lmn iln eder. Ama bu iyi bir edimdir, sonsuzlua almadr. tekine tutsak olmak yle bir lmdr ki, yalnzca tekine deil, ayn zamanda agzl egomdan beni zgrletirerek bana da hizmet eder (Alford, 2004: 138).

103 de ben kendini tekinin sonsuz bakalna aar.25 Her halkrda benin teki ile karlamas bir ilikisiz ilikidir. nk, teki her karlamadan, yz yze geliten, syleyiten sonra da bakaln muhafaza eder (Alford, 2004: 135). Levinasn zne etii varlk alanna, gndelik hayatn sradanlna nceldir; daha nce de vurguland zere ikili ve asimetrik bir ilikidir; iki kii arasnda karllklk esasnda kurulu bir iliki deildir. Bu ikili ilikinin taraflar bir nc ile karlatklarnda artk etik alandan klp, gndelik hayatn sradanlna, varlk alanna girilmi olur. Orada ise ilikiler asimetrik ve ikili deildir. Simetriktir, karlkldr. Varlk alannda, eitlik, simetri ve ezamanllk hakimiyet srer (rakman, 2000/1: 184). Etik alandan varlk alanna gei adaleti gndeme getirir. Bu noktada, Levinas, hlen etik ilkenin nemsenmesi gerektiinin altn izer. Zira etik balam unutulduu takdirde, adalet, sadece mevcut hukuksal yap ile mahdut kalacaktr. Bu ise, adalet araynn varsayd etik sorumluluun hem tekine hem de ncye kar olan- bastrlmas anlamna gelir (rakman, 2000/1: 192). Peki etik sorumluluun stlenilmesi tek bana varlk alanndaki adalet sorununu zmeye yeter mi? phesiz, Levinasn bylesi bir iddias yok. Ama, etik sorumlulukun varlk alanna dosdoru aktarlmas ok temel bir sorunu zmsz brakmaya yazgldr. Levinas, teki ve ben arasndaki ilikide yz ya da syleyi metaforlar ile ben ve tekini her nasllarsa o hlde kalmaya mahkm eder; onlarn mevcut hlleri ile varlklarn devam ettirmelerini ngrr; onlar birbiri ile konuturmaz, diyaloa sokmaz, onlar birbirine yaklatrmaz; aralarndaki ilikisiz iliki ile hep bir mesafeyi muhafaza eder. Bu, pekl, ben ve teki arasndaki ilikinin tmyle koparlmasna ve paternalizme icazet verilmesine neden olabilir. Dolaysyla, farkllklar arasnda kalc bir diyaloun salanmas tek bana Levinasn etik ilkesi ile pek mmkn deildir (Aydn, 2008: 135).

25

Benin kendini tekinin sonsuz bakalna amas, teki iin varla uyanmaktr; benliin uyandr bu, douudur. Baka bir uyan yoktur, biricik ben olarak, bir ve tek ben, tm brlerinden farkl olan ben, yeri doldurulamaz ben, bir kategorinin rnei olmayan ben olarak kendimi bulmann baka yolu yoktur (Bauman, 1998: 98-9); teki olduum srece ben benimdir (Bauman, 1998: 100).

104 Benzer bir ilikisizlik Sartren bak fenomeninde de gze arpar. Levinas gibi Sartre da, ben ve tekini radikal bir bakalkla birbirinden ayrr. Sartre, ben ve bakasn atmayla ayrr. Levinas ise bir dayanmadan bahsetmekle birlikte, ne bene ne de tekine radikal bakal ortadan kaldracak adm attrmaz. Levinasta, ancak ben ve teki arasna kapanmaz bir mesafenin/snrn girdii bir ilikiden bahsedilebilir. Ben ve teki arasndaki iliki e-zamanl bir etkileim, diyalog ya da mzakere srecine tbi deildir. Sartreda sosyallik ve karlkllktan bahsedilebilse de, Levinasta her ikisi de tmden darda braklmtr. Levinasta tekinin yznden/ifadesinden bir ileti bene aktarlsa da, aralarndaki ilikide iletiimden bahsedilemez. Ayn ekilde tekinin yz/ifadesi beni bir sorumluluun yk altna sokarak zgrletirse de aralarnda bir etkileim sz konusu edilemez. nk hem iletiim hem de etkileim karllkl gereksinir. Oysa Levinasta iliki karlksz, asimetrik, art-zamanldr. Benin yklendii etik sorumluluk bizatihi karlklln darda brakl ile sonsuzlua kap aralamaktr. Ancak bir ncnn ikili arasndaki asimetrik ilikiye dhil olmasndan sonradr ki l arasndaki iliki simetrik/karlkl bir hl alr; gndelik hayatn sradanlna ncel etik alan yerini gndelik hayattaki simetrik/karlkl ilikilere brakr. Ama Levinasta esas vurgunun yine de etik sorumluluun nceliine olduunu gzden karmamak gerekir. Levinasn etik sorumluluk fenomeni ile ben ve teki arasndaki ilikide ihml ettii etkileim, karlkl tannma ve e-zamanllk uraklar bir birliktevarlk olan insann benliinin/kimliinin hayat-dnyasnda in edilme sreci iin hayati nemdedir. Bu nedenle, tekinin bak nn/yznn/ifadesinin ben tarafndan tek ynl edinimini, benlii/kimlii in edici bir faktr olarak ele almak madalyonun sadece bir yzn grmektir; benden de tekine ynelmi iletiye, etkiye bigne kalmaktr. Ben, teki ile ilikisinde iletiye etkiye maruz kalan kadar, bakasn da karlk olarak kendi iletisine, etkisine maruz brakandr. Ezamanl olarak ben hem nesnedir, hem de znedir. Beni tekine nesne klmak bendeki etkin, yaratc, ele geirilemez, sosyallemeye ncel boyutu dikkate almamaktr; beni tmyle yapsal bir belirlenime sabitlemektir. Ayn ekilde,

105 yapsal boyutu tmyle grmezden gelmek de benliin/kimliin in srecini eksik analiz etmek olurdu. Ben ve yakn-evre/teki arasndaki ilikinin karlklln Schutz (1976) reciprocal mirroring, yani karlkl olarak birbirinin aynas olan zneler kavramsallatrmas ile ifade eder. Ben ve yakn-evre/teki arasndaki ilikide, bakas bene kendini yanstr -ayn ekilde ben de ona (Gylnn: 4). zetle, kimlik/benlik bene bakalarnca gsterilir. Bu temel noktadan hareketle kimlik ve tekini ilikilendiren bir tanma ulalabilir: Gndelik anlamda kimlik bir tr dnyada var olma biimidir; tekini iaret eden [onun zorunlu varln bize sunan] vakalarn ve deneyimlerin bir mevzileni idir; yaanan deneyimin sosyal pratiinden devirilen alglarmzn bir toplam rndr (Kozoll ve Osborne, 2004: 158). u ana dein kimlikle ilgili temel nokta vurgulanm oldu. Kimliin modern zamanlara aitlii, kimlik ile bireyleme arasndaki yakn ba ve kimliin innda tekinin zorunlu mevcudiyeti. tekinin zorunlu mevcudiyetine ynelmek bir baka nemli noktann daha altn izmeyi mmkn klm oldu: Kimlik, ben ve teki arasndaki etkileim srecinin bir rndr. Bir baka ifade ile kimlik zneleraras bir innn rndr. Ben ve teki arasndaki iliki hibir zaman sadece ikili bir iliki deildir. Bir nc her zaman ben ve teki arasndaki ilikiye mdhildir. ncy kabaca sosyal ahlak, yasa, halk, tarihin muhakemesi, bilim ya da devlet ile ifade etmek mmkn.26 Bu l iliki bolukta gereklemez; hem meknla hem de zamanla evrelenir. nsan, onu nceleyen, ondan nce kurulmu olan bir sosyal mekna doar. Sosyal, kltrel, politik, iktisad, vb. bir yn karmak yap meknda kurulan ilikilileri snrlar, belirler. Mekn zamana tbidir. Zamanla meknn yaps dnr. Varl meknla snrl insani kimlik de tpk mekn gibi zamana tbidir. Kimliin bir sabite, bir z olmay , zamana tbiliinden kaynaklanr.

26

Ben ve teki arasndaki ilikiye ncnn mdahil oluuna dair Levinas dnda Bakhtinin teorisine de baklabilir. Bunun iin bknz. Bakhtin, 2001; Kaya, 2004, karman, 2000/1.

106 2.4. Tarih Bir Kategori Olarak Kimlik Tarihle birlikte sosyal, siyasal, iktisad ilikilerin deimesine paralel olarak, kimliklerin anlam ve snrlar deiir. Dolaysyla, insanolunun kimliklere atfetti i deer ve iliki biimleri de deiimden nasibini alr (Bostanc, 2005: 53). Bu deiim, kimlie dair herhangi bir deerlendirmenin asla ihml etmemesi gereken bir noktadr. Hegele gre, insann hakiki varl deime/oluma, zaman ve tarihtir. nsan, kendisine ncel/verili olan olumsuzlad eylemle ve eylemde deiip, oluur. Eylem, mcadelenin ve almann eylemidir (Kojeve, 2004: 42). nsann benlii/kimlii dei ime, zamana, tarihe bamldr. Mcadele ve alma eylemleri insann tarih bir olua tbi kimliini belirler. Marx, Hegele benzer bir biimde tarihi ve tarihlii bir rn olarak ele alr. Tarih bir koul olduu kadar yaplan bir eydir de (Koak, 1995: 104). Tarih, kimliin innda nemli bir deikendir. Gemi, imdiye kimlii in ederken tanr. Bu tanmann temel hedeflerinden biri kimlii mnhasran ulusal kimlii- in ederken, ona ierik kazandrmaktr. Gemi arkamzda kalan, geride braklan deil; aksine daha imdiden her durumda nmzde olandr. 27 nk gemile iliki her zaman gelecekle ilikidir. Gemi eskinin ziyaret edildii bir mzeden ok, olanaklarn barnadr (Direk, 2005b: 30). Gemile iliki gelecekle dolaymlanr, nk gemie dnmenin anlam yeni bir gelecek aramaktr. Ayn ekilde, gelecekle iliki de gemi le dolaymlanr; nk, gelecek imknlar zaten elde olan imknlara dayanmak suretiyle olabilirliklerinde ngrlebilirler. Kimliin tarihlii onu gemile olduu kadar gelecekle de ilgili klar. nk kimlik ayn zamanda bir projedir de; bu ynyle, kimlik, verili olana direnmenin, bir gelecek tasarmnn ifadesidir. Gemile gelecek arasnda salnan kimliin imdideki mevcudiyetinin zamana tbilii onun srekli bir olu olarak grlmesini gerektirir.28
27

Heideggerin szleriyle ifade edilirse, Daseinn kendi gemii (ve bu her zaman kendi neslinin gemii demektir), onu takip etmez, aksine hep onun nnden gider (2008: 21). 28 O hlde, aslolan, daha-olacak birisi olmamzdr. Bakhtine gre, aslolan, bir grev olarak stlendiimiz benliimizin dank paralarn birletirmektir. Bir kendim[iz]-iin-olan benliin

107 Kimlik, bir sabite, duraanlk deildir; yenilenmedir, dnmdr; zle deil, srele birlikte anlyor olmas onun bizatihi tarihliine iaret eder. Kimlik tarih olduu kadar sosyaldir da. Sosyallik, sosyalleme sreci ve kimlik arasndaki ba gndeme getirir. 2.5. Sosyal Bir Kategori Olarak Kimlik Kimlik, doumla birlikte girilen sosyal uzamda edinilir. Baka bir ifade ile, kimliin mevcudiyeti daima sosyal olarak yaplanm belli bir dnyada mmkn hle gelir (Berger, t.y.: 3). Doumdan lme dein sren sosyalleme sreci sosyal normlarn, yasalarn iselletirilmesinin bir ifadesidir. Birey ancak bylesi bir iselletirme ile bir toplumun yesi olur. Bu durumda sosyalleme, bireyin bir toplumun ya da toplumun bir kesitinin nesnel dnyasna kapsaml ve tutarl ekilde girmesi olarak (Berger ve Luckmann, 2008: 190) tanmlanabilir. Sosyalleme, zdelemedir;29 benin ocukluktan itibaren anlaml

tekilerle zdeleerek kendini in etmesidir. ocuk, anlaml tekilerin rol ve tutumlarn benimser yani, bunlar iselletirir ve kendinin klar. Anlaml tekilerle girilen bu anlaml iliki sayesindedir ki ocuk, kendini tanmaya ve znel bakmdan tutarl ve makul bir kimlik edinmeye muktedir hale gelir (Berger ve Luckmann, 2008: 193). ocuk, kendisine anlaml tekilerden yanstlan kendi imgesini sahiplenir. Meadin szleri ile, insan kendisine hitap edildii gibi olur. ocuk adlandrld ey olmay renir. Her ad, tasarlanm bir sosyal konuma srasyla iaret eden bir adlar dizini demektir. Bir kimlik verilmi olmak, bu dnyada spesifik bir yere konmu olmay gerektirir (Berger ve Luckmann, 2008: 194). Kimliin sosyallii bir konuma mndemi olmakla ilgilidir. Konum tarih ve sosyal uzamdr; kimliin iliik olduu tarih-sosyal gerekliktir.

btnlne kavumamzdr. Bu ancak lm ile gerekleebilir. lm ncesi kendimiz iin olmamz hep bir eksiklikle malldr. Asla daha olacak birisi olmaktan kurtulamayz. Bunu ancak lm salayabilir. Edimlerimiz bizi asla tamamlamaz, sadece hayatmz olu hlindeki varln sonsuz aklna ilitirir (2005: 184). Bu trden bir tamamlanmamlk vurgusuna Heideggerde de sklkla rastlanr. Daseinn temel yaplannn znde, srekli bir tamamlanmamlk yatar (Heidegger, 2004: 340). [Heideggerdeki bu vurguya dair ayrca bknz. Heidegger, 2008: 247]. 29 zdeleme boyutlu bir sretir: a) evreyi tanmak, b) evre tarafndan tannmak ve c) evre ile zdelemek (Bknz. Grauman, 1983).

108 Sosyallemeyi bireyi edilgin klan tek ynl bir sre olarak alglamamak gerekir. Daha doduu ilk andan itibaren ocuk da evresinde baz deiimlere kaynaklk eder. Anne-babadan balayarak baz yeni tutumlarn, davran larn renilmesi ocuun evresine yayd etkiyi gsterir. Bu yn ile sosyalleme ift ynl, karlkl bir sretir. Buna karlk, kimlii sadece sosyalleme, zdeleme ile snrl bir gereklik olarak kavramamak gerekir. Benoist, kimlii sadece zdeleme ile snrlandrmann onu eyletirmekten baka bir ie yaramayacan vurgular. Kimlik, sadece znenin zdeleimleri ile ilikili deildir, ayn zamanda dsal bask ve etkilere de maruz kalr. Hem birey hem de grup iin, kimlik, dhil hisler ve haric alglar arasndaki srekli gidi gelileri ima eder (2004: 38-9). Kimliin hem zdeleimlerden/sosyallemeden hem de ayn anda dsal bask ve etkilerden mteekkillii zne ve yap arasndaki sentezin bir baka ifadesi olarak da grlebilir. Birey, ne tmyle edilgen ne de etkendir, yap tarafndan belirlendii kadar onu dnme uratandr. Bylesi bir kabul bir baka kavram ifti ile de temellendirmek mmkn: znel ve nesnel kimlik. 2.6. Kimliin znel ve Nesnel Boyutlar znel kimlik30 tercih edilmi kimlie benzetilebilir. znel kimlik, znenin kendi kimliini tercih etme zgrlnn olmasn, kendi kararlarn alabilmesini, kendine dair algsnn, deerlendirmesinin ve de yorumunun yapsal belirleyenlerden zerkliini ifade eder (Benoist, 2004: 42). Kiinin znel kimlii onun kendisini ne olarak tasavvur ettiidir (Bilgrami, 2006: 5). Buna karlk, bireyin kimliini tercih etme zgrl ya da zerklii her zaman zneyi nceleyen bir yap tarafndan kstlanr. Nesnel kimlik ya da kaltsal kimlik bu trden bir kstlanmaya karlk gelir. Nesnel kimlik/kaltsal kimlik, gayriiradi ortaklklar/birlikler (involuntary associations)31 tarafndan kimliin n-belirlenmesidir (Benoist, 2004: 43); kiinin kendisi nasl tasavvur ettiinden bamsz olarak dsal belirleyiciler tarafndan nasl deerlendirildiidir (Bilgrami, 2006: 5). Ulus, lke, sosyal snf, cinsiyet, kltr, ahlak deerler, din, vb., her biri zneyi ve onun tercihlerini nceler. Tercihlerin
30

skender Savar znel ve nesnel kimlik ayrmna epeyce benzer bir ayrm yapyor: Seili ve verili kimlikler (bknz. Savar, 1996). 31 Benoist, involuntary associations Michael Walzerden esinlenerek kullanyor.

109 zerklii bu gayriiradi ortaklklara kardr. Bu, onlar tarafndan n-belirlenmi olmak pahasna bir kartlktr. Aile ve sosyal cinsiyet de phesiz bu trden ortaklklara/birliklere dhil edilmelidir (Benoist, 2004: 43). Bu noktada unu ayrt etmek nemli. Gayriiradi ortaklklarn/birliklerin varl bir zgr tercihe mni deildir. Ama, sz konusu zgr tercih de zneye ncel gayriiradi ortaklklar/birlikler tarafndan snrlanr. znel kimlik, bireyin kendi kimliini kurma srecindeki etken boyutudur. Buna mukabil, nesnel kimlik, bireyin kendisine dsal belirlenmilikleri esasnda edilgenliini temsil eder. Kimlik bu iki boyut znel ve nesnel- arasndaki diyalektik ilikinin birleme noktasndaki uraktr. Nesnel ve znel boyut bireyin btn hayatna ire, onun tm yklemlerine szan bir gerekliktir. znel (seili) ve nesnel (verili) kimlik arasndaki ilikiye biraz daha yakndan bakldnda oradaki diyalektikin nemi ortaya kar. znel ve nesnel olan arasnda kolaylkla bir ayrm yaplabilir gibi grnse de gerekte ayrlmas g bir biimde i ie gemilerdir. Nesnel olan znel olandan tmyle bamszlatramayz. Nesnel olanda znel olan her zaman ierilir. Nesnel ve znel olan birey/kolektivite esasnda ayn anda yeniden in edilmeye balanr. nsan dnyaya geldiinde nesnel bir gereklikle yz yze gelir. Ama, ayn anda, nesnel olan dntrmeye de balar. Nesnel olana bir sabite/deimezlik atfedilmez; o da zamansaldr, zamana tbidir; deiir. Nesnel olandaki deiimin fallerinden biri de zne deil midir? Mesel ulusal kimlik nesnel bir kimlik olarak ele alnsn. Dnyaya geldiinde insanolu bir ulusal kimliin iine doar. Ona ulusal kimli i aileden balayarak sosyalleme srecinde sunulur. Ulus-devlet btn ideolojik aygtlarn ve gl otoritesini kendi corafyas iinde dnyaya gelen insanlar ulusal bir kimlikle donatmak zere ya da bir baka ifadeyle insanlar esas kimliklerinin devlet tarafndan temsil edilen ulusla zde olduuna inandrmak amacyla (Hollinger, 2006: 28) kullanr. Bu ynyle, ulusal kimlik, dsal, nesnel ve verilidir; ama tm kimlikler gibi o da zamana, deiime tbidir -bir mutlak sabite, dei mezlik deildir. Ulusal kimlik, bir kurgudur, projedir; fale ya da faller okluuna ihtiya duyar. te tam da bu ihtiya ondaki znel (seili) boyuta iaret eder. te yandan,

110 yaplan btn znel tercihler verilmilikler arasndan yaplyordur. Seimler, ancak, kendilerine ncel verilmilikler arasndan yaplabilir. O hlde, nesnel (verili) olandaki zneli (seilmi i) ve znel (seili) olandaki nesneli (verilmii) grmezden gelmek meseleyi/ayrm basite indirgemek olurdu. Hlasa, kimlik znel ve nesnel boyutlarn diyalektik ilikisinin kavak noktasnda in edilir. imdiye dein kimlie dair pekok ey sylenmi ve birinci blmdeki kavramsal tartma ile birlikte dnldnde kimliin neliine dair sylenenlerle belli bir noktaya ulalm oldu. Son olarak baz tanmlara yer vererek bu blm sonlandrmak ve kimliin nasl olutuuna dair bir sonraki blme gemek yerinde olabilir. 2.7. Kimlik Neliine Dair Son Birka Sz Kimlik, gndelik hayata uyumu kolaylatran bir sosyal evre, bilisel harita sunar insana (Bostanc, 2005: 54). Kimlik, insanlarn anlam ve tecrbe kaynadr (Castells, 2006: 12); bir hayat ufkudur; kendi hayatmz in etmek zere erkekler, kadnlar, felsefeciler, romanclar, Trkler, Krtler vb. olmak iin- kullandmz yklemlerimizdir. Kimlik, tekilerle ilikiyi mmkn klan, gndelik hayatn olaanl iinde baz seimler yapmaya yardmc olan ve insana g veren (Vatanda, 2003: 242); neyin iyi, neyin kt olduunu tanmlama frsat sunan (Taylor, 2001: 30), zevklerimize, arzularmza, kanlarmza ve umutlarmza anlam kazandran art alan salayan (Taylor, 2005: 48) bir hayat ufkudur. O, dnyaya frlatlmlmzdan kaynakl ontolojik yalnzlmza bir zmdr: gvenli bir snak, bir tutamak noktasdr.32
32

Ayn anda pek ok kimlie sahip olmakla dnyada sallantl, korkulu bir kprde yrr gibiliimize kar tutunacak bir ey de bulmu oluruz. Tutunacak bir ey olmad m, der Yusuf Atlgan, insan yuvarlanr. Tramvaylardaki tutamaklar gibi. Uzanr tutunurlar. Kimi zenginliine tutunur; kimi mdrlne; kimi iine, sanatna. ocuklarna tutunanlar vardr. Herkes kendi tutamann en iyi, en yksek olduuna inanr. Glnln fark etmez (2008: 152). nemli olan tutunacak bir ey bulmaktr; nk dnya kendisine kar kuku ve gvensizlik beslediimiz, sallantl ve korkulu yrylerimizin iinde vukua geldii tekinsizliktir. Octavio Pazn szleriyle ifade etmek gerekirse, [d]nyaya kar beslediimiz kukuyu ve gvensizlii, kemize ve iimize ekilmekle gsteririz. Bu, igdsel dzeyde, dnyay korkulacak bir yer olarak grdmz gereini belgeler (1997: 24). Meksika insann anlatan bu cmlelerde insana dair ontolojik bir gerek dile gelir. nsan, iindeki kuku ve gvensizlik nedeni ile kavuuna (ailesine, klanna, cemaatine, ulusuna) ekilir, kendisine snlacak/tutunulacak bir liman arar. nsan, ancak toplu hlde yaayarak, bir toplulua ait olarak, olabildiince/elden geldiince/gcnn yettiince korkularn yenmeye alr. O hlde,

111

Kimlik, gven verici olduu kadar, harekete geiricidir; bir yn devamlla/ayn kalmaya yaslanrken, dier yn dnmle malldr. O, znel ve nesnel zelliklerin kendisinde meczedildii btnselliktir (Bilgin, 1994: 53-4). Kimliin harekete geiricilii her kim isek o olmaya direnmenin temsili olmasndandr. Kimlik, bu adan, bir ryadr: zgrln geriletilmesine, nesnelemeye, klelemeye direnmenin tasarmdr. te yandan, kimlik, bir kbustur. Her trl sosyalliin homojenletirme, standartlatrma talebi birey iin kimlii bir kbusa dntrr. Ayrca, bir kimlikler anda yaayan insanlk kolektif kimlik taleplerinin neden olduu atmalar, savalar nedeni ile bir kbusun iine srklenmek zorunda kalabilmektedirler. Kimlik, dnmsel bir farkndal gereksinir. Dnmsellik, bireysel ve kolektif sreklilikleri mmkn klar (Giddens, 2002: 53). Kimlikteki sreklilik unsuru bellein gemi-imdi-gelecek arasnda kurduu zamansallkta temellenir. Bellek kendi zamansallnda kendini anlat ile da vurur. Her birimiz hikyelerimizden ibaretizdir. Kimliimiz hikyelerimizdir. Kimlikler, asla btnletirilmi deildir ve imdilerde artan nispette paral ve yarlm lardr; asla tekil deildirler, ouldurlar, sklkla i ie geen ve atan farkl sylem, pratik ve konumlarn iinden doru oul olarak in edilmilerdir (Hall, 1996: 4). Kimliklerin tekil deil, oul oluu bireylerin ayn anda birden fazla kimlie sahip olmalar ile ilgilidir. Bir birey, erkektir, Japondur, mslmandr, arkldr, Marksisttir vb. Her birinin biraradalndan mteekkil bir terkiptir.33

topluluk oluturmann ya da bir kimlie aidiyetin temelinde en azndan bir neden olarak insann ontolojik yalnzlnn yol at temel kayglarn yattn syleyebiliriz. Yalnzz der, Paz, [k]ayglarmzn kayna olan yalnzlmz, anamzn koruyuculuundan yoksun brakldmz ve u yabanc ve dman dnyaya dtmz gn balar. Evet, dtk. Bu d ya da onun bilgisi ve bilinci- bize sululuk duygusu veriyor. Neyin sululuu? Ad konmam bir su: Domu olmak! (1997: 84). 33 Her birimiz bir terkibiz; [h]er terkip gibi bir nispetten bir nispet bir kez deiti mi (Tanpnar, 2005a: 146), ortada, benliimizin/kimliimizin mevcut hliyle kalamayaca bir terkip.

112 Bireysel edimlerimiz kadar, sosyal egemenlik biimleri de kimliin kuruluunda belirleyicidir. Kimlik, bir adan etkileimlerimizin rndr; teki adan ise yukardan dayatlmtr. Yasa, siyasal erk kimliklerimiz zerinde belirleyici bir etkendir. Global g ilikilerini de bu meyanda anmak nemlidir. Hall, bu iki ynll nedeniyle kimlii bir diki noktasna benzetir. Kimlik, bir yandan, bizi tikel sylemlerin sosyal zneleri olarak anlatmaya ve selamlamaya alan sylem ve pratikler arasndaki bir buluma/diki noktasdr; te yandan, znellikleri reten sreler, bizi zerinde konuulabilir zneler olarak in eden sreler arasndaki buluma/diki noktasdr. Bu ynyle, kimlik, bizi sylemsel pratikleri in eden zne konumlarna balayan bir buluma/diki noktasdr. Kimlikler, sylem ak na znenin baarl bir biimde eklemleniinin, ilitiriliinin ya da zincirleni inin sonucu olarak vardrlar (Hall, 1996: 5-6). zcesi, kimlik sylemsel olarak retilir ve her bir zne yasaya tbidir. Ondan yasadan- ne ncedir ne de onun dndadr (Hall, 1996: 14). Son olarak, oka tekrar edildii haliyle kimlik bir ze deil sree iaret eder. Tarihsellii, zamansall iinde kimlik bir olutur; hayat boyu sren bir olutur; dolaysyla, bir anlamda henz olmayan btnlkszlk (tamamlanmamlk) anlamnda- bir eydir. Peki bu oluun temel dinamikleri nelerdir? Artk bir sonraki blme bu soru ile gei yaplabilir.

NC BLM KMLKN MODERN NI

I. PSKOLOJK YAKLAIMLAR Kii kendini bilebilir mi, biz kendimizi bilir miyiz? Hakkmzda kimin ehadeti makbuldr. Kendimizin mi? Bir bakasnn m? Kim bilir, kim diyebilir ki kendi kendimiz hakkndaki ilmimiz nerede biter, cehlimiz nerde balar? Ve bakalarnn cehli nerde biter, ilmi nerde balar? (Hisar, 1996: 124). Kendimize dair ilmimizin de, cehlimizin de snrlar belirsizdir. Kendimize dair ilmimiz ne denli sonsuzsa, cehlimiz de o denli sonsuzdur. Tpk bakalarnn kendilerine ve bize dair ilim ve cehilleri gibi. Eer kimlik zamann akndan mnezzeh, zaman d bir sabite, bir devinimsizlik olsayd ona dair ilmin ve cehlin bir snr olabilirdi. Kimlik, mevcudiyetini harekete, eyleme borlu olan insann asli yklemlerinden biri olduu iin, zamann akna tbilii esasnda bir ze deil olua istinaden analiz edilmelidir. Bundan nceki iki blmde kimliin kimlii soruturuldu. Kavramn etimolojik kkeninden balayarak, kimlie yklenen farkl anlamlar disipliner ilgiler esasnda ele alnd; baz kavramlar kimlikle ilikileri mnasebeti ile tartmaya dhil edildi; kimlik nedir? sorusuna baz temel noktalarn alt izilmek suretiyle cevap arand. Bu blmde ise kimliin zerindeki bilinmezlik peesini, onu baka bir adan olua tbilik- ele alarak kaldrmak hedeflenmektedir. Olua tbilik, kimliin hem bireysel hem de kolektif dzeylerine mndemitir -ayn ekilde bireysel ve kolektif dzeyler arasndaki kopmaz baa da. Bir insan tekinin, tekil bireyin kimlik edinimi kadar, bir kolektivitenin de kimlik edinimi beeri zamana iredir. Bireyi bir kendinde-ey, tekilerle ilikisiz bir monad olarak ele almann anlamszl bizi mecburen her daim birlikte-varlk

114 olarak insana gtrr. ster bireyden, isterse kolektif bir zneden bahsediliyor olsun, ontolojik bir gereklik olarak insann birlikte-varlk oluunu her an gznnde bulundurmak gerekir. Bylesi bir gereklilikle ancak bundan sonra tartlacaklara bir temel salanabilir. Bu blmn ayr tartma nesnesi var. ncelikle Freudun baz temel kavramlarndan hareketle benlik tasavvurunu ele almak; sonrasnda, Freud, Piaget, Erikson ve Kohlbergin geli im teorilerini karlatrmal olarak ele almak; son olaraksa, benlik/kimlik ediniminin daha sosyolojik boyutlarn serimlemek zere sembolik etkileimci teoriye zellikle Mead ve Goffmana- bavurmak. 3.1.1. Freud, Bilind ve Benlik Yirminci yzyln hemen ncesi (1880 ve 1890lar) entelektel ortamna hkim olan tartma nesneleri bir dizi radikal deiimi beraberinde getirmitir. Bilin sorunu ve bilindnn roln konu edinen yeni ilgi alanlarn belki de en temel ve dierlerinin anahtar olan yeni ilgi alanlar olarak kaydetmek gerekir. Bilindnn bir tartma nesnesi addedilerek arlkl olarak ele alnmasnn salad katkyla aydnlanmann ve onun pozitivist yorumunun eletirisini de radikal deiimin eleri olarak kaydetmek gerekir. Bilin, yirminci yzyln hemen ncesine kadar zellikle felsefenin katksyla- neredeyse tmyle zihinle rten bir kavram olarak tanmlanm, bilinsiz bir zihnin (bilind nn) olabilecei dnlmemiti (Tura, 2008: 64). Yirminci yzyln hemen ncesindeki radikal dnm, esas itibariyle zihin ve bilin elemesinin reddinde temellenir. zellikle Bergsonu ve Freudu bu dnmn falleri olarak anmak gerekir. Bergson, Bilincin Dorudan Verileri stne Denemede yzeysel bir psiik hayatla, bilincin derinliklerinde varolan ve iinde derinlerde yaayan zn kendine ait mantn takip ettii bir hayat birbirinden ayrt etmeye alyordu. Ona gre, dlerin dnyas, bu derinlerdeki gize dair bir ipucu sunabilirdi. Bergsondan on yl sonra, Freud, Dlerin Yorumunda kaplarn dlerin hayatnn aabilece i

115 bilind gdlenime dair bir teori gelitirir (Huges; 1985: 58). Freud, bilinsiz/bilind gdlenimden bahsettiinde, filozoflarn Descartesn etkisinde kalarak Nietzscheye gelene dein bilinle zihni zdeletiren grlerinin yaygnl nedeni ile cidd bir aknla neden olur (Tura, 2008: 64). Dilthey, Croce, Sorel, Pareto ve yeni yzyln ilk yirmi ylnn nemli romanclar Alain Fournier, Proust ve Thomas Mann- da dnceleri ile bu yeni ilgi alanna ynelik tartmalara katk salam lardr. Yirminci yzyln hemen ncesine ve ilk yllarna hkim olan, ad geen dnr ve romanclarla belirginleen entelektel ortamn ne kan ortak kayglarn Hughese atfen u ekilde sralamak mmkn: sosyal dncenin ekseni, grnen ve nesnel olarak dorulanabilir olandan, sadece ksmen bilinli olan henz aklanmam gdlenim alanna kayacaktr. znelliin ne kt sz konusu retilerde d gereklik yerini psikolojik srelere brakacaktr. Bylece gerekte var olan, d dnyada gzlemlenebilen ey artk en nemli addedilme zelliini yitirecektir. D dnyada gzlemlenebilir olana verilen nem yerini bilind na brakacaktr. yle ki, bilind dzeyde hasseler vastasyla alglananlar, artk, bilimselliin aklc kldklarndan ok daha ilgi ekici bulunacaktr. Bunun anlam kabaca udur: zihin artk pozitivist metodun tahakkmnden azadedir: tasarmlamakta, hayal etmekte ve yaratmakta zgrdr (Hughes; 1985: 60). Bir baka ifade ile, tasarmn/muhayyilenin/yaratmn odak noktas salt dsal gzlemle snrl deildir artk bilind sreler de sz konusu etkinliklerde arlkl odak noktas hline gelecektir. Bilindnn, grnen ve nesnel olarak dorulanabilir olann yerini alnn Freudun teorisindeki basknlna ynelik bu alma iindeki ilginin ardnda bireyin sosyallemesine [sosyal bireye] ve sosyal kurumlara ilikin bir karmda bulunmann muhtemel yollar zerinde bir fikir gelitirebilme amac yatmaktadr. Bireyin benliinin/kimliinin in kadar kolektif olann ortaya k ve benlii/kimlii de Freuda atfen zerinde dnlmesi gereken nemli tartma nesneleridir.

116 Birey ve toplum arasndaki ilikinin Freudun teorisinde yer al biimi, benliin innda esas itibariyle ocuun doumundan sonraki ilk yllar zerinde younlalmas zaruretininin zerinde durur. Freud iin, []ocuklukta, zellikle de ocukluun ilk yllarnda edinilmi izlenimlerin bir insann hayatnn tm ileriki yllar iin nasl da olaand bir neme sahip olduunun (1996: 43) dorulanmas vazgeilmez nemdedir. Hayatn ilk evresi ounlukla sonradan unutulup gitse de bireyin geli iminde silinmez izler brakr (Freud, 2003: 96). Bu yzdendir ki; [i]nsan hep ilk aklarna dner durur (Freud, 1996: 43 vurgu yazara ait). Freudun btn gayreti kiisel-kolektif geliim srecine hayatn ilk evreleri esas olmak zere bilind eyi merkeze alarak k tutabilmektir. Bilindnn yetkin bir serimlenmesi bireyin sakl tarihinin, dolays ile benliinin tehirinin Freud iin tek mmkn yoludur. Bu yzden kiiliin psikografisini bize bir tek psikanaliz verebilir (Freud, 1996: 41). Kiiliin psikografisinin ortaya konmas amacyla ruhsal olgularda bilinli ve bilinsiz olann birbirinden ayrt edilmesi psikanalizin temel kouludur. Eer psikanalize bir nem atfedilecekse, bunun nedeni, bilin ve bilindn ayrt etme artn yerine getiriyor olmasdr. [P]sikanaliz ruhsal olgularn zn bilinte konumlandramaz; tam tersine bilinci, ruhsal olann dier niteliklerinin yan sra varolan ya da olmayan bir nitelii olarak grmek zorundadr (Freud, 2001: 75).1 Yani psieyi/ruhsal aygt sadece bilinten mteekkil addetmek psikanaliz iin kabul edilebilir deildir. Bilinlilik psiede bulunan yalnzca bir zelliktir ve onu tmyle nitelemeye yetmez (Freud, 2002b: 170). Eer btn ruhsal eylemleri bilince mndemi addetseydik, bir ok eylem bantsz ve anlalmaz kalrd mesel, dil srmeleri, okuma ve yazma yanl lar, yanl anmsama, kazalar, unutma, ryalar, hastalklarn baz semptomlar gibi.2 Oysa, bilind srelerin varlnnn kabul ile, hem pek ok eylemin ardnda sakl gizi aralamak hem de bilind srelerin
1

Bu tpk Nietzschenin ki gibi bir tersine evirmedir. Freudun hareket noktas, bilin deil, bilinddr. (Touraine, 2002b: 137). 2 Psikanalizin getirdii radikal yeniliin kkeninde bu trden ayrntlarla izler, iaretler, kk eyler, gzden kaan tuhaflklar- uramas yatar (Forrester: 2000: 144). Rortynin ifadeleriyle; Freud bize, toplum asndan gayesiz, gln ya da deersiz bulunan herhangi bir eyin bireyin kim olduu duygusunda, bireyin tm davranlarna vurulmu kr damgann anavatann bulma tarznda nasl da hayati bir e olabileceini gsterir (1995: 69).

117 bilinli sreler zerindeki etkilerini anlamak mmkn olabilir (Akvardar et al., 2000: 24). Bilin, kiinin belli bir anda farknda olduu eylerin tamamn kapsayan bir ruh durumudur (Budak, 2005: 132). Kiinin eyleri farketmesini salayansa en dorudan ve en kesin alglamadr (Freud, 2001: 75). Yani bilin, her halkrda ister dhil ister haric olsun-, alg ve alg krntlar ile balantldr (Leledakis, 2000: 163). Alg ve alg krntlarnn farkndalk kendinin farknda olma, etkin biimde farknda olma ve dnme, etkin ve uyank olma-3 anlamnda bilinci mmkn kl bilince dair bir baka nemli hususun kefedilmesini kolaylatrr. Her zaman ve her koulda ki inin her eyin farknda olmas mmkn deildir. Her eyin farknda olmak, her eye gc yetmek, her eyi kontrol etmek eer bilince atfedilebilecek zellikler olsayd bu ona bir kadir-i mutlaklk atfetmek olurdu. Onu zamandan ve mekndan mnezzeh klmak olurdu. Oysa bilin zamansal anlamda geicidir, anlktr, mekansal anlamda kstl ve dardr (Budak, 2005: 132). Bilinliliin geicilii onun karakteristik zelliidir. u anda bilincimde var olan bir kavram (ya da herhangi bir ruhsal e) bir sonraki an yok olabilir ve belli bir zaman aralndan sonra hasselerimizle yeni bir alglamann sonucu olarak deil de, bellekten, deimemi biimde tekrar var olabilir . Var olma, yok olma, tekrar var olma arasnda geen srede bu kavramn bilinte rtk olmasna karn aklmzda var olduunu varsayarz. Aklda var olan, bilinde rtktr (Freud, 2002b: 48). Bir fikrin rtk hle geiyor olmas onun baka bir zaman tekrar bilinli olma yeteneine sahip olduunu sylemektir. Bir fikrin bilind olduunu sylediimizde ise onu rtk ve yeniden bilinli olabilir ifadesiyle e anlaml hle getirmi oluruz (Freud, 2001: 76). Bu durumda bilind bir kavram, farknda olmadmz ama yine de baka kantlar ya da iaretlerden dolay varlklarn kabul etmeye hazr olduumuz bir kavramdr (Freud, 2002b: 48-9). Freud, sz konusu kantlarn ve iaretlerin peindedir. Cinsel drtlerle ilgisini bylesi bir iz srme olarak grmek gerekir.

Bilincin farkndalk anlamndaki kullanmna dair bknz. Williams, 2005: 389.

118 rtk olann yeniden bilinli hle gelebilme ihtimalinin olmas bilincin geiciliinin altn izmenin tesinde bir baka karm da mmkn klar. Freudun bilindna ularken k noktas bilin deildir. Bilincin bir alt kompartman deildir bilind. Aksine nce bilind kiplii vardr. Daha sonra bilinli duruma geli bir imkn olarak eklenmekte ya da eklenmemektedir. Bilin, her durumda ortada olmayp, bilind nn bana gelendir (Ricoeur, 2007: 114). Bilindnn bana gelen eyin kefi Freudun bilind kavramna bir baka yoldan eriimini de mmkn klar. Zihn dinamiklerin rol oynad deneyimler zerinde almak bilind kavramna ulamann bir mmkn yoludur. ster bilinli hle gelsinler isterse rtk olarak kalmaya devam etsinler, zihn hayat zerinde gl etkiler yaratan fikirlerin ya da srelerin olduunun kefi Freudun teorisi iin yeni bir imkn demekti. Bahsi geen trden fikirlerin rtk olarak kalmaya devam etmeleri, bilince kamamalar belirli bir gcn onlara kar koymas nedeni iledir. Bir tr direnle karlaan fikirler rtk olarak kalmaya yazgldr. Diren engeli, bilinli duruma gelme olgusunun bir ama, bir ihlal gibi temsil edilmesini dayatr; bilinli duruma gelmek demek, -den ieri girmek demektir; bilinsiz durumda olmak ise bilinten uzaklam olmaktr (Ricoeur, 2007: 114). Bu durumda direnci yle tanmlayabiliriz: bilin dzeyinde yer almas baka ihtiya ve fikirlerle ataca iin otomatik endie yaratacak olan zihinsel srelerin bastrma mekanizmas sayesinde bilin alannn dnda tutulmasn salayan bilinsiz bir psikolojik etkinliktir (Tura, 2008: 69). zcesi diren, bastrmaya yol aan ve srdren gtr. Bastrma ise fikirlerin bilince kmalarndan nceki duruma karlk gelir (Freud, 2001: 76); igdy temsil eden dncenin bilinli hle gelmesini engellemeye dnk ona son verme ya da yok etme deil (Freud, 2002b: 163) bilind bir etkinliktir. Bu durumda Freudun bilind kavramn bastrma teorisinden elde ettii sylenebilir. Bastrlm olan, bilindnn prototipidir (Freud, 2001: 76); ama bastrlan bilind olan her eyi iermez. Bilindnn daha geni bir alan vardr: bastrlm olan bilind nn bir blmdr (Freud, 2002b: 163). Bilindnda herhangi bir nedenle bastrlm olan fikirler, insann iine doduu ya da iinde yaad toplum

119 iin kabul edilemezdir. Tam da bu yzden kaygya neden olacaklar iin bastrlrlar. Freud iin bastrmann muhatab ncelikle cinsel fikirlerdir. 4 Bilindnn anlalmasn bir analoji yardm ile kolaylatrabiliriz: nsanlar olarak iimizde, onu doyuruncaya kadar asla durup dinlenmeyecek, srekli ilgi isteyen ve barp aran bir bebek tarz. Srekli bir eyler talep eden, yannda olunmasn isteyen kendisi iin yaanmasn bekleyen ve btn hayatn kendisi iin olduunu vehmeden bir bebek. Eer btn bir hayat onun taleplerinin yerine getirilmesi biiminde yaanacak olsayd yaamak imknszlard. Tam da bu yzden iimizdeki bebein talepleri, arzular bastrlr. Ancak, ne kadar bastrmaya maruz kalrsa kalsn, o, taleplerini yinelemeye devam eder. Hayat iimizdeki ocuun talepleri ile gerekler arasndaki gerilimlerin salnmlarnn bir toplamdr (Craib, 2004: 42). Freud, biri rtk ve bilince kabilecek olan, dieri ise bastrlm ve kendiliinden/dorudan doruya bilince kamayacak olan olmak zere iki farkl bilindn birbirinden ayrt ediyor. lki bilinncesidir. rtk olup da dinamik adan deil, sadece tanm olarak bilind olandr bilinncesi. Bilind ise dinamik adan bilinsizce bastrlm olanla snrlandrlr. Bu durumda elimizde farkl terim var: bilin, bilinncesi ve bilind. Bu kavram Freudun birinci toporafyasnn elerini oluturur. Bilinncesi bilince, bilindndan ok daha yakndr. Ne var ki, nbilin sistem Bnin [bilincin] zelliklerini paylatndan merkez ayrm bilin ve bilind arasndadr (Leledakis, 2000: 162). Freud, bilin ve bilind arasnda yapt ayrmn psikanalizin gelimesiyle birlikte yeterli olmaktan kmas nedeni ile yeni bir toporafik model nerecektir: ben [ego], id ve stben [sperego]. Aralarnda ki inin psiik aygtnn bltrld ve birbirleriyle rabtal imparatorluk, lke, eyalet (Freud, 2002: 100). Yeni bir toporafik modelin ortaya konmas ncekinin hkmnn tmyle geersiz klnd anlamna gelmez. Ama yine de Freud, temel bir tercih deiikli i yapmaktadr: dinamik bir psie teorisi gelitirmek ynndeki abalar terk ederek

Klein bastrlm olan sadece cinsel fikirlerle snrlamaz; saldrgan ve haset dolu olan fikirler de toplum ve kltr iinde yayor olmaktan tr bastrlr (Craib, 2004: 42).

120 btn gayretini psi ik fallerin teoriletirilmesine vermektedir5 (Leledakis, 2000: 180). Freud, bylece, birinci toporafik modeldeki kazanmlarn ikincisine devrederek bilind nn temel zelliklerini de belirginletirmi olur. Ben, id ve stben: psienin kompartman. Ben, her bireyde ruhsal olgularn birbirine bal ve manidar rgtlenmesinin kavramsallatrlm hlidir. Bilin bu bene baldr, devingenlie, yani uyarlmalarn d dnyaya boaltlmasna o egemendir; btn ksmi sreler zerinde denetimi yrten, geceleri uyuyan, ama dlerin sansrn de elinde tutan ruhsal yap odur (Freud, 2001: 79). Bastrmann kkeninde de ben vardr. Bastrlan, ben iin, onun ortasna yerlemi bir yabanc lkedir (Freud, 2002a: 83). Benle bastrlm olan arasndaki kartl dikkate alarak sylenirse, bilind bastrlm olanla zde deildir. Her bastrlm olan bilind olsa da; bilind sadece bastrlm olandan ibaret addedilemez. Benin bir blm de ki bu kesinlikle olduka nemli bir blmdr- bilinddr. Ve bene ait olan bu bilind e, bilinncesi gibi rtk deildir. Burada Freud nc ve bastrlmam bir bilindna dikkatimizi ekiyor. Eer bu tr bir bilind varsaymn dikkate almak zorunda isek, bilindna dair nceki varsaymlarn anlamlarn yitirme tehlikesi ortaya kar (Freud, 2001: 79).6 Bir baka biimde

Birinci toporafik modelin terkinin nedenleri iin ayrca bknz. Tura, 2007a. Freudun bilindn farkl anlamlara gelecek ekilde kullanmas bilindna dair bir belirsizlie neden oluyor gibidir. Sz konusu belirsizlii gidermek adna farkl kullanmlar deifre etmek ve aralarndaki fark belirginletirmek ie yarayabilir. Bilinncesi ve bilind arasnda yaplan ayrm aklda tutmak kaydyla sfat olarak bilind ile isim olarak bilind ayrm belirsizliin giderilmesine vesile klnabilir. Sfat olarak bilind baz zihn srelere iaret eder, isim olarak bilind ise zihnin bir blmne karlk gelmek zere kullanlr. Bu ikincisi Freudun toporafik modelleri iinde anlam kazanr. Bilind ile ilgili ikinci glk ise udur: Bu kavram ounlukla bastrlm veya sansr mekanizmasndan geerek bilince ulaamam zihinsel sreleri ifade eder. Buna karlk hem sansr (censure) hem bastrma (refoulement) hem de dier savunma mekanizmalarnn (mcanismes de dfense) bilind zihinsel sreler olduu kabul edilir. Hlbuki bunlar bastrma yoluyla kurulmamlardr (Tura, 2008: 66). Sansr, bastrma ya da savunma mekanizmalar birer zihn sre olarak bastrma ve benzeri zihinsel ilevleri yerine getiren, bylece bastrlm zihinsel sreci oluturan mekanizmalardr (Tura, 2008: 66). Yani daha nce de belirtildii zere bilind sadece bastrlm olandan sfat olarak- ibaret deildir. Bastrma ilevini yerine getiren zihn sreler de bilindna isim olarak- dhil edilirler. sim olarak bilind bastrlmam- zihn sreleri ifade etmek ve onlar sfat olarak bilindndan ayrmak iin Tura bilinsiz kavramn neriyor. Bu durumda bilind, bilinsiz zihn srelerin psikanaliz veya psikanaliz ynelimli terapi srecinde aydnlatlmaya allan zel (bastrlm) altkmesini oluturur.
6

121 sylemek gerekirse, benin de pekl bilind olabileceinin kefedilmesi ile bilin ve bilind arasndaki ayrm belirgin bir biimde mulaklar. Bu mulaklk idin ve speregonun analize dhil edilmesi ile birlikte daha da artar. Ancak, nce bilin ve bilind arasndaki ilikinin bir baka ynne daha bakmak gerekiyor. Bildiimiz her ey kanlmaz bir biimde bilinle rabtaldr. Bilindn da onu ancak bilinli hale getirmek suretiyle renebiliriz (Freud, 2001: 81). Peki bu nasl mmkn olabilir? Ya da bir eyi bilinli hle getirmekten kast nedir? Bir eyi bilinli hle getirmekten kastn ne olduunu anlamak iin toporafik modeldeki sistemleri birbirleri arasnda geiler olan fazlar gibi dnebiliriz. Birinci fazda yer alan ruhsal eylem, bilindna ait durumdadr. Bilin alanna geebilmesi ancak bu iki faz arasnda yer alan bir test/sansr sistemini amasna baldr (Akvardar et al., 2000: 28). Eer bilind ruhsal eylemin sz konusu sansr amasna izin verilmemise, bilin alanna kabul edilmemi ve bastrlmtr. Bu ruhsal etkinlik bilindnda kalmaya devam etmek zorundadr. Sansr aabilenler ikinci faza gemitir ve bilin sistemine aittir (Akvardar et al., 2000: 29). yleyse, bir eyin bilinli hle getirilmesi ile bilind eylemin bir sansr sistemini aarak bilin fazna gemesi kastedilmektedir.7 Bilind ve bilin fazlar arasndaki gei lilik sansrn almas- bir aracya ihtiya duyar. Bilind ancak temsilcilerin aracl ile eer ben buna msade ederse- sansr aabilir. Burada temsilciler neye iaret etmektedir? Szel ifadeler ya da an krntlar temsilcileri oluturur. O hlde, bilinle bilind fazlar arasndaki geililik szel ifadeler ya da an krntlarnn aracl ile mmkn hle gelmektedir. Szel ifadelerin ve an krntlarnn kayna ise algdr (Lekedakis,

Son olarak, Freudun ikinci toporafik modelini birinciye tercih ediinin ardnda bilindnn kullanmlar arasndaki belirsizliin giderilmesi dncesinin de belirleyici olduunu belirtmek gerekir. 7 Bir eyin bilinli hle getirilmesi/bilindnn bilince tanmas ile Platonun idealarn arm yoluyla hatrlanmas, unutulmu/gizli kalm olann hatrlanmas arasnda bir benzerlik kurulabilir. Freudun bilindn bilince karmaya alrken kulland ynetimin serbest arm bilinli bir ama gzetmeksizin aklna geleni syleme (Freud, 2003: 105)- oluu da sz konusu benzerliin bir gstergesidir.

122 2000: 164). Bilince kabilenler yalnzca bir zamanlar bilinli alglanm olanlardr ve ieriden doup da bilinli olmak isteyen (duygular dnda) her ey, nce d alglamalara dnmek zorundadr. Bu da an izleri araclyla mmkn olabilir (Freud, 2001: 82). Bilinle bilind arasndaki bahsedilen geililik daha nce de vurguland zere aslnda benin sadece bilinle deil ayn zamanda bilind ile de ilikili olduunun bir gstergesidir. Bene pekl bilindlk da atfedilebilir. Ben, id ve stbenden mteekkil ikinci toporafyann eleri arasndaki ilikiye dnecek olursak; ben, alg sisteminden yola kan ve bilinncesi olarak ie balayan eye verilen addr. Bu enin iine uzand ve bilindym gibi i gren psienin dier ksm ise iddir. Kiiliimizin iine girilmez, karanlk blmdr id, kaos dediimiz kaynayan bir kazandr (Freud, 2002a: 101); ifade bulmak iin srekli kprdayan kiiliksiz, ilkel duygularn karmakark bir cehennemi ve dinamik olarak bastrlm bir malzemedir (Badcocktan akt. Craib, 2004: 59). d, bilinli, sosyal bireyi oluturan biimlerden ve ilkelerden zgrdr. Onda zamann ak ile uyumlu hibir ey yoktur (Freud, 2002a: 101). Ne zaman tarafndan etkilenir ne de elikiler onu rahatsz eder; hibir deer, hibir iyi ve kt, hibir ahlak bilmez. zsaknm amalamaz: tm abas haz ilkesi ile uyum iinde igdlerin gereksinimlerinin doyumu iindir (Marcuse, 1998: 42). Bu noktada birey Freud iin ruhsal bir idden ibarettir. Bilinmez ve bilinsizdir.8 din yzeyinde ise alg sistemi evresinde olumu bir ben oturmaktadr. Bu sistem, d

Kavram metin ierisinde ilerledike kendiliinden daha ak bir anlama kavuacak. Ancak ksaca kavramn szlkte gedii biimiyle bir tarifi yaplabilir: Psikanalizde idin temel alma ilkesi. Cinsellik, alk, susuzluk gibi igdsel veya libidinal drtlerimize annda doyum aramaya, ac verici durumlardan kanmaya gdleyen ruhsal g. Freud, bu ihtiyalar giderilmedii zaman gerilimin ortaya ktn ve bu gerilimin giderilmesinin haz verici olduunu syler. Hatta kendi iinde haz verici olmayan bir gerilimin (rnein ar korkunun) ortadan kalkmasnn bile haz verici olduu sylenir. ocuklukta bu, hangi yolla olursa olsun, dorudan ve hemen doyum anlamna gelir, ancak egonun glenmesiyle ve gereklik ilkesinin devreye girmesiyle birlikte ocuk bir tr doyum araylarn ertelemeye, gereklie ve amaca uygun doyum nesneleri aramaya balar (Budak, 2005: 356). Haz ilkesinin karsnda ise gereklik ilkesi yer alr. Gereklik ilkesi, ksaca, igdsel arzular doyurmay hedefleyen haz ilkesinin normalde d dnyann artlarna ve gereklerine uygun bir kalba dklmesidir (Budak, 2005: 323). 8 d, temel olarak bilinddr. Ancak tmyle bilind olduu da iddia edilemez. Zira orada ne olup bittiinin farknda olunmasa da, buradaki yansmalar fark edilecektir. Belirli bir drtnn, rnein hayvans cinselliin herkes farkndadr. Onun ilevi hususunda kimse mtereddit deildir. Bu ynyle, id, dhil enerjiyi d dnyaya doru inatla iten ve nnda doyum talep eden karmakark bir enerji deposudur (Craib, 2004: 60).

123 dnyaya dnktr ve alnan izlenimleri iletmektedir. Psienin hasse ile ilgili organ olan ben sadece darnn deil, ierinin ruhsal hayatn- izlenimlerini de alglar (Freud, 2002a: 103). Ben, idin tamamn rtmez. Sadece alg sisteminin benin yzeyini oluturduu blgeyi kapatr. Ben, idden keskin snrlarla ayrlmamtr, alt ksm onunla kaynar (Freud, 2001: 85). Ben ve id birbirinden keskin snrlarla ayrlm deildir; aksine tmyle olmasa da ksmen i iedirler. Bastrlm olan idle kaynar ve benle ilikisini id araclyla kurar. Ayrm belirginletiren izgiler sadece yzey tabakasnda yer alr. Alg-bilin dzeyinden ieri doru gidildike snrlar belirsizleir. Haz ilkesini gereklik ilkesine dntrme abas benle ilgili bir abadr. D dnyann etkileri ben tarafndan ide aktarlr ve haz ilkesi gereklik ilkesine dntrlmek istenir. Drt idde nasl bir role sahipse, alglama da ben iin ayn ileve sahiptir. Ben, zamanla arasndaki tanmlanmas g balanty alg yardmyla kurar (Freud, 2002a:103), tutkular ieren idin aksine, akl ve saduyu olarak adlandrlabilecek eyleri temsil eder (Freud, 2001: 86). Bir anlamda devingenliin kontrolnn bende olduu burada belirtilmelidir. Eer aksi gerekleseydi, yani idin igdsel istekleri ftursuzca karlanm olsayd -yani ben olmasayd- ihtiyatszca gelip daha gl olan d glere arparak krlrd (Freud, 2002a: 103). Bir bakma, ben idin niyetlerinin gerekletiricisidir. Benin bu niyetlerin gereklemesine uygun koullar bulmay baararak iini en mkemmel biimde yapmas gerekir. te yandan ben, dinamik bakmdan gsz oluunu ancak idden ald enerjiyle kapatr (Freud, 2002a: 104). Bir analoji ile anlatmak gerekirse; benin idle balants binicinin atyla olan balantsna benzetilebilir. At hareket etmek iin gerekli enerjiyi salar, biniciyse, varlacak hedefi semek ve kuvvetli hayvann hareketlerini ynetmek ayrcalna sahiptir (Freud, 2002a: 104-5). Fakat unu da unutmamak gerekir: biniciyle at arasndaki ba her zaman ideal koullarda seyretmez. Binici sk sk atnn onu gtrmek istedii yere igdsel isteklerin karlanmas- srklenmek zorunda kalabilir (Freud, 2002a:105). kinci toporafyann eleri arasndaki ban serimlenmesinin bir sonraki aya ben ile stben arasndaki ilikidir. Ben, idin alglama sisteminin etkisiyle deimi blm olmann tesinde anlamlara sahiptir. laveten beni sadece dsal

124 dnyann psiedeki temsilcisi olarak grmek de yeterli deildir.9 Bene dair gereklik grndnden daha da karmaktr. Bu karmaklk benin kendi iinde ayrtrlma zorunluluu ile ilgilidir. Bu ayrtrmann sonucunda ben idealine/stbene ulalr. Benin bu paras stben- bilinden daha ok bilind ile rabtaldr (Freud, 2001: 89). stben ile ben arasndaki ban analizi iin, gelinen noktada, nesne yatrm ve zdeleme srelerine bakmak yerinde olur. Nesne yatrm/nesne yk ruhsal enerjinin (libido), kiinin kendi dndaki nesnelere (rnein kiilere, hedeflere, fikirlere veya etkinliklere) yklenmesi (Budak, 2005: 528) olarak tanmlanrken; zdeleme/zdeim/kimlik edinme ise dipus kompleksinin zlmesi ile birlikte, ocuun ayn cinsten ebeveynin zelliklerini, inanlarn, tutumlarn, deer yarglarn ve davranlarn benimseme sreci (Budak, 2005: 572) olarak

Benin varl dhil taleple haric gereklik arasnda arabuluculuk yapma gerekliliinden ortaya kar. Bu ynyle ben bir uyum ve denge unsurudur. Dengeyi salamak ise her zaman mmkn deildir. Savunma mekanizmalar bahsedilen anlamda bir dengenin salanmas iin benin rettii aralardr. Ben/ego ideali kavramn Freud farkl anlamlara gelecek ekilde kullanyor. Yazdklarnn kronolojik sras takip edildiinde kavramn iki temel anlamda kullanld grlr. Narsizm zerinde Bir Giride kavram ocukluun narsistik mkemmeliyetinin ebeveynlere yanstlarak yeni bir biimde oluturulmas anlamnda kullanrken, sonraki metinlerde stben ile e anlamda kullanlr. (Bu farkl kullanmlara dair bknz. Tkel, 1998: 9). Craibin ben idealinden anlad ise biraz daha farkl. stbenin her zaman mutlaka cezalandrc olmayan bir parasdr ben ideali. stbenin daha ok cezalandrc olan paras ise vicdandr. Genellikle vicdan olumsuz, cezalandrc eyi temsil ederken, ben ideali olumlu, dllendirici eyi temsil eder. Ben ideali, daha ok egonun tehdidi altnda deil, baz niteliklere duyulan hayranlk ve arzu yoluyla uyum salamak istedii bir idealdir (Craib, 2004: 64). Bir grupla zdelemeyi salayan, grup liderinin yceltilmesi, ona balanma ve ideal olarak kabullenme bu tr bir rnektir. Identificationn doru bir evirisi zdeleme/zdeim olduu kadar kimlik-edinmedir de. Daha ok zdeleme tercih ediliyor olsa da kimlik-edinme biimindeki bir eviriyi de hep aklda tutmak gerekir. zdeleme ile ilgili en bata sylenmesi gereken bir baka ey de birincil zdeleme ile ikincil zdelemenin birbirinden ayrt edilmesi gerekliliidir. Burada daha ok ikincil zdeleme nesneletiriliyor. Birincil zdeleme, []ocuun, anne memesiyle beslendii ve memeyi kendisinden bir para olarak grd, yani kendisinden ayr btnlkler olarak bakalarnn henz farknda varmad oral evrede annesiyle kurduu zdeim. Bu zdeimin ortadan kalkmas, ocuun d gereklii ayrt etmeye zorland memeden kesme sreciyle birlikte balar (Budak, 2005: 145). kincil zdeleme ise; birincil zdeleme evresinin sonrasnda gerekleen ve rnein lm olan sevilen kiinin zelliklerini benimseyerek onu yaatmaya ynelik bilinsiz abalar gibi, savunma amacyla baka birisinin zelliklerini kendi benliine katmaktan oluan patolojik bir zdeim biimidir (Budak, 2005: 385). Her ne kadar asl ayrm birincil ve ikincil zdelemeler esasnda yaplyor olsa da Freudun bir nc tr zdelemeden daha bahsettiini de aklda tutmak gerekir. Daha ok eduyum/empati ile ilikili bir zdelemedir bu nc. Bu trden bir zdeleme ise, bir kiinin, kendisinde, cinsel drtlerinin nesnesi olmayan bir kiiyle ortak bir zellik kefettii durumlarda gerekleebilir (Freuddan aktaran Ricoeur, 2007: 197).

125 tanmlanr.11 zdeleme, Benin yabanc bir Benin kimliine girmesi, baka bir kiiye balanmann en eski, belki en nemli biimidir (Freud, 2002: 90).12 Balangta ben sadece nesnelere yatrm yapar. Fakat Oedipus kompleksinin devreye girmesi ile birlikte nesne yatrmlarnn yerini zdeleme alr. Bende nesne yatrmnn yerini zdelemenin almas ise karakterin/benliin/kimliin biimlendirilmesinde belirleyicidir.

11

zdelemeler verilen tanmdan da karlabilecei zere sadece anne-babann cinselliiyle balantl doal zelliklerle ya da sadece aile iindeki doal konumlarla anne ya da baba- ilikili deildir. [D]avran kalplarndan normlar ve kurallara, ok eitli kipleri kapsayan toplumsal zelliklerle de ilikilidir (Leledakis, 2000: 186). 12 Gndelik dilde zdeleme szc kullanldnda daha ok sosyal psikolojide kullanld anlama yakn basmakalp bir fikir aktarlyordur. Sosyal psikolojide kullanld hliyle A ve B gibi iki kiinin zdeleme ilikisiyle birbirine baland basit bir emadr kastedilen. Zaten bireysellemi olan A kiisi, zdeim yoluyla, tedricen Bye dnecektir. Dolaysyla, Ann, Bnin niteliklerini ald, Bye zdeletii sonucuna varyoruz (Nasio, 2006: 143). Oysa ki, psikanaliz zdeleme ilikisine ok farkl bir yorum getirir. Freud ve Lacann kavram ele al biimleri sosyal psikoloji esasl yaklamlarn gerek bir ykln temsil eder. Burada arlkl olarak Freudun kavram kullanma biimi ele alnacak; zira, kavrama yklenen anlam bu almann seyri asndan nem tayor. ki ayr bireyden birinin dierine dnmesi ile aralarnda kurulacak bir rabtaya ynelik bir vurgudan ziyade, Freudda zdeleim sadece tek bir bireyin psiik uzamnda vukua gelir. Yani en az iki kiiden mteekkil zneleraras bir uzamdan ziyade Freudun kastettii anlamda zdeleme sadece tek bir kiinin kafasnn iinde gerekleir. Bu durumda zdeleme bilind alana zg bir sre olarak yaltlr. Ve sz konusu bilind alanda iki bilind kertesi arasnda vuku bulur (Nasio, 2006: 144). Kabul edilen emada, her iki terimi, Ay ve Byi hem de birinin dierine dnm olgusunu muhafaza ediyoruz; ama bu emay bilind prizmas iinde dnyoruz, emay ve kendimizi bambaka bir yere, psiik alana yerletirerek emann temellerini ykyoruz (Nasio, 2006: 144). Sosyal psikolojide kullanld biimi ile zdelemedeki dnm olgusu Ann Bye dnmFreudda da muhafaza ediliyor. Buras nemli. Fakat zdelemenin vukua geldii uzam sz konusu olduunda Freud radikal bir yenilik getiriyor. zdelemeyi bilind bir uzamda bir isim olarak bilind- bilind bir etkinlik sfat olarak bilind- olarak gryor. Bu, phesiz, kkl bir fark ortaya koymaktr. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, zdeleme zneleraras uzamda bilinli bir etkinliin rn olarak deil, aksine bilind uzamda yine bilind bir etkinliin rn olarak vukua geliyor. Dolays ile Freud znelerarasln yerine psiizmalararasl koymu oluyor. Daha ak bir anlatmla: Freudcu psikanaliz tarafndan anlald ekliyle zdeim, duyularmz tarafndan dorudan alglanmayan, psiik aygtn kendi iinde ve alldk uzammzn dnda gerekletirilen bir dnm srecidir (Nasio, 2006: 145). Ann B hline geldii bir sre. A, Bnin bir yanna dnrken, A tarafndan gerekletirilen bilind sre. Freud geleneksel emay, onu psikolojik uzama ve boyutluluu da bilind uzama tayarak baka yere yerletirirken Lacan ayrca ifte bir ters evirme yapar: zdeim sadece bilind deildir, o sadece dourma (engendrement) demek deildir; ama bir de ve zellikle srecin yn tersine evrilir (Nasio, 2006: 147). Yani Freudun zdeleme modelinde A, B hline gelirken, Lacanda Ay yaratan Bdir: Ann elinden fallii alnmtr. O, Bnin bir yaratmdr artk. zdelemeye dair bu psikanalitik analizler zerinde daha ok sylenecek ey var. Ancak bu kadar ile yetinmek gerekiyor. Bu alma asndan esas nemli olan Freudun zdelemenin vukua geldii mekn zneleraras bir uzamdan psiizmalararas bir uzama kaydrmasdr. Sz konusu psiizmalararas ilikiden duyularmz dorudan haberdar deildir. Bu da nemli bir nokta olarak kaydedilmeli. Fakat geleneksel kullanm ile Ann B hline gelmesi olgusu da muhafaza edilir. Lacan ise, fallerin yerini deitirir; Adan fal olma hususiyetini alp, Bye devreder.

126 Nesne yatrmlarnn yerini zdelemenin almas srecini biraz daha ayrntlandrmak adna ncelikle u sylenmeli; erken ocukluk evresinde oral evrebu iki sreci birbirinden ayrabilmek pek de mmkn deildir. Ancak daha sonralar, nesne yatrmnn, erotik eilimleri gereksinim olarak hisseden idden yola kt tahmin edilebilir (Freud, 2001: 89). Nesne yatrm byk bir libido rezervuar olan idden kar. Balangta ok zayf olan ben nesne yatrmlarndan haberdar olduunda ya buna rza gsterecek ya da bastrma yoluyla da vurarak kendini savunacaktr. ocuun hayatnn erken evrelerinde her daim yannda olan sevgi nesnesini tm hayat boyunca yannda tutabilmesi mmkn deildir. Balangta annenin gidi geli leri ile bunu farkeden ocuk zamanla sevgi nesnesini tmden yitirme riski ile kar karya olduunun farkna varr. ocuk sevgi nesnesinden balangta bu annedir ya da en fazla ebeveyndir- ayrlmak zorunda kaldnda bununla ancak zdeleme nesnenin bende canl tutulmas- ile baedilebilir.13 Muhtemelen, byle bir zdeleme idin nesnelerini terk etmesi iin arttr (Freud, 2001: 90). Bu adan, bir tr gerilemedir zdeleme -yatrmn bene geri dn anlamnda bir gerileme. Bu noktada Ricoeurun sorusunu biz de yineleyelim: Peki ama bu nesne yitimi her zaman ve temel olarak gerileyici bir sre, narsizme doru bir dn mdr? (2007: 412). zdeleme srecini sadece nesne yitimiyle ilgili bir gerileme olarak grmektense, yaratc bir srecin, yani zdelemedeki ilerleme ile ilgili bir yapnn kurulmasnn balangc olarak grmek de pekl mmkndr (Ricoeur, 2004: 412). Oedipus karmaasnn terki, ebeveynlere yaplan youn libidinal yatrmlarn geri ekilmesi anlamnda zdelemeye, ilerleyen srete yeni zdelemelere kap aralamas ve bylece duraan yatrmlarn srekliliine yani benliin inna- salad katk nedeniyle sadece bir gerileme olarak bakmamak gerekir. Ben ile nesne yatrmlar ilikisini dnerek tekrar etmek gerekirse; ben, terk edilmi nesne yatrmlarnn bir izdmdr. Ayrca daha nce setii tm

13

Baz durumlarda nesne yatrm ile zdeleme ayn anda gerekleir, yani nesnenin terkinden nce bir karakter deiiminin gerekletii durumlar da sz konusudur. Bu durumda karakter deiimi nesne ilikisinden daha uzun yaayabilir ve bir anlamda onu muhafaza eder (Freud, 2001: 90).

127 nesnelerin bir tarihesi bende ierilir (Freud, 2001: 90).14 zdelemenin balad yerde kendilerine yatrm yaplan nesneler yitirilmektedir. Tersi bir ifade belki daha doru: zorunlu olarak nesne yatrmlarnn yitirilmesi zdelemenin balad yerdir. O hlde, zdeleme bir yitimin telafisi iin bavurulan zorunlu bilind etkinliktir. Byle sylemekle zdelemeye bir sorun zclk atfettiimiz dnlmemeli. Aksine zdeleme bir soruna verilen addr bir zmn bal deildir (Ricoeur, 2007: 410). Bir baka adan dnldnde, zdeleme, benin idi kontrol altna alma ve onunla ilikisini derinletirme yollarndan biridir. Ancak ben bunu yaparken byk lde idin deneyimlerine boyun emek zorunda kalabilir. Eer ben nesnenin zelliklerini stlenirse/onunla zdeleirse, ide kendisini bir sevgi nesnesi olarak sunar; idin kaybn bak, beni de sevebilirsin; ben de o nesneye benziyorum, diyerek gidermeye alr. Bu aba yoluyla nesne libidosu narsistik libidoya dnr. Narsistik libidoya dnm ise cinsel hedeflerin terki, cinsellikten syrlma ve dolaysyla bir tr yceltmeye de yol aar (Freud, 2001: 90). Bu, Freudun ikincil narsizm dedii eydir. Nesne libidosunun narsistik libidoya dnt, nesne yatrmlarnn yerini zdelemenin ald bu evrede, ayet zdelemeler ste kp, ok eitli, gl ve birbiri ile uzlamaz nitelikte olurlarsa bir ben paralanmasna ya da oul kiilie patolojik bir sonuca- neden olabilirler. Sonu bu kadar kt olmasa dahi, beni blen, fakat tmyle patolojik denemeyecek eitli zdelemeler arasndaki atmalar sorunu zlmeden kalr.

Dolaysyla, ben, doum-sonras hayatn bandan beri zaten var olan bir psie esi deildir; terkedilmi nesne yatrmlarnn bir izdm olarak ortaya kar. Klein, Freudun benin varoluuna dair bu yorumuna katlmaz. Kleine gre ben, doum-sonras hayatn bandan beri vardr. Henz gelimemi ve btnlkten yoksun olsa da vardr. Bu erken evrede bile baz nemli grevler stlenmitir (1999: 34). Benin stlendii asli grev lm ve ya am igdleri arasndaki kartlkta temellenir. Yaamn ortadan kalkaca dncesini Klein buna ilksel kayg diyor- ya da lm igds tarafndan yok edilme tehtidini da ynelten yaam igdsnn hizmetindeki bendir. Hatta beni harekete geiren bizatihi lm ve yaam igdleri arasndaki bu kartlk olsa gerektir. lm igdsne kar bu temel savunmay Freud organizma ile ilikilendirirken, Klein bunu benin asli ilevi olarak grr (1999: 34).

14

128 Nesne yatrmlarna zdeleme ile gsterilen diren nasl olursa olsun, ocukluun ilk evreleri karakter oluumu asndan nemlidir. Zira erken yalarda oluan etkiler genel ve kalcdr. Bu tespit bir kez daha bizi ben idealine bavurmak zorunda brakr. Zira, ben idealinin temelinde baba ile zdeleme bireyin ilk ve en nemli zdelemesi- yatmaktadr. Bu, btn nesne yatrmlarndan daha nce olan dolaysz bir zdelemedir; nesne yatrmlarnn bir sonucu deildir. Fakat, ilk cinsel evreye ait olan anne ve babaya ynelik nesne seimlerinin, normal sre iinde byle bir zdelemeyle sonulandklar ve bylece birincil zdelemeyi glendirdikleri sylenebilir (Freud, 2001: 91). Aslnda epeyce karmak ilikilerdir bunlar. Ve zlmeleri hi de kolay deil. Sz edilen karmaklk znde iki nedene dayaldr. Oedipal durumun keli karakteri ve bireyin yapsal ift-cinsiyetlilii. Kabalatrarak, ok da ayrntlandrmadan buradaki ana dnceyi yle zetlemek mmkn: Oedipus kompleksi ocukla ebeveynler arasndaki ili kide temellenir. ocuk Oedipus kompleksini aabilmek iin zdeimler kurar. Anne ya da babayla zdeleir. Erkek ocuk bir sevgi nesnesi olarak anneyle ilikisini srekli klabilmek iin, baba ile zdelemek zorunda kalr. Ancak, bu, onun anneyle ilikisinden dolay iftcinsiyeti tavrlar gelitirmesine neden olur. Ayn ekilde kz ocuk da Oedipus kompleksini anne ile zdeleerek aar. Mamafih, baba da onun iin nemli bir zdeim nesnesidir: zaman zaman erkeksi tavrlar sergileyerek baba ile zdelemek ister. ift-cinsiyet daha ok rekabet duygusu ile ilgilidir. Rakiplerin alt edilmesi iin dier cinsin davranlar zaman zaman kullanlr. phesiz, bu, ocuk iin skntl bir sretir. Atlatlmas ancak nesne yklerinin terkedilip nihayetinde kurulan zdelemeler anne-baba otoritesinin benin iine alnmas- ile ya da bir baka deyile Oedipus kompleksinin almas ile mmkndr (Freud, 2006: 307). Oedipus kompleksinin almas sonucu bir ben tortusu ortaya kar: stben ya da ben ideali. stben, ebeveyn dayatmasyla baarlm bir zdelemenin rndr (Freud, 2002a: 91). Bir baka ifade ile erkek ocuk annesine ynelttii cinsel arzularndan vazgeip babas ile zdeleme-kimlik kazanma- srecine girdiinde st Benin temelleri atlm olur (Tura, 2007a: 85-6). Bu, phesiz kolay olmamtr. Babann gcn devralarak baarldn dnrsek, stbende baba sembolik dzeyde epeyce gl

129 bir etkiye sahip olan figrdr. []stben babann karakterini korur ve Oedipus kompleksi ne kadar gl idiyse, otoritenin, dinsel eitimin, derslerin, okunanlarn vicdan ya da bilinsiz sululuk duygular halinde ben zerinde o kadar (Freud, 2001: 94) iddetli etkisi olur. Yukarda sylenenler iki nemli sonucu ak ederler. Biri biyolojik unsurla, dieri ise tarih unsurla ilgilidir. Biyolojik unsur ocukluk dneminde aresizlik ve bamlktr. Tarih olan ise, bastrlmas libido geliiminin gizlilik evresiyle kesilmesine, bylece cinsel hayatn iki zamanl balangcna bal olan Oedipus kompleksi gerei ile ilgilidir (Freud, 2001: 94). Oedipus kompleksinin yenilmesi stbenin balang noktasdr artk. Bu btn ileriki geliimlere kaynaklk eden bir eiktir (Freud, 2003: 128). Ebeveynin ocuk zerindeki etkisini kalclatran bir eik. Oedipus kompleksinin almasnn bir rn olarak ortaya kan -psienin bir baka esi- stben ya da ben ideali, insandaki ahlaksal ynelimlerin temsilcisidir (Freud, 2003: 132). Aradmz yce varlktr. dealdir. Ben bu ideale uymaya, ona benzemeye eilim gsterir (Freud, 2002a: 92). Henz ocukken tannr bu ideal varlk. nce ondan korkulur. Sonrasnda ise, o, benimsenir. Buradan hareketle stbenin iki tr olguyla koullandn sylemek mmkn hle gelir. Biri biyolojik ocuun uzun sre evebeynlerine tbi olmas-; dieri ise psikolojik Oedipus kompleksi- koullanmadr. Ad geen iki etken birbirine skca kenetlidir. (Freud, 2002a: 93). ocuun uzun sre ebeveynlerine tbi oluu, ebeveyn-ocuk arasndaki gerilimli ilikinin simgesi olarak Oedipus kompleksini stbenin mirascs klar. Bu yzden stben, idin en gl drtlerinin ve en nemli libido deiimlerinin temsilcisidir. Onun ynlendirmesiyle ben, Oedipus kompleksine egemen olmu ve ayn zamanda da ide tabi olmutur (Freud, 2001: 95). Ben, esas itibariyle d dnyann, gerekliin temsilcidir; stben ise i dnyann ya da idin. O hlde benle

Gizlilik evresi Oedipus kompleksinin almas ile balayan ve ergenlie kadar sren bir evredir. Kabaca alt ile oniki ya arasndaki evredir. Cinsel arzu ve itkilerin deta k uykusuna yatt bir evredir, gizlilik evresi (Budak, 2005: 331).

130 stben arasndaki atma gerek olanla ruhsal olan ya da d dnya ile i dnya arasndaki atmalarn bir temsili olsa gerektir.15 deal olan, arzulanan anne-babann hayallerine deil, onlarn

stbenlerinin hayallerine gre oluur. Bylece, ayn kapsamla dolmakla, gelenein kuaklar boyunca yaayabilmi deer yarglarnn temsilcisi hline gelmektedirler. nk, insanlk sadece imdiki zamanda yayor deildir; gemi rkn ve halklarn gelenei stbenin ideolojisinde yaamaya devam ediyordur (Freud, 2002: 94). Dolaysyla, stbenin kaynanda sadece ebeveynlerin deil onlarn da birer temsilcisi olduklar gelenekin bir ideal olarak yer ettiinin altn izmek gerekir.16 stbendeki babann rol ocuk bydke dier kii ya da kurumlar tarafndan devralnr. Bu, babaya ynelik zdelemelerin sonland anlamna gelmez. Ergenlik dneminde ve zellikle sonrasnda anne-baba hl nemli zdeleme figrleridir. Ancak ilve zdeleme nesneleri devreye girmitir artk.17 Okulda retmen en tipik rnektir. Ayn ekilde, bu evrede, din otorite bir vicdan duygusu olarak baba roln oynamaya balar. ocuk bydke retmenler ve dier otorite figrleri baba roln srdrmeye devam ederler, onlarn emir ve yasaklar ideal bende gl bir biimde varln srdrr ve vicdan olarak ahlak sansr uygular. Vicdann talepleri ile benin sahip olduu yetenekler arasndaki gerilim bir tr sululuk duygusu olarak alglanr. Toplumsal duygular da ayn ben idealine sahip olan bakalaryla zdelemeler temeline dayanr (Freud, 2001: 95).
Burada bir parantez ap esas itibariyle benin imdinin gcn, idin organik gemii, stbenin ise kltrel gemii temsil ettiini vurgulamak yerinde olur (Miller, 2008: 166). 16 Gelenek, burada, insan yapan, in eden alt-bireysel ve n-bireysel etmendir. Bir ideal olarak gelenein stbendeki tecessm evrenselin bireylerdeki ve onlarn zerindeki gcn ortaya serer. Bu sergileme modern kltrn en gl ideolojik savunmalarndan birinin temelini zayflatr zerk birey kavramnn (Marcuse, 1998: 58). 17 Ebeveynden kopu narsistik dneme bir tr geri dntr (Jacobson, 2004: 148). Bu evrede, sosyal, politik ya da dini gruplarla youn ilikiler kurulur. Ergen ocuk dnyay deitirecektir. Bu, dnyay grme (Weltanshauug) biimi ile dorudan ilgilidir. stben ebeveynden zerkleecek ve bir dnyay grme bilinci gelitirecektir. Bu dnemde ocuk sk sk kart eilimler arasnda gidip gelmeler, salnmlar yaar. Narsizme dn bu noktada ifadesini bulur. ocuk sahip olduu fikirler mutlakmasna sarlacak, ama ksa srede yenileri ile deitirecektir. Bu salnmlarn yerini daha duraan ve sreklilii olan deerlere brakmas kimlik duygusunun geliiminin bir ifadesidir aslnda. Bir baka biimde sylenirse, ergenliin sonlarnda g artk bene kayacaktr. Ben g kazancn id ve stbenin zerindeki giderek artan etkisiyle ortaya koyar (Jacobson, 2004: 154). stbenle ben arasndaki uyum kimliin sreklilii duygusu asndan hayati nemdedir.
15

131 Din, ahlak ve sosyal duygular insanda yce olan eyin bu ana ierikleri- ortak bir kkene sahiptir; bunlar trolu yoluyla baba-kompleksinden edinilmitir: Din ve ahlak kstlamalar Oedipus kompleksiyle baa klmasndan, sosyal duygular ise yeni kuaklarn yeleri arasnda kalm olan rekabetin almas zorunluluundan elde edinilir (Freud, 2001: 95-6). Baba ile yaanan ilikinin doasnn nemi burada bir kez daha ne kar. stben (vicdan), sululuk duygusu, ahlak, din, sosyal duygular ve sanat vb.nin ardnda hep baba ile yaanan deneyim ve onun sonular vardr. Haz ilkesinin yerini gereklik ilkesine brakmasn da baba-ocuk ya da ebeveyn-ocuk ilikisi esasnda ele almak gerekir. Bu iki ilke zelinde de yine aslnda karmza Oedipus kompleksi kar. 3.1.2. Haz ve Gereklik lkesi Psikanalitik teori ruhsal

srelerin

otomatik

olarak

haz

ilkesince

ynlendirildiini hi dnmeksizin kabullenme eilimindedir. Bir baka ifade ile, psikanalitik teori, ruhsal srelerin her seferinde honutsuzluk veren bir gerilimce uyarldna ve zamanla sz konusu gerilimin azalaca, yani honutsuzluktan kanarak hazzn retilecei bir yne doru gideceine inanr. Haz ve honutsuzluk duygular, ruhsal hayatn en karanlk ve girilemez alandr. Ancak, bir biimde sz konusu alana deinmek zorunluluu nedeni ile ortaya konacak varsaymlarn alabildiine gevek olmasnda fayda vardr. Freud, haz ve honutsuzluu, ruhsal hayatta bulunan ancak herhangi bir biimde bal olmayanuyarlmann nicelii ile ilikilendiriyor. Honutsuzluk, uyarlma niceliindeki arta tekabl ederken; haz ise azala tekabl eder (Freud, 2001: 21). Psie, iindeki uyarlma miktarn alabildiine az, en azndan sabit tutmak iin abalar. Bylesi bir varsaym haz ilkesinin ruhsal hayattaki egemenliine inanmann gerekesi olarak kabul edebiliriz. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, ayet psienin btn derdi uyarlma miktarn elinden geldiince dk tutmak ynnde bir aba ortaya koymaksa uyarlma miktarn ykselten her eyi psie honutsuzluk emaresi olarak grecektir (Freud, 2001: 22). Bu durumda psienin asl ilevi bir denge, sabite, istikrar salamaktr. Denge/sabite/istikrar ancak uyarlmann

132 minumum dzeyde tutulmas ile salanr. Tersinden dndmzde, denge, hazzn alabildiine artrlmasdr. Aslnda, denge bir idealdir (Craib, 2004: 61); deimez ve bir kez kazanldnda hep korunan bir ey deildir. Yaanan farkl deneyimler, hayatn her nnda denge dediimiz eyi tahrif edebilir. Bu yzden, psienin sreksiz bir sreklilik olduu sylenebilir.18 Haz ilkesi esas itibariyle dengenin srekli klnmasn temsil eder. Ne var ki, insan hayat, psienin srekli bir denge iinde devamllna elverili koullar iinde sregitmez. Psiede haz ilkesine ynelik gl bir eilim olsa da, bu ilke baka g ya da ilikilerle atmak zorundadr (Freud, 2001: 23). Bu atmann insan hayatndaki izini srdmzde, ocukluktan ergenlie (sonrasnda olgunlua) geite haz ilkesinin yerini gereklik ilkesinin aldna, zgr iradenin yerini belirlenimcilikin aldna (Jones, 2003: 57) ahit oluruz. Gereklik ilkesine dair ilk elden sylenmesi gereken ey: psie gereklik ilkesini kabullenmekle hazdan vazgeiyor deildir. Gereklik ilkesinin kabullenilmesi olsa olsa benin bir tr kendini koruma igds gelitirerek hazz ertelemesi ya da hazzn maksimum dzeyde tutulabilmesi (veya honutsuzluun minumum dzeyde tutulabilmesi), yani dengenin muhafazas adna uygun koullar beklemeye kendini ikna etmesidir. Gereklik ilkesinin kabul ile haz bir kenara atlmaz, yalnzca koruma altna alnr (Freud, 2002b: 38). Bir bakma, insan, ertelenmi, kstlanm, ama salama balanm haz iin geici, belirsiz ve yok edici hazdan vazgemeyi renir (Marcuse, 1998: 32). Dsal gerekliin koullarna uyar. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse fantazmann tersi, d ve sanrnn tekisi olan gereklik ilkesi toplum halinde yaamann zamanna ve gereklerine uyarlanmay iaret eder (Ricoeur, 2007: 282).19 zcesi, gereklik

Burada denge, sabite, istikrar kavramlarnn altn izmek gerekir. Birinci blmde kimliin ruhsal sreleri sorunsallatran disiplinlerce daha ok denge/sabite/sreklilik esasnda ele alnd sylenmiti. Psienin ya da ruhsal srelerin olaan durumlarda nihai hedefi dengenin/sabitenin/srekliliin muhafaza edilmesidir. Uyarlmann/honutsuzluun art dengenin/sabitenin/srekliliin tahrifidir. Normal olann yerinin anormalin aldr. 19 [B]ir kopu ve uyarlanmalar dizisinden ibaret bir yaamdr bu der Beckett (2001: 62). Freudien dile evirerek sylemek gerekirse, hayat, kopu (yitirme/feragat/ac) ve uyarlanmalar (gereklik ilkesinin kabul) dizisinden ibarettir.

18

133 ilkesinin kabul, psiedeki denge/sreklilik hlinin muhafazas adna sosyalliin yrrlkteki ileyiinin gereklerine uyumdur/uyarlanmadr. Haz ve honutsuzluk arasnda dinamik bir ilikinin olduunu gzden karmamak gerekir. Hayatn herhangi bir nnda denge birinden yana pekl deiebilir. Gereklik ilkesinin haz ilkesinin yerini al psie iin ayn zamanda bir honutsuzluk kayna olarak grlr. Bir baka honutsuzluk ise, benin daha yksek rgtlenmelere doru geli imini srdrd srada psiede oluan atmalarda ve yarlmalarda ortaya kar. Psieyi dolduran enerjinin neredeyse tm doutan gelen drt itkilerinden kaynaklanmaktadr, fakat bunlarn ayn seviyede geli ime ulamasna izin verilemez. lkel drtlerin ruhsal psiede uyguladklar basn gereklik ilkesinin yrrle girmesi ile bastrlr. Bastrlan drtler ruhsal geli imin daha alt basamanda tutulur ve ncelikle doyum imknndan mahrum kalr (Freud, 2001: 23). Doyum imknna kavusalar bile bu psie tarafndan honutsuzluk olarak alglanr. Artk ilkelliin yerini gereklik almtr. Dolaysyla, gerekliin yolu yitirilmi nesnelerin iaretlerini tar (Ricoeur, 2007: 239). Mesel, anann memesi bunlardan biridir. Yitik bir nesne olduu kadar, anne, yasak ve reddedilmi bir nesnedir. Gereklikle iliki doumla birlikte balar. Ebeveyn ocuk ilikisi ve sonrasnda evre ile kurulan ilikiler gereklik ilkesinin temelini tekil eder. Sosyalleme ile birlikte ocukta ilkel drtler bastrlr ve bastrlan drtler yerini gereki bir duyguya brakr: tek bana insan, toplum tarafndan ruhsal monadn kapal evreninden koparlr, gerekliin kat dnyasna girmeye zorlanr. Gerekliin kat dnyasna girmeye zorlarken, toplum, ayn zamanda bireye de anlam veriyordur (Castoriadis, 2006: 158). Her kim ise onu o yapyordur. Bu insan insan yapan eyin bizatihi kendisidir. nsan ancak doyuma ulamay erteledii, doyuma ulama olanaklarn terk ettii, hazdan yz evirdii yolda geici olarak belirli honutsuzluklara katland lde insandr (Ricoeur, 2007: 248). nsan, vazgeen/feragat edendir; hazz erteleyendir; evinin efendisi olamayandr.

134

Gereklik ilkesinin benimsenmesi kendi evinin efendisi olmaktan vazgeitir, kendi ruhunun btnleyici bir blmn tekil eden yksek sayda zorlamay iselletirmektir. Psikanalitik adan bylesi bir varlk her eye kadir olmaktan vazgemi, szcklerin kendi istediini ifade etmemesini kabullenmi, istekleri, ounlukla kendisininkinin kart olan baka insanlarn varln benimsemi vb.dir (Castoriadis, 2006: 151). nsan, kadir-i mutlak olmadn sevgi-arzu nesnesini yitirme tehdidi ile yzlemek zorunda kaldka anlar. Balangta annesinin bedeniyle btnlemi olan bebek iin ihtiya duyduu her ey kusursuz bir biimde ona sunulur. Ancak bu snrsz hazzn ebediyyen sahibi olmas mmkn deildir. Sevgi-arzu nesnesi ile ocuk arasndaki mesafe zorunlu olarak alr. Annesinden, istemedii hlde, annesinin koullar nedeniyle ayr kalmak zorunda olan bir ocuk hazz erteleyecek ya da honutsuzlukla ba etmek zorunda kalacaktr. Sevgi-arzu nesnesinden ayr kalmann yaratt honutsuzlukla ba etmek zorunda olan ocuk iin oyun bir tr saaltm mekanizmas ilevi grr. Oyun, ocuk iin gerekliin edilgen bir kabul edicisi olmaktan ktr. ocuk honutsuzluk nedeni olan durumla oyun araclyla ba etmesini renir. Bu, onu aktif klan bir edimdir. Oyun, bir anlamda, alma aygtdr, salt bir taklit drts deildir. lkel drtlerin bastrlmasdr demitik gereklik ilkesi iin. Peki haz ilkesi ile bilind arasnda nasl bir iliki kurulabilir? Bendeki bir ok ey, zellikle de benin ekirdei bilinddr. Bilinli ve bilind ben direnci haz ilkesinin hizmetindedir. Bastrlm olann serbest kalmasyla ortaya kabilecek honutsuzluktan kanmaya alrlar. Psikanalizin bu noktada asl ilevi, bu honutsuzlua gereklik ilkesini greve ararak bir tahamml salamak (Freud, 2001: 32) eklinde ifade edilebilir. Bilinli ve bilind ben direnci bastrlm olann serbest kalmasn engellemeye alrken karlarnda yineleme zorlanmn bulurlar: [t]ekrar, bir zorlanma biiminde kavrar insan, bir i tepi biiminde (Koak, 1988: 11).

135 Yineleme zorlanm, bastrlm gemi duygusal yaantlar (travmalar) yeniden ve tekrar tekrar yaamaya ynelik bilinsiz zorlamadr (Budak, 2005: 729); bastrlm olann gcnn bir belirtisidir (Freud, 2001: 32). Bastrlm olann kendini tekrar tekrar bilindnn derinliklerinden bilince doru zorlamasnn bene honutsuzluk vermesi gerekir; zira bastrlm drt itkilerinin ortaya kmasna yol aar. Ama, bu, haz ilkesine kar kmayan bir honutsuzluktur. Bir sistem iin honutsuzlukken, bir bakas iin haz kaynadr/doyumdur. Ancak bu noktada yeni ve nemli bir olgu ile karlaldnn altn izer Freud (2001): bir yandan da hibir haz olasl tamayan; ok eskiden bile, o zamandan beridir bastrlm drtsel itkileri bile tatmin etmeyen gemi deneyimlerin hatrlanmas (33). Gemi deneyimler, ocuun aalk duygusunun olumasna neden olan deneyimlerdir. Mesel sevgi nesnesinin annenin- ilgisinin bir baka ocua karde- ynelmesi, bedensel geliime elik edemeyen cinsel arzular, ocuun ebeveynlerce azarlanmas, cezalandrlmas, vb. Btn bunlar haz ilkesine ramen yineleme zorlanmnn tekrar tekrar yaatt deneyimlerdir. Bunlarn hibiri gemite dahi haz vermi olamaz. Yineleme zorlanmn iten gelen bir bask olarak bir kenara not edelim. Psiede bir bata bask da dardan gelir. Dardan gelen bu etkiye Kanta atfen zaman ve uzamn dncelerimizin gerekli biimleri oluu denebilir. Mamafih, bilind ruhsal srelerin zamandan yoksunluunun da altn izmek gerekir. Bilind ruhsal sreler ne zaman tarafndan belirlenir ne de etkilenir. Zira, insan trnn ilkel drtlerine dair bilind alan zgl bir haz ilkesine tbidir. Bu noktada dsal etkinin hazla ilikisini vurgulamak bakmndan yineleme zorlanmnn nemli bir deneyim olduunu vurgulamak gerekir. Bilinalt sreler, zihnin alg-bilin dzeneinde daha ilerde yer alrken, eperde ya da daha dta yer alan uyaranlara ak bir gereklik alan vardr. Psiede da kar bir kalkan vardr, gelen uyaranlar ancak ksmen sistem zerinde etkili olurlar. e kar ise bir kalkan olmas mmkn deildir. Aa katmanlarn uyaranlar dorudan doruya ve azaltlmam llerde sisteme girip ilerlerler ve ilerleyiin belli zelliklerine gre haz-honutsuzluk duygular retirler (Freud, 2001: 40). Bu gl etkinin gereklik ilkesi ile ilikisini burada tekrar anmsamak gerekir. Freud, uyar kalkann delecek kadar gl gelen

136 d uyaranlara travmatik adn veriyor. Bu alann iddetli bir akkanla neden olmas travmatik bir etki yaratabilir. Bu etkiye kar gelitirilecek gl tepki ancak isel bir sreklilikle mmkndr. Bir baka ifade ile, sistemin kendi duraan yatrm ne kadar dkse o sistem akan enerjinin almna o kadar az yetkin olacak, uyaranlara kar koruyucu kalkann ykmnn sonular da o denli korkun olacaktr (Freud, 2001: 41). Burada vurgunun tekrar isel sreklilike olduuna dikkat edilmeli. Travmatik bir etkiye kar gl bir diren ancak isel bir sreklilikle (haz ve honutsuzluk arasndaki dengenin korunmas ile) salanabilir. Denge/sreklilik, ayn zamanda, duraan bir yatrmn da kouludur. Buradaki duraan yatrmn bir benlik/kimlik duygusunun da ifadesi olduu sonucuna ulalabilir. yleyse, ancak bir benlik/kimlik duygusuna yani bir sreklilie/duraan bir yatrma sahip olmak dardan ya da ieriden gelen uyaranlara kar bir savunma kalkan ilevi grebilir. Bunun btn bir hayat boyunca sren bir deneyim olmas ise ok da mmkn deildir. Travmann iddetine bal olarak baz koullarda gerekli diren gsterilemeyebilir. eriden yineleme zorlanm dardan ise travmalarn psienin dengesini/srekliliini srekli tehdit ettiini syleyebiliriz o hlde -tabi yineleme zorlanmnn da dsal deneyimlerin birer an krnts olarak bilind na nakolunmuluunu da unutmamak zere. Yineleme zorlanm ve travmatik etkinin psie ile ilikisinin denge/sreklilik esasnda kuruluyor oluu psienin muhafazakr boyutudur. Fakat, elbette, psie salt muhafazakr bir boyutla zde deildir. Bilind drtler deta srekli kaynayan bir kazan gibi psienin dier elerini tacize srekli olarak devam ederler. O hlde, ilerlemeye/yeniden biimlendirmeye zorlayan drtlerle yinelemeye zorlayan drtleri (lm drts ve eros) birbirinden ayrmak gerekir.

Travmalara dair birka noktann altn izmek gerekir. Travmalar, ilkin, daha ok erken ocukluk evresine aittir. kincisi, hayatn ilk be ylndaki deneyimler kural olarak btnyle unutulurlar. Anmsanmaya ak deillerdir. ncs olaraksa, travmalar, cinsel ve saldrgan bir yapdaki izlenimlerle ve benin ald ilk yaralarla (narsistik yaralanmalar) ilgilidir (Freud, 1997: 318). Her zellik de birbiri ile ilikilidir. Bu zellikten hareketle travmalara dair ylesi bir tanma ulayor Freud: travmalar ya kiinin kendi bedeninde yaadklar, ya da ounlukla duyma veya grme biimindeki duyu alglardr, yani yaantlar veya izlenimlerdir (1997: 318).

137 lm drts, psiedeki muhafazakrln temsilcisidir. Tm yaamn hedefi lmdr (Freud, 2001: 48). nce cansz varlklar vard. te o cansz olma hline inorganiklie- bir tr geri dn drts olarak lm, asla dei meyen duraan/srekli bir bilind drtdr. Cansz olana geri dn drts. Organizma sadece ve sadece kendi slubunca lmek istedii iin korunma drtleri gelitirir. Zira, hayat ancak lmn salanmas iin bir aracdr. lmn olaan yolunun tahrif edilmemesi iin korunma drtleri olas tehditlere kar saldrgan bir tutum gelitirir: psiedeki saldrganlk igds. Muhafazakr lm/saldrganlk drtsnn karsnda ilerlemeye ya da yeniden biimlendirmeye odaklanan bir baka drt yer alr: cinsellik drts ya da eros/sevgi. Doumla birlikte getirilme olasl yksek olan (Freud, 2001: 49) ve lmszl hedefleyen bu drtnn hedefine ulamas ancak bir bakas ile kaynamas ile mmkn olabilecektir. te cinsellik bu kaynamaya karlk olarak kullanlyor burada. Geerken bu drtnn toplumun ortaya knn ardndaki gd olduunu vurgulayalm. Cinsel drtleri yle tavsif ediyor Freud: cinsel drtler grubu, tekil varlklar olarak yaamda kalan temel organizmalarn kaderlerini gzeten, d dnyann uyarlarna kar mdafaasz kaldklarnda onlarn gvende olmalarna yardmc olan, baka tohum hcreleriyle bulumalarn salayan, vb. drtlerden oluur. Cinsel drtlere de tpk lm drtlerine olduu gibi bir muhafazakrlk atfedebiliriz. yle ki, cinsel drtlerin muhafazakrlklar canl maddenin nceki durumunu yeniden salamalarndan, d etkilere kar direnli olmalarndan ve hayat uzun sre saklamalarndan gelir (Freud, 2001: 50). Cinsellik drtleri ile lm drtlerinin kartlnn esas hayata dair tutumlarnda temellenir. lm drtlerinin hayatn nihai amacna bir an nce erimek iin ileri atl na karn, cinsellik drtleri ayn yolu srekli geriye doru izleyerek hayat mmkn klmak isterler. Bu organizmann hayatnda deta kararsz

138 bir ritm olarak salnmlara karlk gelir.20 lmle yaam arasnda salnm.21 Bu salnm Freudun libido teorisine da bakmay gerektiriyor. ncelikle unun alt izilmelidir ki; cinsellik cinsel drt- sadece reme ilevi ile snrl deildir. Benzeri bir biimde libido da sadece nesneye ynelmi cinsel drtlerin enerjisinden ibaret saylmamaldr. Psikanalitik gzlem, libidonun nasl dzenli olarak nesneden ekilip bene yneldiini (ie dnklk) fark etmeye baladysa, benzer bir biimde ocuun libido geliminini erken evrelerini inceledike de benin libidonun asl ve temel kayna olduu, ilk olarak oradan nesneye uzand grne ulat (Freud, 2001: 59). Ben, libido iin cinsel nesnelerden biridir ve belki de en nemlisidir. Libido bende kald srece narsistik
20

lm ve yaam arasndaki salnmn ya da saldrganlk drtleri ile cinsel drtler arasndaki salnmn kkeninde organizmann bilind drtleri yer alr. Freud ve Klein- byle dnyor olmakla, Winnicotta gre, karlarna kan engeli atlayp kaltma snmaktadrlar. Bamlln ve evresel faktrn btn ierimleriyle yzlemekten kanmaktadrlar. ayet ocuk iin aslolan bamllksa, hayatn idamesi iin hep bir bakasna ihtiya duyuyorsa, bebein tarihini sadece bebei merkeze alarak yazmak kabul edilebilir deildir. Bebein tarihi bebek esasnda yazld kadar, bamllk ihtiyalarn karlamay baaran ya da baaramayan evre koullar asndan da yazlmaldr (Winnicott, 2007: 94). Bir baka deyile, bireyin psikolojisini, dinamik gelime srelerini ve savunma rgtlenmesini, itki ve drtlerini birey esasnda betimlemek iin gsterilen abalar ounlukla evresel koullar grmezden gelir. Oysa, bireyi evreden kopuk ele alan hibir nerme, bireyin yaratclnn/kendini kefinin/benliinin kuruluunun kaynayla ilgili hibir temel soruna esasl cevaplar veremez (Winnicott, 2007: 95). 21 lmn bu denli keskin bir gereklik olarak ifadesi aslnda aydnlanmac ilerleme dncesinin de mutlak bir eletirisidir. Mutlak ilerleme, mkemmelleme fikri Freud iin kabul edilemezdir. Mkemmellik arzusu ancak hazzn bastrlmas ile ilgilidir. Yoksa insann srekli mkemmele doru evrilmesi sz konusu edilemez. nsan bastrlan hazz doyuma ulatrmak amacyla srekli daha ileri ve iyi olan talep eder. Bu ierisindeki gerilimi ortadan kaldrmaz. Srekli bir gerilim hlinde ya amaya mahkmdur bu anlamda. Zira, haz gerilimin giderilmesi ile mmkndr. Srekli ileri doru atlma drts tam da doyuma erime ile ilgilidir. Libido Budakn psikoloji szlnde 3 balk altnda incelenmi. Burada bizi Freuda dair olan birincisi ilgilendiriyor daha ok: Psikanalizde kaynan idden alan ruhsal enerji. Freudun ilk yazlarnda cinsel arlkl bir anlam tamasna karlk, sonraki yazlarnda igd teorisinde yapt deiikliklere bal olarak, her trl ruhsal enerjiyi ieren ve hem yaam hem de lm igdsn (eros ve thanatos) kapsayan bir kavram olarak kullanlmtr. Freuda gre zihnin sabit bir ruhsal enerjisi (libidosu) vardr. Bu enerji her trl dnme, alg, hayal gc, bellek ve cinsel itkiye yakt salar. Freuda gre evren gibi ruhsal aygt da enerjiyi ne yok edebilir, ne de yaratabilir; yapabilecei tek ey libidoyu bir biimden dierine dntrmek, ya da bir yerden (ilevden) alp bir baka yere aktarmaktr. rnein bastrma ve taknt gibi sreler, idden nemli lde enerji harcar ve dolaysyla kiinin dier ilevlerde kullanabilecei enerji miktarn nemli lde azaltr (Budak, 2005: 485). Narsizm terimi Paul Nacke tarafndan 1899da kendi bedenine genellikle cinsel bir nesnenin bedenine davranld gibi davranan, yani kendi bedenine tam bir tatmin elde edene kadar bakan, onu okayan, seven bir insann tutumunu tanmlamak zere seilmitir (Freud, 1998: 23). Bu dereceye varm bir narsizm sapklk olarak kabul edilir. Oysa, Freud, narsizmi bir sapklk olmann tesinde daha farkl ve geni bir anlamda kullanr. Bir sapklk deil, kendini koruma igdsnn bencilliinin libidinal bir tamamlaycs, her canl varla hakl olarak bir lde atfedilebilecek bir

139 olarak tanmlanyordu. Bu narsistik libido elbette cinsel drtlerin gcnn de analitik balamda ifadesiydi (Freud, 2001: 59-60). Narsistik libido, kendini koruma drtleri ile bandan beri zde kabul edilmitir. Bylesi bir zdeliin kabul ise ben drtleri ile cinsel drtler arasnda kartlk olduu varsaymn yetersiz klar. Bende baka drtlerin dnda, libidinal ve muhtemelen cinsel drtler de etkilidir. Ben drtleri ile cinsel drtler arasndaki fark niteliksel deil, toporafiktir. Yani sadece psiedeki yerleri asndan bir ayrm yaplabilir, yoksa fark niteliksel deildir. Hatrlanacak olursa kendini koruma igds daha nce lm igdleri ile ilikilendirilmiti. Libido, ayet benle ilikili bir igd ise, kendini koruma igdsnn libidinal bir nitelii de var olmaldr. Bunu syleyebiliyorsak; acaba libidinal drtlerden baka hibir drtmz yok mudur? Btn drtlerimiz libido ile mi ilikilidir? Eer bu soruya evet cevab verilirse, libidinal olann sadece cinsel olanla zde klnd eletirisini de kabul etmek gerekecektir. Oysa durum bundan ibaret deildir (Freud, 2001: 60). Freud bende libidinal drtlerden baka drtlerin de var olduunu kabul eder. Mesel sadizm ve mazoism bu nevidendir. En nihayetinde, btn drtler daha nceki bir durumun yeniden oluturulmas ihtiyacna baldr (Freud, 2001: 64). Erkein ve kadnn balangta tek bir beden olduklar hlde ayrldklarna dair mitolojik bilgiden hareketle, aslolan tekrar kavumaktr, eski durumun yeniden tesisidir. Eski durum ayn anda her iki drty
zellik olarak karmza kar (Freud, 1998: 23). Narsizm, sadece paranoyaklarda ya da izofrenlerde deil, sradan insanlarda da bir lye kadar olmas makul karlanan bir tutumdur. Jungu terminolojide narsizm libidonun ie dnmesi olarak tanmlanr. Frued bu tanm kabul etmez. Parafrenik (paranoya ve izofreni hastalar) sz konusu olduunda durum farkldr. Parafrenik libidosunu, fantezide yerlerine bakasn koymadan, d dnyadaki insan ve nesnelerden eker (Freud, 1998: 24). D dnyadan ekilen libido bene yneltilir. Narsizm tam da libidonun bene ynelmesi tutumudur. Bir baka deyile, narsizm, [k]endi Benini, baka insanlara kar duyulan sevgiyle deil, libido-arlkl niteliklerle yklemektir (Adorno, 2006: 21). lkellerde ve ocuklarda gzlenen tutumlar libidonun bene ynelmesi anlamndaki bir narsizmi destekler. Hem ilkellerde hem de ocuklarda libidonun bene ynelmesi anlamnda bir narsizm yaygndr. Bu da, Freudu, benin kkensel bir libidinal yatrm olduu grne ulatrr (1998: 25). Bu noktada Freud ben libidosu ile nesne libidosu arasnda bir ayrm yapyor. Biri kullanld lde dierinin deeri der. Nesne libidosunun ulaabilecei en yksek geliim evresi ak olma durumunda, yani znenin bir nesne yatrm uruna kendi kiiliinden vazgemi grnd zaman karmza kar (Freud, 1998: 25). Ben libidosunun zirveye kt noktaya ise paranoyaklarda dnyann sonu fikriyle ulalr. Libido d dnyadan tmden geri ekilerek bene aktarlr.

140 de ierir. Bir yandan cansz olana geri dn, te yandan canl tek bedende birlemeye geri dn. Dolaysyla, Freudun yaam-lm ikiliini kullanmasndaki ama, bu iki drt biimine bamsz bir stat vermekten ok, asl olarak psiik enerjinin belirsiz ve kaynam doasna iaret etmektir (Leledakis, 2000: 191). Freudun teorisine dair imdiye kadar sylenenler esas itibariyle daha ok bireysel geliim ile ilgiliydi, zellikle de hayatnn erken evrelerine (ocuklua) dairdi. Bylece, sevgi-arzu nesnesini yitiren ocuun, aclarla dolu bir srete yitik cennnetini, kaybettii btnln tekrar ele geirmeye ynelik bilind deneyimlerin neminin tekrar tekrar alt izilmi oldu. Yaad Oedipus deneyimi ocuk iin sonraki deneyimlerinde silinmez izler brakan bir yitik nesneler tarihi olarak ne karld. Freud uygarln geliimi ile bireyin geli im izgisi arasnda bir benzeme olduu dncesini temellendirmek zere, zellikle son dnem metinlerinde daha ok uygarln sorunlarna eilir. Freudun birey ile uygarlk arasndaki benzemeye dair analizlerinden bu almann genel amacna dnk baz nemli alnacak. karmlara ulamak mmkn olabilir. Bu yzden Uygarln Huzursuzluunu esas almak zere takip eden ksmda Freudun uygarlk analizi ele

3.1.3. Uygarln Huzursuzluu ve Benlik Birinci ve ikinci toporafik modelleri ve lm ve yaam igdlerini benliin geliimine dair baz varsaymlar ile birlikte ele almak gerekir. Freud, Uygarln Huzursuzluunda toplumun bireyin geliim izgisine benzer bir sreten gemekte olduunu varsayd bir tartma yrtr.23 Uygarlk, insanln geliim izgisinin belli bir aamasna tekabl eder. Bunu gelinen son/mevcut aama olarak da deerlendirebiliriz. Haz lkesinin tesindedeki ana gr hatrlayacak olursak, birey iin bu dnyada kesintisiz bir arzu tatmini sz konusu deildir. Aksine, arzunun ya da sevgi nesnesinin kayb bir gereklik olarak bizi sarar. Haz ilkesi yerini gereklik ilkesine brakr. Bu, bir bakma, eros ile lm igdlerinin atmasdr.
23

Freud, Sanat ve Sanatlar zerinede de benzer bir dnceyi bu sefer tersinden tekrarlar: insan ruhu ksaltlm olarak uygarln yaad deiimi ya da geliim srecini deneyimler. Bknz. Freud, 2004a: 52.

141 Uygarlk da zannedildii gibi mutlak bir mutlulua kaynaklk etmez. Sonsuz/mutlak bir mutluluk tahayyl kabul edilebilir deildir. Aksine, uygarlk bir btn olarak insanlk iin yitimin, bastrmann ve kaybn kayna olmann tesine geemez.24 Eer basknn yokluu zgrln arketipi ise, o zaman uygarlk bu zgrle kar savamdr (Marcuse, 1998: 33). zgrlkten yoksun birey iin babann oynad rol insanlk iin uygarlk stlenir.25 Bireyin geliimi ile uygarln geliim izgisi arasndaki koutluk bizi bir kez daha ilkin bireyin geliim izgisindeki temel uraklara bakmaya zorunlu klyor. Freudien benlik ne ie ne de da doru kendisinin dndaki dier her eyden keskin hatlarla ayrlmtr. Benliin bu geikenlii/keskin hatlarla ayrlamazl nedeniyledir ki kendilik/benlik duygusu dediimiz ey insan iin kendisine dair en salam duygu olamaz. Ona salt bir kendiliindenlik atfedemeyiz. Hereyden nce kendi iinde paraldr, kompartmanlara ayrlmtr. Ve kompartmanlar arasnda bitmek bilmez bir gerilim hayat boyu devam eder. Bu yzdendir ki kendi evimizin bile efendisi deilizdir. Psienin kendi iindeki oulluunun ve sz konusu oulluun unsurlar ben, id ve stben- arasndaki karmak ilikinin tehiri snrlar arasnda keskin hatlarla kurulu bir ayrmn deil geililiin esas olduunu gzler nne serer. Ben, id ve stben arasndaki bu gei lilie/snrlarn belirsizliine psienin kompartmanlar ile haric unsur arasndaki geirgen ilikiyi ilve etmek gerekir. Mesel akn doruk noktasnda ben ile nesne arasndaki snr iyice belirsizleir. Ben deta nesnenin iinde kaybolur, ona garkolur. Kendinden geer. Benzer bir biimde
24

Eer uygarlk bir yitim/kayp ve bastrma ile zde ise insan deneyiminin temel nitelii zgrlnn kstl doasdr. Freud insan deneyiminin zgrlnn kstll esasnda Pareto ve Marx ile ortaklar. Paretonun artklar [residues] Freudun bilindna benzer. (Bu ortaklamaya dair bknz. Hughes, 1985:8.) 25 Birey iin babann oynad roln bir benzerini insanlk iin uygarlk stlenir dncesinde ilk insan topluluklarnn nasl ortaya ktna dair bir analiz de gizlidir. lk sosyal rgtlenmenin ardnda tpk bireyin benliinin geliimindeki kritik adm gibi Oedipus kompleksi yer alr. Baba katlinin yaratt pimanlk, oullarda babaya ynelik beyhude bir abann iinde olduklar bir sululuk duygusu yaratr. Aralarndaki ihtilafn anlamszln kavrama noktasna geldiklerinde de bir tr sosyal szleme gelitirirler. te ilk sosyal szlemenin ortaya k igdsel vazgei ile, ihll edilemez (kutsal) addedilen ykmllklerin karlkllnn tannmasyla ve belli kurumlarda (ahlak ve adalet) balamtr (Freud, 1997: 326). Bu feragat ensest tabusunun ve devlilik kuralnn ortaya kmasna neden olacaktr.

142 baz hastalkl durumlarda da ben ile haric olan arasndaki eper belirsizleir (Freud, 2004b: 27). yleyse, buradan hareketle, tekraren, psienin hem ie hem de da doru snrlarnn belirsiz olduunu syleyebiliriz. Psienin geililii esas itibariyle benin ayn anda hem ieriden hem de dardan srekli tehdit altnda oluu ile ilgilidir. Srekli kendini mdafaa etmek iin iine dt duruma egemen olmak zorundadr. Kendisini d tehlikelere kar korumak, i tehlikelere kar korumasndan daha zor deildir. D tehlikelerden ka olana her zaman elimizin altnda olabildii gibi, alg da dardan gelen uyarlara kar szge ya da kalkan olarak yorumlanabilir (Ricoeur, 2007: 165). Esas itibariyle insan daha ok ieriden gelen iddetli tazyikin tehdidine maruz kalr. Bir yandan kayg nedeni olan drtleri (id) te yandan sululuk duygusunun nedeni olan vicdan (stben) onu tehdit etmektedir. O hlde ncelikle ben, tehdit d ve i tehditler26- karsnda zayf olandr (Ricoeur, 2007: 165). taraftan sktrlmakta, tehlike tarafndan tehdit edilmektedir. Bundan tr onlara kar kayg dourmakla tepki verir. Gereklik, libido ve vicdan tarafndan evrelenmi zavall bir yaratktr o.27 Kendi evinin efendisi olamayan bir yaratk.28 Bene dair bir baka dnme biimi ise yledir: Ben-duygusu yetikinlerde batan beri naslsa yle deildir, belirli bir geli im izgisinin takibi ile son hlini almtr.
26

Buradaki

geliimin

izgisinin

bireye

zgln

unutmamaldr.

Daha nce tartlanlardan hareketle burada i tehdide yineleme zorlanmn, d tehdide ise travmalar eklemek gerekir. 27 Benin iinde bulunduu zor duruma biraz daha yakndan bakmakta fayda var. O, bir yandan kaynan algnn deneylerinden kararak kendini d dnyann isteklerini temsile verirken; ayn anda idin sadk temsilcisi olarak kalmaya, onunla iyi bir anlama iinde olmaya; onun tarafndan bir hedef gibi kabul edilmeye ve libidosunu ekmeye almal; idle gerek arasndaki rabtay salayarak, id tarafndan verilmi bilinsiz emirleri nbilinli akla uydurmakla rtmek, idle gerek arasndaki atmay mmkn mertebe yattrmak, diplomatik bir iki yzllkle, idin btn ftursuzluklarna kar gerei hesaba katar gibi grnmek zorunda kalr. te yandan, stbenin gzetimi altndadr. stben, id ve d-dnyann ben iin ortaya srd glklere aldrmakszn kendi huyunun belli kurallarn kabul ettirmeye alr. ayet, ben, stbene kulak vermeyecek olursa, onu aalk, sululuk duygularyla cezalandrr (Freud, 2002: 105-6). Netice itibariyle, l bir bask/ezilme/itilme ile savamak zorunda olan benin durumuna baktmzda, sk sk Ah, hayat kolay deil! nidasn neden dile getirdiimiz daha bir anlalr olur. 28 Freudun bu beni zavall yaratk- Spinozann, Nietzschenin ve Marxn benini andrr. Spinoza gibi Freud da bene balangtaki klelik durumundan, yani egemenlik yokluundan yaklayor; Marksist yabanclama kavramyla ve Nietzscheci zayflk kavramyla kesitii bir noktadr bu. Ben nce, tehdit karsnda zayf olandr (Ricoeur, 2007: 165).

143 Balangta ben ile haric dnya arasndaki snr belirsizdir. Bu snr zamanla oluacak ve ben ile haric dnya birbirinden tefrik edilecektir. Bir anlamda benlik, ocuun etrafndaki nesnelerle kendisi arasnda ayrm yapabilme kapasitesine erimesi ile kendi benini ayrmasdr. ocuk iin baz uyar kaynaklarnn (ana memesi) bazen kendisine sunulurken bazen de onlardan mahrum olmas kendi bedeninin ayrlnn farkna varmasn kolaylatrr. Kendiliin kefinin dier kolaylatc unsurlar ise ac ve keyifsizlik durumlardr. Haz verici olmalarndan tr yitirilmek istenmeyenlerin bir ksm ben deil nesnedir; dar atlmak istenen baz aclarn ise benden ayrlmaz (i kaynakl) olduu ortaya kar (Freud, 2004b: 28). Bir anlamda haz ilkesinin yerini gereklik ilkesine brakmas ile kendiliin kefi sk skya birbiri ile rabtaldr.29 Balangta ben her eyi ierirken, kendini haric dnyadan tefrik etmeyi rendiinde, kendinden bir haric dnya kesip atar. Ancak, bu, her eyi ieren ya da evrenin tmne bal olma ve snrszlk duygusuna sahip ilksel benin tmyle ortadan kalkt anlamna gelmez. lksel ben kesip att haric dnya ile bir arada, okyanusvari bir sonsuzluu da iermeye devam ederek daraltlm, deta bzm ben ile birlikte var olmaya devam eder (Freud, 2004b: 29). lkel olan kendisinden kaynaklanan deimi olan ile birlikte var olmaya devam eder. [R]uhsal alanda btn gemi evreler, son eklin yan sra varolacak ekilde korunabilir (Freud, 2004b: 32). Bu bir istisnadan ok genel bir kuraldr. Benin erken aamalarnda okyanusvari bir sonsuzluk ve evrenin tmne bal olma duygusunu Freud yukardaki biimde akladktan sonra, bununla dine yneli arasndaki ilginin kurulmasna gelmitir sra. Freuda gre sonsuzluun arzusundan ziyade ocuun erken dnemlerindeki aresizlii ya da insann ilkel dnemlerdeki aresizlii dine ynelie kaynaklk ediyor olmaldr (Freud, 2004b:
29

Ac ve keyifsizlik bir yitirmenin ardndan gelen duygulardr. Yitirilen nesneler, bir bakma, bendeki yasn hayal krklklarnn asli nedenidir. Bu ynyle insan hayal krklklar ile dolu bir varlktr. Freud batan sona bunun analizini yapar. Karmak psiik srelere ynelik bir ilgi ile arzularn tamamlanmasnn, bu anlamda bir tamln hibir zaman mmkn olmadn iddia eder. Foucaultyu nceler bir biimde dayatlm bir normallikin srekliliinin somatik ve psikolojik ynleri ile insan iin gerekletirilmesinin ok da mmkn olmadna dikkatlerimizi eker. (Hayal krklklarna dair bir yorum iin bknz. Craib, 2006.)

144 32). aresizlik bir otoriteye ballk ile giderilmeye allr. Tanrsal dnce ocua kendini ayakta tutabilecei bir otorite olarak aresizliine bir zm yolu sunar. Yitirdii kadir-i mutlakln tanrsal bir dayanakla telafi etmeye alr. Bylece Tanr dncesi tmgllkn yitirildii hissinde bir gerilemeye yol aarak ocuktaki tmgllk hissi ile uyuur (Klein, 2008: 22). Hem ocuun erken dnemlerinde hem de insann ilkel dnemlerinde sz konusu aresizliin baba ile ocuk-ilkel insan arasndaki ilikide kkenlendiini dnecek olursak, dini bir kez daha Oedipus kompleksi ile ilikilendirmek mmkn hle gelir. aresizlie bir zmdr stbenin (vicdann) ya da dinin ocuun-ilkel insann hayatnda belirleyici olmaya balamas. Aclarla dolu bir srecin ocukluun ilk evresi/insann ilkel evresiatlatlmas adna topluluklar, dini, uygarl var eden insan iin mutlak mutlulua hazzn tatminine- erimek muhaldir. Ne din ne de uygarlk mutlak mutlulua kaynaklk edemez. Freud sevgiyi hayatn merkezine almay neriyor. phesiz, bunu yapmak da bizi mutlak ve srekli bir mutlulua doru gtrecek deildir. Hatta en zayf olduumuz, acya kar en korunaksz olduumuz demler sevdiimizdedir. En aresiz olduumuz zaman sevgi nesnemizi yitirdiimiz zamandr. Ancak yine de sevginin mutlulua ulama arac olarak tad deer zerine kurulu yaam tekniini bir kenara brakamayz (Freud, 2004b: 42). Bir baka ifade ile, yitirdi i arzu-sevgi nesnesinin peinde komaktan insan vazgeemez, vazgememelidir. Hep yitik cennetine tekrar kavuaca gnn hayaliyle yaar. Herkes iin ortak bir mutluluk yolu yoktur. Herkes kendince bir yol bularak kendi mutluluunun peinde komaldr. nemli olan, haric dnyadan ne miktarda gerek tatmin ummak durumunda olduu, kendini haric dnyadan bamsz klmaya ne lde niyetli olduu ve en nihayetinde, haric dnyay kendi arzular dorultusunda deitirmek iin elinde bulundurduuna inand gcn ne kadar olduudur (Freud, 2004b: 43). Hayatn tek bir alanndan gerek tatmin edinmek arzusu boa kmak zorundadr. Hayatn farkl alanlarndan devirilecek kk mutluluklarn peinde komakla ortaya kacak mtevazi bir aba Freud iin phesiz daha deerlidir. Bir tekniin ya da alann kendi bana tm hayat iin

145 baarl sonular vermesi hibir zaman kesin olarak kestirilebilir deildir. zcesi, Freud, seenekleri oul klmay nerir.30 Mutluluk neden bu kadar gtr? Freud bu soruya aclarn kayna doann stn gc, bedenimizin zayfl ve devlet ve toplum iinde insanlarn birbirleriyle ilikilerini dzenleyen ayarlamalarn yetersizlii- ile cevap verir. lk ikisi hakknda kaderci bir kabulleni in d nda yaplabilecek bir ey yoktur. Onlar srekli olarak aclarmza kaynaklk etmeye devam eder. Oysa, aclarmzn nc kaynana ynelik tutumlarmz farkldr. Bunu hibir ekilde kabul etmek istemeyiz, kendi yarattmz dzenlemelerin hepimiz iin neden ac yerine koruma ve mutluluk kayna olamadn anlayamayz (Freud, 2004b: 45). Aclarmzn sosyal kaynann asl sorumlusu uygarlktr. Sefaletimizin byk bir blmnden kltr/uygarlk dediimiz ey sorumludur (Freud, 2004b: 46).31 Uygarlk; yaammz hayvan atalarmzdan ayran, insanlar doadan korumak ve insanlar arasndaki ilikileri dzenlemek gibi bir amaca hizmet eden eylem ve dzenlemelerin toplamdr (Freud, 2004b: 48). Freud, phesiz, bu tanmla yetiniyor deil. Tartmay ilerletmek adna uygarln farkl zelliklerini tek tek bulup bir araya getirmeye al yor. lkin insanolu dnyay kendisi iin yaanlr klmak ve doa glerinin iddetine direnmek iin baz etkinliklerde bulunmutur. Bunlar, kltrel etkinliklerdir: alet kullanm, atee hkim olma ve yerleim yerlerinin in gibi (Freud, 2004b: 49). Bilim ve teknikle elde edilen geli meler
Din, Freuda gre seenekleri kstlar. Ve herkes iin ortak bir mutluluk reetesi sunar. Oysa, insanlar mutlu klacak pek ok yol vardr. Buna mukabil, insan mutlulua gtrecei kesin olan hibir yol yoktur (Freud, 2004: 44). 31 Uygarln bilim, teknoloji ve endstrideki gelimelerle birlikte bireye sunduu konforda/refahda belirgin bir art sz konusudur. yi bir hayat uygarln cazibesidir. Ancak, daha iyi bir hayat, zerindeki hereye yaylan denetim tarafndan dengelenir (Marcuse, 1998: 84). Btn bir hayat modern gzetim mekanizmasnca denetlenir. Bireye sunulan seenekler artsa da zdelemenin/egdmn/benzemenin sakl totaliterlii bireyi btn her eyiyle evreler. Bilincinin ayarlanan kstlan yrrlkteki basknn ayrdna varmasna izin vermez. Bask bilincin kstlan ile bulanklatrlr. Bu sre mutluluun ieriini deitirir. Kavram zelden-te, znelden-te bir koulu belirtir; mutluluk salt doyum duygusunda deil ama zgrln ve doyumun olgusallndadr. Mutluluk bilgi gerektirir: Ussal hayvann ayrcaldr. Bilinteki d ile, bilgi ynetilir ve durdurulur. Birey gerekte neyin olmakta olduunu bilmez; eitim ve elence makinesi ezici gcyle bireyi tm zararl dnceleri dlama eilimde olan bir duyu-yitimi durumunda tm bakalaryla birletirir. Ve btn gerekliin bilgisi mutlulua pek katkda bulunmad iin, bu genel duyu yitimi bireyleri mutlu klar (Marcuse, 1998: 86).
30

146 insann mutlak iktidar idealinin cisimlemesi iin birer vesile klnmtr. Bu idealler ou zaman tanrlarla zdeletirilir. Ulalmas muhal idealler tanrlara hastr. Onlara sadece tanrlar sahip olunabilir. Bilim ve teknoloji ile elde edilen gelime insan neredeyse tanr mertebesine eritirmitir. Tabii ki insanln genel yazgs ideallerine ulamasna ne kadar msaade ederse: hibir zaman bu ideale btnyle ulalamam, baz alardan tmyle baarsz olunmu, baka alardansa ksmi bir baar elde edilmitir. Bu hli Freud protezli tanr benzetmesi ile tavsif ediyor. Yardmc organlarn tmn kuandnda hayli muhteemdir; ama bunlar kendi bedeninin bir paras deildir, ayrca zaman zaman bana byk iler aar (Freud, 2004b: 50). Bana at ilerden biri yabanclamasdr. Bilim, teknik ve endstriyel alandaki gelimelerle birlikte i blmn artan nispette zellemesi emek srecinde birey iin yabanclamay da beraberinde getirir. nsanlar kendi yaamlarn yaamaz, ama nceden-saptanm ilevleri yerine getirirler. al rken kendi gereksinimlerini karlayp, yetilerini gelitirmez, ama yabanclama iinde al rlar. alma imdi genellemitir, ve libido zerine getirilen kstlamalar da (Marcuse, 1998: 51). Artk alma zaman acl bir zaman dilimidir. Uygarln bir baka zellii uygar insan ile doa arasndaki ilikide temellenir. Uygar insan doann iddeti ile ba etmek iin sahip olduklarna ramen bir yandan da doann gzelliini teslim etmelidir. O gzellii yeniden retmelidir. Freud, buna temizlik ve dzen gerekliliini uygarln vasf olarak ekler. phesiz, bunlar gzellik, temizlik ve dzen- hayati vasflar deildir. Ama yine de kimse nemsiz olduklarn iddia edemez. te yandan uygarl belki de en ok ve mkemmelce niteleyen ey yksek ruhsal etkinliklere, entelllektel, bilimsel ve sanatsal baarlara nem veriyor oluudur (Freud, 2004: 52). Uygar bir toplumda ilikilerin nasl dzenlendikleri uygarln vasflarna dair son meseledir. Bu noktada, Freud, kendimizi belli ideal taleplere kaptrmann ve uygar olan her ne ise onu saptamann zorluunun ncelikle altn iziyor. Bu zorluu amann yolu uygarln sosyal ilikileri dzenleme yolundaki ilk aba ile ortaya ktn aklamakla ie balamaktr. Eer kolektif bir dzen olmasa idi, gc yeten dierinin hayat alanna kast etmekten asla ekinmezdi. te insanlarn bir arada

147 yaamasn mmkn klan tam da insanlarn tek tek her birinden daha gl bir ounluun bir araya gelmesidir. Bireyin kaba kuvvetinin karsna bu durumda hak ile klmaktadr. Bireyin gcnn yerini topluluun gcnn almas uygarlk asndan belirleyici hamledir (Freud, 2004b: 53). Bunun gnlk dildeki karl adalet olsa gerek. Topluluk yelerinin bireysel tatmin olanaklarnn snrlanmas ve adaletin tesisi uygarln ayrc vasf olarak kaydedilmelidir. Buradan bireysel zgrln uygarlk tarafndan snrland gibi bir sonuca ulalabilir. Uygarlk adalet tesisi adna herkesi eitler bu ise bireysel zgrln dinginlenmesi anlamna gelecektir. Uygarlk tam da bireysel zgrlk talebi ile topluluun eitliki adalet duygusu arasndaki gerilimin dengelenme yetisidir. Bu sorunun bir atmaya m yoksa uzlamaya m kaynaklk edecei insanlk iin hayati nemdedir. Uygarl insan geliimine benzer baz vasflar ile de niteleyebiliriz. lki igdlerin yceltilmesidir. gdlerin yceltilmesi, baz ruhsal etkinlikleri kltrel, bilimsel, sanatsal ve ideolojik alanda etkin klar. Bir dier benzeme noktas ise igdlerin bastrlmas bahsindedir. Uygarlk byk lde igdlerin yadsnmas, bastrlmas zerine kuruludur. Freud, bunu kltrel engellenme olarak adlandryor (2004b: 54). nsanlarn sosyal ilikilerindeki btn etkinliklerinde kltrel engellenmenin izlerine rastlanabilir. Buradan hareketle, btn bir tarihi greneklerin, inanlarn, kurumlarn tarihini- arzunun Otoriteye kar yrtt byk tartmann tarihi eklinde (Ricoeur, 2007: 63) yorumlayabiliriz. Arzu, Otorite tarafndan kltrel olarak her seferinde engellenir. nsanlarn ortak bir hayat srdrebiliyor olular bu tr bir kltrel engellenme ile dorudan ilikilidir. Freuda gre insann birlikte yaamak istemesinin iki temeli vardr, biri dsal zorunluluk nedeni ile insann almak zorunda oluudur. Bir dieri ise, sevginin gcnden kaynaklanr. nsann alma zorunluluu darlkla ilgilidir. Darlk, insanlara igdsel drtlerini zgrce tatmin edemeyecekleri, haz ilkesi altnda yaayamayacaklarn retir. Demek ki, haz ilkesinden vazgei ekonomik bir nedene dayaldr. Toplum, almakszn, hayatn srdrlebilirliinin mmkn olmadn insanlara retir. Hayatn srdrlebilir klnabilmesi iin insanlarn saylarnn snrl olmas ve erkeklerin de cinsel etkinliklerden ekilerek al maya

148 ynelmeleri gerekir (Marcuse, 1998: 34). Bu trden bir dsal zorunluluk nedeni ile insan topluluklar hlinde yaamaya meyyaldir. Topluluk hlinde yaamann ikinci nedeni ise sevginin gc ile ilikilidir. Erkek cinsel nesnesini yitirmek istemez. Kadn (dii) ise kendisinden ayrlm bir para olan ocuunu yitirmek istemez. Yitirmeme arzusu sevginin gc nedeniyledir. zcesi, al ma zorunluluu ve sevginin gc topluluklar hlinde ortak bir hayat mmkn klar. Uygarl kuran bir unsur olan sevgi, uygarln gelime evresinde akln yitirir. Bir yandan uygarln karlarna kar duracak, te yandan uygarlk tarafndan esasl kstlamalara maruz kalacaktr. Uygarlk ile sevgi arasndaki atlak kanlmazdr. Ancak, bunun nedenini ilk elden tespit etmek kolay deildir. Uygarlk insanlar byk birimler hlinde bir araya getirmek ister. Daha fazla insann bir arada oluuna zemin hazrlar demitik. Oysa, aile bireyi uygarln tasarrufuna tmyle terk etmek istemez. Aile yelerinin birliktelii ne denli sk ise, kendilerinin dndaki kii ve ilikilere o denli az ihtiya duyacaklardr (Freud, 2004b: 59). Bu sevgiye dayal atlan zorunlu bir grnmdr.32 Cinsel hayatn uygarlk tarafndan kstlanmas arzusu bir dier gerilim noktasdr. Tabu ve detlerle cinsellik kstlanr. Uygarlk, cinselliin olas enerjisini
32

Uygarlkla sevgi arasndaki bu atlan ge modern evrede ald biim Freudun kurgusunun yeniden analizini zorunlu klar. Freudun teorisinde stben ebeveyn-ocuk ilikisinin ya da Oedipus kompleksinin almasnn bir rndr. Yani, dorudan doruya aile deneyimi ocuun sonraki hayatna damgasn vuran asl etkendir. Marcuse, ekonomik, politik ve kltrel tekellerin ynetimi altnda stbenin ortaya k hikyesinin deitiini nerir. Sz konusu tekellerin ynetimi altnda, olgun stbenin biimlenii bireyselleme evresini atlyor grnr: Sosyal atom dorudan sosyal bir atom olmaktadr. gdlerin baskc rgtlenii ortaklaa olarak grnr, ve Ben btn bir aile d araclar ve araclar dizgesi tarafndan zamanndan nce sosyalletirilmi olarak grnr. Daha okulncesi dzeyi gibi erken bir evrede eteler, radyo, ve televizyon uyuum ve bakaldr iin kalb saptar; kalptan sapmalar aile ierisinde olmaktan ok aile dnda ve aileye kar cezalandrlr. Kitle iletiim uzmanlar istenen deerleri iletirler; etkililik, sklk, kiilik, dte ve romantik akta eksiksiz bir eitim sunarlar. Aile bundan byle bu eitimle yaramaz (Marcuse, 1998: 82). Tabu, bilindnn ok gl bir eilimle itildii, yasaklanm bir fiildir (Freud, 2002: 53). Tabu, insanlara srekli olarak dsal bir otorite tarafndan dayatlan ve onlarn en iddetli arzularn hedef alan ok eski bir yasaktr. nsanlar tabuya boyun eerken, tabu olan eye kar ikircikli bir tutum gelitirirler. yle ki, tabuya atfedilen sihirli g, onun sahip olduu, insanlar batan karma gcnden ibarettir. Bu g, bulac bir hastalk gibidir, nk rnek daima bulacdr ve yasaklanm olan istek bilindnda yer deitirip baka bir obje zerinde toplanr. Bir tabuyu inemenin kefaretinin bir feragatle denebilmesi, tabunun temelinde bir feragatin yatmakta olduunu kantlar (Freud, 2002c: 56). nsan srekli bir eylerden vazgeen, feragat eden bir varlktr. Hayat bir yitiriler, feragatler toplam olarak sosyal otoriteye bir tr uyumdur. taattir. Ama bilind drtlerin otoriteye

149 kendi geleceine yklemek ister. Bunun iin en sk tedbirleri almaktan ekinmeyecektir. Bu durumda mutluluun ana kaynaklarndan biri uygarlk tarafndan ketlenmi olmaktadr (Freud, 2004b: 61). Cinsellik btn uygarlklarn dinlerin, kltrlerin, hukuksal dzenlemelerin- ilk elden mdahele ettikleri, kontrol altna aldklar, snrlarn kesin hatlarla izmeye altklar kontrol g bir enerjidir. Cinsellik snrlar belirlenmi bir normallik iinde yaanmaldr. Uygarln cinselliin ketlenmesi dnda bekledii baka fedakrlklar da vardr: Komunu kendin gibi sev (Tevrat, 19: 18; ncil, 22: 39). Oysa insann iindeki saldrganlk eilimi bu fedakrlk beklentisini her seferinde boa karr. Tam da bu yzden insanlarn birbirlerine kar gelitirdikleri birincil dmanlk yznden- uygar toplum srekli olarak kme tehdidi ile kar karyadr.
ortaklnn karlar insanlar bir arada tutamaz,34 igdsel tutkular aklc karlardan daha gldr. Uygarlk, insanlarn saldrganlk igdlerine set ekmek, bunlarn davurumlarna kart ruhsal tepkiler kurma yoluyla dk dzeyde tutmak iin elinde ne varsa seferber etmek zorundadr. nsanlar zdelemelere ve amac ketlenmi sevgi ilikilerine tevik etmesi beklenen yntemlerin seferber ediliinin, cinsel yaantnn kstlanmasnn, komumuzu kendimiz gibi sevmemiz eklindeki ideale ynelik emrin nedeni budur (Freud, 2004b: 68).

Uygarlk her eyden nce insandaki saldrganlk igdsn kontrol altna almak zorundadr. Ancak bunu gerekletirmesi hlinde toplu hlde yaam mmkn olur. Oysa, bunda pek de baarl olduu sylenemez. nsanlar bu igd olmadan Freuda gre kendilerini rahat hissedemeyeceklerdir. Kendi aralarnda sk balar ile bal bir grubun evresinde bir yabani/vahi teki olduu srece saldrganlk igdsnn ortaya k iin zemin msaittir. Kk farklarn narsizmi

kar taleplerini her zaman dile getirdii bir direnme eiinin de ierildii unutmamak gerekir. Bastrlan her an geri dnmeye tenedir. Gereklik ilkesi hazz ne kadar bastrrsa bastrsn bilinaltnda haz ilkesi yaamaya devam eder. Sadece bununla kalmaz gerekliin kendisini de eitli yollarla etkiler. yle ki, bastrlann geri dn uygarln tabulam ve yer altndaki tarihini oluturur (Marcuse, 1998: 34). Ve bu yer alt tarih arzu ve otorite arasndaki gerilim var kaldka yazlmaya devam eder. Arzu ve Otorite arasndaki gerilimin btn bir hayat boyu devam ediyor oluu bilindnn srekli bir kazan gibi kaynamasndan dolay deil midir? Yasan/tabunun olduu her yerde, bu yasaa neden olan bir arzu, itiraf edilmeyen ve bilindnda kalan bir tamah vardr (Freud, 2002c: 101). Arzunun sonsuzluu, bilindnn zamandl yasay zorunlu olarak arr. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, haz ilkesi, gereklik ilkesi ile uygarlk iinde sonsuza dek uzlamakszn atmaya devam eder. Baskc-olmayan bir uygarlk kavramnn olanaksz olduu dncesi Freudcu kuramda bir ke tadr (Marcuse, 1998: 34). Uygarlk her durumda baskcdr; nk haz ilkesi btn bastrmalara ramen yaamaya devam etmektedir. 34 ortaklna dayal rasyonel bir dayanmann igdsel tutkular karsndaki zayflna dair bu vurguda bir Durkheim eletirisi bulmak mmkn.

150 saldrganl besler. Bu grup yelerinin bir aradaln kolaylatran, rahat ve nispeten zararsz bir tatmin salayan bir kolektif narsizm biimidir (Freud, 2004b: 70). Tm bunlardan hareketle uygarln insan mutluluuna kaynaklk edemeyeceini tekrar vurgulamak gerekir. Cinsellii ve saldrganl daha az bask altna alnm olan ilkel insan belki de daha mutluydu? Freud iin bu soruya evet cevab vermek de pek kolay deildir. Uygarlk ve onun hizmetindeki Eros (yaam igds) ile Thanatos (lm igds) arasndaki uyumazln Freudu bir bakla analizi hayatn bir btn olarak kendisini kefetmenin yollarn aacaktr. Nasl ki ben erosla lm igds arasnda gidip gelmenin bireysel dzlemdeki ifadesi ise, bunun sosyal bir karl da olmaldr: saldrganlk igdsnn kolektivitedeki yansmas, erosun alabildiince insan bir arada yaatma arzusu ile atr. Yani, topluluk hlinde yaamay saldrganlk igdsnn tehdit ettii yerde eros devreye girecek ve topluluk hlinde yaamann mmkn yollarna gerekli katky salayacaktr. Uygarlk, saldrganlk igds ile kesintisiz bir biimde mcadele eder. Bu amala baz baka aralar kullanr. Sululuk duygusu uygarln kulland en temel aygttr. Uygarlk sululuk duygusunu ngerektirir: Bu duygu uygarla dayanak olan ve doyum zerine getirilen balca yasaklar, kstlamalar ve ertelemeleri bireylere yanstr ve bylece srdrr (Marcuse, 1998: 62). Vicdan (ya da stben) sululuk duygusunun kaynadr. Balangta otorite karsnda, korku ya da sululuk duygusu vardr. Bakalarna henz oka baml olan ve aresiz olan ben sevgi nesnesini yitirme kaygs gelitirerek kendini sulu addeder. Bu durumda, saldrganlk igds ie ynelir ve karmza d otoriteden daha kat tutumlar olan ya da daha ahlakl bir stben/vicdan kar.35 Bylece, dsal otorite kendisine

Vicdann tanrsal bir kaynann olduu dncesinde belli bir gereklik pay varsa da, vicdann ortaya k esasen ocuk-ebeveyn arasndaki gerilimli ilikide temellenir. Eer bir vicdandan bahsedebiliyorsak, bu cinselliin tersine doutan gelme deildir. Herkes kk ocuun ahlak dnda anormal olduunu bilir; ona hibir i yasaklama kendisini zevke doru gtren drtlere kar durmaz (Freud, 2002a: 89). Ebeveynler sevgi gsterme ve cezalandrma yoluyla ocuktaki vicdan duygusunun geliimine neden olurlar. Cezalar ocuk iin sevginin geri alnmas, esirgenmesi anlamn tar ve ocuk bunun iin cezalardan ok korkar (Freud, 2002a: 89). te bu korkudur ki vicdann ncsdr.

35

151 ieriden bir mttefik bulmu olur. Yani, otoriteden ve daha sonra ortaya kan stbenden korkmak, sululuk duygusunun iki kaynadr denebilir (Freud, 2004b: 82). Balangta vicdan (daha dorusu sonradan vicdana dnecek olan korku) nedeniyle igd yadsnr, ama sonra durum tersine dner: her yadsma vicdann dinamik bir kayna hline gelir, her yeni yadsma vicdann sertliini ve hogrszln kuvvetlendirir. Freud vicdana dair ylesi bir karmda bulunmak ister: gdlerden kanmak vicdan yaratr. Bu balangtaki durumdur. Sonrasnda ise vicdan gl bir sululuk duygusuna kaynaklk etmesiyle igdlerin yadsnmasna kaynakl edecektir (Freud, 2004b: 83). Sululuk duygusunun kkeninde baba katli vardr. Bu, Oedipus kompleksine bizi tekrar aran bir dncedir. Babadan nefret saldrganla dnecek ve onun katli ile sonulanacaktr. Babalarn katleden kardeler saldrgan igdlerini doyurdular; ama baba iin duymu olduklar sevgi pimanla neden oldu (Marcuse, 1998:71). Sz konusu pimanlk babann iselletirilmesi, benimsenmesi ile sonulanr. Bu stbenin kuruluu anlamna gelir. Babaya kar tutumun cezas olarak stbene babann gc aktarlr ve eylemin tekrarn engelleyen kstlamalar stbence konur. Burada zor, zdeleme, bask, yceltme benin ve stbenin oluumunda ibirlii ierisindedirler.36 Bu ibirlii ile [b]abann ilevi aamal olarak onun bireysel kiiliinden toplumsal konumuna, ouldaki imgesine (duyun vicdan m.a.), Tanrya, eitli araclklar ve araclara aktarlr ki, bu sonuncular oula toplumun olgun ve kstlanm bir yesi olmay retirler (Marcuse, 1998: 69). Olgunlam, kstlanm oullar ilerinde sululuk duygusu ile yaamaya devam ederler. Uygarlk, sululuk duygusunu srekli gndemde tutarak saldrganlk igdsn kontrol altna alma abasdr. Ayrca, uygarlk iin, olabildiince insan ayn anda bir arada tutma projesidir demitik. Bu projenin gerekleebilmesi, sadece
36

Baba ve oullar arasndaki bu ilikiden yola karak unu sylemek mmkn hle gelir: babaoullar ilikisine srekli yinelenen bir egemenlik-bakaldr-egemenlik dngs hkimdir. Ama ikinci egemenlik birincisinin salt bir yinelemesi deildir; dngsel devim egemenlikte ilerlemedir. lksel babadan karde klan yoluyla olgun uygarln rasal [karakteri m.a.] olan kurumsal yetke dizgesine doru egemenlik artan bir biimde kiisellikten uzaklar, nesnelleir, evrenselleir, ve artan bir biimde ussal, etkili, retken olur (Marcuse, 1998: 77-8).

152 saldrganlk igdsnn kontrol altna alnmas iledir. Uygarln kaydetti i ilerlemenin, atlmn kkeninde artmakta olan sululuk duygusu yer alr. Bu durumda uygarln ilerlemesinin bedeli sululuk duygusunun ykseli i yoluyla mutluluun yitirilmesi ile denir (Marcuse, 1998: 71). Bu ynyle uygarlk byk bir eliki tar iinde. Uygarln mevcudiyeti sevgi kadar zceza ile de ilgilidir. Yani sululuk duygusu ile (Hughes, 1985: 131). Bu ikisi arasndaki gerilim uygarl e zamanl olarak mmkn klar. Tpk insann geli iminde olduu gibi uygarlk da bir stben gelitirir. Buna kltrel stben de denilebilir. Kltrel stben ideallerini gelitirmi ve taleplerini ortaya koymutur. Bu taleplerin insanlarn birbirleri ile ilikilerine dair olanlar etik bal altnda toplanr (Freud, 2004b: 95). Her dnemde etike nemli anlamlar yklenir. Etik, bir tr tedavi abasdr. Uygarln o ana dek ulaamadklarna stbenin emriyle ulalabilecei uras etikle yrrle konur. Burada tekrar uygarln temel emri karlar bizi: komunu kendinmi gibi sev. Bu emir insann saldrganlna kar en kuvvetli mdafaadr. Bu emrin uygulanmas mmkn deildir; bylesi byk bir sevgi enflasyonu ancak sevginin deerini azaltabilir, sorunu ortadan kaldramaz (Freud, 2004b: 96). Buradan hareketle tekrar insan ve uygarlk arasndaki benzemeyi hatrlayarak uygarln da insana benzer bir nevrotiklii yaayabileceini syleyebiliriz. Tm bu sreler insann geli imi ile uygarln geli imi arasndaki koutluun basit birer ifadesidir. Bu koutluk Oedipus kompleksinin bireysel-kolektif dzlemde deneyimlenmesi ile ilgilidir. yle ki, tekrara kamak pahasna sylemek gerekirse, dinin, ahlakn, toplumun ve sanatn balanglar Oedipus kompleksinde sakldr (Freud, 2002c: 217).37 d, ben ve stben arasndaki mcadelenin bir anlats

37

Freudun teorisinde Oedipus kompleksinin basknl aktr. Toplumun kuruluu, dinin ortaya k, sanat gdleyen ey, stbenin varl, vb. her ey Oedipus kompleksine baldr. Oedipus kompleksine yklenen bu youn ilev Freudun btn teorisinde balangtaki almalar (rnein Studies on Hysteria) istisna olmak zere- deta bir hayalet gibi gezinir. Gilligan, Freudun teorisine Oedipus kompleksinin youn bir biimde hkim olmaya balamasnn merkez bir yer deitirmeyi beraberinde getirdiini syler. Babalarn sesi mutlak bir otorite olarak teorideki hkim mevziyi igal etmeye baladka kadnlarn sesi iitilmez olmutur. Gen kadnlarn babalar ile yaadklar ensest deneyimlerinin yerini gen erkeklerin annelerine ynelik ensestiz fantazileri almtr. Yani bir gerek

153 olan Oedipus kompleksinin deneyimlenmesini ve almasn takip eden srete bireykolektivite bir dengeye, sreklilii olan bir benlik/kimlik duygusuna sahip olur. nsanln ilkel evreleri ile bireyin geliiminin erken evreleri arasndaki ortaklk, ayrca, benliin/kimliin bireysel/kollektif dzeylerdeki inna dair bir ortaklktr. Freudun teorisini zellikle cinsel kimliin edinimi iin bir model olarak alabiliriz. Mamafih, dier kimliklerin edinimi iin de syleyebilecei eyler hi de az deildir. Bundan sonraki ksmda Freuda dair genel bir deerlendirme/eletiri sunmak kadar benliin/kimliin inna dair baz varsaymlara ulamak da bir ama olarak belirlenmitir. 3.1.4. Psikanalitik Teoride Benlik Tasavvuru ve Eletirel Bir Deerlendirme Btn bir hayata, yitik zamann yitik nesnesinin peinde ona tekrar hayat vermek d damgasn vurur. Hayat, bir yandan lmn arsna kulak verirken, te yandan hep o ilk aka yitik nesneye- doru geri dnler arasndaki bitmez tkenmez salnmlarn bir toplam deilse, baka ne olabilir? Gzler, ileriye doru atlan her adma elik etmek yerine, hep geride kalan, yitip gideni arar durur. nk, insan sadece lm ile ayrlmaz/arkada brakmaz. Belki btn mrnce birok ey onu arkada brakr (Tanpnar, 1997: 65); her eyden nce ilk arzu nesnesi onu arkada brakr. Freud srarla ilk byk kaybn deneyimlendii evreye yneltir bakn. Aclarla dolu o ilk hayat evresinin yitik izleri hayatn sonraki evrelerine hi silinmezcesine kaznm lardr. Gemi, onulmaz biimde paramz olmutur, iimizdedir, ar ve tehlikeli (Beckett, 2001: 24); srekli olarak gelecei istemeye devam eder (Marcuse, 1998: 35); gelecee mirasn devrederken ona hkmeder. Yitik zamann an krntlar bilinalt arzularn, feragatlerin, aclarn, yaslarn, hayal krklklarnn bellekteki kayalardan da ar38 temsilcileridir. Her ne olmusa, o ilk ak deneyiminin zorunlu bir yitimin- yaand evrede olmutur.39 Benlik her nasl

yerini bir fanteziye brakmtr. Bu, psikanalizin balangtaki btn radikalliini alp gtren bir yer deitirmedir (Gilligan, 2004: 141). 38 Bu cmlede Baudelairenin u msralarna atf var: Paris deiir! deimez bendeki aclar,/ Ve her ey, her zaman o eski haliyle kalr:/ Yeni saraylar, eski mahalleler, yaplar/ Sevgili anlarm kayalardan da ar bknz. Baudelaire, 2007: 156. 39 Ve uygarlk her neyi kazanm hanesine yazmsa yitik cennetin tekrar yaratlmas ynndeki abalar nedeniyledir. (Benzer bir dnce iin bknz. Marcuse, 1998: 35.)

154 kurulmusa, o ilk ocukluk evresindeki deneyimin izlerini arlkl olarak tamaya devam ederek kurulmutur. Btn Freud metinlerini kendimize (kendi benliimize) ve bakalarna (bakalarnn benliklerine) dair cehlimizin snrszlnn bir gstereni olarak okuyabiliriz. Freud bize eer bir kendilikten bahsedeceksek asl ilgi nesnemizin bilin deil, bilinalt olmas gerektiini syler. Eer salt bilin zerinde odaklanm olsaydk benliimizin innda hayati nemleri olan deneyimleri bilinalt deneyimlerdir bunlar- grmezden gelmi; haric olan bilince sabitleyip dhil hibir dinamik sreci dikkate almam olurduk. Bu bireyi esiz klan, nevi ahsna mnhasr klan yeralt ayrntlarn, dip akntlarn haric olan adna ihmli olurdu. Freudun yeralt ileyie, bireyin sonraki hayatna gizliden gizliye hkmeden, bilinalt arzularn zorunlu yitiminin neden olduu ac ve hayal krklklarna bu denli nem veriinin bize brakt temel bir miras var: psienin kendi iindeki oul kompartmanlamas. Psienin esi ben, id ve stben- iimizdeki oullua delalet eder. Bu oulluun kendi aralarndaki gerilimi hayat boyu sregiden, bir anlamda hayat yaanr klan salnmlar ve geililikleri de koullar. Benin dhil ve haric olan arasndaki buluma noktasndaki mevzii onu ar bir ykle donatr. Zavall bir yaratk oluu i ve d arasndaki geililiklerin onun denetiminde olmas ve bu yzden ift ynl bir tehdide srekli maruz kalmas nedeniyledir. Ah hayat ne zor! szlan kendi evinde srekli tehdit altnda olmann verdii kaygnn bir tr davurumundan baka bir ey deildir. Kendi evimizin efendisi olamaymz ilkin psienin oul kompartmanlar arasndaki gerilimli iliki ile ve aslen srekli bir i ve d tehdide maruz kalyor olmakla aklayabiliriz. Freud, benliin kendi iindeki paral yapsnn mkemmel bir psikografisini sunar. Onun bize doumla birlikte verilen deimez, sabit bir z olmadn, hayat deneyimi iinde in gerekleen bir [sreksiz] sreklilik olduunu gsterir. Dhil ve haric olan arasndaki sregiden geililiin yaratt karmak bir btn olarak bize sunduu benlik psikografisi isel srekliliin bir ifadesi olan duraan yatrmlar

155 gereksinir. Benlik bir tr duraan yatrmlar btndr. Bu yatrmlarn gc dhil ve haric tehditlerin neden olduu savrululara kar direnebilmenin ltdr. Freudun beninin/benliinin40 innda kritik eik Oedipus kompleksidir. Kz ve erkek ocuklarn baba ile ilikileri birinin anne ile, dierininse baba ile zdelemesini salar.41 Oedipus kompleksinin ald eikte ikincil zdelemeler benliin innda belirleyici olurlar. Sonrasnda ise anne ve babann yerini baka zdeleme nesneleri alr. Bu, ocuun -Tanrsal otorite, retmen, vb.- aile dndaki evre ile daha sk ilikiler kurduu ve anne-baba ile ilikilerinin grece gevedii bir sretir. Aileden evreye doru genileyen bir sre. Fakat burada Freudun srarla altn izdii eyi bir kez daha anmsamak gerekir. Aslolan baba ile ilgili krizin yaanma ve alma biimidir. Sonraki evrede yaananlar Freud iin ncekilere nazaran tali nemdedir. Yitik cennete, anne ile btnleik/bir ve ayn/kadir-i mutlak olma hline tekrar kavuma d lme doru hzla ilerleyen hayatta gerekletirilmesi muhal bir dtr. Bak hep geriye, yitik cennete ynelik olsa da bedenin biyolojik ritmi lme dorudur. Btnlk/bir ve ayn olma/kadir-i mutlak olma arzusu hep tamamlanmam olarak kalmaya yazgldr. Eksikin tamamlanmas adna atlan her ilmek, insann karsna, yeni bir sk karr. Hep bir ucu eksik kalr bu yzden. Byle diye de ilmek atmaktan, arzunun tatmini iin gayret etmekten vazgeilecek deildir elbette. Btnlk aray hayatla kaimdir. Hayat devam ettike eksiklik de devam eder. Ancak lmdr ki eksik olan btnler. Arzu telosuna ancak lnce ular. Tm hayatn hedefi lmdr demitik. Fakat insan bir yn ile de sonsuzlua yazgldr. Kendine bir ebediyet katmak ister. Varln ebedi klmak, lmszlemek ister. Cinsellik ya da eros/sevgi tam da lmszlk zrhn kuanma ile ilgili bir
40

Freud erken dnem metinlerinde ben ve benliki e anlamda kullanr. Daha sonra ben, id ve ego arasndaki ayrmla birlikte ben psienin bir kompartman olarak farkl anlam ykleri ile donatlr. 41 Bu, erkek ocuk sadece baba ile kz ocuksa anne ile zdeleir demek deildir. Sadece baskn zdeleme nesnesi erkek ocuk iin baba, kz ocuk iin annedir. Yoksa erkek-kz ocukta anne ve baba ayn anda farkl biimlerde temsil edilmeye devam ederler.

156 drtdr. nsan bunu ancak bir bakas ile kaynaarak gerekletirebilir. Bir bakas ile kurulan erotik/sevgiye dayal ilikinin kkeninde lmszlk igsdr yatar. Hayat saklamann/muhafaza etmenin tarik sevgiden geer. Ancak bir bakas ile erotik/sevgiye dayal bir iliki kurmann nnde byk bariyerler dizilidir. Babann/yasann/ahlakn cinsellik zerinde tasarruflar ona belirli bir yn vermek amacna matuftur. Sklkla zerinde durulan bu gerilimli ilikide bir bakasna ihtiya duymann kadimlii sosyalliin ortaya knn da kkenidir. Birlikte-varlk olan insann byle olmas lmszlk igds ile ilgilidir. zcesi, Freud, bizi hayata mndemi bir baka salnmla daha yzletirir: lmle yaam arasndaki salnm ya da saldrganlkla sevgi arasndaki salnm. Btn bunlar hazla gereklik arasndaki salnmla da rabtaldr elbette. Haz ilkesinin yerini gereklik ilkesine brak kadir-i mutlak olmaktan kmann bir baka ifadesidir. Freud iin aslolan arzunun amacna ulamasdr. Ne nesne ne de evre deildir odak noktas. Merkeze amac yerletirir. Arzunun herhangi bir engele/bastrmaya maruz kalmakszn tatmini ise gereklik ile uyumaz. Tekinsiz bir durum yaratr. ocuun yzlemek zorunda kald byk gereklik balangta babada cisimleir. Baba arzunun engelsiz/snrsz/sonsuz tatminin nndeki byk engeldir. Arzu idi edilme tehdidi ile karlanca kendini geri ekmek zorunda kalr. Bastrlr. Trn bilinat tarih birikimini/geleneini temsil eden babann rolne sonrasnda Tanr/yasa/devlet/ahlak vb. elik eder. Bylece btn bir evrensel gelenek tikel benlie aktarlm olur. Gelenekle temas psieleraras bir temasn iinden kurulur. Gelenein total bir ifadesi olan uygarlk babann roln stlenmitir artk. Birey kltrel olarak engellenir. Tekinsiz gdler kontrol altna alnr. Arzunun tatmini daha uygun bir zamana ertelenir. Uygarlk hayal krklklarnn/mutsuzluun bir ifadesine dnr. Hayat feragatlerde, vazgeilerde dile gelir. Eer esas meselemiz bireyin kim olduunu kefetmek adna yeralt bir yolculuk yapmaksa Freud bunu bize fazlasyla sunar. Gelenein psieleraras bir uzamda nesilden nesile aktarm, hazzn ertelenmesi/koruma altna alnmas esasl bir srece karlk geliyorsa, bu ayn zamanda bireye anlam veren eyin tam da kendisidir. Onu her

157 kim ise o yapandr. Dolays ile, Freuddan yola karak sylemek gerekirse, bireyin benliinin anlam yk gelenektir. Freudun teorisinden szlen yeralt ileyie dair varsaymlar bundan sonraki tartmalar asndan ana tema etrafnda nesneletirilebilir: libidonun amacnn doyum olmas ve psiizmalararaslk, benliin geliiminde evresel faktrn dikkate alnmas ve benliin oulluu. Bu ana tema etrafnda yaplacak Freud eletirisi benlie/kimlie bir in olarak bakn bundan sonra alaca biimde de belirleyici bir temel salayacak. lk eletiri nesnemiz libido ve doyum arasndaki ilikide temelleniyor. Freudun teorisinin genel yaps dnldnde cinsel drtlerin drt esi vardr: kaynak (erojen blge), enerji, ama (enerjinin boalm) ve nesne (cinsel/duygusal enerjinin yneldii ve baland kii, cisim ya da dnce). Freud iin cinsel drtnn bu drt esi iinde asl nemlisi amat; nesnenin nemi amaca gre ikincildi, yani o kadar da nemli deildi. Bir nesnenin yerini pekl bir bakas alabilirdi. Zaten znenin cinsel/duygusal enerjilerinin kendi d nda bir nesne bulmas da ocukluun epeyce ge bir evresinde mmkn olabiliyordu. ncesinde bebein sadece kendisinden zevk ald uzun bir otoerotizm dnemi vard. Klein ise drtnn en batan beri bir nesneye yneldiini, ilkin ksmi nesnelere (mesel ana memesi), sonra da btnsel nesnelere (annenin kendisi) balandn ne srer. Klein iin drt tek amac boalmak olan zerk felsef deyimi ile solipsist- bir olgu deil, ynelisel bir olgudur. Drtnn ynelisel bir olgu olarak tasavvur edilmesi Freud ile Kleinn teorileri arasndaki temel farkllklardan biridir: bylece psikoterapinin konusu bir bana bireylerden bireyleraras [zneleraras -m.a.] ilikilere kayar (Tura, 2007b: 8). zneye bakta ilginin dhilden haric olana kay Freuddan belirgin bir kopuu beraberinde getirir. Freud iin nemli olan dhil bilind - atmalard. Ve bu atmalarda ebeveynlerin oynad rold. Freudien ortodoks psikanaliz daha ok ie ynelimlidir. Buna mukabil Klein ve onun takipileri dhil atmalar deil

158 haric-nesne ilikilerini teorilerinin merkezine yerletirirler.42 Benliin oluumunda, onlar iin, nesne ilikileri dhil atmalara nceldir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, derinde olan benliin oluumu ve gereklii yzeyde olana gre arkadan gelir. ocuun geliiminde deneyimledii nesne ilikileri (balangta anann memesiyle, sonrasnda bir btn olarak anne, dier aile fertleri ve dier nesnelerle kurulan ilikilerdir bunlar) benliin geli iminde belirleyici faktrdr. Haric koullarla iliki ve onlara uyum abas benlii biimlendirir, onu varklar. ocuk doumla birlikte nesnelerle iliki kurmaya balar. yle ki, daha st ocuuyken bile yaad ilk deneyimleri (ana memesi ile kurulan deneyimlerdir bunlar) ve evresindeki kiileri iselletirir. Bu iselletirme ocuun i hayatn etkiler. Bu srelerde nesnenin iyilii ar basar ve ki iliin tmleyici paras olursa, d dnyadan kaynaklanan deneyimlere kar alaca tavr da bundan yararl biimde etkilenir (Klein, 1996: 120). Alntdaki nesnenin iyilii ar basar ifadesine dikkat etmek gerekir burada. Zira, Kleina gre, ocuk ilk deneyimleri ile birlikte nesneler arasnda iyi ve kt ayrm yapar. yi nesneler ile kt nesneleri birbirinden ayrr. Ben, daha balangta, kendini ve nesneleri iyi ve kt olarak ayrma eilimindedir. Kleina gre, bu, benin doum nnda btnlkten yoksun oluu ile ilgilidir. Ama, ayn zamanda, bu blme ilemi, ilksel kaygya kar lm tarafndan yok edilme tehdidi- da bir mdafaadr. Klein iin memenin iyi ve kt nesne olarak alnmas, sevgi ve nefret arasndaki bnyesel atmann ve buradan doan kayglarn (Klein, 1999: 34-5) ok temel bir ifadesidir. yi meme iyi anne- sevgi nesnesi iken, kt meme kt anne- nefret edilendir. St ocuunun anne ve besinlerle kurduu iyi ilikiye, annenin sunduu zen ve aka ramen ocuun yaad kanlmaz d krklklar nefret ve saldrganl glendirir (Klein, 1996: 121-2). Annenin gsterdii btn zene ve scak ilgiye ramen ocuktaki bilind arzularn bunlar annenin kesintisiz varl ve mutlak aknda younlar- gereksinimleri haric faktrler nedeni ile btnyle
Ama bu dhil srelerin Kleinda tmyle darda brakld biiminde anlalmamaldr. hayat, d gereklik karsndaki tavrmz belirler. Buna mukabil, i hayat, gereklik dnyasna kendini uyumlu klma zorunluluu tarafndan da etkilenir (Klein, 1996: 120). Kleinn fark, benliin innda ncelii haric gereklie/nesne ilikilerine veriyor olmasndadr.
42

159 karlanamazlar. Babann ya da bir baka kardein varl ocuun arzu nesnesi ile btncl bir zdelemesini engeller. Yaad bu engellenme nedeni ile, ocuk, bir yandan nesne meme- ile btnlemek isterken te yandan da onu yok etmek, ona zarar vermek ister. Sadizmin dorua ulat bu evre, Kleina gre ayn zamanda Oedipus kompleksinin de ilk aamasdr (Klein, 2008: 167). O hlde, Klein asndan, Oedipus kompleksi sadizmin ar bast bir dnemde balamaktadr.43 ocuun yaad engellenmeler ondaki hasetin, sadizmin, saldrganln, dolays ile Oedipus kompleksinin ortaya knn nedenidir. ocuk hem erkek hem de kz- yaad engellenme nedeni ile kar cinsin zelliklerine kar bir haset duygusu gelitirir. Kar cinsin zelliklerini ondan ekip almak ister. Buna ebeveynin ayn cinsten olannn zelliklerine sahip olma veya onlar bozma istei elik eder (Klein, 1999: 47). ocuun hayatnn bu ilk erken evresinde yaad karmaay aabilmesi iyi nesne ile zdelemesinin yeterince derine kk salmas ile olabilir. Ancak bylelikle ok nemli olan ben btnlemesi-nesne sentezi sreci baaryla ilemi, nefretin sevgi ile yumuatlmas mmkn hle gelmi olur. Bunun neticesinde, iyi ve btnsel bir nesneyle daha gvenli bir biimde zdeleilir. Bu ise, beni glendirir ve onun hem kimliini korumasn hem de kendine ait bir iyilie sahip olduu dncesini srdrmesini mmkn klar. yi ve btnsel bir nesne ile kurulan gvenli zdeleme benliin glenmesine, korunmasna, kendine ait bir iyilie sahip olma dncesini srdrmeye yol at kadar hibir ayrm gzetmeksizin ok eitli nesnelerle zdeleme eiliminin de azalmasna neden olur. Btn bu koullarn gereklemesi, benliin salkl bir biimde kurulmasnn olaan koullarnn bir ifadesidir. Pekl iler ters de gidebilir. ayet iler ters giderse, benliin blnm paralarnn nesneye yanstld ar yanstmal bir zdeleme, benlikle nesnenin birbirine kartrlmasna ve nesnenin benliin yerini almasna yol aar. Burada ben zayflam ve nesne ilikilerinde ciddi bir rahatszlk ba gstermitir (Klein, 1999: 37). Dolaysyla, tekraren sylemek gerekirse, iyi ve
43

Klein, Oedipus karmaasnn yaand evrenin Freudun varsaydndan ok daha nce baladn dnr: Bence Oedipus karmaas yaamn ilk senesinde balar ve iki cinsiyette de ilk bata benzer hatlar stnde geliir. Annenin memesiyle olan iliki, btn duygusal ve cinsel geliimi belirleyen nemli etkenlerden biridir. Bu yzden meme ilikisini, her iki cinsiyette Oedipus geliiminin balangcna dair tasvirimde balang noktas olarak alyorum (Klein, 2008: 308).

160 btnsel bir nesne ile kurulan gvenli bir iliki benliin salkl bir biimde kurulma kouludur. imdiye kadar tartld biimi ile Klein Freuddan iki temel noktada farkllar: Oedipus kompleksinin ok daha erken bir evrede yaand ve benliin zneleraras ilikiler esasnda kurulduu tasavvuru. Vurgunun libidonun doyumundan nesne ile kurulan ilikiye kaydrlyor olmas bu al ma asndan esas nemsenmesi gereken krlmay simgeler. Zira, sra benliin kuruluunda Freudun ihml ettii iddia edilen evresel faktrn merkeze alnmasna gelmitir. Benlik, sadece psie ii ya da psi izmalararas bir deneyimin rn deildir. zneleraras bir deneyimin dikkate alnmas benliin innn serimlenmesi adna zorunlu bir teebbs olsa gerektir. Winnicota gre bireyi evreden kopuk ele alan hibir nerme, benliin inna dair yetkin bir dnce ortaya koyamaz (2007: 95). Bu, Freudla kimi takipileri arasndaki krlmann keskinletii bir tezdir. Winnicotta ait bu tezin imdi baz kk ayrntlarn analiz edelim. Doumu izleyen ilk yllar ocuun bakma en muhta olduu ve en baml olduu evredir. Winnicott, ocuk iin bu yllarda aslolan bamllk ise, bebein tarihinin sadece bebek asndan yazlamayaca kanaatindedir. ocuun tarihi, daha nce de vurguland zre, ayn zamanda ocuun ihtiyalarn karlamay baaran (ya da baaramayan) evresel koullar esasnda da yazlmak zorundadr. evresel koullar, kltrn deneyimlendii, ocuun yaratc bir deneyim olan oyunla kendi benliini evresindeki benlik ve nesnelerden ayrd ve birey ile evre (balarda nesne) arasndaki potansiyel mekanda mukim bir yere tekabl eder. Winnicotta gre kltrel deneyim, ilk olarak oyunda tezahr eden yaratc yaamla balar (2007: 126). Bu, Winnicottun kltrel deneyimle ilgili ilk tezidir. O, kltrel deneyimle ilgili toplam be tez dile getirir. kincisi yle: Btn bireyler iin sz konusu meknn kullanlma biimi, bireyin varoluunun ilk evrelerinde gerekleen yaam deneyimlerince belirlenir. nc tez yle: Bebek en batan beri kendisi ile kendi olmayan arasndaki veya znel nesne ile nesnel olarak alglanan nesne

161 arasndaki potansiyel meknda maksimum yo unlukta deneyimler yaar. Bu potansiyel mekn, orada benden baka bir ey olmamasyla tmgl denetimin dnda kalan nesne ve olgular olmas arasndaki etkileimde yer alr. Drdnc tezin esas ise u: Ad geen potansiyel meknda btn bebekler kendilerine gre olumlu ya da olumsuz bir deneyim yaarlar. ocuun her deneyiminde bamllk st dzeydedir. Potansiyel mekn yalnzca bebekteki gven duygusuyla (anne figrnn ya da evreye ait unsurlarn gvenilirliiyle) ilikili olarak ortaya kar. Burada gven, ie yanstlmakta olan gvenilirliin varlnn delilidir. Son tez ise yle: Oyunu ve sonrasnda bireyin kltrel hayatn inceleyebilmek, bebek ile onun ihtiyalarna temelde ona duyduu sevgi yznden uyum gsteren insani (dolaysyla da yanlabilir) anne figr arasndaki potansiyel meknn yazgsnn incelenmesini gerektirir (Winnicott, 2007: 127). Yukardaki tezlerin aktarld Oyun ve Gereklikde Winnicott oyunu kltrel deneyimin merkezine yerletiriyor. ocuk, sadece oyun oynarken yaratc olabilir, btn kiiliini kullanmas mmkn hle gelir. Bireyin kendini kefi de ancak oyun sayesindedir (Winnicott, 2007: 75). ocuun kendisi ile kendi dndakiler arasnda, kltrel deneyimle temas kurabilecei bir potansiyel meknn ortaya kabilmesi iin gven duygusunun gelimesi gerekir.44 Bu da ancak ocuu gsterilen sevginin younluu ile mmkn hle gelir. Bir bebek sevgi grmeksizin beslenebilir, ama zerk bir insan yavrusu hline gelemez (Winnicott, 2007: 135). Yeterince sevgi gren bir ocukta gven hem bir potansiyel mekn hem de kltrel deneyimle temas mmkn klar. inde hem oyunu hem de kltrel deneyimi barndran sz konusu potansiyel meknn zel nitelii, varlnn kaltmsal
44

Bylesi bir duygunun gelimesi ile ocuk kendisi ile kendisinin dndaki kii ve nesneler arasnda bir ayrm yapabilir hle gelir. Ama ayn zamanda, potansiyel mekan yaratc oyunla, kullanlan simgelerle ve nihayet kltrel hayat oluturan her eyle doldurarak ayrlktan kand da sylenebilir (Winnicott, 2007: 136). Yani ben ile ben olmayan arasnda bir ayrm yapabilme yetisi gelitirdiinde; ayn zamanda ben olmayanla kltrel dzeyde bir temas da kurabilmektedir. Oyun araclyla btn bir kltrel simgelerle ba kurabilmektedir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, bir yandan bamllktan kurtulup zerkleirken, evre ile dolaysyla kltrel miras ile de kopmaz bir ba kurmaktadr. Bu noktada unu da gemeden vurgulamak gerekir: Winnicotta gre birey toplum iinde her ne kadar belli bir zerklie erise de, mutlak bir bamszlk sz konusu edilemez. Bireye evresini darda brakarak mutlak bir bamszlk atfetmek mmkn deildir. Zira apraz zdelemeler ben ile ben-olmayan arasndaki keskin ayrm bulanklatrr (Winnicott, 2007: 169).

162 eilimlere deil yaam deneyimlerine bal olmasdr (Winnicott, 2007: 136). Winnicott, kaltmla deil yaam deneyimi ile kurulan bir potansiyel mekndan sz ediyor. Dolays ile Freud ve Kleindaki kaltma ynelik vurgu yerini yaam deneyimine brakyor. Kltrel olann oyun aracl ile deneyimlendii bir hayat vurgusu ne kyor. Elbette, bylece, zneleraraslk vurgusu ok daha belirgin klnm oluyor. Birey topluma ilitiriliyor. Ondan tmyle bamsz bir bireysellik muhal addediliyor. Winnicottun evreyi ve kltrel deneyimi bu denli ne kar, ya da benliinin innda daha ok evreyi analizinin merkezine yerletirii bu al mann izleyen blmleri iin hayati bir nemde. Ama bu Freudun teorisinden hareketle elde edilen kazanmlar da asla deersizletirmiyor. nk Freudun psienin oulluuna yapt vurgu da sonraki blmlere devredilmesi gereken bir miras. Freudun psieye atfettii oulluu benliin kutsallndan arndrlmas olarak okuduumuzda ona hak ettii nemi de vermi oluruz. Freudun benli i zamann ve tesadfn rndr; yani olumsaldr. Tpk dilin, cemaatin, ahlak duygunun ve vicdann olumsal olmas gibi. Bu noktaya varmak, Freudun terimleriyle sylenecek olursa, tesadfn kaderimizi belirlemeye deer olduunu kabul etmek demektir (Rorty, 1995: 49). Tesadfn kaderimizi belirlemeye deer olduunu kabul etmek benlie bir evrensellik atfetmekten vazgemektir. Benli i kutsallndan arndrmaktr. Gerekten insan nosyunundan feragat etmektir. Getekten insan nosyondan feragat etmek, diye yazyor Rorty, kutsallatrlm bir dnyann ikamesi olarak benliin kutsallatrlmas giriiminden [] feragat etmektir. Bu feragat, zorunluluun son kalesinden, hepimizin ayn buyruklarla, ayn koulsuz iddialarla yzletii dnme giriiminden kurtulmaktr (1995: 66). Bu ayn zamanda olumu, birleik, mevcut, kendi kendine yeterli bir tzn, dzenli ve btn olarak grlmeye muktedir bir eyin yerine bir olumsal ilikiler dokusunun, gemi ve gelecek zaman iinde geriye ve ileriye esneyen bir an konulmasdr (Rorty, 1995: 74). Benlie bir olumsallk atfetmek, gerekten insan nosyonundan feragat etmek benlii/kimlii bir evrensel mutlaklk hapsinden kurtarmaya kap

163 aralayaca iin nemsenmeli. Ancak bu bir baka giriimi de daha batan haksz bir ithama maruz kalma tehlikesini de iinde barndrr. Benliin oulluunu, insann kendi evinde bir diaspora yaadn, kendini evinin efendisi olmadn sylemek kimliin neden olduu bir yn insanlk dramna zm bulmak adna bir ilk hamle olabilir. Freud bu yzden deerlidir. Uygarlk ve bireyin geliimi arasnda Freudun kurduu ortakl bir model olarak ele alp, benliin oulluuna uygarln da kendi iindeki oulluunu ekleyebiliriz. Kendi iinde esiz, blnmez bir btn deildir, o hlde, uygarlk da. Olumsal bir oulluklar manzumesidir. Ve bu oulluun hibir esine bir dierini darda brakarak herhangi bir evrensel mutlaklk atfedemeyiz, atfetmemeliyiz.
45

Ve bu

oulluu ve onun olumsalln sklkla yinelemek, srarla altn izmek gerekir. Bir dier kimliin de en az bizimkiler kadar bir tesadfn rn olduunu, olumsal olduunu, yani pekl baka trl olabilme ihtimalinin hi de az olmadn syleyerek kimlikleri kutsallklarndan arndrmak kimlikler ann sorunlarna zm bulmak adna hi de kmsenemeyecek bir ilk adm olarak grlebilir. Benliin olumsallnn kabulnn nemini yukardaki hliyle aklda tutmak kaydyla benlii sadece olumsall iinde grmenin yol amas muhtemel bir tehlikeyi de grmek gerekir. Benlii sadece bir tesadfn rn olarak grdmzde, onun bir kurgunun/muhayyilenin rn olduu balamlar grmezden gelme riskini de gze almak gerekir. Ancak bu kimliin bir kurgunun/muhayyilenin rn oluu- hi de grmezden gelinecek denli nemsiz deildir. Mesel bir ulusal kimlii sadece bir tesadfn eseri olarak grmek ne denli mmkndr? Esasen ok da mmkn deildir. Burada bu tartmay daha fazla derinletirmek gerekmiyor. Sadece benliin salt olumsalla sabitlenmesinin de baz ihmlleri beraberinde getireceinin farknda olmak bu aamada yeterli addedilmeli.

Aslnda btn evrensellik iddialar kendisinin dnda kalan bir eye kar dile getiriliyor deil midir? Evrensellik iddias, ayn zamanda, kendisinin dnda kalan baka bir ey olduunu yani evrensel olmadn- dile getiriyordur (Koak, 1997: 93). Evrensellik, bu ynyle, oulluun bir itirafdr. tekinin zerinin rtld yerden kendisini aa vurmasdr.

45

164 Yukardaki tartma ile Freudun teorisine dair tartmalarn da sonuna gelmi oluyoruz. zleyen ksmda yine arlkl olarak psikolojik yaklamlar iinde deerlendirilmesi gereken kimi figrlere ve onlarn bireyin benliinin geliim evrelerine odaklanlacak; nce Freudun geliim evrelerine ksaca deinilip, Piaget, Erikson ve Kohlbergin teorilerindeki geli im evreleri tartlacak.

165

II. BENLKN GELM EVRELER Dnyaya geldiinde, insan, henz bir benlie (ya da kimlie) sahip deildir. Balangta, drtlerince gdlenen basit bir biyolojik organizmadr. Mamafih, insann iine doduu dnya sosyal ve tarihdir. Sosyal ve tarih olann hayat deneyimi iindeki izlerini yklenmek, insan salt biyolojik varlk olmaktan bir birlikte-varlk olmaya tar. Salt biyolojik varlk olma hlinden birlikte-varlk olmaya gei iin ilk adm dnyevi gereklii hayatn iinde deneyimlemeye balamakla birlikte atlm olur. Hayat devam ettike tarih-sosyal gerekliin deneyimlenmesi de devam eder. Benlik (ya da kimlik) yaam deneyimi iinde tedric olarak in edilir. Bir birlikte-varlk olarak insan sosyal hayata katlarak onu insan yapan zelliklerine tedricen kavuur. Tedric bir edim olarak benliin (kimliin) kiiye zg tarihi Freuda atfen sylemek gerekirse yitimlerin/kayplarn tarihidir. Buna mukabil, zellikle Kohlbergin yorumunda ise benliin (kimliin) edinimi yitimlerin olduu kadar zerklemenin, bireysellemenin tarihidir de. Benliin yaam deneyimi iinde gerekleen tedric bir innn rn olarak ortaya k ncelikle geliimin baz evrelerine bakmay gereksinir. Freud iin geliim psikoseksel, Piaget iin zihn, Erikson iin psikososyal, Kohlberg iinse ahlakdir. Erikson istisna olmak kaydyla dier figrlerin hibirinin asli derdi benliin/kimliin geliimine dair bir teori ortaya koymak deildir. Benlik/kimlik sz konusu teorilerin temel bir meselesi deildir. Buna ramen, burada ad geen teorilerdeki geli im evreleri zerinde durmann ok temel bir gerekesi var: benliin/kimliin inna ilikin baz nemli ipularn sz konusu teorilerden devirmenin mmknl. Mesel Kohlberg esas itibariyle kimlik sorunu ile dorudan ilgili deildir. O, ahlak muhakemenin geliimini daha ok benin ilevinin bir alt-alan olarak grr. Fakat benden bahsedildiinde en nihayetinde kimliin bir boyutu ele alnyordur. Dolays ile buradan hareketle kimlie dair baz karmlara ulamak da mmkn hle gelir (Kroger, 2001: 83). Benzer bir biimde Freud da

166 psikoseksel geliimi ele alrken ben, ok nemli noktaya da k tutuyordur. Bu ksmn ncelikli amac, benliin/kimliin tedric bir innn rn olduunun altn tekrar tekrar izmektir. Bu amala ele alnan figrlerdeki baz teorik ayrntlar zaman zaman ksmen grmezden gelinmi olabilir. nk ama geliim evrelerini ayrntl olarak ele almaktan ok benliin/kimliin inna dair genel bir ilkeye ulamaktr. 3.2.1. Freud ve Psikoseksel Geliim Evreleri Bir nceki ksmdan hatrlanaca zere Freudda benliin geliiminde odak noktas kaypla zdeletirilen ocukluk evresi idi. Bu, onun teorisinde psikoseksel geliime dair ilk cesur iddiadr. Dier cesur iddias ise geliimin psikoseksel evreleri kapsaddr (Miller, 2008: 170). Freudda psikoseksel geliime drt ayr evre ve bir gizil evre damgasn vurur: (sras ile) oral, anal, fallik, genital evre ve gizil evre. 3.2.1.1 Oral Evre nsanolu dnyaya geldii andan itibaren bir bakasnn bakmna youn bir ihtiya duyar. Bir bakas olmakszn temel ihtiyalarn karlayamaz. Onunla ilgilenen birisi olmazsa yaayamaz. Bebek evrede gezinemez ve karnn doyuramaz (Wolff, 2002: 26-7). Doduu ilk evrede bebek iin youn olarak uyuduu saatler dndaki temel ihtiya beslenmedir. Dolaysyla, doumdan bir-bir buuk yana kadar sren bu evrede bebein ihtiyalar, alglamalar ve kendini anlatm yollar daha ok az blgesinde odaklanmtr (Getan, 1993: 34). Az blgesinde odaklanan oral deneyimler emme, ineme, yeme, srma, tkrmealn giderilmesi biimindeki bir doyumun salanmasna yneliktir. Bahsi geen oral deneyimler ocuun hazla olduu kadar aclarla da karlamasna neden olur. ocuk oral deneyimin temel nesnesini (balangta ana memesidir bu) doyuma ulamak amac ile srekli yannda ister. Bunun imknszl onu gereklikle yzletiren ilk acl deneyimdir. id ve stben arasndaki ilikiye

odaklandnda, aslnda dolayl bir biimde, satr aralarnda benlie/kimlie dair pek

167 Bu evrede ana memesinden zorunlu ayrlk -balangta zaman zaman sonrasnda ise tmyle- memenin yerini bir baka nesnenin almas ile sonulanr: parmak (ya da ie). Libidonun amalad erotik doyum parman (ya da ienin) emilmesi ile salanr. Parmak emme hareketi doyumun besin ihtiyacndan memeayrldnn bir gstergesidir. ocuk memeden (stten) kesildiinde besin ihtiyai artk emme yoluyla salanmaz. Buras ilk kez otoerotizmle karlalan yerdir. ocuk emi iin dtan gelen bir nesneyi deil, parman tercih eder (Craib, 2004: 82-83). nk artk asl doyum elinden alnmtr. lk kaybn, dolaysyla engellenmenin yaanmas kayb da beraberinde getirir. Memeden vazgeme anlamnda bir kayp. ocuk, memenin yerine koyabilecei nesneler iin sembolik yer deitirmeler yapar. Onun amac engellenen hazz srekli klabilmek, oral doyuma ulaabilmektir. Oral doyumun/hazzn ok fazla ya da gereinden az olmas gelecekte ocukta baz sorunlara yol aabilir. ok az hazzn yan etkileri belirgindir: Sklkla anksiyete yaama, sonraki yllarda srekli oral tatmin arama ve karamsarlk. Ar hazzn sonular ise daha az belirgindir. Eer oral evrede haz ok ar ise, yeni bir evrenin gerektirdii ekilde yeni nesnelere ykleme yapmak ocuklara zor gelebilir. Bu durumda saplanma gerekleebilir.46 Dahas, sonraki evrede grece hafif bir anksiyete oral evrenin fazla yklenmi nesnelerine gerilemeye yol aabilir (Miller, 2008: 178). Oral hazzn optimal dzeyde tutulabildii ve oral evrenin baarl bir biimde ald hllerde, ocuk evresi ile kurduu ilikide daha zgvenli ve paylamcdr. Karamsar, ar baml ve kskan deildir (Getan, 1993: 35). Oral evrenin almasn anal evre takip eder. 3.2.1.2. Anal Evre Kabaca bir-bir buuk ya ile ya arasnda sren bu evrede ocuk dksn boaltmak ya da tutmak ilevleri zerinde denetim salar. Dk boaltmna dair ocuktaki fizyolojik ihtiya ancak boaltma ile salanabilecek bir gerilim yaratr. Bu ihtiyacn ortaya kn takiben ocuk boaltmla gerilimi azaltarak haz almaya
46

Freud bu trden bir saplanma ya da gerileme yaayan ocuklarn hayatlarnn ileriki evrelerinde pmeye, ttn imeye ya da yemek yemeye ar dkn olabileceklerini iddia eder. Craiba gre, Freud bu dnceleri ile teorisinin deerini ypratabilecek bir tr determinizme dmektedir (2004: 83).

168 al r. ocuun dksn kontrol edebilmesi onun iin nemlidir. Bu yetiyi kazanma sreci anne-babalarn verdii tuvalet eitimi- ocuk iin hazzn olduu kadar engellenmenin ve anksiyetenin de kkenidir. Anne-baba tarafndan kontrol edilen toplum tuvalet eitimini ve bu ekilde kendini kontrol etmeyi talep eder. Annda zevk alma arzusu engellenir (Miller, 2008: 182). Bu engellenmenin yol at atmalar sonucunda ocuk, bir yandan bamllk duygular, te yandan ayrlma, bireyleme ve bamszlama isteklerini ieren kart duygular birlikte yaar (Getan, 1993: 36). Ayn anda hazz ve engellenmeyi deneyimleyen ocuun bu evrede de nihai amac doyumdur. Engellenmenin iddetinin gereinden az ya da ok olmas gelecekte ocuk iin muhtemel sorunlara oral evrede olduu gibi kap aralayacaktr. Bu yzden tuvalet eitiminin barl bir biimde tamamlanmas ve ocukta yeterince zdenetimin gelimesine imkn tannmas nemlidir. Eer bu amaca gerektii ekilde ulalrsa ocuk daha olgun bir ego gelitirir nk gereklikle uzlamak yoluyla keskinlemitir (Miller, 2008: 182). Bir baka biimde sylemek gerekirse, tuvalet eitiminin gelimesi ve ocuun dksna hkim olabilmesi zerkliinin de artmas anlamna gelir. Freudun psikoseksel geliiminde anal evreyi fallik evre takip eder. 3.2.1.3. Fallik Evre Bu evrenin ana belirleyeni cinsel organlarn ellenmesi ile alnan zevktir mastrbasyon. Dolaysyla, kabaca ile be ya arasnda sren bu evrede hazzn ve acnn kayna genital blgede odaklanr. Genital blgedeki ellenme ile salanan uyarlmann yol at gerilimin boaltlmas hazzn elde edilmesini mmkn klar (Miller, 2008: 183). Bu evrede artan mastrbasyon yapma eilimine anne babaya ynelik, ou bilind, cinsel drtler elik eder. Mastrbasyon yapma eilimi ocukta sululuk duygusu yaratrken, anne babaya ynelik cinsel drtler de idi edilmeye Oedipus kompleksi- ynelik kayglara neden olur (Getan, 1993: 38). di edilme kaygs ile erkek ocuk baba ile kz ocuksa anne ile zdeleerek ba etmeye alr. Fallik evre, anne-baba ve ocuk arasnda daha karmak ilikilerin yaand bir evredir. ocuun byklk, ya ve cinsiyet bakmndan kendisini bakalaryla

169 karlatrd; kendi cinsel kimliinin ayrmna vard, kendisiyle ayn cinsten olan anne-babasn rnek ald (Wolff, 2002: 29) fallik evrenin bu al ma asndan ne kan zellii zdelemedir. zdelemenin baarl bir biimde gerekleti i ve fallik evre sona erdii takdirde ocuun temel kiilii belirlenmekte ve atmalar geleneksel biimlerde zmlenmektedir. Kiilik deise de temel yapda daha fazla deiiklik olmamaktadr (Miller, 2008: 185). Aksi hlde ileriki yllarda muhtemelen nevroz ve baz kiilik bozukluklar ortaya kacaktr (Getan, 1993: 40). Freudun psikoseksel geliim teorisinde fallik evreyi gizil evre takip eder. 3.2.1.4. Gizil Evre Oral, anal ve fallik evredeki Frtna ve Stresten (Sturm und Drung) sonra cinsel drtlerin bastrld ve yeni bedensel heyecan blgelerinin ortaya kmad, kabaca Oedipus kompleksinin almasn takiben onbir-oniki yanda bulua ermenin ilk belirtilerine kadar sren, grece daha sakin bir evredir (Miller, 2008: 185). Bu evrede kz ve erkek ocuklar daha ok kendi hemcinslerine yaknlarlar. Erkek ve kz olmak ocuklarn oyunlarna yansr, erkek ve kzlar farkl trde oyunlar oynarlar. Bu evrede, cinsel ve saldrgan enerjiler, renme, oyun, evreyi aratrma ve dier insanlarla daha etkin ilikiler kurmada kullanlr (Getan, 1993: 41). Yani, eski cinsel drtler ve fantaziler geici bir unutulma srecine girmi lerdir. Cinsel drtler yerlerini okul etkinliklerine, oyuna, arkada evresi ile youn zaman geirmeye, baz becerileri edinmeye brakmtr. Kltrel deerler de bu evrede zmlenir (Miller, 2008: 185). Anne-baba ile zdelemelerin yerini bu evrede daha ok retmenlerle ve din otorite ile zdeleme almtr. Gizil evrenin baarl bir biimde almamas iki tr aksakla neden olabilir. ayet ocuk cinsel drtlerinin denetimini salayamazsa (onlar unutmazsa), enerjisini renme ve beceri geliirmeye tevcih edemez veya ar bir denetim meknizmas gelitirerek kiiliinin geliim yolunu kapatr ve obsesif karakter yapsnn yerlemesine sebep olur. Gizil evrenin baarl bir biimde atlatlmas ise ocuun yenilgiye uradnda, aalk duygusuna kaplmaktan korkmadan ve zerk bir varlk olarak eitli giriimlerde bulunmay renmesini mmkn klar (Getan, 1993: 41). Bu gizil evrenin almas ile genital evreye adm atlm olur.

170

3.2.1.5. Genital Evre Gizil evrede unutulan cinsel drtler bulua erme (ergenlik) ile ortaya kan fizyolojik deiimlerle birlikte tekrar gn yzne karlar. Fallik evre ve ncesindeki cinsel drtler ergenliktekilerle bu evrede kaynar; gizil evre ncesinde zlmeden kalm atmalar tekrar gn yzne kar. Bir bakma, bu evre, zlmeden kalan atmalarn zm iin ikinci bir ans gibi kabul edilir (Wollf, 2002: 32). ayet atmalar zme kavuturabilirse yetikin bir insan kimlii kazanlm olur (Getan, 1993: 41). Yetikin bir insan kimlii, yani anne-babadan bamsz ve kar cinsten kiilerle daha salkl ilikiler kurabilmekte belirginleir. Kar cinsle ilikiye narsizm deil zgecilik hkimdir. Kii kendi hazzyla nceki evrelere gre daha az ilgilenir (Miller, 2008: 185). Kar cinse ilginin yan sra, toplumsallama, grup etkinliklerine katlma, meslek seimine ilikin tasarlar ve yuva kurma istei belirir (Getan, 1993: 41-2). Btn bu edimlerde baskn olan ey ergendeki kararszlklardr; roller, dnceler, idealler ve deerler sklkla deitirilir, yerlerine yenileri aranr. Kararszla ar yceltmeler elik eder. Ergen her neyi dnyorsa o mutlak dorudur, idealleri uruna lebilir. Ama, ksa sre nce uruna lebilece i ideallerin yerini ksa bir sre sonra bakas alr. Dolays ile, bu evre, kimlik bunalmlarnn ve dahil atmalarn youn olarak yaand ve aidiyetlerin henz bir sreklilie erimedii bir evredir. nsanlar hayatn her nnda ergenlikten olgunlua geseler de pekl baz kimlik bunalmlar yaayabilirler. Byle de olsa genital evrenin sonunda ou insan olduka istikrarl bir duruma kavuur. Tipik olarak birey, yetikin dnyasnn gerekleriyle baa kmasn mmkn klan olduka gl bir ego [ben m.a.] yapsna kavuur (Miller, 2008: 185). Gl bir ben yapsna sahip olan bylesi bir gen kendi glerini kolaylkla gerekletirebilir, anlaml sevgi ilikileri kurabilir ve kendisine doyum salayacak amalara ulaabilmek iin alr, yaratc ve retken bir insan olur (Getan, 1993: 43).

171

Freud, psikoseksel geli im evrelerini genital evre ile sonulandrr. Ona gre, hayatn sonraki evreleri iin gerekli sreklilik duygusu genital evre ile birlikte kazanlm olur. Artk benlik in edilmi, haz ilkesi yerini gereklik ilkesine brakmtr. Freudun teorisinde psikoseksel geli im evrelerinden birinden dierine gei biyolojik olarak belirlenir. Geliimin dei mez dzeninin hemen tm nedeni olgunlamadr. Oysa, Piagetye gre, geliim evreleri salt biyolojik olgunlamaya dayal olarak ele alnamaz, ilveten fiziksel ve sosyal deneyimler ve doutan getirilen zihn ileyi yollar da analize dhil edilmelidir (Miller, 2008: 171). Bu noktada Freud ve Piaget arasnda baka karlatrma yapma imknlarn daha sonraya brakarak Piagetnin zihn geliim evrelerine bakabiliriz. 3.2.2. Piaget ve Zihn Geliim Evreleri Freudda geliim (psikoseksel) biyolojik olgunlamaya apaldr. Piagetde ise geli im (zihn) sosyal deneyimlerle ocuun kendinde tad zpotansiyelin etkileiminin bir rndr. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, Piaget, ocuun zihn geliim srecindeki serveninin tmyle sosyal evreye baml olduunu ya da onun tarafndan belirlendii kabul etmez. Ne de ocuk tmyle kendi z potansiyeli ile zihn geliim srecinin iinde yer almaktadr. Aksine, ocuk hem bir zpotansiyele sahiptir, hem de evrenin etkisiyle zihn geliim srecine katlr. Benin oluumu ya da ocuun kendi beninin ayrdna varmas ancak belirli bir zihn geli im aamasnn katedilmesi ile mmkndr. Bunu bir sre-serven olarak tanmlayalm. Bu srete ocuk evresel bir etkiyi de ierecek biimde bir z potansiyelle kendi benini dier benlerden ayrt eder. Benin dier benlerden ayrt edilmesi bireylerin etkin bir biimde niteliksel ve yeni bilgi ve muhakeme yaplar gelitirmeleriyle mmkn hle gelir (Moshman, 2005: 3-4). Sz konusu bilgi ve muhakeme yaplarnn, yani rasyonel biliin edinilmesi evre ile kurulan etkileimlerin bir rndr. evre ile etkileime bireyin

172 kendi zpotansiyelinin eklenmesi ile bireyin kendine ait bilgiyi in ederken etkin bir rol stlendii vurgulanm olur (Moshman, 2005: 6). Piaget, ocuun Gzyle Dnyada klinik incelemelerde sorulan sorular ve alnan cevaplardan hareketle ocuun zihn geli iminin evrelere dayal bir analizini ortaya koymaya alr. Bu amala ncelikle ocuklarn kendilerine sorulan sorulara verdikleri cevaplar snflandrr. ocuklar be ayr tr tepki gelitirler: herneysecilik, uydurukuluk, esinli inan, tetiklenmi inan ve spontan inan. ocuk skldnda ya da sorularla bir uyum sorunu yaadnda genellikle elenmek iin ya da bir mit oluturma gayretine girmeksizin sorulara ilgisiz cevap vermektedir (herneysecilik). ocuk fazla dnmeden, aslnda kendisinin de inanmad ya da sadece biimsel bir srklenile inand bir cevap verdiinde uydurukuluk sz konusudur. ocuk soruya cevap vermek iin aba harcyorsa ama soru kkrtc ve esinleyici ise ya da ocuun amac kendi dncesini iin iine katmadan sadece soru soran tatmin etmekse (Piaget, 2005: 13) bu esinli inan kategorisi ierisinde deerlendirilir. ocuk cevab dnerek ve kendi derinliklerinden getirerek verme gayreti iindeyse ve yeni sorularla karlayorsa bu tetiklenmi inantr. Tetiklenmi inan zorunlu olarak sorulardan ve sorularn sorulma biiminden etkilenir; zira sorular kendi iinde belirli bir ynlendiricilik zelliine sahiptir. Bu, ocuu belli bir istikamette dnmeye ve bilgisini belli bir biimde sistemletirmeye mecbur eder. Fakat, bu, te yandan, ocuun dncesinin zgn bir rndr; nk ocuun soruya cevap vermek amacyla gerekletirdi i akl yrtme ve dnrken yararland tm eski bilgiler deneycinin dolayl etkisi altndadr. Yani ocuk tmyle ynlendirilmeye ak pasif bir pozisyona hapsolmu deildir. Aksine zihn geli im sreci iinde srekli bir aktif zihn yetiye de sahiptir. O hlde Piagete gre tetiklenmi inan ne tmyle spontandr ne de esinlenmitir. Son olarak spontan inan olarak tanmlad tepki trnde ise, ocuk soruya cevap vermek iin akl yrtme ihtiyac hissetmez, ama formle edilmi ya da edilebilir olduundan basmakalp bir cevap verir (Piaget, 2005: 14). ocuun tepkilerini kategorize etmeye alrken Piagetnin nem verdii ey ocuun bizatihi kendi derinliklerinden getirdii cevaplar ile yetikin evreden

173 esinlenmi olanlar ayrabilmektir. Piaget ocuklarn verdikleri cevaplar analiz ederken gsterdii dikkatle sz konusu ayrm yapmaya alr; her zaman evresel etkinin dnda btn ocuklarda ayn olan cevap verme biimleri ile zihn geliimi kategorilere ayrr. Buradan evresel etkinin tmyle darda brakld dncesine ulalmamaldr. Piaget, bu ikisini birarada deerlendirir: ocuk bir ynyle sosyalleme srecine tbidir. Zihn geliim sosyalleme srecinden bamsz deildir. Ancak sosyalleme srecinde evresel etkiye maruz kalsa da ocuun zgn bir tepkisi vardr. Bunu Piaget u ekilde aklyor; ocuklarn inanlar yetikin tarafndan etkilenmi ama dikte edilmemi bir tepkinin sonucudur (2005: 27). Birbiriyle ilikili unsur vardr burada: ocuun adapte olduu dnya, ocuun dncesi ve bu dnceyi etkileyen yetikin dncesi. Bu unsur arasndaki iliki ocuun zihn geli imine dair btnlkl bir tablo sunar. Ancak bunlarn birbirinden ayrlmas da bir zorunluluktur. Sosyolojiden esinlenen yorumlar, Piagetye gre, ocuu tmyle evresel etkiye mahkm eder. Bu bir u yorumdur. Dier u yorumda ise ocuk tmyle kendi z potansiyeli ile vardr. Byle bir kabulde ocuu kendi otizmi iinde yaayan bir tr izoid gibi grmek gerekecektir. Piaget, bu iki u yorumdan zellikle ilki zerinden eletirel bir bak gelitirir. ocuu yetikini kopye eden basit bir takliti olarak grmek mmkn mdr? ocuk kendisine sunulan, aktarlan her kltrel unsuru her nasl sunulduysa yle iselletiren bir zihn performansa sahip deildir. Aksine zihn geliim aamalarnda farkllaan bir deforme ederek kopye etme tutumu ierisindedir. Szckler ayn olsa da, onlarn ocuklarda ve yetikinlerdeki anlam farkldr (Piaget, 2005: 28). Dolaysyla Piaget referans ald ilkeyi u biimde zetler; sz konusu ilke ocuu sadece taklit eden bir varlk deil, nesneleri kendisiyle zdeletiren, onlar ayklayan, kendi yapsna gre sindiren bir organizma olarak ele alr (Piaget, 2005: 30). ocuun taklit eden deil, nesneleri kendisiyle zdeletiren, onlar ayklayan ve kendi yapsna gre sindiren bir organizma oluu ondaki rasyonel muhakeme
Otizm, kiinin dncelerinin, duygularnn ve arzularnn dnyay kendi alglay biimine gre belirlemesi. gereklii d gereklikle badamaz ve kii eyleri bakalarnn da paylat gereklik temelinde deil, kendi arzularnn, fantazilerinin, hayallerinin ve mitlerinin altnda deerlendirir (Budak, 2005: 553). Otizm, evreye tepkisizlik, szl ve baka trl iletiim glkleri, ie kapanma, gereklikten uzaklama, ar nesne bamll vb. semptomlarla zellikle hayatn ilk ylnda ortaya kan patolojik bir anlam tayan bir tr rahatszlktr (Budak, 2005: 553).

174 yetisinin geliiminin basit bir gstergesidir. ocuktaki muhakeme yetisinin geliiminin merkezine Piaget benle ben-olmayan arasnda bir ayrm yapabilecek duruma gelmeyi yerletirir. ocuk zihn geliim evresinin balangcnda henz bir beni olduunun ayrdnda deildir. Kendisi ile evresi arasnda herhangi bir ayrm yapamaz. ocuun d gereklii ile yetikinin d gereklii birbirinden tmyle farkldr. Balangta ocuk iin ben ve evresi arasnda bir aynlk vardr. Mesel, herkes kendisi gibi dnr. Bu evrede, benmerkezcilikin yrrlktedir47 ve bu hliyle bir ben bilincinin olumasna engeldir. 48 Zira henz herey birbiri ile zdetir. aretler ve eya ile ben arasnda bir ayrm yapabilecek zihn geliim aamasna henz gelinmemitir. Bu, bir bakma, ocuun gerekiliinin bir ifadesidir. ocuk gerekidir; nk henz bir znenin varlndan ve dncesinin iselliinden habersizdir (Piaget, 2005: 82). ocuun gerekilii kendiliinden dolaysz bir eilimle ilikilidir. yle ki, iaret ve iaret edileni, i ve d, psiik ve fizikseli kartrr. Bu, ayn zamanda, ben ile evrede olann ocuktaki belirsizliidir. evrenin ayrdna vardka benmerkezcilii de geveyecek ve bir ben bilinci oluacaktr.49 Piagetnin ifadesi ile; benin bilinci, belirli ieriklerin birlemesinden ziyade, yeni olumakta olan bilincin kavrad biimiyle gerekliin ayrmasndan doar (Piaget, 2005: 112). aretler ve eya ancak tedric olarak ayrt edilebilecektir. Zihn geliimin benle ben-olmayan arasnda ayrm yapabilme yetisini edinmekle ilgili olduunu belirtmitik. Piagetde zihn geli imin bir baka nemli

ocuun ben merkezcilii her eyi kendine indirgemesi ile ilgilidir. ocuk herkesin kendisi gibi dndn vehmeder. Henz bakalarnn grlerinin, duygularnn, arzularnn ve aclarnn kendisininkinden farkl olabileceinin ayrdnda deildir. Kavramlar ocuk iin mutlaktr, bir grelilie sahip deildir. Hem mantksal hem de ontolojik bir benmerkezcilik sz konusudur. Tekrar etmek gerekirse bunun nedeni kendi beni ile bakalarnn dncelerini ayracak bir zihn yetiye sahip olmamaktr. Bahsedilen anlamda bir zihn yetinin kazanlmas hem evrenin ayrt edilmesine hem de bir ben bilincinin domasna elik edecektir (Piaget, 2005: 146). 48 Burada Freudien bir tabir olan narsizmle benmerkezciliin birbirine benzer kavramlar olarak kullanldnn altn izmek gerekir. Ancak, Piagetye gre, ocuun ben duygusunun henz uzanda olduu bu balang evresinde, ocuk narsistse bile bu narsizm kendilik bilinci olmayan bir narsizmdir (2004: 28). 49 Heimann da Piaget gibi ocuun kendisini nesnelerin bir paras gibi grdn, ancak zamanla nesne ile kendisi arasnda ayrm yapabilecek bir olgunlua eritiini vurguluyor. Oysa Lacan, zellikle Piagetnin burada da sklkla vurgulanan bu grn kabul edilemez bulur. Bu tr bir gr belirsizlii olduu gibi brakmaktadr. ocuk ile nesne arasnda yaplan bu kolay ayrm hibir zaman tatmin edici olmaz. Ne kadar olgunlarsak olgunlaalm, Lacana gre nesne her zaman kiinin bir parasdr (Craib, 2004, 111).

47

175 yn onun bedensel geli imle ortaklnda-farkllnda bulunabilir. Bedenin geliimi bir dengeye ulamaya yazgldr. ocuk bedensel olarak gelitike bir uyum ve denge hline de erimi olur. Ancak bu denge hli bedensel geliimin zirve noktasna ulaldnda tersine dnecek ve ocuklua doru bir dn yaanacaktr. Organlarn durumuna bal baz psi ik ilevler iin de benzeri bir tespitte bulunmak mmkn. Mesel, gr keskinlii genliin belirli bir evresinde zirve noktasna ulatktan sonra gerileyecektir. Oysa zekann ve duygusalln yksek i levleriyse tersine, dengeli olduu kadar devingen bir devingen dengeye ynelir (Piaget, 2004: 14). Devingen bir denge hlinde salkl bir ruh iin byme noktasnn sonu asla bir kle sonulanmaz; denge hli srekli yeniden kurulur. Piagetye gre, zihn geliim bir dengeye eriim srecidir. nk, insan ancak bir denge hli ile hayatn srdrebilir. Bir baka ifade ile geli me, ilerleyen bir denge, daha az dengeli bir durumdan, daha yksek bir denge durumuna srekli bir geitir (Piaget, 2004: 13). Benzeri bir geli me duygusal alan ve sosyal ilikiler iin de geerlidir. Denge ancak gelitike mmkn hle gelir. O, tpk bir binann katlar eklendike ykselmesi gibidir. nemli olan her yeni katn/eklentinin bykl ya da salaml deil, esnekliiyle denge hlini srekliletirebilecek bir yapda olmasdr. Her yeni eklenti deiimdir. Ancak bu ok kkl yapsal bir ilev deiimi deildir. Zira Piaget iin zihin ilevsel adan sreklilii ile temyz eder. Doumdan itibaren zihnin bir performans vardr. Her dzeyde zek anlamaya ya da aklamaya al r. Oysa ilgilerin mahiyeti her dzeyde farkldr. O hlde, srekliliin yannda deien yaplar da insani gereklie mndemitir. Bunlarn birbirinden ayrt edilmesi gerekir. Bu deien yaplar, Piagetnin zihn geliim evrelerine tekabl eder. Her bir evreyi bir ncekinden ayran yapsal zgnldr. Bu birbirini takip eden temeli, altyap sfatyla daha sonraki evrelerde varln srdrr ve yeni karakterler bu birikimin zerine kurulur. Her bir evrede kendine zg bir denge hli vardr. Bu hlin evreler ilerledike geli mesi beklenir (Piaget, 2004: 16). htiyalar her bir evrede ortak olan ilevsel

176 dzeneklerdir. Her bir ihtiya dengenin yeniden kurulmasn gerektirir. Mesel, alk bir ihtiyatr. Sadece aln giderilmesi ile denge yeniden tesis edilebilir. Zira, ihtiya aslnda her zaman dengesizliin bir tr davurumudur (Piaget, 2004: 17). D ya da i dnyada yaanan her tr dnm hareketin dengesini bozar. Bu dengenin yeniden kurulmas gerekir. Aslnda her yeni davran yalnzca dengeyi yeniden kurmay iermiyor, ama ayrca bu dzensizlik ncesi durumdan daha kalc bir dengeye yneliyor (Piaget, 2004: 18). nsann geliimi bu dzenein srekli ve yeniden dzeltilmesi ve dengeye gelmesinden ileri gelir. Geliim, benin en iyi ekilde btnlk kazanmasn hedefler. Denge, sreklilik ve btnlk Piagetnin benliinin olaan durumdaki temel nitelikleridir. Zihn geliim, benle ben-olmayan arasnda ayrm yapabilme yetisine olduu kadar, bir devingen dengeye, srekli tehdit altnda olan btnleme ihtiyacnn karlanmasna iaret eder. Btn bu aba, te yandan, rasyonel muhakemenin geliiminin de bir ifadesidir. imdi ksaca sz konusu geliim evrelerini birbirinden farkllatran zelliklerine bakalm. Duyusal-motor diye tabir edilen birinci evre doumdan yaklak iki yana kadar srer. Bu evrenin ayrc zellii benle ben-olmayan arasnda ayrm yapabilme yetisine ocuun tedric olarak sahip olmasdr. kinci evre olan ilem-ncesi Piagetnin aratrmalarnn byk blmn hasrettii evredir. Bu aama, ocuklarn dilde ustalk kazandklar ve kelimeleri nesnelerle grntleri temsil etmek iin simgesel bir biimde kullanabildikleri, iki ile yedi ya arasndaki evreyi kapsamaktadr (Giddens, 2000b: 35). Dilde ustalk kazanlmas zihn geli im srecinde zellikle zerinde durulmas gereken bir olgudur. Zira, dil bir yandan ocua kendi edimlerini anlatmaya izin verirken, ayn zamanda ona gemi i yeniden kurma olana salar (Piaget, 2004: 31). Dilde ustalk kazanmak, kendisinin dnda bir dnyann var olduunu kefetmenin szel ifadesidir. Benmerkezcilik bu evrede ocuklar iin ayrt edici bir zelliktir. Bu evre ocuklar

177 iin dier ayrt edici zellik ise dnce katl, yar mantksal dnce50 ve snrl sosyal bilitir51 (Miller, 2008: 76). ocuun bu evredeki benmerkezcilii ve dnce katl bir bakas ile sregiden karlkl bir konumay srdrmesine engel olur. Benmerkezci konumada, her bir ocuun syledikleri, daha nce konuann syledikleri ile az ok ilikisizdir. ocuklar birbirleriyle konuurlar, ancak bu konuma, yetikinlerdeki gibi biri dierine ynelik olmaz (Giddens, 2000b: 35). lem-ncesini somut-ilem evresi izler. Somut-ilem evresi yedi yandan on bir yana dein srer. Bu evrede ocuklar soyut, mantksal kavramlarda beceri kazanrlar. Nedensellik gibi kavramlar fazla zorlanmadan kullanabilirler. Bir nceki evredeki rnei hatrlayacak olursak, ocuk bu evrede, daha geni bir kaba boaltlan suyun uzun-ince kaptaki ile ayn miktarda olduunu kolaylkla farkeder. ocuk, arpma, blme ve karma gibi matematiksel ilemleri yapabilir hle gelir (Giddens, 2000b: 35). Bu evrede ocuklar ok daha az benmerkezcidir. Piagetnin zihn geliim evrelerinin sonuncusu ise biimsel ilem evresidir. Burada biimsel ilemden kast soyut dnebilme ve farkl deikenler arasnda iliki kurabilme yetisine sahip olmaktr. Bir sorunla karlatnda, bu aamadaki ocuklar bu sorunu zmenin olanakl tm yollarn gzden geirebilir ve bir zme ulamak iin bu yollar, teorik olarak izleyebilir (Giddens, 2000b: 35). Bir baka deyile, ergenliin deneyimlendii onbir ile onbe ya arasndaki bu evrede hem tmevarmc hem de tmdengelimci muhakemeler yrtlerek karlalan sorunlara zm aranr (Woolfolk, 1993: 38). Hlasa, bu evrede dnce, bir nceki evrenin aksine mantksal, soyut ve esnektir (Miller, 2008: 91).

Bu evrede ocukta henz nedensellik, hz, arlk ya da say gibi dnce kategorilerine ilikin genel bir anlay gelimemitir (Giddens, 2000b: 35). rnein ocuk uzun ince bir kaptaki suyun daha geni bir kaba boaltn grse, geni kaptaki suyun dzeyi daha dk olacandan geni kapta daha az su olduu sonucuna varacaktr. 51 lemncesi evrede ocuk, bir edimin yanlln, ne kadar zarar verildii ve edimin cezalandrlp cezalandrlmad gibi haric deikenlere bakarak yarglar. Bu nedenle annesine yardm ederken on be fincan kran bir ocuk, dolaptan kurabiye almaya alrken yalnzca bir fincan kran ocuktan daha sulu olarak grlr (Miller, 2008: 81).

50

178 Piagetnin evreleri, ocuun kendiliinden sahip olduu zpotansiyelle evre ile ilgili etki arasndaki etkileimin benin devingen dengesini salamaya ynelik giriiminin hayatn farkl evrelerindeki grnmleridir. Ben(lik) srekli gelien muhakeme yetenei ile evresel gereklie uyum salayarak dengesini muhafaza etmeye alr. nsan olmayan organizmalar evreye fiziksel olarak nasl uyum salyorlarsa insan da psikolojik dzeyde zihn olarak evreye uyum salamaya yazgldr. Piaget bu uyum srecine dahil olan psikolojik ilerlik ekillerinin evrensel olduunu, yani btn insanlar tarafndan kullanldn varsaymtr (Miller, 2008: 56). Dolays ile, Piagetnin evreleri birbini takip eden birer uyum salama52 dzeyleridir (Miller, 2008: 58). evreye uyum salama teebbs baarl bir biimde sonulandnda zmleme ve uyma dengeli bir egdm iinde olduunda- denge de salanm olur. Bu denge dnyayla etkileim yollar salayan rgtl yaplarn geliimi yoluyla kazanlr (Miller, 2008:100). Ancak sz konusu rgtl yaplarn geli imini temsil eden denge, organizmadan ya da evreden kaynaklanan herhangi bir nedenle zaman zaman bozulur. Sonrasnda tekrar kazanlr. Denge, bu durumda, tekrar belirtmek gerekirse, devingendir. Piagetnin zihn geliim teorisinde ne kan temel kavramlarn -evre, zpotansiyel, zmleme, uyma ve devingen denge- altn izerek Erik Eriksonun psikososyal geliim teorisine geelim. 3.2.3. Erikson, Aamal-Treyim (Epigenesis) ve Kimlik Birinci Blmde Eriksonun kimlikle ilgili herhangi bir tartmadaki nemine deinilmiti. Bir kavram olarak kimliin ilk kullancsnn Erikson olduunu hatrlamakta fayda var. O, Freudien gelenekle yakn mnasebetlerine

Piagetde uyum salama birbirini tamamlayan iki sreci ierir: zmleme ve uyma. zmleme, gereklii kiinin halihazrdaki bilisel rgtlenmesine uydurma srecidir. Nesne ya da olaylarla her bilisel karlamada, insanlar bu deneyimi birletirmeye, anlamaya ya da yorumlamaya alrken deneyimin bir dereceye kadar eilip bklmesi ya da arptlmas sz konusudur. Dier bir deyile insanlar nesnelerin ve olaylarn zelliklerinin yan sra zellikler ile olaylar arasndaki ilikileri anlamak iin bilgilerini kullanrlar (Miller, 2008: 97). Bu eyleri olduklar gibi deil, olduumuz gibi grmemizle ilgilidir. Madalyonun dier yznde ise uyma yer alr. Bu terim gerekliin gereklerinden doan bilisel rgtlenmenin dzenlenmesini ifade eder. Her nesne ya da olay er ya da ge dikkate alnmas gereken baz zelliklere sahiptir. Uyma bir bakma halihazrdaki yaplarn belirli bir nesne ya da olay tatmin edici bir biimde yorumlayamamas nedeniyle gerekleir (Miller, 2008: 97).

52

179 ramen, biyolojik yaklamla arasna belirgin bir mesafe koymu ve kimliin innda dorudan doruya sosyal ve kltrel etki zerinde durmutur.53 Onun geliim modeli psikoseksel deil psikososyaldir. Freudcu psikoseksel geli im modeli benliin innda ocukluk evresini merkeze alrken, Eriksonun psikososyal geliim modeli btn bir hayat srecini kapsar. Hayat devam ettii srece geli im de devam eder -ayet geliim sadece ocuklukla mahdut bir srece tekabl etseydi, Eriksona gre, o zaman her eyi bir bakasnn kusuru olarak grmek gerekirdi ve insann kendi sorumluluunu stlenme gcne duyulan gven de bylece azalm olurdu. Psikoseksel geliimin eperi ekirdek aile ile snrlyken, psikososyal geliim ekirdek aileden btn bir sosyal/kltrel dnyann geni alanna yaylr (Getan, 1993: 106). Psikososyal geliim merkeze hastal deil, sal yerletirir ve unu sorar: Salkl bir evre sunulduunda kimlik nasl geliir? (stn ve ar, 1984: 59). Hatrlanacak olursa Freuda sklkla yneltilen en temel eletiri ki bu eletiriden Piaget de payn alr-54 sosyal/kltrel balam ihml ediiydi. Klein ve Winnicott gibi yeni-Freudcularla Eriksonun bu noktada ortaklatklarn rahatlkla syleyebiliriz. Onlar, geliimi sosyal/kltrel evre ile kurulan etkileimleri merkeze alarak analiz etmekle kimlii youn psikolojik-psikanalitik armlarndan zerkletirmektedirler. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, Erikson kimli i psikolojinin/psikanalizin muhasarasndan kurtararak kavrama sosyolojik bir boyut katar.
Freud ile Erikson arasndaki temel kopu, Eriksonun sosyal/kltrel balamn kimliin inndaki arlkl rolne ynelik vurgusunda temellenmekle birlikte baz baka nemli ayrm noktalarnn da altn izmek gerekir. Freudda vurgu daha ok bilind ve irrasyonel glerin rolne odaklanmsa da, Erikson bilinli yorumlarn ve uyum salamaya dnk tercihlerin geliimde nemli rollere sahip olduunu dnr. Freud beni (veya benliki) biyolojik drtlerin (idce temsil edilen) ve kltrel snrlamalarn (stben veya bilin olarak iselletirilen) bir temsilcisi addetse de, Freudun beni, tipik olarak, denetlemeye alt psikolojik gler karsndaki aresizliinde aa kar. Freudun bene dair izdii bu resmin ksmi geerliliini reddetmeksizin, Erikson, daha pozitif bir ben kavramsallatrmas ile, beni, kiiliin bilinli, rasyonel bir koordinatr olarak ele alr. Son olarak, Freud kiiliin arlkl olarak ocukluk evresinde olutuuna inansa da, Erikson, kiiliin btn bir hayat sresince srekli gelitiine inanr (Moshman, 2005: 80). 54 Piaget evresel faktre (sosyal/kltrel ve duygusal alana) nem verse de, teorik ya da aratrma etkinliklerinde sz konusu faktre grece daha az nem verir. Dahas sosyal-tarihsel etkilerin roln gerei kadar nemsememitir. Piagetnin epistemik deneinin sosyal snfnn, cinsiyetinin, milliyetinin, kltrnn ya da kiiliinin olmad ayrca elenmedii de- sylenebilir (Murrayden akt. Miller, 2008: 122).
53

180 3.2.3.1 nsann Sekiz Evresi Erikson psikososyal geliimi epigenesis [aamal-treyim] ilkesi ile ilikilendirerek insan hayatnda sekiz evre belirler. Bu evrelerin her biri bir ncekinin zerine kurulur ve sonraki evrelerin ekilleniinde belirleyici olur. Her evre sonrakine zel bir eyler katar ve ncekilerin hepsinden yeni bir btnlk ortaya karr (Miller, 2008: 208-9). Piagetnin evrelerinin diziselliinde de benzeri bir kabul merkezdedir. Her bir evrenin, pe pee yaplarn temeli altyap sfatyla sonraki evrelerde varln srdrr. Tpk bir binaya atlan yeni bir kat gibi her bir yeni katlan evre ncekilerin zerine kurulur. Eriksonun geliim modenlinde, insan, her bir aamada o aamaya zg bir atma ile ba etmek zorundadr. Bu atmalar btn bir hayat boyunca devam eder sadece ocuklukla snrl deildir. Bu atma eksenleri ile mcadele srecinde kimlik in edilir. atmann kkeninde her bir evrede gelitirilen kimlikle srdrlmekte olan roln uyumsuzluu yer alr (Getan, 1993: 107). Eer bir uyum salanabilmise atma da alm olur. Ama bu uyum duraan deildir. atma srekli devam eden ve durmak bilmeyen bir sretir (stn ve ar, 1984: 59). Buna bal olarak geliim de hayat boyu srer. Hayatn balca temas kimlik araydr (Miller, 2008: 209). nk, [psikososyal] kimlik kiinin imdi ve buradaki mevcudiyeti iin gerekli bir apadr (Erikson, 1968b: 42). Eriksonun sekiz evreden mteekkil psikososyal geliim modelinde ilk evre temel gvensizlie kar temel gvendir. 3.2.3.1.1. Temel Gvensizlie Kar Temel Gven Freudun oral evresine benzer bir biimde bu evrede anne ile ocuu arasndaki ilikinin nitelii odak noktasdr. Anne ile ilikinin nitelii ocuun sonraki hayatndaki gven ya da gvensizlie bal tepkilerini belirleyecektir. Aslnda her evrede yaanan atmada bir olumsuz, bir de olumlu iki yn vardr. nemli olan olumlu ynn stnldr. Ancak, bir z olarak olumsuz yn de srekli olarak tanr. atma bir biimde hayat boyu devam eder. Bu evrede gvende olma hissi evredeki insanlarn (zellikle annenin) aynl ve sreklilii ile salanr. Ancak, gven unsuru sadece bundan ibaret deildir. Gven, kiinin kendi bedeninin ve organlarnn zorlamalarna direnme yetisini ve hayat salayclarn

181 destei olmakszn da yaayabilecek denli kendine gvenmesini de kapsar (Erikson, 1984: 13). Her iki anlamda da gven aynlk, sreklilik ve tutarllkla eletirilen kimlik duygusunun bu evredeki msebbibidir. Bu ilk evrede, henz gdk (rudimentary) bir kimlik duygusu gelimitir. Kimlik muhkemliini daha sonraki evrelerde kazanr. Ama, aynlk, sreklilik ve tutarllk her evrede kimliin temel belirleyenleri olmaya devam eder. Zira, her evrede yoksun kalm lk, blnmlk ve terk edilmi lik duygularna kar btn bir hayat boyunca temel gvene gereksinilecektir. Bu ikisi arasndaki gerilim her zaman olumlu sonulanmaz. Bu durumda, kii, kimlik krizi ile ba etmek zorunda kalr. Her evrenin bir kriz unsuruna sahip oluu ile aynlk, sreklilik ve tutarllk arasnda nasl bir iliki kurulabilir? Hayat aynlk kadar farkll, sreklilik kadar kesintililii, tutarllk kadar paralanm l bir biimde dayatr. nsan, srekli bir kriz hli ile yaamak zorundadr. O hlde, kimlik duygusu, srekli yenilenmek, yeniden retilmek zorunda olan bir aynlk, sreklilik ve tutarllk btndr. Piaget, benlik iin bir tr devingen denge demiti. Benzer bir biimde, Eriksonun kimli i bir sreksiz sreklilik olarak tasavvur ettiini syleyebiliriz.

3.2.3.1.2. Utan ve Kukuya Kar zerklik Freudun anal evresine karlk gelen bu evrede esas vurgu d denetimedir. Bireye dsal olan denetimin (anne-baba ve evreden gelen) kesin ve kararl olmas gerekir. Ancak zerklik duygusunun geliebilmesi iin bireyin ar utan ve kuku duygusu gelitirmesine yol aacak tutumlardan kanmak gerekir. Tutma (retention) ve brakma (elimination) zerklik bilincinin gelimesini salar. Tutma ve brakma teebbsleri sadece dk ile snrl deildir. Anne-baba ar koruyucu bir tutum gelitirmezse ocuun da kendi gcne dayanarak baz teebbslerde bulunabilmesi mmkn hle gelir. Bylece, yana ulatnda zerkliine kar gven duymaya balar (Getan, 1993: 109). Aslnda bu evre bir tr sevgi ile nefret, ibirlii ile dikkafallk, kendini ortaya koyma zgrl ile bunun basklanmas arasndaki orant iin belirleyici duruma gelir (Erikson, 1984: 14). Btn bu kartlklar tm hayata yaylr.

182 3.2.3.1.3. Sululuk Duygusuna Kar Giriim Freuddaki fallik evreye karlk gelen bu evre ocuk iin atlm yapma frsatdr. zerkliin kazanlmas iin giriimde bulunma arzusu ile bunun bastrlmas (sululuk duygusuna kaplma) arasndaki atma bu evrenin baskn modlardr. Hzla ve susamasna bir renme merak, dierleriyle ibirlii kurma, baz ileri-ykmllkleri stlenme arzusu ocukta zerklik duygusuna kaynaklk eder. Ancak ayn anda Oedipal bir idi edilme kargaas (castration complex) ocuun stesinden gelmesi gereken sululuk duygusuna neden olur. ocuk sululuk duygusunun stesinden gelebilmek iin byk, gl ve her eye mdahele eden olarak grd anne-babasyla zdeleir.55 Benzeri bir karmaa bir sonraki evrede de gzlenebilir. 3.2.3.1.4. Aalk Duygusuna Kar yapclk Hayata giri in gerekletii evredir. Okul (burada okul dersane olabildii gibi pekl bir tarla ya da orman da olabilir) ocua ev dndaki hayata uyum salamann aralarn salar. ocuk, ailesi dnda bir dnyann farkna varp, orada da ayakta kalmann yollarn renir. Bu noktadaki olas baarszlklar bir yetersizlik duygusu yaratabilir. Umutsuzlua neden olabilir. Okul zamanla bu umutsuzluun da almasnn aracsdr. Erikson bu aamay ncekilerden baz zellikleri nedeniyle ayryor. Freudun ergenlik ncesi gizillik evresi olarak adlandrd bu aama frtna ncesi son/geici sessizliktir. Azl drtlerin su yzne kaca evreye artk ok az kalmtr. Buna ilve olarak, bu evrede bakalaryla iblm ve ayrmlam olanaklarn ilk duygusu da gelimitir. Ayrmlam olanaklar ile okullu ocuun, renci olarak deerini ve dolaysyla kendi kimlik (identity) duygusunu, renme konusundaki istei ve istencinden daha ok, derisinin renginin, anababasnn kkeninin ya da giyiniinin belirlediinin ayrdna varmas (Erikson, 1984: 22) kastedilmektedir. blm ve ayrmlam olanaklarn duygusu ocuun zdeleme ve yceltme tepkileri gelitirmesine neden olur. Bunlar aalk duygusu ile mcadelenin mmkn aralardr.

55

Freudun teorisine fazlasyla benzeyen bir noktadr bu. Ancak Erikson, Freudun ocuklarn Oedipus kompleksi yoluyla nasl zdeleim gerekletirdikleri aklamasnn temel erevesini kabul etmekle birlikte, cinsel bileenlerden daha ok sosyal bileenleri vurgular (Miller, 2008: 214).

183 3.2.3.1.5. Rol Kargaasna Kar Kimlik Ergenlik ve delikanllk (genlik) aamasnda daha nce elde edilen tm sreklilikler ve devamllklar sorgulanr. nk, daha nce gzlemlenmesi mmkn olmayan bedensel farkllklar ortaya kmaya balamtr. Artk ergenler iki eyle hesaplamak zorundadr: Kendilerini ne olarak hissettikleriyle karlatrmal olarak bakalarnn gznde ne olduklar ve nceden edinilen rol ve becerilerin gnn meslek rneklerine nasl balanaca sorunu (Erikson, 1984: 26). Bu hesaplama Eriksonun ben/lik kimlii (ego identity) dedii bir zdelemeler toplamnda ifadesini bulur. Tm ocukluk zdelemeleri ve yceltimleri (sonrasnda bunlarn yerini yenilerine brakmas),56 yaanan bedensel dnmler, evin dnda edinilen yetenekler benlik kimliini biimlendirecektir. Bir baka ifade ile, benlik kimlii, benliin bu btnletirme yeteneinin birikmi deneyimleridir. Bu yzden, benlik kimlii duygusu, i aynlk ve srekliliin kiinin bakalar iin anlamnn aynl ve sreklilii ile denk dmesi konusunda birikmi gventir57 (Erikson, 1984: 27). Bu evredeki atma unsuru rol kargaasdr. Ergenin bir meslek kimliini edinme konusundaki yeteneksizlii/yetersizlii bir rol kargaasna neden olabilir. Bununla mcadele ederken ergen kii klik ve topluluklarn ncleri ile ounlukla arzdeleme ve ar-yceltim ierisine girer. Bu genleri ar klanc ve tekini dlayc bir zellikle donatr. Burada nemli olan ergenin kimlik karmaas ile mcadele ederken bu tepkiyi gelitirdiini grebilmektir (Erikson, 1984: 28). Bu evrede ergenlik/delikanllk askya alma (moratoryum) zihniyeti ile kavramsallatrlabilir. Ergenin gerek kimliini kendileri aracl ile arad gruplar akran gruplar, kulpler, din ve politik hareketler-, tpk kiinin bir maazada kendine uygun olan bulana kadar ceketleri denemesi gibi yeni rolleri deneme
56

ocukluk srecindeki zdelemeler benliin yaplamasnn temel araclar olduklar hlde, ergenlik evresinde, kii, ilgileri, yetenekleri ve deerleri muvacehesinde nceki zdelemelerinden bazlarn seip dierlerini atarak kimliini oluturmu olur. Bir bakma, kimlik oluumu denilen ey, nceki zdelemelerin yeni bir konfigrasyon iinde yeniden dzenlenmesidir (Kroger, 2001: 17-8). 57 Burada Eriksonun yapt nemli bir ayrmn altn izmek gerekir. Birinci blmde kiisel kimlii zaman ve meknda bir ve ayn kalma ve sreklilikle eletirmitik. Kiisel kimlikte iki husus ne kar: kiinin zaman ve mekndaki zaynlk ve sreklilik algs ve kiinin zaynlnn ve srekliliinin bakalarnca alglanmas. Oysa benlik kimlii zaynlk ve sreklilikten mteekkil mevcudiyetten kiisel kimlik- daha fazla bir eydir. Eer byleyse, bu mevcudiyet benlik kimlii-, kendi znel boyutu asndan benin sentezleme yntemlerinin zaynlnn ve srekliliinin varolduuna, [yani] kiinin bir bireysellie sahip olduuna ve kiinin yakn evredeki anlaml tekiler iin ifade ettii anlamn aynl ve sreklilii ile uyumlu oluuna dair bir farkndalktr (Erikson, 1968b: 50).

184 olana tanr58 (Miller, 2008: 217). Bir tr gecikme, erteleme ile ergen kii kat tutumlara sahip ama pek de ciddiye alnmad bir hayat aamasndan, daha hogrl ve ciddiye alnd bir aamaya gei yapacaktr. Bir tr olgunlama frsat sunulur kendisine. Onanma/tannma ihtiyac ideolojiler, ahlak deerler ve inanlar tarafndan salanacaktr. deoloji esasnda bir baka biimde ifade etmek gerekirse, kimlik, ideolojinin vesayeti altndadr (Erikson, 1968b: 133-4). 3.2.3.1.6. Yalnz Kalmaya Kar Yaknlk Kurma Her bir evrede elde edilen g, onu ama gerekliliince snanr. Artk bir kimlik edindii dncesine sahip olan gen bu kimlii bakalarnn kimlikleri ile kaynatrmak isteyecektir. Yaknlk kurma isteidir bu, somut ballk ve elik ilikilerine kendini verebilme ve bu ykmllkleri, nemli uzlama ve zveriler gerektirse bile yerine getirebilmek iin trel g (ethical strength) gelitirme yetisidir (Erikson, 1984: 31). Beden ve benlik artk her trl atmann stesinden gelebilme yetisine sahip olmaldr. Bedenin kendine dair kayglar, yakn ballklardaki dayanma, cinsel birlik ve orgazmlar, yakn arkadalklar ve fiziksel savamlar stesinden gelinmesi gereken atma unsurlardr. Btn bunlarla mcadele ederken kimliin yitimi korkusu yalnz kalma ile sonulanabilir. Bu ikisi arasndaki atmadr ite asl olumlu sonulandrlmas gereken. Yaknlk kurma istei kimlik yitimi korkusu nedeniyle yalnz kalma ile atr. Darda braklana kar gsterilen keskin nyarg ve hogrszlk kr bir yadsmaya elik edecektir. Bu keskinliin yumuama eii remedir. Eriksona gre kar cins ile kurulan iliki/salkl bir reme ancak bylesi bir aamada gerekleebilir. 3.2.3.1.7. Duraklamaya Kar retkenlik Orta yalar kapsayan bu evrede kii, retkenlikle ksrlk [duraklama m.a.] arasnda bir seim yapar (Getan, 1993: 111). retkenlik temelde gelecek kua kurma ve ynlendirme ile ilgilidir. Erikson retkenlii yaratclk ve reticilii de ierecek bir biimde kullanr. retkenliin karsna ise duraklama konur. Erken ocukluk izlenimleri, ar zsevi (self-love) ve etik deerlerin yokluu duraklamann temel nedenleridir.
58

Eriksonun buradaki iddialar, Freudun genital evredeki ergenlerin kararszlna dair iddialarna olduka benzer.

185 3.2.3.1.8. Umutsuzlua Kar Benlik Btnl Eriksonun psikososyal geliim modelinin bu son evresinde insanlar yaamlar boyunca yaptklaryla yaamak zorundadrlar. deal durumda btnle kavuurlar (Miller, 2008: 218). Ancak nesnelerin ve insanlarn bakmn bir biimde stlenmi, varla ilikin d krklklar ve utkulara kendini uydurabilmi, zorunlu olarak bakalarnn yaratcs ve de nesnelerinin ve dncelerinin reticisi olan kiide (Erikson, 1984: 39) bir benlik btnlnden (ego integrity) bahsetmek olasdr. Bu benliin dzene ve anlamlla eritii bir btnlktr. Erikson bu btnl post-narsistik bir sevgi olarak adlandryor. Zira artk salt kendine (self) ynelik zseverlik eii almtr; sevgi kiinin kendinin dndaki dnyaya ve tinsel anlamlara ynelmitir. Bu, uzak alara ve deiik uralara balanmann sevgisidir. Kii teki hayatlarn farknda olarak; kendi yaam biiminin onurunu fiziksel ve ekonomik tehditlere kar korumaya hazrdr. nk bilmektedir ki, bireysel yaam, yalnzca kiinin yaam sreci ile tarihinin bir kesimi arasnda rastlantsal bir akmadr (Erikson, 1984: 40). lm korkusu benlik btnl iin bir tehdittir. Bu yzden lmden korkmayacak denli bir btnle ermi anne babalarn salkl ocuklar hayattan korkmayacaklardr. Yani bir baka anlatmla kiinin stesinden gelmesi gereken son atma unsuru lmle ilikide dmlenir. tekilerle sahici bir temas kurmadan, narsistik ve retkenlikten yoksun bir hayat srdrm olan ki i olgunluk evresinde huzur bulamaz. retken olamam olmann inanszl, insan lm korkular ve umutsuzlukla ba baa brakr (Getan, 1993: 112). nsann sekiz evresi, isellii esasnda ki inin benliinin btnleniine ynelik bir katknn, dsall esasnda ise sosyal ve kltrel rgtlenmeye katlmn bir ifadesidir (stn ve ar, 1984: 62). Her bir evre kendi benlik/kimlik imgesi ile temyz eder. Bir sreksiz sreklilik olarak kimlik ayn kalan ve deimeyen kendiliktir. Topumsal/kltrel evre ile etkileimin rn olan bir kendilik. Eriksonun u ana dein tartlan nermelerini zetlemek yine ona decek. Zira, ulat kimlik tanm teorisini zetleme selahiyetine fazlasyla sahip: Kimlik, ncelikle bireysel kimlik duygusunun bilinli bir sezgisine karlk gelir. Bir dier anlam, bireye zg karakterin devamll iin gsterilen bilinli abadr. nc

186 olarak, benlik sentezinin salanmas iin yaplanlarn sakl (gizil) bir ltdr. Son olarak ise, bir grubun idealleri ve kimlii ile dhil dayanmann muhafaza edilmesidir (Erikson, 1968a: 102). Freud, Piaget ve Eriksonu konu edindikten sonra, bu ksmn son analiz nesnesi olan Kohlbergin ahlak geliim evrelerinin analizine gelmi oldu sra. 3.2.4. Kohlberg ve Ahlak Geliim Evreleri Kohlbergin ahlak muhakemenin geliimine dair teorisi Piagetnin zihn geliim evreleri ile ortaya koyduu erevenin nemli bir uzantsn temsil eder (Kegan, 1982: 50). Kohlberge gre ahlak muhakeme sosyal dnya ile iliki iinde geliir. Bu yorum, Piagetnin zihn geliimin kkenine doal ya da fiziksel dnya ile kurulan temaslar yerletirmesine benzer (Kroger, 2001: 84-5). Ahlak muhakemenin sosyal dnya ile iliki iinde gelitiini sylemek, ahlaklln ne doutan ne de renilmi bir ey olmadn sylemekle edeerdir. Kohlberge gre, ahlaklln geliimi bir bilisel yaplar silsilesinin her birinin, ahlak konulara dair nceki dnme biimlerince retilen atma ve tenakuzlar zme yetisine sahip olduuetkin bir inn ierir (Moshman, 2005: 54). Ahlak geli im etkin bir innn rndr -falinin her bir evreyi getike daha bir zerkletii bir in, sosyal dnya ile temasla mmkn hle gelen bir in. Ahlak muhakemeyi kimliin yapsal bir gstergesi olarak kabul edebiliriz (Kroger, 2001: 87). Bylece ahlak muhakemenin geli imini konu edinmek ayn zamanda kimliin inna dair temel bir ereve ortaya koymakla edeer bir dzlemde ele alnm olur. Benzer bir biimde, ahlak muhakemenin gruplardan mteekkil bir sosyal dnya ile iliki iinde gelitiini sylerken (Spohn, 2000: 126), kimlie dair temel bir kabuln de alt izilmi olur. Kohlberg, felsef anlamda Kant bir etik formunu zorunluluun esas ve ahlak taleplerin tam anlamyla zerk olmas anlamnda- benimser. Sz konusu Kant etik formu, herhangi bir hasse ile ilgili drt veya pratik sonu zerinde deil

187 evrenselletirilebilir sorumluluklar zerinde temellendirilir.59 Kohlberg iin ahlakllk basite yalnzca adalete dayanr, bunun anlamu udur: adil ve rasyonel muamele tekileri eitler olarak kabul etmeyi gerektirir. Bu meyanda, erdem, adaletin bu ideal formuna verilen addr. Kohlberg iin ahlak geliim, dei mez/sabit ve kltrleraras bir ardklkla malldr, tedric olarak edinilir. nceki evrelere herhangi bir geri dn veya ahlak muhakeme seviyeleri arasnda iki arada bir derede kalmak sz konusu edilemez (Spohn, 2000: 131). Bu, Kohlbergin ahlak geliim modelini Freudun psikoseksel geliim modelinden farkllatran bir kabuldr. Zira, hatrlanacak olursa, Freud iin geli imin baz evrelerinde saplanp kalma ya da geri dnler hayatn sonraki evrelerinde karlalabilecek bir durumdu. Kohlbergin ahlak geli im modeline dair baz temel noktalarn altn izdikten sonra artk ahlak geliimin evrelerine odaklanmaya geldi sra. Kohlbergin teorisi, evre ve herbir seviyede de iki alt-evre olmak zere toplam 6 seviyeden oluur: gelenek ncesi ahlakllk, geleneksel ahlakllk ve gelenek sonras ahlakllk. Birinci evrede, gelenek ncesi ahlakllk, ocuk, iyi ve kt, yanl ve doru kmelerine cevap verir, fakat, bunlar kendi eylemlerinin empirik sonular nda tevil eder. Geleneksel ncesi ahlaklln ilk evresinde, ahlakllk, ceza ve sz dinleme ve bakalarna zarar vermekten kanma bakmndan anlalr (Finlaysoy, 2007: 110). Cezalandrlan eylem ahlak-d olarak kodlanr. Bir baka ifade ile, bir eylemi ahlaka mugayir klan sadece onun cezalandrlyor oluudur (Moshman, 2005: 55). Dolays ile, evredeki insanlarn anne-baba ve dierleri- iyiye ve ktye dair ahlak deerleri dl ya da cezalandrma ile ocua aktarlm olur. Bu, drt ile on ya arasndaki ocuklarn ahlak muhakemelerini simgeleyen bir aamadr. 60 kinci evrede ise, ahlakllk, bir kimsenin kendi karlarn tatmin etmesinin ve bakalarnn da aynsn yapmasna izin vermenin bir yolu olarak arasal biimde

59

Bu, Kohlbergi (ve dolaysyla Kant) Freuddan farkllatran nemli bir noktadr. Eer Freuda bir etik form atfetmemiz gerekseydi, ncelii drtlerin doyum talebi ve bu talebin alabildiine pratik bir biimde karlanmasna ynelik bir aba ve onun engellenmesine vermemiz gerekirdi. 60 Kohlbergin ahlaksal geliim modelinin bu ilk evresi Piagetnin ilem ncesini anmsatr (Kegan, 1982: 50). ocuun dnya algsnn merkezinde sadece kendisi vardr. Dnyay bakalarnn gzyle deil, kendi gzyle grr. Bakalarnn da bir algs olabileceini farketmez. rnein bu evredeki bir ocua ka kardein var? dense cevab bir olur. Ama kardeinin ka kardei var? dendiinde ise cevap hitir. Kardeinin asndan bakamyordur henz.

188 anlalr (Finlaysoy, 2007: 110). ocuk, hzla bakalarnn da tpk kendisinin sahip olduu gibi karlarnn olabileceinin farkna varr. Kendi karlarn elde edebilmesi iin dierlerinin karlarnn ve haklarnn farknda olmas ve sz konusu karlarn mevcudiyetine sayg gstermesi gerekir. Bir ahlak olarak ocuun bu evredeki asl ilgisi bakasnn refahndan ziyade hlen kendi kardr -hedonistik bir biimde peinde koulan bir z kar (Kroger, 2001: 89). teki ile ilgisi sadece kendi karn elde etmeye ynelik bir arasallatrma dzeyindedir. Kendi karn elde etmek iin bir bakasnn karn elde etmesine engel olduu takdirde, kendisinin de engelleneceinin bilincindedir (Moshman, 2005: 55). Geleneksel ahlakllk evresinde, kii ailesinin beklentilerini sonularna bakmakszn karlar. Sadece ailenin deil, sosyal grubun ya da ulusun beklentileri de sonularndan bamsz olarak karlanr. Doru ahlakllk bunu gerektirir. Zira, her birine kendinden menkul bir deer atfedilmektedir (Kroger, 2001: 90). Bu evrede, tipik davran biimi, sosyal dzene sadakat ve uyumdur. nc evredeki bir ocuun ahlakl muhatab ile ilikisinde karlarn karlamay merkeze almaz. Bir baka birey ile kurulan iliki kendinden menkul bir deere sahiptir artk. ocuk, kendini, muhatab olan bireyin beklentilerine cevap vermeye ynelik bir ahlak ykmlln altna girmi olarak hisseder. Bu evrede ahlakllk, iyi/kt ocuk roln oynamak olarak anlalr. yi olmak, kurallara uymak, beklentileri karlamak ve dier eylere ilgi gstermek demektir (Finlaysoy, 2007: 110), tekilerin ve grubun normlarna uyumdur. Drdnc evrede, ahlak ykmllkler daha ok bir btn olarak sosyal pespektife uyumda temellenirler. Ahlak kurallarn kabulnn ardnda tekilerle kurulan dorudan etkileimler deil, sosyal kurumlarn soyut bir dzeyde anlalmas yatar. Sosyal sistem uygun rolleri, kurallar ve ilikileri tanmlar. Sosyal sistemin uygun rolleri, kurallar ve ilikileri tanmlamas ideoloji vastasyladr. Bu evrede esasen btn hiziplerin zerinde bir anlam sistemi olarak ideolojinin bir grup, kast, snf, klan, ulus, kilise, rk, nesil, cinsiyet, i veya kar grubu iin hakikati temsil edenpsikolojik doumu gerekleir. Bu ideoloji rtk ve zmni veya ak ve kamusal olabilir. Ama, her halkrda, ideoloji, temel deer olarak grubun korunmas ve srekliliinin salanmas adna yrrlktedir. Grup doru adna deil doru grup adna tanmlanr (Kegan, 1982: 63). Bu durumda, bu evrede, ahlakllk, grevleri yerine getirmek, toplumsal dzeni ve toplumun ya da grubun refahn korumak

189 demektir (Finlaysoy, 2007: 110). Kurulu sosyal dzeni tahrif edecek herhangi bir muhakemeden kanlr. ayet herkes byle yaparsa ne olur? biimindeki bir ahlak tepkiyi gdleyen ey sosyal dzenin devamlln sarsc muhakemelerden kanmaktr (Kroger, 2001: 91). Son evre, geleneksel sonras ahlakllktr. Bu evrede ahlakllk,
ahlaki deerlerin geerlilii ile onaylanan grup ya da kiilerin otorotesini ayrt etme yetisiyle deerlendirilir. Geerlilik, bireyin grupla zdelemesine dayanmaz. Ahlaki kararlar, toplumun btn birey yeleri tarafndan kabul edilmi (ya da edilebilecek) ilkeleri ve deerleri yanstr nk toplumla birliktedirler (Finlaysoy, 2007: 111).

Bu evrede daha nce mevcut olmayan iki gereklik haklar ve interindividuality [bireysellikleraraslk]61- ortaya kar. Herhangi bir kiinin haklarnn korunmas veya garanti altna alnmas, o kiinin ahsna ynelik zel bir temaylle ya da herhangi bir gruba veya inanca sadakatiyle deil, insanlk cemaatinin yesi olmas ve birey olmaklnn teslim edilmesi ile ilgilidir (Kegan, 1982: 67). Gelenek sonras ahlakllk iindeki beinci evrede kii artk grup deerlerinin greceliinin farkndadr; cemaat deerleri potansiyel olarak gerektiinde deitirilebilir addedilir. Bu noktada cemaatin kurallarna uymak arzusundan bahsedilebilse de, cemaat yeleri kurallara koulsuz teslim olmak yerine, onlar eletirel bir biimde deerlendirebilirler. Sosyal dzenin devamll vurgusu hlen esas olsa bile, ona kendinden menkul bir deer atfedilmez. Cemaatin deien ihtiyalar ekseninde pekl kurallarn esnetilebilecei dnlr (Kroger, 2001: 92). Dolaysyla bu evrede ahlakllk,
bir grubun yasalar ve kurallaryla anlamazla dtklerinde bile toplumun temel haklar, deerleri ve yasal szlemeleri[ne uyum -m.a] olarak dnlr. zneler, gruba ait normlar ve yasalarla, ounluun dncesi gzetilmeksizin korunmak zorundaki baz evrensel deerler ve normlar arasnda ayrm yapabilir. Yasalar ve grevler genel olarak fayda hesaplamalar zerine temellendirilebilir (Finlaysoy, 2007: 111).

Olduka soyut bu ahlak evrede, toplum, ortak fayda iin yaplm rasyonel bir szleme olarak grlr. Yasalar, effaf bir srece tbi klnarak belirlenmeli ve
61

Bireysellikleraraslk, ilkin birey hline gelii, bireysellemeyi gereksinir. Yani kendi yerel balamn aan, zerk ve bal olmaktan km bir kiinin bireyselleme srecini tamamlayarak ahlak muhakemede bulunabilme yetisine sahip bir birey hline geliini gereksinir. Kelimenin Batl imgesi anlamnda, birey, eit kamusal katlmla bakalaryla temas kurmak isteyen ve bakalarnn da kendisi ile temas kurmak istedii bireyleraras bir kamusalln ortak sorumluluunu stlenen kiidir artk. Dolays ile bireyselliin in gerekte ve ayn zamanda bireylerarasln indr (Kegan, 1982: 67-8).

190 bireysel haklara saygl olmaldr (Moshman, 2005: 57). Bu evre daha ok kltrel atmalarn yaand karmak toplumlar iin gelitirilmitir. atan sosyal altsistemler arasndaki ilikilerin dzenlenmesini hedefler. Son evre olan altnc evrede ise, ahlakllk,
evrenselle uzlam durumdaki ne olursa olsun, kendi seilen ahlaki ilkeler olarak anlalr. Bu aamada, bir kimsenin ahlakl olmas iin sahip olduu neden, mantkl bir kii olarak, temel oluturan ilkelerin geerlilii konusunda bir anlaya ve bunlara kendini balayacak biimde fikrini sylemeye sahip olmasdr. Geerlilik, temel oluturan eylemler araclyla eylemler ve davran kurallarna danr. Davran kurallar ve eylemler ilkelerle atrsa, ilkelere gre hareket edilir. Evrensel adalet, eitlik ve btn insanln deerine sayg ilkeleri rnek olarak gsterilebilir (Finlaysoy, 2007: 111).

Bu son evrede zbilince dayal bir ahlakllk tasavvuru ortaya konur. Doru olan kiinin kendi seimine dayal etik ilkelere uygun olarak kendi bilincince belirlenir. Yazl hukuk -ayet eit insan haklarn destekleyen ve insan haysiyetine saygl etik kodlar tahrif ediyorsa- soyut bir adalet nosyonu ekseninde alr. Eitlik ve insan haysiyeti bu durumda adil olann kavramsallatrlmasna ynelik temel motive edici g olarak kabul edilmektedir (Kroger, 2001: 92). Kohlbergin evrelerinde ocuun farkl bir benlie sahip olduunu farkedemeyiinden balayarak btn cemaat balarndan zerklemi evrensel bir ahlak muhakemenin geliimine, oradan da gerekirse temel insan haklarna saygl etik kodlarn tahrif edilmesi hlinde- evrensel ahlak muhakemenin de almasna evrilen bir model sunulur. Balangta ocuk ne kendisinin ne de kendisine dsal bir sosyalliin farknda deildir. evresindeki insanlarn kendisinden bamsz bir varlklar olduunu kefetmesinden balayarak, benmerkezciliin geli mesine, bir cemaate aidiyete, cemaat ahlaknn ilkelerinden evrensel bir ahlak muhakeme gelitirmeye ve onun gerekirse almasna evrilen bir srecin iinden geerek zerk bir ahlak muhakeme dzeyine ulalm olur. Bu ksmda imdiye dein Freud, Piaget, Erikson ve Kohlbergin farkl geliim modelleri irdelenmi oldu. Bu farkl modellerin birbirleri ile ilikilerine (benzerlik ya da farkllklarna) zaman zaman deinilmi olsa da gelinen noktada aralarndaki ilikiye bir kez daha ve topluca bakmakta fayda var.

191 3.2.5. Geliim Modellerine Dair Genel Bir Deerlendirme Burada ele alnan farkl teorilerin bizi ulatrdklar temel bir ortak tasavvur var: benlik (ya da kimlik) tedric bir innn rndr. Geliime ister Freudun yapt gibi olumsuz bir anlam ykleyelim geliimin yitimlerle/kayplarla zde olmas anlamnda- ister Piaget, Erikson ve Kohlberg gibi zerkliin kazanlmas anlamnda olumlu bir anlam ykleyelim, benlik (ya da kimlik) evrelerin diziselliinden mteekkil bir tedric geliimin rndr. ster Freud gibi evreler arasnda hayat deneyimine bal olarak geri dnlere/saplanmalara ak bir geliim evreleri diziselliinden hareketle benlie (ya da kimlie) dair bir model oluturalm; ister evrelerin bir biri stne binen katlar gibi tedric bir birikimi/ylmay/ilerlemeyi temsil ettii ve ncekilerin sonrakilerde temsil edildi i bir modeli esas alalm; ister geliim evrelerini ocuklukla snrlayalm Freudda olduu gibi- ister hayat boyu sren bir sre olarak grelim Eriksonda olduu gibibenlik (ya da kimlik) tedric bir geli imin rndr. Balang noktas olarak benliin (ya da kimliin) tedric geliimini aldktan sonra sra bu geliimin falinin sorunsallatrlmasna gelmitir. Piagetye atfen yineleyerek sylemek gerekirse, benliin (ya da kimliin) geliiminin ardndaki fal ne sadece bireyin kendisidir -kendi zpotansiyeli ile snrl bir etkinliin rndr-, ne de sadece evresel faktrdr sosyal/kltrel. Aksine bu ikisinin etkileiminin bir aradalndan mteekkil bir ortakln karmak edimlerinin rndr. Bu genel iddiann temellendirilmesi iin Paigetde olduu kadar Freud, Erikson ve Kohlbergde de yeterince malzeme mevcuttur her ne kadar Freudun sosyal/kltrel faktr ihml ettii iddia ediliyorsa da. Mesel, Kohlberg iin ahlak muhakemenin geliimi etkin bir innn rndr: falin her bir evreyi getike zerkliinin artt, sosyal dnya ile temasla mmkn hle gelen bir in. Mutlak bir zerklik olmad gibi, birey iin, mutlak bir belirlenmi lik de sz konusu deildir. Eer bir zerklikten bahsedeceksek ncelikle bunun sosyalleme vastasyla gerekleebilir olduunun altn izmek gerekir. Sosyalleme zdelemeleri ve sosyal dzene uyumlar sembolize etmesi anlamnda- zerklii souran deil, retendir. Sosyallemeye ncel bir zpotansiyelin Freud buna id derdi- hayat boyu korunmas neden falin sadece sosyal/kltrel faktrle snrl tutulmamas gerektiinin bir zl aklamas olarak

192 kabul edilebilir. Bylece, sz konusu zpotansiyelde temellenen yetilerin neden insanlar basit bir takliti deil, deforme ederek kopye eden kldn ve ortak bir sosyal/kltrel dnyaya frlatlan insanlarn neden hlen nevi ahsna mnhasr kalabildiklerini, yani sadece kendilerine zel bir benlik kimlii gelitirebildiklerini dorulam oluruz. Benliin (ya da kimliin) bir ortaklamann edimlerinin rn olduunu sylemek ve bununla yetinmek bir baka nemli noktay ihml etmek olurdu: benliin (veya kimliin) retilmesine yol aan edimlerin elbette bir bolukta gereklemiyor oluu. Benliin (veya kimliin) bir ortaklamann rn olan tedric in bolukta deil bir sosyal/kltrel alanda gerekleir. Piaget, Erikson ve Kohlberg Freudun grece ihml ettii- bu noktann altn srarla izerler. Sosyal ve kltrel alana herhangi bir atf yapmakszn benliin (veya kimliin) inna ynelik ikna edici bir nerme ortaya atmak pek de mmkn deildir.62 Benliin (ya da kimliin) inna atfettiimiz tedriclik, bir ortaklamann rn olmaklk ve sosyal/kltrel alana zglk zelliklerine eklenmesi gereken bir ka husus daha var. lki sosyal/kltrel alandaki uyum ve zdelemeler ile ilgili. nsan dnyaya frlatld anda kendisine ncel sosyal, kltrel ve tarih bir gerekliin iine dhil olur. Geliim, gereklie uyum salayarak ya da zdelikler kurarak tedricen salanr. Tbi olunan yasalar, normlar, kltrel deerler ve etik kurallar benliin (ya da kimliin) in edilme srecindeki -sosyal/kltrel faktrle temas kurmak anlamnda- merkez bir boyuta uyum- iaret ederken, kurulan zdelemeler anne-babadan balayarak evredeki dier otorite figrlerine yaylanbenliin (ya da kimliin) inndaki bir baka merkez boyuta iaret eder. Sosyal/kltrel alana uyum ve kurulan zdelemeler, sreklilik, denge, aynlk ve tutarllk gibi zelliklerin benliin (ya da kimliin) hanesine yazlmasn anlaml hle getirir. Kohlberg istisna olmak zere Freud, Piaget ve Eriksonda
62

Bu noktaya ilerleyen blmlerde sk sk dneceiz. zellikle hayat-dnyas kavram etrafnda yrtlecek olan tartma esas olarak bu sosyal/kltrel faktrn benliin (ya da kimliin) inndaki merkez nemini vurgulamann geni alann bize aacak.

193 sreklilik/denge/aynlk/tutarllk benliin (ya da kimliin) baat zelliidir. ayet kimlik kiinin imdi ve buradaki mevcudiyeti iin gerekli bir apa ise, onu muhkem klan ey srekliliidir. Ancak yaam deneyimi sz konusu srekliliin korunmasna izin vermez. Yaam deneyimine mndemi atmalar, sorunlar, kayplar zaman zaman sreklilii tahrif edebilir. Kii pekl bir kimlik krizi yaayabilir. Krizlerin almas beraberinde yeni bir sreklilii. Bu yzdendir ki, aslnda benlik (ya da kimlik) dediimiz ey, bir dengesiz denge/sreksiz srekliliktir. Benliin (ya da kimliin) srekliliine ynelik bu modernist vurgu postmodern eletirinin hmna urar. zellikle Erikson rneinden hareketle ele ald eletirisinde Schachter -Erikson Meets the Postmodern: Can Classic Identity Theory Rise to the Challenge? adl makalesi ile-, postmodern teori iin sreklilik vurgusunun kabul edilemezliini konu edinir. Postmodern koul kimliin srekliliini, aynln, tutarlln anlamsz bulur. Hayat akkanlkla, sosyal balam ise srekli deiimle zdeletiren postmodern tasavvur iin kimliin srekliliinin, aynlnn, tutarllnn teorik bir anlamnn olmas beklenemez. Postmodern hayat bir dzenden daha ok dzensizliktir, uyumdan ziyade uyumsuzluktur. Srekli deien balamlara ilitirilmi bireyin zaman ve mekn aan bir sreklilik, aynlk, tutarllk iinde olmas beklenemez. Dolaysyla kimliin sreklilii, aynl, tutarll muhaldir. Tersine kimlik, sreksiz, uyumsuz, tutarsz ve paraldr. ayet srekliliin, aynln, tutarlln tahrifi bir salkszlk gstergesi ise, postmodern eletiri iin bunu kabul etmek pek de mmkn deildir. nsan psikolojisi hzla deien koullara pekl uyum salayabilir ve bu bir salksz olma durumunun gstergesi olarak kabul edilemez. Aksine postmodern koullarda duraan bir kimlik iddiasn dile getirmek, bireyin zgrlnn nne bir engel koymaktan te bir anlam ifade etmez. Modern koullar iin Eriksonun tasavvurlarnn bir anlam olabilirdi; ancak postmodern koullar buna ok da elverili deildir (Schahter, 2005: 144). Eriksonun teorisine ynelik bir baka temel eletiri ondaki evrensellik vurgusuna ynelir. Postmodernizm kimliin evrensel ve zc bir yorumunu reddeder. Oysa, Eriksonda dhil olmak zere Freud, Piaget ve Kohlbergde belirgin bir evrensellik vurgusu sz konusudur. Schahter, Eriksonun teorisine ve pekl dierlerine- ynelik bu temel eletiriye ramen, onu yeniden

194 okumay neriyor. Kimlik tartmas iinde Eriksonun hlen baz verimli bak alarna kap aralayabileceine inanyor. Bu yzden Eriksonun baz merkez kavramlarn periferiye, baz periferide olanlar da merkeze tamay neriyor (2005: 153). yle ki, ona gre, Eriksonun kimliin sosyal boyutuna yapt vurguyu zcevrenselci yoruma sabitlemek yerine, yerel balamlarn ve sosyal yaplarn farkl kimlik hllerine kaynaklk edebilecei ne srlebilir: farkl yerellikler farkl evrelerde farkl kimlik hllerine kaynaklk eder. Farkl kltrlerde farkl ki ilik yaplarnn ortaya kmas evrensel bir ki ilik tasavvurundan phesiz daha manidar ve ncelikli olmaldr. O hlde, Schachtere gre, Eriksonu yeniden okuyarak tmyle paral kimliklerin de en az kat bir homojenlie hapsedilmilikler kadar patolojik sonular douraca nerilebilir (2005: 155). Schachterin eletirisindeki hakllk payn teslim etmek gerekir -ancak temel bir noktay ihml ettiini vurgulamak kaydyla. Ne Erikson ne de dierleri Freud ve Piaget- sreksiz bir sreklilikten bahsetmiyorlar. Piagetnin devingen dengeye ve Eriksonun sreksiz sreklilike ynelik vurgular kesintisiz bir devamlln deil, hayat deneyimi iinde karlalmas muhtemel atmalarn/sorunlarn yol aaca sreksizliklerin, devamszlklarn esas olduunu ak bir biimde ortaya koyar. Bu blmde benliin (kimliin) in edilmilii esas olmak zere baz temel noktalar almann genel seyri iindeki nemlerine binaen vurgulanm oldu. Bu noktada, sosyal/kltrel alann benliin (ya da kimliin) inndaki nemine ynelik vurgunun bu alma iindeki merkezliinin bir kez daha altn izmek gerekir. zellikle Mead odakl olmak zere dier etkileimci teorisyenlerin Goffman ve Blumer benzeri- tartlaca izleyen ksma benliin (ya da kimliin) innn fallerinin sorunsallatrlmas damgasn vuracak.

195

III. ETKLEMC TEORDE BENLK/KMLK TASAVVURU Hi kimse ya da hibir ey kendisi deildir (Rilke, 1997: 167). Kendilie dair her trl anlama abasnn k noktas kendimiz deil, bakasdr. Zira, kendiliimiz kendimizden ibaret deildir, insan bir kendinde-varlk deildir. Kendilik/benlik/kimlik, kendi kendiliimizin de dhil olduu bir kendilikler toplamnn deneyimlerinin bizdeki izdmleridir; baka kendilerle kurduumuz ilikilerin sre esasl bir ifadesidir; znelerarasln mekndaki ve zamandaki yansmalarnn -bireysel ya da kolektif- birer temsilidir. Herkes bakasdr ve hi kimse kendisi deildir (Heidegger, 2004: 191). Benlik/kimlik, baka olandan Bakas bene kendi yansyan btnlksz/sreksiz are bir btnlktr/srekliliktir. btnlkszlmze bulmak,

kendiliimizi btncl klmak zere kendimizden kaarken yneldiimiz zorunlu uraktr.63 Bakasyla iliki mtekabiliyet esasnda iler. Bene bakasndan yansyan imge benlii/kimlii retirken, benden bakasna yansyan kendi imgesi de bakasn kurar. Bu durumda, ne kadar kendimizden kasak da yine zorunlu olarak kendimize toslarz. Katn zannederken der Joyce, kendine toslar insan (1997: 424). Beni bakas klan, kendini dosdoru bir biimde deneyimleyemeyi idir, kendisine dair deneyiminin bakalarnn dolaymna ihtiya duymasdr. Birey, te yandan, bakalarnn kendilerini dolaymlaylarn dolaymlar. Demek oluyor ki, ayn anda hem nesnedir, benlik, hem de zne (Mead, 1934: 138).64 Edeyile, benlik, sosyal yapya ire deneyimlerin rettii bir nesnellik ve de znelliktir. Sosyal deneyime dsal bir benlikten ve onun retiminden sz etmek muhaldir (Mead, 1934:
63

Bu dnce Tanpnarn gnlklerinde geen bir cmleden mlhem yazld: O kadar dalmtm ki kendim olabilmek iin benden baka bir yere kamam lzm (Enginn ve Kerman, 2008: 221). Bakas bize btncl bir benlik imgesi sunandr. Yaanan krizin zlme ura, bakasndan bize yansyan kendi imgemizdir. Bir aynaya/bakasna baktmzda ancak kendimize dair danklk yerini btnle brakabilir. Oysa kendimizle kaldmzda eer bu mmknse-, btn baklarmz kendi iimize yneldiinde baklarmzn karlat kendiliimiz bir btn deildir- olsa olsa dank paralardan sadece bir ksmdr. nsan kendini salt kendinden kalkarak bir btn olarak deneyimleyemez. 64 Benzer bir yorum iin bknz. Bakhtin, 2005.

196 140). Dolaysyla, benlie/kimlie dair btn nermelerin odak noktas sosyal deneyim olmaldr. Benliin/kimliin inna dair tartmamzn bu ksmnda baz temel kavramlar ne karmak gibi bir ama gdlmekte: sylei, iletiim, zneleraraslk, etkileim, dnmsellik, genellemi teki, ben ve beni/bana, karlamalar, n-blge, arka-blge, vb. Btn bu kavramlar sembolik etkileimcilik gelene i iinde kazandklar anlamlar merkezde olmak zere ele alacaz. Sembolik etkileimci gelenek, zaman zaman farkl biimlerde de adlandrlr: Etkileimcilik, Chicago okulu/gelenei, vb. Ancak sembolik etkileimcilik adlandrmas daha yaygn bir kullanma sahiptir. Gelenek adn Blumere borlu (Fisher ve Strauss, 1997: 460). Sembolik etkileimci gelenek iinde en az iki farkl alt-gelenek ayrt edilebilir. Robert E. Park ve W. I. Thomasn nclnde gelien gelenee, Mead ve takipilerinin oluturduu bir dier gelenei ilve etmek mmkn. Farkl formlarndan bahsedilebilse de, burada ele alnan, ortaya koyduu temel nermelerle dier geleneklerden farkllaan ve yapsal ilevselciliin asimile edemeyecei bir gelenektir. Her ne kadar yapsal ilevselciliin asimilasyonuna dirense de, yine de ortak bir paydalar olduunu syleyebiliriz: her iki gelenek de sosyal eylem odakldr. Bununla ilikili olarak, sylei temel bir benzeme noktasdr. Dnya bir btn olarak dhil ve haric syleilerden mrekkeptir. Sembolik etkileimciler iin dnyann bu trden bir kavran ile onlarn genel iyimserlii arasnda pekl bir iliki kurulabilir. Sosyal ilerleme, demokrasi ve bireysel yaratcla olan inanlar onlar hem bireysel hem de sosyal dzlemde iyimser klar (Craib, 1992: 86). Etkileimci gelenein kendi iindeki oulluunu dikkate alarak sylemek gerekirse, esas itibariyle iki ismi ve onlarn teorilerini buradaki tartmaya dhil edeceiz: G. Herbert Mead ve Erving Goffman. Ancak Park ve Thomastan hareketle sembolik etkileimci gelenein baz ayrc vasflarna deinmek, Mead ve Goffman merkezli tartmann ncl olarak deerlendirilebilir.

197 Sosyal sorunlara cevap bulma ynndeki abalara aydnlarn ortak olmas Chicago geleneinin ortaya knn ardndaki temel etkendir. Chicago gelenei ya da sembolik etkileimci gelenek, -bir tr sosyal mhendislik olarak da adlandrlabilecek- toplumun sorunlarnn zmne ve dzeltilmesine katk salamay amalayan aydnlarn niversite ierisindeki abalarnn bir toplamdr. Sosyolojinin kurucu babalar olan S. Simon, E. Durkheim, K. Marx ve M. Weber Fransz ve Endstri devrimleri ile birlikte yaanan dnm teorize etme ve sosyal sorunlara zm nerileri getirme abas ierisindeydiler. Birleik Devletler merkezli Chicago okulu etrafndaki aydnlarn da benzeri bir sorumlulukla artan yoksulluk, tekelci i dnyas, ii hareketine zg sorunlar, gmenlerin ve aznlklarn hzla artyor oluu ve buna karn ulusal birliin nasl salanabilecei vb. sorunlara dair zm nerileri sunuyor olmakla benzetiklerini syleyebiliriz. Ksacas, sembolik etkileimci gelenein amac deiimin sosyolojisini yapmakt. Thomas ve Park deiimin ulusal toplulukla ilikisini zmeye almlardr. Onlar iin, deiim genellikle kanlmaz, ilerleyici, ayakta kalmak ve gelimek isteyen gruplar arasndaki mcadeleyle yryen bir eydir. Bu mcadele deerlerin biimini deitirse de, onlar tmyle ortadan kaldrmyordu. Deiim, soysuzlamaya ya da rmeye deil, yeni sosyal kurumlar oluturma olanann yrrle konmasna karlk geliyordu (Fisher ve Strauss, 1997: 463). Bireyselleme deiimin temel yklemlerinden biriydi insan yapsnn etkin yannn gerekletirilmesi ve glendirilmesi anlamnda bir bireyselleme. Etkinlik ve bireysellemeye yaratclk elik edecekti. Yaratcln ynelecei nesne ise toplumdu toplumun yeniden yaratlmas. Thomas ve Park, bir ideal birey tasavvuru gelitirmek suretiyle yeni bireyselleme eilimini teorize etme giriiminde bulunurlar. Thomas iin ideal birey, deien toplumun zelliklerine odaklanan sosyolojik bilginin kefiyle eski kurumlar zerinde yeni kurumlar in eden yaratc insand. Park iin ise ideal birey, sosyal hareketlerin nderleri ile deimenin olanaklarn ve snrlarn bilmek iin insann temel yapsn ve insan srelerini kavrayabilen zgrlemi dnrlerdi (Fisher

198 ve Strauss, 1997: 464). deal birey yani yaratc insan ve zgrlemi dnrler bireyselleme eilimini teorize etme giriiminin sembolleridir. Bireyselleme eiliminin karsna toplumun bir btn olarak devamllnn nasl salanaca sorununu koymak gerekir. Toplumun birbiri ile ilikili grup ve kurumlar araclyla salanan bir aradal en az bireyselleme kadar ehemmiyetlidir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, Thomas ve Park sosyal devamlln nasl salanaca meselesine bireysellik sosyal yaamn zorunlu olarak koyduu snrlarla ne kadar badar? sorusu ile cevap bulmaya alr. Thomas ve Parka gre, sosyoloji bu elikiyi aa karmaldr. Bu durumda sosyolojinin grevi, sosyal deimeyi hzlandrmak zere, deimenin kendisinin zorunlu kld sosyal snrlara karn, eylem alan zgrln kefetmek olmaldr. Bu hususa dair onlarn genel tutumlarnn merkezinde sosyal dzenin tekml iin bireysel zgrlklerin temini ve engellenmemesi, buna mukabil lml bir muhafazakrlkla sosyal deerlerin tmyle anmamas iin abalamak yer alr. Bu ikisi arasndaki denge, onlara gre, kendiliinden kurulabilir. Onlarn yaklam, sosyologlarn yeni bir disiplin kurmak suretiyle, insanlarn kurumlar tarafndan nasl hem kstlandklarn hem de o kurumlarn tesine geebildiklerini tetkik etmesi gerektiini sylyordu (Fisher ve Strauss, 1997: 464). Thomas ve Park sosyal belirlenimciliin karsna bireysel zgrl ya da yaratcl koyarak, bu ikisi arasndaki dengenin gzetilme zorunluluuna dikkatimizi ekiyorlar. Bu nokta Mead ve Goffmann teorileri iin belirleyici bir ncl addedilebilir. Mead ve Goffmann teorileri iin bir ncl addedilebilmesinin tesinde, Thomas ve Parkn dnceleri sosyolojinin ok temel bir meselesine de zne-yap gerilimi- bir tr zm olarak grlebilir. Bireyselleme eilimi ile sosyal dzenin devamll ihtiyac arasndaki gerilimin zmne kap aralamak zere ncelikle insann sosyal bir varlk olduunun vurgulanmas gerekir. nsann sosyal bir varlk oluuna dair bu tm bir kabulle ie balamay, sosyal koullarn belirleyiciliine ynelik bir vurgu ya da dzenin, messes nizamn devamllnn esas kabul edilmesi olarak grebiliriz. Ancak, bireyselleme ve sosyal dzenin devamlln bir denge ile birlikte

199 kurgulayan Thomas ve Park, ayn ekilde dzen ve ilerleme fikrini de bir denge ile birlikte kurgularlar: Ne tek bana bireysellemeyi ya da ilerlemeyi, ne de sosyal dzenin devamlln esas kabul ederler. Thomas ve Park iin i blmne dayal bir dzen, rk esasl ayrmlara dayal bir dzene gre tercihe ayandr. Ancak, yatay ya da dikey eksenlerde toplumda cidd ayrmlar yerleiktir. Bu durumda aklc bir ilerleme fikrinin dayanak noktas neler olabilir? Parkn bu soruya verdii cevapta belirgin bir Dewey etkisi gze arpar. Toplum esasen iletiim zerine kuruludur. Bu ise artan bir bilinlilik olanann gstergesidir. letiim devam ettii srece, uzlama ve anlay ortaya kabilirdi. Son rn, kendi yazgsn belirleyen bir sylem topluluu demokratik bir halk- olacakt (Fisher ve Strauss, 1997: 467). nsanlar birbirleri ile sylemeye baladklar anda tekml de aklc bir ierie brnebilecekti. Mesele hangi koullarda kimin kiminle syleebilecei sorunu etrafnda dmleniyordu. Hangi koullarda syleinin uygun olacana dair sorunun zmnde Park, William Jamesin Bir eit Krlk denemesine sklkla atf yapar. Burada krlk insanlarn bakalarnn giydii maskelerin arkasn grememeleri anlamnda kullanlyor. Sorun maskenin ardndaki ki inin, grup atmasnn kabul ettirdi i ou kez kaba gereksinimlerle nasl biimlendiini anlamakt (Fisher ve Strauss, 1997: 467). nsanlar kr olmann tesinde, bunun farknda bile deillerdi. Bunun farknda varabilmek ancak grup hayatnn dna kabilmekle mmknd. nsanlar bir ekilde maskenin ardn alglayabilirlerse, doal duygusallklar su yzne kabilecekti. Park, bunun bilgi ile birlemesinin sosyal dei meyi olanakl klaca dncesindedir (Fisher ve Strauss, 1997: 468). Dolaysyla nemli olan bireysellemi bir toplumda iletiimin balamasdr. Sadece bir ama peinde koan, giriimci ve aydn bireylerle deiim ve toplumun yeniden kuruluu mmkn olabilirdi. Thomas ve Parkn burada nesneletirildii kadaryla dncelerini zetlemek gerekirse, bireyselleme ve ilerleme kadar sosyal dzenin devamll da nemsenmelidir. Deiim, zamana/srece baldr, tedricdir. Deiimin fali

200 birbirleri ile demokratik bir dzlemde syleen, aidiyetlerinden zerkleebilen, yaratc bireylerdir. Thomas ve Parkn takipileri zaten kendi iinde baz noktalarda farkllaan65 bir miras devraldrlar. Bu homojen bir gelenein olumasnn nnde bir engeldi. Pek ok ismi Thomas ve Parkn takipileri olarak sembolik etkileimci gelenee dhil etmek mmkn: Morris Janowitz, Herbert Blumer, Everett Huges, Howard S. Becker. Ancak burada daha nce de vurguland zere Mead ve Goffman merkezli bir sembolik etkileimcilik analizi ortaya konacak. 3.3.1. Meadde Benliin n Mead, Mind, Self and Societyde zihin, bilin, dil ve benliin sosyal olarak koullandn savunur. Sosyal koullanma ise kiilerin birbirleri ile ibirliine dayal iletiimlerinin sembolik bir ifadesidir. Meadin btn abas, zihin ve benliin sosyalliin iinde ortaya kmaktan te bir gereklikleri olmadn ve dilin de bir sesli jest formunda zihin ve benliin ortaya kn mmkn klan meknizmalar saladn gstermekti (Morris, 1934: XIV). Tersinden dndmzde, varlk nedeni sadece kendisi olan bir benlikten (Mead, 1934: 195) ya da mevcudiyeti bir baka benlie baml olmayan herhangi bir benlikten bahsedemeyiz. O hlde, ncelikle sosyal koullanmann temel dinamiklerine biraz daha yakndan bakmak gerekecek. nsan dnyaya frlatld anda henz biyolojik bir organizmadr. Onun biyolojik bir organizma olmaktan karak sosyal bir hviyet kazanmas iin sosyal deneyim balamna dhil olmas gerekir. Sklkla tekrar edildii zere, insan, balangta ne bir benlie ne de herhangi bir kimlie sahiptir. Salt bir bedenden, biyolojik bir bedenden ibarettir. Bedenin benlik hline geli i, Meade gre sosyal deneyim balam iinde bir zihin gelitirmesi ile mmkn olur. Zihinse ileti im
Burada bu farkllklar zerinde ok fazla durulmad. Ancak bir fikir vermek adna kaba bir karlatrma yaplabilir: Thomas deimeye klavuzluk edilmesinde dorudan mdaheleyi ve sekin gruplarn roln nemserken, Parkn daha gereki ve demokratik bak onu dzenli abalar karsnda pheci klyordu. [] Thomas kat bir ilerleme yanls iken, Park daha az ilerlemeci bir tutuma sahipti. Yaratclk ve bireyselleme Thomasda ibirlii toplumunun zn oluturken, Parkn bireyi toplumsal katlma biraz mesafeliydi (Fisher ve Strauss, 1997: 475).
65

201 aracl ile ortaya kar iletiim zihin aracl ile deil. letiim, bir sosyal srete ya da deneyim balamnda jestler arasnda geen bir syleidir (Mead, 1934: 50). Bylesi bir syleinin sunduu imknlar zamanla drtleri ile hareket eden biyolojik organizma hayvan- ile rasyonel insan arasndaki mesafenin almasn mmkn klar. Dolays ile Meadin k noktas sosyal deneyime mndemi zneleraras iletiimdir. nsann iine frlatld dnyaya zg btn anlamlar iletiimlerinin birer rndr (Mead, 1934: 79). Ne evredeki nesnelere yklenen anlamlar ne de insanlararas etkileimleri mmkn klan ortak anlamlar sosyal deneyime ve iletiime ncel deildir. Tm deneyim dnyamz deneyimlediimiz hliyle doa- temel itibariyle davrann sosyal sreci ile rabtaldr. Sz konusu srete edimler benzer bir ilev gren jestler tarafndan balatlr; nk, baka organizmalardan hareketle dzenleyici tepkilerin ortaya kna neden olurlar. Bunun anlam udur: nesnel dnyann ierii, onu deneyimlediimiz hliyle, byk oranda sosyal sreteki ilikiler ve l anlam ilikisi vastasyla bu srete yaratlan- kurulur. Zihin ve doann tm ierii, anlamn doasn benimsedii srece, sosyal sre iindeki ve sosyal edimin bileen evrelerine mndemi bu l ilikilere bamldr (Mead, 1934: 112). Btn edimlerin balatcs olarak jestler zneleraras bir etkileimi, yani kiilerin birbirlerine ynelik tepkilerini koullar. Doa, kii ve sosyal sre arasndaki l ilikinin bir rn olan ortak anlamn kkenine, bylece, jestlerin araclk ettii edimler yerletirilmi olur. Jestlerin zneleraras bir etkileimde ortak anlamlarn retilmesindeki merkez konumu Mead iin tartlmaz nemdedir. nk, en az iki kii arasnda gerekleen etkileimin kkeninde her eyden nce jestler yer alr. Jestlerin znelerarasnda karlkl paylalmas ve jestlere karlkl olarak anlamlar yklenmesi jestleri yapsallatrr.66 Sz konusu yapsallama ve bir ortak anlama
66

nsanlarla hayvanlar arasnda temel farkn kkeninde anlamlarn karlkl paylam ve ortak bir anlamaya eriim yatar. Hayvanlar da jestlere sahiptir. Onlar da jestleri aracl ile birbirleri ile syleir. rnein bir kpein dierine hrlamas ya da havlamas durumunda dieri geri ekilmek eklinde bir tepki verebilir. Ama burada insanlarda olduu gibi karlkl bir anlama sz konusu deildir. Bir baka ifade ile, jestler kpekler arasnda bir mklemenin, syleinin olduunun

202 kavuma eii sembole dnmedir. Bu dnmn gerekleebilmesi iin, ncelikle, her bir seferinde tek bir zne iin geerli olan anlamlarn yerini etkileimin tm katlmclar iin ayn anlamlarn almas gerekir. kinci olarak, etkileimin taraflarnn (konuucu ve dinleyici) birbirlerine davranlar, uyar-tepki-uyar arasndaki nedensel ilikinin yerini kiileraras bir ilikinin almasyla deiir: Konuucu ve dinleyici, iletiim kurmak amacyla birbirleriyle iliki kurar. Son olarak, etkileimin katlmclar anlama edimleri ile baarya ynelmi eylemler arasnda ayrm yapmay renirler. Bylece yapsal bir deiiklik ortaya km olur (Habermas, 1996: 432). Bylesi bir deiiklikle artk jestlerle kurulan etkileim aamasndan sembollerle kurulan etkileim aamasna geilmi olur. Jestlerle kurulan etkileimlerin yerlerini sembollerle kurulanlara brakmas sreci tmyle biliseldir hasse ile ilgili/duyusal deil. Dolaysyla Meadin benliinin znn bilisellie ilitirildiini syleyebiliriz. Benlik, biliseldir, dnceyi kuran jestlerin iselletirilmi syleisinde sakldr (Mead, 1934: 173). Jestlerin sembollere dnmesi sreci, zneleraras ilikiyi srdrlebilir klan ortak anlamlarn retilmesine tekabl eder. Dil bu ortak anlamlarn/sembollerin bir toplamdr. Ortak anlamlarn retimi, dil esasl bir paylam kadar, Meadde, tekinin tutumunu almadr da. Freud ve Piagetdeki karl ile iselletirme. Mead, iselletirmeyi, nesnel anlam yaplarnn iselletirilmesi biiminde tasarlar. selletirme, znenin karsna nesne olarak kan eyi iine almas ve benimsemedir kendisini kendine nesne yapmak iin kendisi ile kurduu dnmsel iliki deil- (Habermas, 1996: 432). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, iselletirme, znenin kendisini bakas karsnda nesneletirmesidir. Bakasnn tutumlarn benimsemesidir. Deerlerini iselletirmesidir.67 Meade gre biz, az ya da ok bilinsiz bir biimde bakalarnn bizi grdkleri gibi kendimizi grrz.
gstergesi olsalar da, bu manidar bir konuma deildir (Zeitlin, 1973: 219). Hayvanlarn davranlarna igdleri hkimdir. Oysa insanlar karsndakinin yerine kendini koyarak onunla iletiime giriyor olmalar ile hayvanlardan farkllar. Dil ve anlaml semboller bylesi bir syleinin rndr. 67 Yorumlamaya dayal bir sretir bu. Etkileimin yorumlamaya dayal bir sre oluu sembolik etkileimciliin zerinde ykseldii iki temel direkten biridir. Dieri ise etkileimin sosyal hayata mndemiliidir (Craib: 1992: 88).

203 Kendimize dair bilinsiz tutumumuz dierlerinin bize dair tutumlarnca belirlenir.68 Buradaki genel mekanizmay biraz da akla kavuturmak gerekiyor; zira sz konusu mekanizma zbilincin69 ve benliin grnmlerinin geliiminde merkez bir nemi haiz. Biz, zellikle sesli jestleri kullanarak, bakalarnca seslendirilen tepkileri kendimizde srekli olarak harekete geiririz. Bylelikle bakalarnn tutumlar bizim davranlarmz belirleyici hle gelir (Mead, 1934: 68). Btn bu sre, dil tarafndan dolaymlanr: bakalarnn davranlarnn birer uyaran olarak yklenilmesi dilin aracln gereksinir. Benliin sosyal deneyim iindeki in srecinde kritik eik, Mead iin, bakasnn tutumunu stlenmektir. Bakasnn tutumunu stlenmek: nesnelemek. Nesnelemek, benliin kendini dorudan deil bir bakasnn dolaym ile deneyimlemesidir (Tugendhat, 1987: 222). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, kiinin kendini bir ilk kii olarak kendisiyle kurduu ilikide nesneletirmesi kiinin ikinci bir kii ile kurduu ilikiyle gerekleir (Habermas, 1992: 172). Nesnelemek, madalyonun bir yzdr sadece. nk, bakasyla iliki mtekabiliyet esasnda iler. Benlik bakasnn tutumunu stlenmekle nesneleirken, sz konusu bakasnn davrannda benzer bir etki uyandrr. Kendisinin zneleme uradr bu -ayn anda bakasn nesneletiren bir urak. Kendisini dolaymlayan bakasnn dolaymn dolaymlayarak benlik zneleir. Bu karlkl dolaymlay lar benliin dnmselliinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Mead iin benlik, dnmseldir (Mead, 1934: 136-7); dolaysyla, tekraren sylemek gerekirse, ayn anda kendisinin hem znesi hem de nesnesidir.

Mead, The Social Self adl makalesinde tekinin tutumunu almay bir baka kavram araclyla analiz eder: ie bak (introspection). e bak bir gzleme tutumudur. Hem bir gzleyene hem de gzlenene ihtiya duyar. Gzleme tutumu hafza srecine dhil olmann bir tr ifadesidir. nsan hafzas bir sre olarak gemi, imdi ve gelecee duyarl- gzleme tutumu ile var olur. nsan gzleme ile kendini tekinin davranlarnda bulur. tekinin kendine baknca ie bak belirlenir. Zihin, bilin ve benlik bylesi bir deneyimin rndr (Mead, 1913: 374). 69 Meadde zbilin benliin bir nesne olarak tannmasna ya da grnmne iaret eder (Mead, 1934: 169). te yandan, zbilin, Meade gre, ak bir biimde sosyal bireyi konu edinmektedir. Bunun nedeni basite bireyin bir cemaatin iinde yer almas, bakalarnca etkilenmesi ve onlar etkilemesi deil, bir benlie sahip olmasyla bireyin kendi deneyiminin bakalar zerindeki etkisini kontrol altnda tutabiliyor olmasdr (Mead, 1934: 171).

68

204 Bakasnn tutumunu benimseme derken burada bakas sadece tikel bir zneye mi tekabl eder? Yoksa bakas dediimiz kolektif bir zne midir? Bakasnn tikel ya da kolektif bir zneye tekabl edii Meadde benliin geliiminin iki genel evresinin basit birer ifadesidir. Benliin btncl geli iminde balangta tikel zne ile kurulan iliki esasken, sonrasnda kolektif zne Mead buna genellemi teki diyor- ile kurulan iliki esastr. Tutumlar benimsenen balangta tikel bir zneyken, sonrasnda bireye benlik btnln veren genellemi tekidir, rgtl cemaat veya sosyal gruptur. Genellemi tekinin tutumu btn bir cemaatin tutumudur (Mead, 1934: 155). Cemaatin normatif beklentilerine iaret eden (Tugendhat, 1986: 241) bu sosyal tutumlar dorudan deneyim alan iinde gerekleir ve bireyin benliinin yapsnn ve bileiminin eleri olarak benlikte ierilir (Mead, 1934: 158). Benliin btncl geli iminin farkl evreleri arasndaki balanty jestlerle retilen anlamlarn yapsallamas salar. Balangta tikel znelerarasnda gerekleen iletiim, retilen anlamlarn yapsallamas ile kolektif bir hviyete brnr. Bu durumda benlik, genellemi tekinin tutumlarnn stlenilmesi ile ierik kazanr. Dnyamz sosyal etkileimin rn olan anlamlarca kurulur (Craib, 1992: 87). Buradan hareketle ylesi bir sonuca ulamak mmkn: benliin in bir cemaate aidiyeti gereksinir. Kiiyi kii yapan bir cemaate aitliidir; nk sz konusu cemaatin kurumlar kiinin davranlarnda belirleyicidir. Dil, ona kiiliini sunan bir aracdr. Kii, bakalarnn rollerini stlenerek cemaatin bir yesi hline gelir (Mead, 1934: 162) ve bir benlie sahip olur. Benliin ayn anda hem nesne hem de zne oluunu bakasnn dolaymn dolaymlay ile ilikilendirmitik. Bu karlkl dolaymlamada temellenen benlik tasavvuru ile Mead, Thomas ve Parkn benlie dair genel izleini takip etmi olur. yle ki, benlik, sadece genellemi tekinin nesneletirdii, belirledii bir edilgenlik deildir. Bir nesne olarak benlik, Meade gre, bir zne de ierir (Mead, 1913: 374). Benliin sosyallie ncel znel yz onun genellemi teki karsnda grece zerkliini muhafaza etmesini salar. Mead, sosyallie ncel benliin bu

205 znel boyutuna I [ben]70 diyor. Ben, organizmada temellenir, yani biyolojik bireye iaret eder. Belirsiz ve ngrlemezdir (Zeitlin, 1973: 227). Benin karsnda yer alan genellemi tekini simgeleyen benlik boyutu ise medir [beni/bana]. Muhafazakr bir gc temsil eden beni/bana, messes nizamla sk skya bamldr, beni bir glge gibi takip ederek, muhafazakr bir temsilin iine hapsetmek ister (Habermas, 1992: 180). Oysa ben, ierdii biyolojik drt ile bu tr bir hapsedili e direnir. Bireyin etkin ilkel arzusunun sembol olan ben, sosyal balarn bir yansmas olan beni/banay zapteder (Giddens, 2002: 52). Aralarndaki diyalektik iliki aslnda bu tr bir direni in yksdr. Fakat, beni/banaya reddiye bir yandan da uyum ierir. Benliin evre ile uyumunu salamaya yneli, ayn zamanda benlii kuran bir sretir (Zeitlin, 1973: 228). Beni/bana asla ben olmakszn dnlemez (Mead, 1913: 374). Birinin varl dierine bamldr. Benliin dnmsellii bu bamllkla ilikilidir. nk dnmsellik de bir tr syleidir: benliin farkl yzlerinin kendi aralarndaki syleisi (Craib, 1992: 88), benin beni/bana ile syleisi. Benliin farkl yzeyleri arasndaki bamllk, ayn zamanda, hem nesne hem de zne oluun bir baka trl ifadesidir. Ben, benliin beni/banadan nce var olan yzdr. Fakat, ben, asla bilinli bir deneyime kaynaklk edemez. Benliin bilin kazanmas ancak beni/bana yzeyinin nesnelemesi ile mmkn hle gelir. Yani, benin sosyal deneyim srecine dhil olmas beni/banada cisimleir. Bu, bir nesne olutur. O hlde, ben, benliin zne yzeyi olarak adlandrlmaya daha yaknken, beni/bana nesne yzeyine yakndr. Benliin znel boyutunu simgeleyen ben, bakalarnn tutumlarna

organizmann verdii tepkidir. Beni/bana ise, kiinin stlendii bakalarna ait rgtl tutumlar setidir. Bakalarnn tutumlar beni/banada cisimleir ve sonrasnda kii ben olarak buna tepki verir (Mead, 1934: 175). Kiinin bakalarnn tutumlarna verdii tepki elbette btn bir toplumu tek bana deitirecek deildir. Buna
70

Burada In karl olarak kullandmz ben ile egonun karl olan kartrmamak gerekir. Meadle ilikili olarak beni kullandmz her seferinde In karl olan ben kastedilmektedir.

206 ramen, benin dnyay deitirme yetisi epeyce snrl da olsa oradadr (Zeitlin, 1973: 227). Tm belirsizlii ve ngrlemezlii ile snrl da olsa dnyay deitirme potansiyelini iinde tayarak, ben, orada olmaya devam eder. Tedric bir deiime tbi olan tutumlar, yine de benin tepkilerinden etkilenir. Ben, tepkileri ile cemaatin tutumlarnda ksmi deiimlere neden olur (Mead, 1934: 179-80). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, kiinin nesnel bir eyi alp znelletirmesi (Mead, 1934: 188) nesnel olanda ksmi deiimlere neden olur. Meadin ben ve beni/bana ayrmndan hareketle sylemek gerekirse, birey sadece haklara sahip deildir, sorumluluklar da vardr; sadece bir vatanda ya da bir grubun yesi deildir, ayn zamanda, cemaatine kar-tepki gelitirendir. Ve bylesi bir tepki ile cemaatinde dei ikliklere neden olandr (Mead, 1934: 196). O hlde, benlik sosyal rollere ve beklentilere indirgenebilir deildir, nk beni/banada benin tepkileri ierilir (Wallace, 2003: 178). Birey bu tepki ile kendini ifade eder, anlatr. birliine dayal bir srece katlarak, benliin kolektif znede/cemaatte deiiklie neden olan boyutu ben ise, benin karsnda yer alan ve cemaatin tutumlarnn iselletirilmesinde cisimleen boyutu beni/banadr. Beni/bana uzlalm, allm bireydir. Daima oradadr. Herkesin sahip olduu alkanlklara ve tepkilere sahip olmak zorundadr; aksi takdirde birey iin bir cemaate yelikten bahsetmek mmkn olmazd. Bir cemaate ye olmak, onun deerlerini burada. Birey bir yandan cemaatle iselletirmek, onunla zdelemektir

zdeleirken, yaratc/sosyale ncel benlik boyutu ile cemaate daha nce rastlanmam bir yenilik de katm olur. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, uzlamlarn rn olan ortak dil hep oradadr, fakat kiilerarasnda kurulan her yeni bala birlikte farkl bir kullanm da yrrle girmi olur. Benliin yaratc boyutu ile cemaat iinde gelitirdii kar tepkiler dilin yeni kullanmlarn da beraberinde getirir (Mead, 1934: 197-198). Bu durumda benlik, iinde hem etken/yaratc bir boyutu hem de uzlama dayal/edilgen bir boyutu ayn anda iermi olur. Benliin uzlama dayal/edilgen boyutu, yani beni/bana, bene biimini veren eydir. Ben her ne kadar yenilikle zdese de, benliin biimi/yaps uzlamsaldr. Bu uzlamsallk bir sanatnn yaratc etkinliinde minumuma iner.

207 Modern sanatta, Meade gre, uzlamsal olann yerini uzlamsal-olmayan alr (1934: 209). Benzeri bir vurgu baz davran trleri iin de sz konusu edilebilir: impulsive [tepisel, dncesiz] davran. Kontrol d davrantr bu. Beni/banann yaps bu davran biiminde benin davurumunu belirlemez. Buna mukabil, Freudien bir anlatmla, beni/bana bir anlamda sansrle temsil edilir. Beni/bana, meydana gelen, sahneyi kuran ve ipucunu veren trde bir davurumu belirler. Benin uygun eyleminin snrlarn belirler.71 mpulsive davran esasnda dndmzde ise, beni/bana bir tr kontrol salayc deildir artk (Mead, 1934: 210). Mesel, kendini zorla kabul ettirme, kendini bir ey sanma, kendinden fazla emin olma [selfassertion] trnde bir davranta kii dierlerine kar saldrganca bir tutumla tepki verir; bu durumda duygusal stres o denli st dzeydedir ki, olaan davran beklentilerinin btn formlar mesel kibarlk- ortadan kalkar. Bu rnekte beni/bana durum tarafndan belirlenmektedir. Ben, beni/banaya baskn hle gelmektedir (Mead, 1934: 210). Benin bu kontrolsz tepkisi sosyal kontroln72 kar tepkisine maruz kalr. Bu karlkl tepkilerin fasit dairesi sosyallik olarak adlandrdmz eyi temsil eder. Meadin ben ve beni/bana arasnda yapt ayrmda bir dzen fikri kadar ilerleme fikri de sakldr, tpk Thomas ve Parkn teorilerinde olduu gibi. Ben ilerlemeyi temsil ederken, beni/bana messes nizamn devamllnn temsilcisidir. Ama, unu hibir zaman ihml etmemek gerekir: benlik kurulu bir dzenin mevcudiyetine zorunlu olarak bamldr. ayet kurulu bir dzen olmasayd, benliin yaamas da mmkn olmazd. Dolaysyla, bahsedilen koullarda aikr bir paradoks gze arpar: bireyin kendini btn iin feda edi i bir benlie sahip olarak kendi hayatn da mmkn klar. Nasl ki sosyal dzene dsal bir bireysel bilinten bahsetmek muhalse, birey de bir anlamda kendini gerekletirme srecinde benliin bir tr intiharndan baka bir anlam ifade etmeyen baz koullara baml kalmak zorundadr her ne kadar gnlsz de olsa-. Sz konusu gnlszln bir ifadesidir ben. Bu noktada unu sylemek mmkn: benin tepkisi uyum ierir. Fakat, benlik
Ancak bu grlebilir bir snr deildir. nemli olan ben ile beni/bana arasnda yaanan snr kavgasdr, gerilimdir. 72 Sosyal kontrol bireyi ezme ya da onun zbilinli bireyselliini yok etmeyi amalamaz. Aksine, sosyal kontrol, Meade gre, bireyselliin kurucusudur (1934: 255).
71

208 sadece uyumla zde klnamaz, sz konusu uyumla ben ayn zamanda sosyallii da etkisi altna alr. Yani, benlik, evreden etkilendii kadar, onu etkiler de (Mead, 1934: 214). Benlik tam da bu karlkl etkileimlerin buluma noktasdr. Bylesi bir buluma noktasnda bir benlie sahip olmak, Mead iin, bireye dnya ile temas kuraca bir zetkileim mekanizmas davran n biimlendirmede ve davran na yol gstermede kulland- sunar (Blumer, 1966: 535). Meadin teorisinde benliin ele alnma biimi bu alma asndan ok temel bir neme sahip. Batan beri benliin bir srece istinaden ele alnmas gerektiini vurguluyoruz. Sosyal deneyimin iinde belirli bir geliimin rn olarak benli in in edildiini iddia ediyoruz. Meadde bu genel iddia ile uyumlu bir teorik ereve kar karmza. Benlik, onda da bir yapya deil sree atfen ele alnr. Dolaysyla benlik statik deildir; kiinin devinimsiz bir biimde kendisi ile zde olarak kalmasndansa, srekli etkin ve yeniden in edici olu srecine ve eylemlerin planna baldr (Joas, 1997: 192). Zira, sosyal bir varlk olarak bakalaryla paylalan iletiim ortamnda benlie mndemi anlam sembolik dzeyde etkileimle srekli yeniden retilir. Bu ynyle benlik, sosyal aka ire bir anafordur ve hl sz konusu akn bir parasdr (Mead, 1934: 182). Bunun anlam udur: her birimiz ilikilerimize ya da balantlarmza bal olmak kaydyla oul ve farkl benliklere sahibizdir. Fakat ayn zamanda benliin, kendi iinde tutarl ya da duraan bir btnle de sahip olduunun alt izilmelidir. Mead, bunu sosyal ilikilerin en nemli ilevi olarak grr (Zeitlin, 1973: 226). te yandan, benliin innn falinin tehis edilmesi hususunda da Mead zengin bir malzeme sunar bize. Benliinin innda fal ne tek bana bendir, ne de beni/bana. Bu ikisinin karlkl etkileiminin zamandaki ve mekndaki grnmlerinin bir buluma noktasdr benlik. Dolaysyla, benlik, sosyal, biyolojik ya da herhangi bir verili konuma indirgenemez; nk, btn bunlar arasnda etkin bir arabulucudur, yani kendi konumlar veya perspektifleri arasnda baz ilikiler tesis etmektedir (Wallace, 2003: 183).73
73

Bu ynyle benlik, bir perspektifler cemaatidir. Byle olmaklyla kendini herhangi bir perspektife iliik olmaktan kurtararak bir bakas ile temas kurabilir. Wallace bu eylemi dnmsel etkileim olarak adlandryor (2003: 183).

209

Yukarda alt izilen iki nemli husus merkezde olmak zere, son olarak, Mead ile Marx ve Freud arasndaki baz benzerlik ve farkllklar ortaya koyarak Goffmann teorisine geebiliriz. 3.3.2. Bir Karlatrma Denemesi: Mead, Marx ve Freud Meadin bu alma iindeki nemi zihin, dil, bilin ve benliin sosyal deneyim iinde bireylerin birbirleri ile etkileimlerinin birer rn olduklarna dair temel vurgusunda temellenir. Benlii, herhangi bir metafizikletirmeye mahal vermeksizin, nesnel bir gereklik olarak kavrar. Dolaysyla benlii/kimlii mesele edinen bir abann, her halkrda, zneleraras ilikilere odaklanmas gerekir. Meadin ikinci nemli vurgusu benliin ayn anda hem nesne hem de zne hviyetine sahip olmas ile ilgilidir. Ben ve beni/banadan mteekkil benlik, ne sadece genellemi tekinin normatif beklentilerince belirleniyordur, ne de genellemi tekinin belirleyiciliinden tmyle zgrlemitir. Hem belirlenendir, hem de bu belirlenme srecine katlmakla, belirleyendir. Hem etkilenendir, hem de etkileyen. Meadin bu iki temel vargsndan yola karak Mead ve Marx arasnda bir benzeme/ortaklama olduunu ne srebiliriz. Marxn, Feuerbach zerine Tezler ve Alman deolojisindeki dnceleri esas alnarak bylesi bir mukayese kolaylkla yaplabilir. Feuerbach zerine Tezlerin ncsnde Marx mehur tezlerinden birini sunar:
nsanlar koullarn rndr ve yetitirilirler ve bu nedenle, farkl insanlar farkl koullarn ve farkl yetitirme tarzlarnn rnleridirler eklindeki materyalist reti, koullar deitirenlerin insanlar olduunu ve eiticinin de eitilmesi gerektiini unutur. Bu yzden bu reti, toplumu biri dierinden stn iki paraya ayrma noktasna varr. Koullarn deimesi ile insan faaliyetinin deimesinin akmas, sadece devrimciletirici pratik olarak kavranabilir ve rasyonel bir ekilde anlalabilir (2004: 104).

nsan ayn anda hem koullarn rn hem de koullar deitirendir. Bunu nc tezin ksa bir zeti olarak imdilik bir kenara yazalm ve altnc teze geelim; Feuerbach, dinsel z insani ze indirger. Fakat insani z, her tekil bireyde asli olarak var olan soyutlama deildir. Gereklii iinde toplumsal ilikilerin

210 toplamdr (Marx, 2004: 105-6). nsana ait bir z vasf varsa, o ancak sosyal ilikilerin bir toplam olarak grlmelidir. Yani, insann zn sosyal yap ierisindeki ilikileri araclyla kefedebiliriz. Son olarak, sekizinci teze bavuralm; Toplumsal yaam, znde pratiktir. Teoriyi mistizme gtren btn gizler rasyonel zmlerini insan pratiinde ve bu pratiin kavranmasnda bulurlar (Marx, 2004: 106). nsan eyleminin ya da pratiinin kavranmas bir anlamda sosyal hayatn pratiklie dayal oluunun kavranmasdr. nsan eylemi sosyal hayat z itibariyle pratik klar. Bu tezi ksaca tekrar ifade etmek gerekirse; birincisi insan ayn anda hem koullarn rn ve hem de koullar deitirendir. kincisi, insan ilikilerinin toplam bize insani zn kefini sunar. Son olarak, insan eyleminin kavranmas sosyal hayatn pratie dayal oluunun kavranmasdr. Meadin burada nesneletirilen dnceleri ile Marxn tezleri arasnda ihml edilmemesi gereken benzerlikler hemen dikkat ekiyor olmal. ncelikle Marx, tpk Mead gibi analizin merkezine sosyal ilikileri yerletiriyor. Bu bizim amzdan nemli. Meadci bir dile Marxn tezlerini aktarmak istersek; insan sosyal bir varlktr. Benlik toplum ierisindeki etkileimlerin bir rndr. nsan tmyle sosyal yap tarafndan belirlenen pasif bir varlk deildir. Aksine, onu ayn zamanda deiime uratandr da. nsan eylemi ya da buna praksis diyelim bu dei imin znesidir. Ama, ayn zamanda, insan sosyal etkileimlerin bir nesnesidir. znelik ve nesnelik hlleri e-zamanl olarak benlikte ierilir. Marxn tezlerini derinletirmek adna Alman deolojisinin ilk blmndeki tartmay merkeze alarak devam edelim. Gen-Hegelcilere gre insann ilikileri, btn yaptklar, zincirleri ve snrllklar bilinlerinin bir rndr. O hlde bilincin insani, eletirel ve egoist klnmas ile insan snrlarndan arnabilir.74 Marx, bu tarz bir dnmenin szde dnyay sarsc olmak bir yana, olsa olsa muhafazakr olarak nitelenebilecei kanaatindedir (2004: 111).
74

Gen-Hegelcilerin bilince dair bu kabullerinin temelinde Hegelci bir tasavvur yer alr. Hegelde dnce hayat srecinden ayrktr ve bir ideaya dntrlmtr. Bu ideada bamsz zne gerek dnyay yaratm kabul edilir. Marx iin bu trden bir idealist nerme kabul edilebilir deildir (Zeitlin, 1983: 243).

211

Marx hareket noktasn keyf ncller ya da dogmalardan ayrr. Kendi nclleri, kendilerinden soyutlamann ancak imgelemde yaplabildii gerek ncllerdir; gerek bireylerdir, onlarn etkinlikleridir, hem hazr bulduklar hem kendi etkinlikleriyle yarattklar ve iinde yaadklar maddi koullardr. Bu ncller, bu nedenle, saf ampirik bir ekilde ayrt edilebilirler (Marx, 2004: 112). Marxn buradaki k noktas bireydir; zira, insanlk tarihinin ncl ona gre bireyler ve onlarn yaratc etkinlikleridir. Marx, bu temel ncle insanlarn yaadklar koullar da ekliyor. Fakat, en nihayetinde, balangta sz konusu koullarn da ortaya k insan etkinliinin bir rn olsa gerektir. Balangta da olsa insan etkinliinin bir snr olduunu yine de unutmamak bu noktada nemlidir. Mesel, insann doa ile ilikisi yapsal bir snr koyucudur, engelleyicidir. nsann hayatn idame ettirmek iin ihtiya duyduu etkinlikler onun ilk fiziksel rgtlenme nedeni iken, doa bu etkinlikte engelleyici olarak hep oradadr. Ama, en nihayetinde, bu, doa ve tekilerle ili ki ierisinde olunan bir sosyalli i gerektirir (Zeitlin, 1973: 245).75 nsanlarn birbirleri ile mnasebettar olduklar bir sosyalliin zuhuru, onlarn hayvanlardan ayrt edilmeye baladklar eiktir. nsanlar, kendi geim kaynaklarn retmeye baladklarnda, dolayl bir biimde, fiil maddi hayatlarn da retmi olurlar.

Zeitline gre, Meadin insann doayla ve tekilerle ilikisine dair nermeleri, insann pratik/aktif/eylemci boyutunu vurgulamakta epeyce baarldr. Fakat bu baarya ramen, onun almalarnda karlan ya da belirsiz braklan baz noktalarn da olduunu fark etmek gerekir. rnein sosyal etkileim odakl analizlerinde, Mead, ounlukla tahakkm ve bask mekanizmalarn grmezden gelir. Marxda sz konusu mekanizmalara dair geni bir analiz sunulmasna karn, Meadde belirgin bir vurguya rastlanmaz (1973: 251). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, Mead makro mekanizmalar analizine pek fazla dhil etmez, ilgisi daha ok mikro lekli sosyal etkileimlere yneliktir. ktidar, atma ve deime benzeri makro lekli gerekliklere dair pek bir ey sylemez. Tam da bu yzden, benlie ya da kimlie dair bize sembolik etkileimcilerin sunduu resim eksiktir. Tablo eksik braklm bir tablodur. Meade ve dier sembolik etkileimcilere benzer eletiriler sklkla yneltilir. Sembolik etkileimcilere yneltilen bu tr eletirilerin hakllk paylar sakl olmak kaydyla baz alardan abartl olduklar sylenebilir. rnein sosyal yap dediimiz ey, sembolik etkileimcilerden bamsz olarak sylemek gerekirse, ilk elden anlalr, kolaylkla zmlenebilir bir ey deildir ki. Sosyal olann bizatihi kendisi belirsizdir ve bizim ona dair tm teorik analizlerimiz muhayyilelerimizin rndr. Bu durumda, makro lekli sosyal yaplarn sembolik etkileimcilerce dikkate alnmad eletirisi ne kadar hakl olursa olsun, bunun nasl yaplacann sorusu cevapsz kalmaya devam etmektedir. Ya da sz konusu soru hi de eletirenlerin vehmettikleri gibi kolaylkla cevaplanabilir deildir (Craib, 1992: 90-92).

75

212 nsann ayrc vasfnn kefi ya da ne olduunun tespiti Marxa gre ne rettiiyle ve nasl rettiiyle dorudan ilgilidir. Tam da bu yzden bireylerin doas, retimlerini belirleyen maddi koullara dayaldr (Marx, 2004: 112). Bu retim, sadece nfus artyla kendini gsterir. Bu da bireylerin birbirleriyle ilikisini [Verkehr] nvarsayar. Bu ilikinin biimi, yine retim tarafndan belirlenir (Marx, 2004: 112-3). u ana dek sylenenleri toparlamak gerekirse, Marx, bize insann hayatn devam ettirebilmesi iin gerekli fiziksel koullar yerine getirebilmesinin doa ve dier insanlarla temasa zorunlu olduunu sylyor. Bylesi bir temasa yaplan vurgunun nemli bir k noktas olduunun altn tekrar izelim. Bir sonraki aamada karmza iblm kavramsallatrmas kar. Hem ulus iinde hem de uluslarn kendi aralarndaki ilikiler iblmne dayal olarak yrr.76 Hayatn ilkel yalnl yerini karmak bir sosyal dzenee braktka iblm hem derinleecek hem de vazgeilmez olacaktr. Bir i blmnn zorunluluu ayn zamanda bireyleraras ilikileri de belirleyecektir (Marx, 2004: 113). blmnn geliimi farkl aamalarda gerekleecektir. Bu ayn zamanda farkl iyelik (ownership) biimlerine de ihtiya douracaktr. blmnn ilikileri belirlemesi farkl iyelik biimlerinin ortaya k ile ilgilidir. farkl aama ve iyelik biimi belirliyor Marx. lki, kabile iyeliidir. kincisi pek ok kabilenin bir araya gelii ile oluan devlet ya da antik komnal iyeliktir. ncs ise feodal ya da zmre mlkiyetidir. Farkl iyeliklerin varlnn ardndaki temel mantk yine insann hayatn idamesi adna duyduu ihtiyalarn teminidir. Bu, insann zorunlu retkenliinin gerekesidir. retkenliin zorunluluu, insan sosyal ve siyasal ilikilere girmeye yneltir. Marx, sosyal yapnn ve devletin ortaya kn bylesi bir zorunlulukla ilikilendirerek aklyor:
Toplumsal yap ve devlet belirli bireylerin, fakat kendilerinin ya da teki insanlarn imgeleminde grndkleri ekliyle deil gerekte olduu ekliyle, yani maddi olarak etkili olduklar, rettikleri ekliyle ve dolaysyla kendi iradelerinden bamsz belirli maddi snrlar, nvarsaymlar ve koullar altnda altklar ekliyle bireylerin yaam srecinden srekli evrilip oluuyor (2004: 117).
76

Marxn iblm kavramsallatrmas ile Meadin sosyal etkileimlerin ibirliine dayallna dair vurgusu bir benzemenin olduunu syleyebiliriz.

213

Fikirlerin, kavray larn ve bilincin retimi bahsedilen anlamda bir maddi retim etkinlii sreciyle gerekleir. Kavrama, dnme, insanlarn zihinsel ilikisi bu aamada maddi davranlarnn davurumu olarak ortaya kar (Marx, 2004: 118). Ayn ekilde siyaset, hukuk, din, ahlak ya da metafizik de bu tr bir maddi retimin neticesi olarak vardr. Bu adan, insan, kendi kavraylarnn ve fikirlerinin reticisidir. Bilin, bilinli varolutan baka bir ey olamaz ve insanlarn varoluu kendi fiili yaam sreleridir (Marx, 2004: 118). zetle yinelemek gerekirse, insan, kendi bilincinin btn ieriini kendi etkinliine borludur. nsann, bilincinin btn ieriini kendi etkinliine borlu olduunu sylemek, Alman felsefesini ba aa etmektir. Zira, Alman felsefesi gkyznden yere iner. Oysa Marx, yerden gkyzne ya da insandan/insani etkinlikten soyut olana ular. Demek ki, bildiimiz hliyle etten kemikten insana ulamak iin gerek insan etkinliine bavurulmaldr. ncelik onlarn hayal edilme, kavranma ya da anlatlma biimlerine, nasl dnldklerine deil, bizatihi yaratc etkinliklerinedir. nsann maddi retim biimi en nihayetinde gerek varoluunu, dnn ve dnce rnlerini belirleyecektir. Bir baka ifade ile, din, ahlak, siyaset, vb. ancak maddi retim etkinliine dayal olarak ortaya kan insani rnlerdir. Sz konusu rnlerin ierii de dorudan insani etkinlie bamldr. Marx, bu noktada galatmehur nermesi ile kar karmza: Yaam bilin belirlemez, bilinci yaam belirler (Marx, 2004: 118). Yaam bilincin belirledi i biimindeki bir ifadenin sahibi olan yaklamn kalk noktas bilince canl birey muamelesi yapmaktr. kinci yaklam ise, gerek bireylerden yola kar ve onlarn etkinliklerinin bir rn olarak bilin ele alnr (Marx, 2004: 118-9). Buras Marxla Meadin benzetikleri temel noktalardan biridir. Her ikisi iin de bilin, sosyallie/hayata ncel deildir. Yaam belirliyor deildir; aksine, bilin, yaam tarafndan, sosyal etkileimler tarafndan belirlenir.77 Meaddeki ifadesi ile, bilin,
77

Bilince dair benzer bir kabule Bakhtinde de rastlanr. Ona gre de hayatn iinde olmaya ncel hibir bilin ya da dnme yoktur; hepsi hayatn iindeki deneyimlerin bir sonucu olarak vardr (Bakhtin, 2001a: 23).

214 sosyal eylemin bir n-koulu deildir, sosyal eylem bilincin n-kouludur (Mead, 1934: 50).78 Bilin sosyal ilikilerin bir sonucu olarak vardr. Yaam bilinci belirleyendir demiti Marx. Tpk bilin gibi dil de, sadece teki insanlarla iliki kurma zorunluluundan neet eder.79 u ok nemli bir nermedir bu noktada; bir yerde bir iliki varsa benim iin vardr (Marx, 2004: 123). Benim hayatm srekli yeniden retebilmem iin vardr. Bu beni hayvanlardan ayrandr ayn zamanda. Hayvann tekilerle temas bir iliki olarak var deildir. nsann bir iliki kurmasn mmkn klan onun bilincidir. O hlde, bilin daha en bandan beri ilikilere dayal bir sosyal rndr ve insanlar hayatlarn retmeye devam ettikleri srece de yle kalacaktr. Bilin hem insann doayla ilikisinin hem de dier insanlarla ilikisinin bir rndr. Bir doa bilinci ya da doa dini, insann doayla kurduu hayvani ilikinin sonucunda ortaya kar. nsana doa balangta yabancdr, kendisine g yetirilemez olandr. Bu nedenle onunla balangta kurulan iliki hayvanidir. Burada nemli bir nerme daha ortaya koyar Marx; [b]u doal din ya da insanlarn doayla bu tikel ilikisi toplumun biimi tarafndan belirlenir ve tersi (2004: 123). Doayla kurulan iliki toplumun biimince belirlendii gibi, onu belirler de. Hem doayla hem de tekilerle iliki kurar insan. Hem bu ili kilerce belirlenir hem de doa ve tekileri belirleme gcne de sahiptir. Merkezde insann iliki kurma zorunluluu yer alr. Eer iliki kurmasayd onu insan olarak adlandrabiliyor olmazdk. Ne bir bilinci ne de dili olmazd. Ona insani vasflar atfetmemizi salayan unsur kurduu ilikilerdir. Buraya kadar esas itibariyle iki temel adan Mead ve Marx arasnda bir benzerlik kurulabileceini syledik: bilincin, zihnin, dncenin, dilin ve benliin sosyal gereklik ilikilerden mrekkep- tarafndan koullanmas ve insann ayn anda hem nesne hem de zne olmas. Buna karn bir temel noktada Marx ve Mead
78

nsan bilin sahibi olmas nedeniyle hayvandan ayrlr. Marx ve Meadde ortak olan bir temadr bu. Bilin, zihin ya da benlike sahip olan insan nesnel dnyay kendi praksisi ile kurar (Zeitlin, 1973: 246). 79 Mead de dili, tpk zihin, benlik ve bilin gibi sosyal etkileimlerin bir rn olarak grr.

215 farkllarlar: iktidar ve tahakkm gibi makro lekli gerekliklere Mead grece ilgisizken, Marx teorisini sz konusu gereklikler esasnda in eder. Mead, Marxla olduu kadar pekl Freudla da karlatrlabilir. Meadin metinlerinde zaman zaman Freuda dorudan gndermeler yer alr. Freud ile Mead arasndaki en belirgin ortaklk benlie mndemi sosyale ncel bir boyuttan bahsediyor olmalardr. Freudda hatrlanaca zere sosyale ncel olan idle karlanmt. Meadde ise bendir sosyale ncel olan. d, bilinalt arzular temsil eder. Ele geirilemez ve ngrlemezdir. Benliimizin iine nfuz edilemez ve karanlk boyutudur. Srekli kaynayan bir kazan gibidir. Bilinli bireyi snrlayan her trl badan norm, ahlak ilkeleri, kurallar- mnezzehtir. Kural tanmaz bir asidir. Btn derdi doyuma ulamak, hazz srekliletirebilmektir. Sosyalliin deneyimlenmesi ile hazzn/doyumun makul bir vakte ertelenmesi anlamnda gereklik ilkesi benimsenir. Bilind arzular bylece bastrlm olur. Bastrma, ocukta kayplarla, yitimlerle, hayal krklklar ile dolu bir srecin simgesidir artk. Freudun benliinin feragatle, kaypla, hayal krklklar ile ykl olmas ondaki karamsarln, kendi evinin efendisi olamay n grnmleri olarak kabul edilir. d, bir anlamda yenilmitir. Meadin beni de tpk id gibi ele geirilemez, ngrlemez olan simgeler. Ben benliin sosyale ncel boyutudur. Sosyalin ele geirmekte baarsz olduu biyolojik drtdr. Sosyal muhasaraya direnendir. Benliin etkin, yaratc boyutudur. Benlii zneletirendir. Deiimin, ilerlemenin temsilcisidir. Genellemi tekinin tutumlarn benimserken ayn zamanda onu dntrendir. Uyum salarken yenileyendir. Btn bu zellikleri ile Meadin beni Freudun idine benzedi i kadar, ondan farkllar da. Her eyden nce, idin sinizmine bende rastlayamayz. Dsal gereklikle yzleirken, sosyal deerleri her nasllarsa yle kabullenen edilgen bir tutum taknmaz. Aksine etkin ve yaratcdr. Sosyal dnmn, ilerlemenin baat falidir. Freud, idin maruz kald muamele nedeni ile gereklik ilkesini kabullenmesi- aclarla dolu bir sreten bahseder. Meseleyi ac esasl bir formda ele alr. Mead iinse ben, olaan bir tepkiyle, sosyal olarak belirlenmiliine direnir.

216 Bireyin direnci bende cisimleir (Mead, 1934: 210-1). Dolaysyla, Meadin beninin olaan tepkisi herhangi bir biimde ne acyla, ne de ortaya kmas muhtemel travmalarla ilikilendirilemez. Ben ve id arasndaki bu trden farkllklara karn, Meadin beni ele geirilemezlii ile, biyolojik bir drt olmakl ile ve her eyden nce sosyale ncellii ile idi andrr. Ben ve id, sosyale ncel olan temsil ederken, beni/bana ve ego sosyal deneyim alanndaki ilikilerin birer temsilcisidirler. Beni/bana ve ego sosyal dnyaya iaret ederler; znel dnyaya iaret eden ben ve idi sansrleyenlerdir; ben ve idin snrlarn belirleyenlerdir. Onlar, benliin muhafazakr kanaddrlar. Messes nizamn bekileridirler. Sosyal deerlerin bir btn olarak temsilcisidirler. Beni/bana ve ego tm bu ynleri ile belirgin bir biimde benzeir. Buna karlk, dsal bir kontrol temsil etse de, Meadin beni/banas Freudyen sansr ile ayn ey deildir. yle ki, Meadde ben [I] beni/bana ile arasndaki gerilimli ilikide kazanan taraf olabilme yetisi ile donatlmtr. Beni/bana, bene [I] mekanik deil ahlak zorunluluk ykler. Meadin benliki, Freudda olduu gibi tekilerin iselletirilmi sesince belirlenmez; Mead merkeze dnmsellii, kiinin kendisi ile syleisini yerletirir (Jenkins, 2008: 63). Bu trden bir dnmsellikte tekraren sylemek gerekirse, ben direncin simgesidir, acnn, yitimin, kaybn deil. Freud ve Mead, benliin zamanla kurduu ba esasnda da mukayese edilebilir. Freud iin hayat sreci iinde asl odak noktas ocukluktur. O, ocukluktaki deneyimlerin btn bir gelecek hayat belirleyeceini iddia eder. Gelecek, hep gemie dnktr. Gemi, gelecee her zaman hkmeder. Gelecek, gemi tarafndan ele geirilir. Mead iin bu kabul edilebilir bir gr deildir. Ona gre, ocuk bir zamanda bir eydir, baka bir zamanda baka bir eydir. Herhangi bir zamanda olduu ey, bir baka zamanda olduu eyi belirlemez. ocukluktaki deneyimlerin sonraki edimleri belirleyeceini syleyemeyiz (Mead, 1934: 159). nk, insan bir gelecek tasarmna sahiptir. Eylemlerinin ne trden bir tepki ile karlanacan nceden kestirebilen bilinli bir yaratktr. nsana zg hayvanlarda rastlanmayan- bir zelliktir bu. laveten, insan etkinliklerinde grece zgrdr. zgrl bilinli oluu ile ilikilidir. Bu ona yaratclk, seicilik, kendiliindenlik

217 ve olumsallk atfetme nedenimizdir. Btn bu zellikleri ile birlikte dnldnde, insan eylemi gemi deneyimlere zorunlu olarak baml olamaz. Eylemin gelecekte alaca biim, tam da bu yzden imdiden ngrlemez. nsann yaratc ve zgr potansiyeli onun eylemini ngrlemezletirir. Bu trden bir zgrlemezlik, insan eyleminin ayn anda gemii, imdiyi ve gelecei ieriyor oluunun bir ifadesidir. Meade gre insan eylemi gemi, imdi ve gelecekten herhangi birine sabitlenemez (Zeitlin, 1973: 224). O hlde, Mead iin, ocuklua odakl bir analizle insan eylemini anlamaya al mak pek de kabul edilebilir deildir. Mead ve Freud arasndaki mukayesenin yukarda iki temel ekseni sunulmu oldu. Etkileim kavramsallatrmas, ikisi arasnda bir baka karlatrma olana sunabilir. Freudu da pekl etkileimci olarak grebiliriz. O da, en nihayetinde, bize, ocuun kendisi ile kendisi-olmayan arasnda ayrm yapabilme yetisi gelitirmesine dair tekml bir sreten ya da ocukla evresindekiler arasndaki etkileimden bahseder. Ama bu noktada Meadle yine ok temel bir noktada ayrr. Freud, psieleraras bir etkileimi konu edinir, bilinle deil bilinalt ile ilikili bir sretir onun iin etkileim. Buna mukabil Meadin etkileim sreci znelerarasl esas kabul eder -bilinsiz bir tutum almann bilinci rettii bir zneleraraslk.80 Meadle Marx ve Freud arasnda baz benzerlik ve farkllklar bylece ortaya koymu oluyoruz. phesiz, Meadin teorik hazinesi daha pek ok isimle karlatrlabiliriz. Nitekim bu yndeki baz almalardan haberdarz. Mesel, Meadi Hegelle ya da Heideggerle birlikte okumak mmkn. Meadi Hegelle karlatran Nonneth ok temel bir ortak nokta tehis ediyor: her ikisinde de sosyal hayatn yeniden retimi karlkl tan(n)ma zorunluluunca ynetilir (1996: 92); ki i sosyal deneyim srecinde iletiim kurduu/etkiletii tekinin normatif perspektifinden kendine bakmay rendiinde, kendine dair bir bilincin de sahibi
80

Bilin, zneleraras etkileimlerin bir rndr; yani bir n-koul deil sonutur. Buna mukabil, bireyin genellemi tekinin tutumlar ile zdelemesi ya da kendisini bakalarnn onu grd gibi grmesi az ya da ok bilinsiz bir tutum almadr. Meade gre, kendimizi bakalarnn bizi yerletirdii yere bilinsizce yerletirir ve onlar gibi davranrz (Mead, 1934: 68). Bireyin zbilinci ya da benlii bu bilinsiz tutum almalarn bir rndr. Benlii bilinsiz tutum almalarn rn addetmekle, son kertede, Mead, Freud ile bir kez daha ortak bir noktada bulumu gibidir: biri, benlii bilinalt etkinliklerin, dieri ise, bilinsiz tutum almann rn olarak grr.

218 olur. Tugendhat ise Meadi Heideggerle birlikte okur. Tugendhatn

karlatrmalarnn ayrntlarna

girmeksizin, basite altn izdii bir temel

ortakla deinerek bitirelim: Heideggerin onlar ve otantik mevcudiyet arasnda yapt ayrmla Meadin beni/bana ve ben arasndaki ayrmnda baz ortak noktalar tespit 251). 3.3.3 Erving Goffman, Karlamalar ve Benlik Sembolik etkileimci gelenein dncesindeki baz temalar ile olduka uyumlu bir teori ortaya koyan Goffman ilgisini arlkl olarak gndelik hayatn sosyolojisine, zneleraras etkileimlere yneltir. Benlik, gndelik hayatn aknn, bireyin hayat sresinin ve kurumlarn zamana yayl aknn i ieliini dile getiren insan pratiklerinin zamansalln, tarihi darda brakarak anlalamaz (Giddens, 1999: 82). Gndelik hayat ve kurumlarn zamana yayl ak tersine evrilebilir bir zamanda gerekleir. Oysa, bireyin hayat sresi ileriye yani lme yneliktir. Bu yzden tersine evrilebilir deildir. Kurumlarn zamana yayl ak gndelik hayat hem dile getirir, hem de onda dile gelir. zcesi, benlik zamana, tarihin akna tbi bir indr. Gndelik hayatta zamanmzn kahir ekseriyetini bakalar ile geiriyor oluumuz insanlk durumuna dair temel bir gerekliktir, gndelik hayatn iinde srekli bakalar ile karlarz. Bakalar ile bir aradayzdr. Bir arada olduumuz iin bakalar tarafndan alglanmaya ak olduumuzun da farkndayzdr. Bakalar tarafndan alglanr/yarglanr ve onlar alglarz/yarglarz. Bakalar ile etkileiriz. Sosyal etkileim, dar anlamyla, sosyal konumlarda, yani iki ya da daha fazla insann fiziksel olarak birbirlerinin kar varlklar olduklar/birbirlerine tepki verdikleri evrelerde gerekleir81 (Goffman, 1983: 2). Bu durumda, sosyal konum, karlkl gzetim olaslklarnn bir evresi, bireyin mevcut btn bakalarnn yaln
81

edilebilir.

Mead,

Heideggerin

onlarna

beni/banay

uzlamsal,

allm/baml birey olarak tanmladnda epeyce yaklar (Tugendhat, 1986:

Elbette etkileim sadece bir fiziksel mekn paylamay gerektirmez. pekl mektup, telefon ve imdilerde internet de sosyal etkileimlere araclk edebilir. Goffman, bu trden araclarla gerekleen etkileimlerin yz yze etkileim gibi gerek bir eyin eksiltilmi versiyonunu sunabileceini vurguluyor (Goffman, 1983: 2).

219 hasselerine eriebilecei ve sz konusu bakalarnn da onun hasselerine eriebilece i her yerdir. Bu tanma gre, bir sosyal konum iki ya da daha fazla sayda insann kendilerini bir bakasnn imdi burada bulunuunda bulabilecekleri anda ortaya kar ve tek kii kalana dein de devam eder (Goffman, 1964: 135). Bireylerin tm eylemleri sosyal konumlarn iinde gerekleir, yani sosyal olarak konumlanmtr. Sosyal bir konum ierisinde olmann anlam nedir? Kendisi ile birlikte konumunun gerekliliklerini yklenen bir aktrn harekete geirilebilecei ya da yrtlebilecei belirli ayrcalklar ve ykmllkler dizisi tayan bir sosyal kimlik olarak grlebilir sosyal konum (Giddens, 1999: 137). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, Goffmana gre kii, belirli bir konum ierisine girdiinde, kendisini bu konuma tekabl eden roln ierdii- yerine getirmesi gereken eylemler dizisi iinde bulur (akt. Giddens, 2005: 271). retmen olmak, mesel, bir konuma sahip olmaktr. Bu konumdan hareketle, belirli ayrcalklar ya da ykmllkler konumu igal eden tarafndan yklenilmek zorundadr. Bir retmen olarak konumlanandan beklenen bir rol vardr, bu, sosyal roldr. Ondan konumunun gerektirdii davran bekleriz, konumunun gerektirdii rol oynamasn isteriz. Her birey bir konumun ierisinde yer alarak, bakas ile etkileime girer. Her birimiz ayn zamanda ev, okul, semt, ulus-devlet ve dnya leindeki bir sistem iinde konumlanrz. Kimliimizin kurulumu bu anlamda konumlarmzla dorudan ilgilidir. Ya, cinsiyet ya da etnisiteye dayal konumlarmz kimliimizin belirlenmesinde etkindir (Giddens, 1999: 138). Sosyal olarak konumlanan bireylerin etkileim nnda katlmclardan herhangi birini etkilemeye ynelik tm etkinlikleri onlarn performanslardr. Bir performans srasnda gzler nne serilen nceden belirlenmi ve baka durumlarda da sergilenecek ya da oynanabilecek eylem kalbn ise, Goffman, rol veya rutin olarak adlandryor (2009: 28). Rutin, der Giddens, hem eyleyenin gnlk etkinliklerinde yol alrken kiiliinin srekliliinin hem de toplumun, yalnzca srekli yeniden retimleri sonucu byle olan kurumlarnn bir parasdr (1999:

220 108). Rutinleme gven kayna olan bir srekliliktir.82 Bir baka ifade ile, gndelik hayatta rutinlerin ngrlebilirlii ve karlamalar iinde bedenin zerk denetimi birey iin gvenli varolusal bir koul salar. nsanlar birbirleri ile gndelik hayatn rutinlemi ritmi iinde karlarlar. Etkileim, zaman ve uzamda gerekleen kesik kesik rutinlemi

karlamalardr. Bu karlamalarn her biri konumlanmtr. Bireysel konumlarmz etkileimlerimizin mahiyetinde belirleyicidir. Her birimiz bir mikro konumlanma ierisindeyizdir. Hayat bu trden farkl konumlarn bize ykledii kimliklerle devam eder. Her bir konum bir dierinin iine getii kadar, farkl konumlardan beslenir. Gndelik hayatn iinde konumlanm karlama anlarndaki

performanslarmz iki blgede gerekleir: sahnenin n ve sahnenin arkas.83 Goffman iin hayat bir tiyatro sahnesini andrr.84 Tpk tiyatro sahnesinde olduu
82

Bu srekliliin krlmas bir kriz anna karlk gelir. Eriksonun kimlik krizinde ifadesini bulan srekliliin bir biimde tehdit altnda olmas anlamnda bir krizdir rutinin srekliliinin krlmas. rnein toplama kamplarnda yaananlarn neden olduu ruhsal sorunlar bu nevidendir. pekl gndelik hayatta da zaman zaman insan benzer sorunlarla toplama kamplarnda yaananlar kadar iddetli olmasa da- kar karya kalabilir. Toplama kamplarnda yaananlar hatrlayacak olursak, kampta yaanmas muhtemel olaylarn ngrlemezlii hayatn gndelik rutinini tahrip etmiti. Bireyin gelecee yneliklii hibir anlam ifade etmiyordu. Zira, ertesi gne kmann herhangi bir garantisi yoktu: kkten bir varolusal gvensizlik duruma hkimdi (Giddens, 1999: 110). Hayatlar ile ilgili btn denetimi, eylemlerinin zerkliini kaybedenler ok zaman gemeden ldler. ok az buna direnebildi. Az da olsa bir zerklik hissini muhafaza edip, denetim alanlar yaratabilenler hayatlarn srdrebildiler (Giddens, 1999: 111). imdiye kadar anlatlanlar sadece kamplarda bir yla yakn bir sre kalanlar iin geerli. Daha uzun kalarlarda ise olduka farkl bir tutum al sz konusudur: zdeleme. Kamplarda kendilerini insanlk d bir muameleye tabi klanlarla zdeleme. deta eski kimliin yerini bir yenisine brakmas, kimliin yeniden kurulmas. Eski adn, hayatn ve ilikilerin unutulmasdr zdeleme. Artk ama sadece efendileri honut etmek deildir; onlarn deerleri de iselletirilmitir. 83 Sahnenin n ve sahnenin arkasndaki iliki Meadin beni/bana ile ben arasndaki ayrmn anmsatr. Sahnenin nnde faller daha ok normatif standartlara uyma grnts yaratma ve bu grnty srdrme abas iindedirler (Giddens, 2005). Bu amala, sahnenin nndeki faller izdikleri izlenimleri lekeleyebilecek baz ynleri bastrabilirler (Goffman, 2009: 112). Normatif standartlar, beni/banada ve sahnenin nnde temsil edilir. Buna karn, sahnenin arkasnda normatif standartlar dikkate alnmakszn gevek bir tutum taknlr -tpk benin normatif standartlar dikkate almayan ve hatta onlara direnen bir zpotansiyelin taycs olmas gibi; bir baka deyile, bastrlan gerekler sahnenin arkasnda kendilerini gsterirler (Goffman, 2009: 112). 84 Goffman, hayatn bir tiyatro sahnesine benzetildii dramaturjik modelinin yetersizliklerinin farkndadr. Gnlk Yaamda Benliin Sunumunun nsznde modelinin yetersiz kald noktalar u ekilde ifa eder: Sahne yapmack eyler sunar; hayat muhtemelen daha gerek ve genelde pek de iyi prova edilmemi eyler sunar. Belki bundan da nemlisi, sahnede oyuncu bir karakter klna girerek kendini baka oyuncular tarafndan yanstlan karakterlere sunar; seyirci etkileimde hayati neme sahip ama gerek hayatta var olmayan nc bir taraf oluturur. Gerek hayatta bu taraf

221 gibi hayatn iinde de n ve arka blgeler arasndaki fark sembolik dzeyde performanslara yansr. Sahnenin nnde davranlara, grnme dikkat edilirken, arka blge gevek tutumlarn blgesidir. Bir tr zel alan olan arka blgede, kendimize ok dikkat etmeyiz, gevek ve rahat bir biimde davranr ve konuuruz.85 Klk-kyafetlerimizin ok da zenli olmas gerekmez. n-blgeler ise bizden beklenen rolleri olduka incelikli bir biimde yerine getirdiimiz yerlerdir. Sahnenin n [vitrin blgesi], kiisel vitrinin86 -cinsiyet, ya ve rksal zellikler, boy ve grn, duru ekli, konuma kalplar, yz ifadeleri, vcut ifadeleri, vb. uyarclar- performans srasnda izleyicilere sunulduu sahnedir [set].87 Goffman, kiisel vitrini tekil eden uyarclar tad bilginin ilevine gre ikiye ayrr: grn (appearance) ve tutum (manner). Grn performans gsteren kiinin statsne/kimliine dair bir fikir sunan uyarclardr. Bu uyarclar, ayn zamanda, kiinin geici ritel durumunu (yani resm sosyal faaliyet iinde mi yoksa i veya gayriresm elence faaliyeti iinde mi olduunu, mevsim dngsnde veya kendi hayat dngsnde yeni bir dneme girmi olup olmadn) anlatr. Buna mukabil, tutum ise, oyuncunun mevcut durumda, gereklemesi muhtemel etkileimde oynamay bekledii rol hakknda bize bilgi veren uyarclardr (Goffman, 2009: 35). Kiiye dair izlenimler onun grnnde ve
sktrlarak ikiye indirilir: Bir kiinin oynad rol mevcut dierlerinin oynad rollere gre biilir, ancak bu dier insanlar ayn zamanda seyirciyi de oluturur (2009: 13). 85 Arka blge [sahne arkas], rahatln ya da gevekliin blgesi olmas ile sahnedeki performansn izmeye alt izlenimle eliir (Goffman, 2009: 112). phesiz, arka blgenin zellikleri sralananlarla snrl deildir. Ona daha pek ok ilev atfetmek mmkn. rnein, [b]ir performansn kendi tesinde bireyler ifade edebilme becerisi binbir zahmetle burada ina edilir. Sahne dekorlar ve kiisel vitrine ait kalemler adeta tm repertuvarlarn ve karakterlerin sktrlm bir toplam hlinde burada depolanabilir. Farkl trlerde trensel aletler, rnein farkl trde ikiler veya giysiler, seyirci kendilerine nasl davranld ile kendilerine aslnda nasl davranlabilecei arasnda bir karlatrma yapamasn diye burada gizlenir. Telefon gibi cihazlar burada sakl tutulur ki gizlice kullanlabilsinler (Goffman, 2009: 112). zcesi, arka blge, sahnenin nne kmadan nceki tm hazrlklarn gerekletirildii ve sahnede ihtiya duyulacak tm gereksinimlerin tedarik edildii bir yerdir. 86 Kiisel vitrin, der Goffman, oyunucunun kendisiyle ok yakn olarak badatrdmz ve gittii her yerde oyuncuyu doal olarak izlemesini beklediimiz (2009: 34-5) ifade trleridir. Sahne [set] ifade aralarnn grsel ksmn temsil ederken, kiisel vitrin ise oyunucuyu performans srasnda takip eden zellikleri ya da ifade trleridir. 87 Bu paralarn bir ksm sabit anlamlarla ykldr. rnein rk ya da cinsiyet sabit anlaml n-blge paralardr. Buna karn jestler balam baml ve deiken anlamlarla donatldr. Etkileimin zgnl iinde anlam da zgn, esiz olarak kurulur (Goffman, 2009: 35).

222 tutumunda aa kar. ayet karlatmz muhatabmza dair bir n-bilgimiz varsa onlar muhatabmzn grn ve tutumlar ile test etmek isteriz. Hibir n-bilgi ya da kanaatimizin olmamas hlinde ilk elden bir kanaate erimeye alrz. Grn bakasna dair ilk deneyime araclk eder. Tutum ise, tekraren sylemek gerekirse, ondan beklenen muhtemel role dair uyarclardr. Mesel, doktor hasta ile ilikisinde kendinden emin, duygusuz ve serinkanl bir grnt sergilemelidir (Poloma, 1993: 203). Bireyler performans srasnda kendi idealletirilmi grntlerini sergilemek isterler. Kendi ideal grntleri ile elien etkinlikler, gerekler ve drtler gizlenmek istenir. Karlamann gerekleti i balamn gerektirdii rutinle uyumlu bir biimde kendilerini sunarlar. Bu durumda, grnle tutumun birbiri ile uyumas beklenir. Genellikle bu ikisi uyusa da doktor rneinde olduu gibi- baz durumlarda birbiri ile eliebilir. Mesel, seyircisinden daha st dzey gibi grnen bir oyuncu beklenmedik derecede eitliki, samimi veya zr diler bir ekilde davrandnda ya da st bir konumun sembolleriyle bezeli bir oyuncu kendisini daha da st dzey bir kimseye takdim ettiinde olduu gibi (Goffman, 2009: 36). Grnle tutumun birbiri ile uyumlu klnmaya allmas, performans nnda rutinin ne k na iaret eder. Her balamn rutini farkl olduundan, balama bal olarak idealletirilen rutin de deiir. yerinde doktor olmakla ilgili rutinin idealletirilme biimi ile, evde anne-baba olmann idealletirilmi rutini birbirinden farkldr. Her rutin kendi balamnda nemsenir, ya da onun nemli olduu izlenimi yaratlmak istenir (Poloma, 1993: 204). Goffman, buna izlenim ynetimi diyor. nsanlar sklkla bakalarndaki kendi izlenimlerini88 kontrol etmek isterler. Ki inin aklndaki ama ya da bu amaca sahip olma sebebi ne olursa olsun, dier insanlarn kendisine tepkilerini, zellikle de kendisine nasl davranacaklarnn
88

Goffman iki tr izlenimi birbirinden ayrt ediyor: verilen ve yaylan. lki, szl simgeleri veya onlarn yerine geen eyleri ierir; kii bunlar yalnzca, kendisinin ve bakalarnn bu simgelere ykledikleri anlamlar iletmek iin kullanr. Bildiimiz, dar anlamda iletiimdir bu (2009: 16). kincisi ise, gzlemcilerin fail hakknda bulgu salayabilecei beklentisiyle deerlendirilen ok eitli eylemleri ierir. Buradaki beklenti, eylemin normalde o eylem yoluyla iletilen bilgilerden daha farkl nedenlerle gerekletirilmi olmasdr (Goffman, 2009: 16). Goffman, bu iki tr iletiimden daha ok ikincisini esas alarak gndelik hayatta benliin sunumunu sorunsallatryor.

223 denetimini elinde tutmak kendi karna olacaktr (Goffman, 2009: 17). Bu yzden de baz maniplasyonlara bavurmalar kanlmazdr (Glaser ve Strauss, 1964: 674). Her durumda muhataplarnda olumlu bir izlenim brakmak arzusu ou zaman muhataplarn maniple edilmi izlenimlere mahkm edilmesi ile sonulanr. Goffman iin grn ve biim stat ve kimlik iaretleridir. Tersine evirerek sylemek gerekirse, kimlik grn ve biime yansr. Bir doktorun zerindeki beyaz gmlek onun statsne ve bununla ilikili mesleki kimliine dair bir iarettir. Ama doktorun grnmndeki olas dier baz iaretlere dikkat ederek, farkl kimliklerine dair bir karmda da bulunabiliriz. Mesel, sa ve byklarn kesimi, kullanlan baz mcevherat (yzk, kpe vb.), sembolik anlam olan bir rozetin yakaya ilitirilmesi, bata bir rtnn olmas, klk-kyafet tercihleri ya da bedene ili ik baka herhangi bir nesne kiinin kimliine dair bir kanaatin olumasnda belirleyicidir. Kiinin kimliinin gsterenleridir btn bunlar. Dnldnde davran biimlerinden ve jestlerden hareketle de benzeri bir karmda bulunabileceimiz sylenebilir. Bunlar, her zaman ok net, belirgin ya da ayrc iaretler deildir. Ama ortak bir kimlie aidiyetin getirdii benzer tutumlarn kolektif bir biimde yklenildii aktr. Bu bir arada olmaktan kaynaklanan benzeimdir. Ortak bir cemaat hayatn paylamak davran biimlerini, jestleri, klk-kyafet tercihlerini, sembolik nesnelerin kullanmn vb. benzetirir.89 Bu benzeme, rutinleme ya da sosyal balamn yaplamasn andrr. Her ne kadar Goffmann bu tr bir vurgusu olmasa da, Giddens karlamalarn rutinlemesini

89

Hayat, kendi aknn damgasn insanlarn btn hl ve tavrlarna nufz ederek vurur. Bu vuruun izlerini belki hereyden nce baklarda bulabiliriz. Tanpnarn ifadeleriyle sylemek gerekirse, [b]ir insan yznn ne mnl bir lem olduunu, ben o geceye kadar anlayamamtm. Hayat dediimiz o girift oyunun, aktrlerini bu kadar kuvvetle benimseyeceini, onlarn her hl ve tavrna kendi aknn damgasn bu kadar kuvvetle vuracan hi dnmemitim. Yz buruuunun, gz altndaki herhangi bir izginin, dudak kenarndaki herhangi bir kvrmn, ne bileyim, konumadan evvelki bir saniyelik teredddn, kk bir el iaretinin, mnsz ve ehemmiyetsiz bir bakn, bir gln, bir omuz dklnn btn bir mr en ince, en kark, en nfuz edilmez taraflarndan anlatacak birer emare, birer iaret olduunu hi dndnz m? (2002: 78). Hayatn, iindeki aktrlerin btn hl ve hareketlerine nfuzu dorudan her bir aktrn kimlii iin de belirleyicidir. rnein bir mesleki kimliin izlerini aktrlerin grnmlerinde olduu kadar hl ve tavrlarnda da tehis edebiliriz. (Bir mesleki kimliin rnein garsonluk- btn fizyonomisini yklenmeye dair bir rnek iin bknz. Faik, 2001: 76-77.)

224 sosyal yeniden retime ve kurumlarn deimezliine rahatlkla balanabileceini dnr (1999: 122). Gndelik hayattaki karlamalar birbirini takip eden, ardk fenomenlerdir. Dizisellik, bu ardkl ifade etmek zere kullanlr. Birinin konuurken dierinin dinlemesi ve sras geldiinde kendi konumasna balamas gibi. Ya da bir eylemi dierinin takip etmesi gibi. Karlamalarla ilgili bir baka zellii ayra kavramsallatrmasnn yardm ile ortaya koyabiliriz. Gndelik hayat iindeki karlamalarmzda odaklanm etkileimler ierisine gireriz. Bunlarn her biri dierinden bir ayra ile ayrlr. Mesel, bir davette birbirleri ile konuan insanlar, tekilerden ayr bir zel konuma yaptklarn gsterecek biimde konumlanrlar ya da ses tonlarn buna gre ayarlarlar. Ama bakalarndan kendi zel konumlarn ayrt etmektir. Bir baka rnek, tiyatro analojisi iinden verilebilir. Oyun balarken klar sner ve perde iner (Giddens, 1999: 123). Ders balarken zilin almas da bu trden bir ayratr. Sosyal birlikteliklerin byk blmnde gndelik hayatn olaanl iinde benzeri ayralarla sk sk karlarz. Mesel, ezan okunmas ya da an alnmas bu trden din ayralardr. Ezann okunmas ya da an sesi, bir sosyal birlikteliin balangcn haber verir. Orada zel bir etkileim biimine ar vardr. Her ikisi de profandan kutsala geiin sembolleridir. Asansrlerdeki karlamalar bir baka karlama rneidir. Burada snr olduka belirsizdir ya da karlaanlar snr izmekte olduka zorlanrlar. Asansrde iken birinin cep telefonu aldnda srarla onu dinlemediimiz zann uyandrmaya al rz. Hlbuki neredeyse kesin olarak dinliyoruzdur. Bir uygar kaytszlk sergilemenin en zor olduu andr bu. Ama yine de bir baka yere mesel sadece

Odaklanm etkileim ve odaklanmam etkileim Goffmanda toplanmalarn balamsallnn iki farkl biimidir. Odaklanm etkileimde, karlatmz insanlarn sylediklerine ve yaptklarna dorudan dikkat ederiz -bir anlamda odaklanm etkileimi gerekletirdiimiz kiiler dndakilere kapal bir etkileimdir bu; odaklanmam etkileimde ise, sadece karlatklarmza onlarn farknda olduumuzu gsteririz. Bir caddede, tiyatroda ya da davette orada bir araya gelen insanlarn farkndayzdr. Onlarla dorudan konumasak da, duruumuzla, yz ifadelerimizle ya da jestlerle bu farkndal gsterip szel olmayan bir iletiime gireriz (Giddens, 2000b: 82).

225 nmze- bakarak, bir baka eyle megulm imaj uyandrarak nezaket gsterisinde bulunuruz. Nezaket, sahnede performans gsteren bir oyuncunun seyirciyle konuurken veya konuma yerine geen mimik ve jestlerle anlarken seyirciye nasl davrandyla ilgilidir (Goffman, 2009: 108); bir baka ifadeyle, etkileim balamnda katlmclar arasndaki st kapal kavramsal anlamadr (Giddens, 1999: 126). Bu anlamaya ounlukla riayet ederek tekilerle etkileim ierisine gireriz. Mesel, bir bakasnn arka blgesine eer oraya girme iznimiz yoksa girmeme nezaketi gsteririz. Bu konumlanma ile ilgilidir. Nezaket, iletiimin yryebilmesi iin asgari koullarn yerine getirilmesidir. Nezaket kurallarna riayet etmemek asimetrik bir g ilikisinin gstergesi olabilir. kii kendi aralarnda konuurken ilerinden birinin telefonunun aldn varsayalm. Olaan davran dierlerinin susmalar ya da seslerini ksmalardr. Ama onlar seslerini daha da ykselterek konumaya devam ediyor olsunlar. Bu durumda kendisine telefon gelen kiinin dierlerince nemsenmedii sonucuna ulaabiliriz. Oysa ki ayet kendisine telefon gelen kii kendilerinden daha st bir pozisyonda olsayd mesel amirleri olsaydbenzeri bir davranta bulunmalar pek de mmkn olmazd. Nezaket, dnmsellikle ilikili bir tutum almadr. Dnmsellik, bakalarnn ihtiyalarn dikkate almak yoluyla, onlarn isteklerine sayg ve nezaket gstermek iin bedenin kontrol edilmesidir; kiinin kendi jestlerinin, beden hareketlerinin ve duruunun gzetimi ya da kontrol altna alnmasdr. Gndelik hayat iinde tutumlarmz genellikle dnmseldir. Akl hastalarnda ise dnmsellik sz konusu deildir. Akl hastalar karlarndakini dikkate almazlar, bedensel bir denetim olmakszn iletiim kurarlar.

Nezaket, kiinin sahnedeki faaliyetlerinin belli bir standardnn olduu grntsn verme abasyla ilgili iki standart grubundan biridir. Dierini ise, Goffman, edep olarak adlandryor. Edep, oyuncunun seyircinin gr ve duyu mevzisindeyken, onlarla konusa da konumasa da genel olarak nasl davrandyla ilgilidir (Goffman, 2009: 108). Nezaket daha ok tutumla ilgiliyken, edep ise grnle ilgilidir (Goffman, 2009: 109).

226 Eylemin dnmsellii bir tr denetimli uyanklk gerektirir. Aktrler, etkileimlerle varlklarn gsterirler. Tam da bir akl hastasndan beklenmesi mmkn olmayan bir eydir bu. Varln gsterilmesi ok ustalkl bilinli biimler alabilse de, her eyden nce pratik bilinte rneklenir (Giddens, 1999: 130). nsanlarn grnleri, giysileri ve taklarn ele alalm. Karlamann balamna gre giysilerimizi dzenlemeye gereksiniriz. Zira varlmz gsteriyoruzdur. Oysa bir akl hastasnn giysileri olduka zensizdir. O tr belirlenimlerden muaftr. 90 Buraya kadar Goffmann Gnlk Hayatta Benliin Sunumu adl kitab merkezde olmak zere sosyal olarak konumlanm karlamalara dair dncelerini nesneletirdik. zetlemek gerekirse, onun dramaturjik modelinde benlik sosyal konumun belirledii bir rne benzer bir biimde ele alnr. Sahnedeki karakter, kiilerin etkinliklerini ayrntl olarak belirleyen yazlmam bir metnin rndr. Karakter, tiyatronun dndaki geni dnyay gz nne almadan, tiyatro sahnesinin kapal sistemi iinde var olur. Bu aktrn en temel grevi, performans sresince gsterecei izlenimi idare etmektir (Poloma, 1993: 207). Buras Goffmana dair kritik bir nokta. Goffman sk sk insan davrann belirleyen yaplam durumlara vurguda bulunur. Sahneye ktmzda bize nceden sunulu metinle uyumlu bir performans sergileriz. Sergilediimiz performans kiiliimizin ifadeye dayal bir uzants addetmek ve performansn ilevini bu kiisel terimler erevesinde grmek snrl bir baktr. nk, ncelikle, performansn esas amac genellikle oyunucunun zelliklerini deil, sahnelenen grevin zelliklerini ifade etmektir (Goffman, 2009: 82). Orada bizden beklenen davranlar bellidir. Biz de mmkn olduunca bizden beklenen rutini tutumlarmza enerji katarak gerekletiririz. Baarmz bununla snrldr. ayet hayatn iindeki oyuncular olarak bizler, performanslarmzla sadece bizden nce yaplam rutinlerin gerektirdii biimde etkinlikte bulunuyorsak; bu
Zppeler ya da serseriler de giyim normlarnn dnda tutabilirler kendilerini. Onlar ounlukla marjinaller olarak adlandrrz. Ancak tutumlar akl hastalarndan ayrlmaldr. Marjinallerin varl denetim mekanizmalarn ifa eder. Yani eylemlerimizle srekli yeniden rettiimiz rutinlemi normalliklerin balayclnn ya da yapsallnn gcn gsteren bir tutumdur onlarnki. Belki bu gce direnitir (Giddens, 1999: 131).
90

227 durumda benliimiz de yaratc etkinliklerimizin deil sosyal konumlarn bir rn addedilmelidir. Benlie bylesi bir noktadan hareketle yaklamak, bireyi edilgen bir konuma mahkm etmek anlamna gelir. Goffman, btncl kurumlar (total institution) kavram ile yapsalcla belirgin bir biimde yaklar. Btncl kurum, birbirine benzer durumlardaki insanlarn daha geni toplumdan yeterli bir sre iin koparlarak, hep birlikte, formel olarak ynetilen, kapal bir yaam srmelerine (akt. Poloma, 1993: 207) iaret eder. Goffman, farkl btncl kurum kategorilerini birbirinden ayrr. Birinci kategoride yardma muhta ve sakat insanlar korumak iin kurulmu kurumlar yer alr. Yallar, kszler, yoksullar ya da kadnlar iin snma evleri bu tr kurumlardandr. kinci kategoride yardma muhta ve evreleri iin tehdit unsuru olanlar iin ayrlm kurumlar yer alr. Akl hastaneleri, sanatoryumlar ya da czzam hastaneleri gibi. nc kategoride ise, toplumu kstl tehlikelerden korumak niyetiyle kurulan yerler slahhaneler, hapishaneler ve toplama kamplaryer alr. Drdnc kategori meslek amal ve bir meslek dalnda etkinlik gstermek iin kurulan yerlere asker barakalar, yatl okullar, gemiler, al ma kamplar, birleik koloniler- ayrlr. Son kategoride ise, din amalarla dnyevi ilerden el etek ekip bir yere kapanmak iin kurulmu yerler manastrlar, tekkeler, dergahlar- yer alr (Poloma, 1993: 208). Geni bir toplumda insanlar bu kurumlardan herhangi birinin iinde herhangi bir nedenle mrlerinin bir evresinde bulunabilirler. Bir btncl kurumda her ey ayn insanlarla, belirli bir dzene gre, bir otorite altnda, birlikte yaplr. Otorite sahibi kii ya da yneticiyle ynetilen kiiler arasnda byk bir uurum vardr ve bu iki grup arasnda sosyal hareketlilik byk oranda snrlanmtr (Poloma, 1993: 208). Dolaysyla, referansmzn btncl kurumlar kavramsallatrmas olmas hlinde benliin kurumsal bir belirlenime tbi olduu sonucuna ularz. Fakat bu tmyle doru deildir. Benlik, yapya kar olmak ve onunla ibirlii yapmak arasnda gidip gelir, bu iki u arasnda bir denge kurmaya al r. Bireyler, sistemin onaylayaca bir benlik imaj sunmak adna sistemi iletirler [izlenim ynetimi] (Poloma, 1993: 218). Sadece btncl bir kuruma tbi bireylerin bavurduu bir kontrol mekanizmas deildir izlenim ynetimi, hayatn olaan gndelik ak iinde herkes benzeri bir mekanizmaya bavurur. te yandan, sistem ya da kurumlar her

228 zaman istedikleri trde bireyler retemezler. phesiz, bunda tmyle baarsz olduklarn da syleyemeyiz. Ama sistemin kurumlarna ykledii misyonun dnda kalabilmi bireylerin varl yapnn benlii tmyle muhasara altna alamadnn bir gstergesidir. Goffmann al malarnn eitliliini dikkate aldmzda onun teorisinde sembolik etkileimcilie olduu kadar yapsalcla da eklemlenebilecek kabuller bulmak zor deildir. Mesel, yukarda ele alnan btncl kurumlar kavramsallatrmasnda yapsalc ton daha arlktayken, Bir Kamu Kurumunun Art Yaamnda bu intiba yanl lanr. Sz konusu metin bireylerin bir kurum ierisinde sregelen hayatnda, kurum tarafndan nasl tmyle belirlenmekten, denetlenmekten ve bask altnda tutulmaktan kanabildiini gstermeyi amalar (Fisher ve Strauss, 1997: 479). Yapsal kurumlar, Goffmana gre, her ne kadar insan eylemini aklamak iin gerekli ise de, yeterli deildir. Bu iddiann esas etkileim kurallarn vurgulamaktr. Yapsal ve teki kurallar bireyin davran iin nemlidir; ama kendi bana ynetici deildir (Fisher ve Strauss, 1997: 480). Zira, birey, uygun esnekli i gsterecek biimde son derece karmak bir yaratktr. Birey, sosyal kurallar dikkate alarak eylemde bulunduundan mutlak anlamda zgr addedilemez (Fisher ve Strauss, 1997: 480). Ama bu onun tmyle sosyal kurallarca belirlendii anlamna da gelmez. zlenim ynetimi tam da bylesi bir belirlenmi lie direnmenin kavramsal ifadesidir. Goffmann btncl kurumlar kavramsallatrmasndaki yapsalc tema her ne kadar Bir Kamu Kurumunun Art Yaamnda tersine evrilse de, Frame Analysisdeki dnceleri ile yapsalcla bir kez daha yaklar. Gonosa gre, Goffman at analizi ile yapsalcla fazlasyla yakn bir pozisyon almaktadr. Goffmann at analizi biliin ortaya kmas ve iletiimin gereklemesi iin gereken kurallarn -herhangi bir dnyann retimi ile yakinen bal- farknda olma abasdr. Goffmann yapsalcla katks esas itibariyle onun gndelik etkinliin duraan etkinlik ve anlama kurallarnca karakterize edildii dncesinde yatar (Gonos, 1977: 858). Bir baka ifadeyle, Goffmanda etkileim dnyasnn tekml deil, statik olmas (Glaser ve Strauss, 1964: 675) onun yapsalcla katksn

229 simgeler. Sosyal gereklik, her karlamada yeniden in edilmez. atlar, bir kltrn yeleri iin genellikle ulalabilir olan ve uyum vastasyla rutin bir biimde farkedilen dnyalar temsil eder; sabitlenmilerdir ve gndelik olaylar tarafndan dokulmadan kalmaya devam ederler. atnn yaps dilin szdizimsel yapsna benzer. Dilin kurallar iletiim kuranlarn aralarndaki syleilerince deitirilmez (Gonos, 1977: 859). te tam da bu nokta Goffman yapsalcla fazlasyla yaklatrr. Ama byle diye de onu tmyle yapsalc gelenein bir takipisi addetmek gerekmez. Mesel etkileim dzenekleri yz yze etkileim alanlar- ile sosyal yaplar arasndaki ilikiyi sorunsallatrd son dnem makalelerinden birinde The Interaction Order- bu iddiamz destekler nitelikle sonulara ular. Ne sosyal yaplar yz yze etkile imlere bamldr ne de yz yze etkileimler sosyal yaplara. Aralarnda gevek bir iliki vardr. Eer sosyal yaplarn yz yze etkileimlere baml olduunu kabul etmi olsaydk, toplumun btn makro-sosyolojik zelliklerini karlamalarn kesik kesik mevcudiyetlerinin bir toplam olarak grmemiz gerekirdi (Goffman, 1983: 8). Etkileim dzenei iinde zerk hayat formlarndan bahsediyor olmak, bu formlar makroskopik gerekliin nceli, temeli ya da kurucusu olduunu sylemek deildir (Goffman, 1983: 9). Dolaysyla, aralarndaki gevek ilikiyi dikkate alarak sylemek gerekirse, ne zerk etkileim dzenekleri ne de sosyal yaplar dieri zerinde mutlak belirleyicilie sahip deildir. Giddensn ifadesiyle ne toplum (yap) ne de zne (eyleyen) bir dieri zerinde mutlak belirleyici, emperyal bir g deildir (1999: 42). Bu son nokta Goffman sembolik etkileimciliin tam da merkezine yerletirmek iin yeterli olsa gerek. Goffmana dair imdiye kadar sylenenleri dndmzde, sembolik etkileimciliin ayrc niteliinin toplum (yap) ve zne (eylem) arasndaki ilikiye dair tasavvurlarnda sakl olduunu sylemek gerekir. Hem Mead hem de Goffman ncelii ne topluma ne de zneye vermezler.91 Birinin dieri zerindeki mutlak emperyalizmini kabul edilebilir bulmazlar. Birey, her durumda, yapdan zerkleme potansiyeli ile donatldr. Ama, sosyal bir varlk oluu onu yapya zorunlu olarak
Daha nce de vurguland zere, bylesi bir iddia, ancak, Goffman esasnda aksi istikamette sonulara ulamann mmkn olduuna dair bir ihtirazi kayt derek dile getirilebilir.
91

230 balar. Yap tarafndan etkilenir. Kkenlerini Hegel ve Marxta92 bulabileceimiz, sembolik etkileimcilerden Bakhtine, 93 ondan sosyal teorinin son dnem figrlerine
92

Hegelin daha nce deinilen kendinde-kendi-iin-varlknda cisimleen dnceleri, Marxn insanlar koullarn rndr ve yetitirilirler ve bu nedenle, farkl insanlar farkl koullarn ve farkl yetitirme tarzlarnn rnleridirler eklindeki materyalist reti, koullar deitirenlerin insanlar olduunu ve eiticinin de eitilmesi gerektiini unutur biiminde tezi toplum ve zne arasndaki ilikiye dair temel karmlarmzn k noktas olarak grlebilir. Bylesi bir temel esas olmak zere, Bakhtin, Habermas, Giddens ve Bourdieunun belirgin bir ortakl paylatklarn ne srebiliriz. 93 Bakhtinin zne-yap gerilimine dair dnceleri karlk-verebilirlik ve duygusal-iradi tavr alma kavramlarndan hareketle analiz edilebilir. Bakhtin iin varlk, bir tamamlanmlk deildir; sregiden olaylar btndr, olutur. Ezeli ve ebedi olduu iddia edilen dosdoru ve hakiki varlk tasavvuru, Bakhtin iin kabule ayan deildir (2001a: 20). Ayn ekilde varla, Kantn ya da yeniKantln yapt gibi zorunluluk ya da olmas gereken kategorileri esasnda yaklamak en yaln hliyle bir yanl anlamaya dayanr. yle ki, zorunlu olan (olmas gereken) olan ile kartlk iindedir; zorunlu olan (olmas gereken) deneyime ncel bir kategoridir, byle olmakl ile, Varlk olu esasnda kavrayan Bakhtine gre, etkin eylem ya da sorumluluku darda brakmaktadr. Oysa, hibir estetik, bilimsel ya da ahlak zorunluluk yoktur, olmas gereken geerliliini ancak tekil, yinelenemez sorumlu/karlk-verebilen yaam deneyimlerimiz iinde kazanr (Bakhtin, 2001a: 27). Tam da bu yzden, zorunluluu (olmas gerekeni) kendisine k noktas olarak alan teorik biliin alanna Varlmz hapsetmememiz gerekir. Zira, teorik biliin dnyasnda kendimizi belirlenmi, yazs nceden izilmi, khnemi, bitmi, znde yaamyor buluruz (Bakhtin, 2001a: 33). Oysa sorumluluumuz ya da karlk-verebilirliimiz bizi bylesi bir kalba girmekten alkoyar. Karlkverebilen, riskli, ak-ulu bir hayat deneyimliyor olmamz bizi teorik biliin alanndan uzak tutar. Zorunluluun (olmas gerekenin), bir baka deyile dnyaya geliimizle birlikte verili olarak bulduumuz eyleri deimez, dosdoru birer hakikat olarak kabul etmenin yanll karlkverebilme yetimizde aa kar. Bize verili olan eyler, bir zorunluluk (olmas gereken) olarak varlmz epeevre sarmazlar. Aksine yaratc etkinlii/karlk-verebilme yetisi ile insan hayatn gndeliklii iindeki deneyimleri ile kendi Varln (benliini/kimliini) sonu gelmez bir olua tabi klar. Bakhtinin dayanak noktas eylemdir (2001a: 38). Olu hlindeki Varlka insan eylemle (sorumlulukta/cevap-verebilirlikte temellenen) katlr. Varlka katlm bakalarnn kelimelerinin dnyasna katlmdr. Bakalarnn kelimelerinin dnyasna katlnca, nce kelimeleri reniriz, sonrasnda yaadka teker teker anlamlarn (Tanpnar, 2005b: 301). Birey-insan, Bakhtine gre, bakalarnn kelimelerinin dnyasnda yaar. nsan dnyay bakalar araclyla in eder. Benliin btn varl bakasnn diline ve dnyasna ynelmitir. Hayat bakalarnn kelimelerini renmekle balar. Bakalarnn ok boyutlu dnyas bizim bilincimizin bir paras olur ve kltrn btn boyutlar hayatmza nfuz eder; bylelikle bakalarnn hayatlarna yneliriz. Bakalarnn dnyasnda yaamak, zneleraraslktan daha ok bir ortak-yazarlktr (co-authorship). Ortak-yazarlk, bakasnn deerlendirilmesini, onunla mcadeleyi ve ondan gelen mesajn yarglanmasn gereksinir (Markova, 2003: 256). Bu trden bir ortak-yazarlk saf empatide deil, etkin empatide aa kar. Saf empati, bakasyla zdeleme ve yinelenemez Varlktaki kendi konumunu yitirme eylemi, benim biricikliimin ve konumumun biricikliinin dnya varlnn zellikleri zerinde hibir etkisi olmayan ikincil bir urak oluturduunun nceden kabuln varsayar (Bakhtin, 2001a: 43). Yani, saf empati, yinelenemez etkinliin nemsizlemesi, bir deerinin olmamas ya da varln yitimidir. Bakhtin iin, varln yitimi anlamna gelecek bir saf empati gerekte olanakszdr. Kendimizi bakasnn iinde yitirirsek (biricikliin yitimidir bu), bu yok varlk uram asla bilincimin bir ura haline-gelemez; yok varlk bilincin varlnn bir ura olamaz benim iin ksaca var olmayacaktr, bir baka deyile bu urakta varlk benim zerimden gereklemeyecektir (Bakhtin, 2001: 44). O hlde, ortak-yazarlk ya da olu hlindeki Varlka katlm, birey-insan iin ancak etkin empati ile gerekleebiliyor olmaldr. Etkin empati, saf empatide olduu gibi Varlkta insann kendi Varln yitirmesi deildir. Aksine olu hlindeki Varln Varln anlamak iin onunla ortak bir etkinlie katlmaktr. Bir baka ifade ile, Varl anlamak iin kendi karlkverebilen etkinliinin iinden geerek, insann onunla olan ilikisindeki konum ya da tavrn aldr. Burada karlk-verebilen etkinliin zeri artk rtl deildir; aksine olu hlindeki Varln btn

231 Habermas94, Giddens95, Bourdieu96- kadar pek ok figrde tekrar eden ortak bir
etkinliklerine dhil olarak etkin bir pozisyon almaktadr. Bu noktada, Bakhtinin k noktasnn bir kez daha karlk-verebilirlik/sorumluluk esasnda kavramsallatrlan etkin eylem olduunu syleyebiliriz. Duygusal-iradi tavr alma da etkin eylemle ilikilidir. Duygusal-iradi tavr alma, edilgen ya da psiik bir tepki deildir. Aksine, bilincin belirli bir zorunlu tutumudur; ahlaki olarak geerli, karlk-verebilecek biimde etkin bir tutum (Bakhtin, 2001a: 70). Duygusal-iradi tavr alma, yinelenemez Varlkla kurulan etkin ilikinin salaycsdr. Yani Varla katlmann uradr. Varla katlmann merkezinde bakas ile iliki kurmak yatar. Bakas ile iliki Varln olu hlindeliinde ne kan bir gereklik olarak Varl kurar. Varl olanakl klan insan-insan arasndaki kadar, insan ile insan olmayan varlklar arasndaki ilikidir de: Bu dnyadaki her ey, nemini, anlamn, deerini ancak ve ancak insanla insanal olanla- karlkl ilikide elde eder (Bakhtin, 2001a: 100). nsan olmayan esasnda dnldnde, Varln olanakll, insan olmayann insani bir hl almas ile mmkn hle gelir. Bu Varln olanaklnn bir yzdr. teki yznde ise insann bakas ile ilikisi bulunur. Ben ve bakas, hayatn iindeki iki farkl deer merkezidir: Varln btn uraklar da bu merkezler evresinde datlr, dzene kavuturulurlar (Bakhtin, 2001a: 116). Dnya, Ben ve bakalar arasnda arkitektonik bir parallktr. Bitmi, belirli ve tamamlanm bir yap deildir bu; aksine, Ben ve bakalar arasndaki ilikinin zaman ve mekndaki biriciklii yapy Varlksal olanakllk iin olduu gibi ak ulu klar. Onu bir olu hkmne balar. O hlde, Bakhtin iin nemli olan, Ben ve bakalar arasndaki yinelenemez ilikidir ve bu ilikiye bizim karlk-verebilen etkinliimizle katlmmzdr. Bakhtin, Ben ve bakas arasndaki ilikinin merkezine diyalojiyi yerletirir. Diyaloji, balama mndemitir. Onun tarafndan koullanr; ama ayn zamanda balam koullayacak denli bir etkinliin de sahibidir. Diyalojik sre, kiinin kendisini bir bakasna amasdr, bir bakasna kendisini anlatmasdr. Bu ise kiinin kendisini bir bakas iin ve kendisi iin bir nesne hline getirmesi demektir. Bu aamada nesneletirmenin birinci admndayz henz. kinci admda, nesneler olarak kendimize ynelik tutumumuzu yanstrz. Bu durumda, kendi sylemimiz bir nesne haline gelir ve kendisinin olanikinci bir ses edinir (Bakhtin, 2001b: 344). Diyalojik sre bu durumda iki adml bir nesneletirme ile sembolletirilir. Bakasyla iliki kurmann bir baka ifadesidir bu. Bir kiiyle iliki kurarken hissedilen btn duygular diyalojiktir. Ak, nefret, yumuak huyluluk vb. duygular daima bir lde diyalojiktir. Sz konusu btn duygulanmlarn hedefi bakasn anlamaktr. Bu durumda, anlama, diyalojik sreteki asl hedeftir. Anlamak, Bakhtinde, yanstlm nesneye bir bakasnn yanstmasndan geerek varmaktr (2001b: 348). nsan bylelikle, yani diyalojik srete bakalar ile konumas srasndaki beyanlar, aklamalar, itiraflar, kabulleri ve i konumasnn geliimi ile kendisini in eder. Kendi Varln, benliini/kimliini in eder. Ancak bu verili olann iinden geerek gerekleir. Bir baka biimde sylenirse, Ben ve teki arasndaki diyalojik sre her zaman nceden verili olann balamnda vukua gelir. Onun tarafndan n-belirlenir. Ancak bu, verili olann bir sabite, deimez bir mutlak hakikat olarak kalaca biiminde yorumlanmamaldr. Verili olan der, Bakhtin, yaratlan iinde tamamen dntrlr (2001b: 355). te tam da bu trden bir tasavvur ile Bakhtin, Hegel ve Marxla olduu kadar, Habermas, Giddens ve Bourdieu ile ortak bir noktada bulumu olur. nsan kendi tarihini yaratrken, verili olann snrlarna zorunlu olarak dayanr. nsan sosyal, ideolojik ya da sylemsel olann belirleyiciliinden ne tmyle mnezzehtir ne de ona tmyle tabidir. 94 Habermasn daha sonra ele alnacak olan hayat-dnyas ve sistem kavramsallatrmas bir ideal iletiim ortamnn henz gerekletirilmemi potansiyeline odaklanmakla, zneyi yapsal bir kolonizasyona mahkm etmekten kanr. Yapsal bir belirlenimle znenin yaratc eylemi arasndaki diyalektik ilikide, birinin dieri zerindeki mutlak tahakkm yerini, Habermasta, bireyin ayn anda zne ve nesne konumlarna iliik olmas gerekliine brakr. 95 Giddensn btnyle zne-yap gerilimine odaklanan yaplama teorisi ne znenin ne de tek bana yapnn emperyalizmine geit vermemek zere yol alr. 96 Bourdieunun Marx, Hegel, Bakhtin, Giddens ve Habermasla zne-yap gerilimi esasnda ortak bir noktada bulumasnn kkeninde habitus ve alan arasnda yapt ayrm yer alr. Habitus, en genel anlamyla sosyal aktrlerin belirli biimlerde davranmasna yol aan tutumlar dizgesi (set of dispositions) olarak tarif edilebilir. Bu bakmdan habitus belirli hal, duru ve hayati pratikleri ihtiva eden ve eitli davran biimleri iin objektif bir zemin oluturan bir olgudur (Trk, 2004: 77). Bir baka deyile, habitus, zihinsel ve sosyal yaplarn gnlk sosyal etkinlik iinde vcut bulmasn

232 temadr bu. ayr ksmdan oluan bu blmde esas itibariyle kimliin sosyal tarafndan koullanmln ve innn ardndaki fali tehis etmeye altk. Her ne kadar insan sosyal gereklie tbi bir varlk olsa da, tmyle onun tarafndan belirlenmeye direnen ve zerklii mmkn klan bir zpotansiyeli srekli olarak muhafaza eder. Birini dierinin nceli, belirleyeni addetmeksizin, toplum ve zne arasndaki ilikiyi denge esasnda kurgulamaya dair gereklilik bu almann btnne sirayet eden bir abay temsil ediyor. Bu temel kabul bu almann k noktas olarak da grlebilir. Bundan sonraki blmde bu dengeyi bir baka biimde kurgulamann olas imknlarnn peine dlecek. Bu amala fenomenolojik

salayan nakledici veya tayc mekanizmadr (Eagleton, 1996: 221); eyleyicilerin iine ileyen yaplandrc bir mekanizmadr (Wacquant, 2003: 27); belli bir durumda yaplmas gerekli olan eylere ilikin bir tr pratiklik duyusudur (Bourdieu, 1995: 45) spordaki ifadesiyle oyunu okumaktr. Oyunu okumak anlamnda habitus, oyunun geleceini nceleme sanatdr (Bourdieu, 1995: 45). rnein, eitim alannda oyunu okumaktan kast, ailelerin ocuklarnn geleceklerini kurmak niyetiyle en uygun eitim seeneini onlar adna belirlemek biiminde tezahr eder. Aileler, zel dersler, zel okullar, zel retmenler vb. ile ocuklarn kltrel sermaye ile donatrlar. niversiteye girebilmek zellikle orta snf aileler ve onlarn ocuklar iin hayati nemdedir. Bu nedenle seilecek zel dersane pekl ocuun geleceini belirleyici bir gce sahip olabilir. Oyunu okuma tam da burada kendini gsterir. En kaliteli dersaneyi semek ya da zel derslerle ocuu takviye etmek bir tr oyunu okuma pratiidir. Gelecei nceleme sanatdr, bir baka deyile. Buna karn, bir alan, baz iktidar (ya da sermaye) biimlerine gml konumlar arasndaki nesnel bantlar btnnden ibarettir (Wacquant, 2003: 25). Bourdieu, alan terimi ile gerekliin bantsalln tehir etmeye dnk bir abann iine girer. Gerek olan bantsaldr. Ona gre, [t]oplumsal dnyada var olan ey, bantlardr, eyleyiciler arasndaki balar ya da etkileimler deil, Marxn dedii gibi, bireysel iradelerden ve bilinlerden bamsz varolan nesnel bantlardr (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 81). Sz konusu bantlarn cisimlemi hli olan alanlar, rekabete dayal sosyal sistemlerdir. Ama kendi aralarnda en yksek hkimiyete eriimdir. Bu tr bir hakimiyet kurmak, sz konusu alana uygun, belirli tr bir simgesel sermaye biriktirmede en yksek orana erimeyi ierir; ve bu tr bir iktidarn meruluk kazanmas iin, artk neyse o olarak tannmamas gerekir. Aktan aa deil de rtk biimde onaylanan bir iktidar, kendisini merulatrmay baarm bir iktidardr (Eagleton, 1996: 222). Devleti, Bourdieu, bahsedilen anlamda iktidar alanlarnn bir btn olarak grr meru simgesel iddetin tekelini ele geirmeye alan iktidar mcadelelerinin cereyan ettii iktidar alanlarnn bir btn (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 98). Habitus ve alan ayr ayr ele aldktan sonra srada ikisi arasndaki iliki var. Habitus ile alan arasnda ncelikle koullanmaya dayal bir ilikiden bahsedilebilir: Alan, habitusu yaplandrr (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 118). Alann, habitusu yaplandryor oluu, bireysel eyleyenlerin birer katksz yanlsamalar olduklar ya da varolmadklar anlamna gelmez. Eyleyiciler, alanda toplumsal olarak etkin ve hareketli olarak kurulurlar, nk orada etki yaratmak, etkili olmak iin gerekli zelliklere sahiptirler (Bourdieu ve Wacquant, 2003: 93). Eyleyicilerin etki yaratma ya da etkili olma zellikleri ile donatl olular esasnda dnldnde, alan (yap) bireysel eylemi tmyle belirleyen olmaktan kar. Ama bu Bourdieuda akn znenin ya da fenomenologlarn akn beninin kabulne de yol amaz. Aksine akn zne/ben reddedilir. Kukusuz, der Bourdieu, eyleyicilerin aktif bir dnya kavray vardr. Kukusuz onlar da kendi dnya grlerini ina ederler. Ama bu yapm [in m.a] yapsal kstlamalar altnda gerekleir (Bourdieu, 1999: 23). O hlde, sonuta, Bourdieunun yapsalc bir yaklamla znenin yaratcln merkeze alan inc yaklam bir arada ele alma abas iine girmekle, hem Hegel ve Marxla, hem de Bakhtin, Habermas ve Giddensla ortak bir noktada bulutuunu syleyebiliriz.

233 gelenek iinde hayati nemi haiz bir kavram [hayat-dnyas] nesneletirerek, kimliin inna dair bir baka perspektif sunulmu olacak. lkin Husserlin kulland hayat-dnyas kavram, sonrasnda Schutz ve Habermasta arlkl olarak ele alnm ve epeyce geni bir tartmaya kap aralamtr. Bu tartma ile daha ok kimliin inna dair bir perspektif sunabilmek amacyla ilgilenileceini belirterek bu blm bitirelim.

DRDNC BLM FENOMENOLOJ, ELETREL TEOR, HAYAT-DNYASI VE KMLK

I. HUSSERL, HAYAT-DNYASI VE BENLK Bu alma iin, sembolik etkileimciliin nemi gndelik hayat, sosyal etkileimi ve znelerarasl kendisi iin bir k noktas olarak kabul etmesinde yatar. Her ne kadar pek ok noktada farkllasalar da, 1960larla birlikte etkileimi/iletiimi teorilerinin merkezine alan farkl bak alarndan bahsedebiliriz: fenomenolojik sosyoloji, varolucu sosyoloji ve gndelik hayatn sosyolojisi. Etkileimi/iletiimi merkeze alan bu farkl bak alarnn ayrc ortak vasf nedir? Sosyolojideki klasik ikilikte dmlenir sorunun cevab. Toplum, muazzam bir sistem olarak bireyin zerinde, onu snrlayan, belirleyen, biimlendiren bir gtr iddiasnda dile gelen sistemik/yapsal vurgu znellii, etkileimi ya da eylemi merkeze alan bak alarnca reddedilir. Birey zneleraras bir etkinlie katlmak suretiyle dhil olduu sosyalliin ierisinde hem kendisini hem de toplumu in eder. Fenomenolojik sosyoloji, varolucu sosyoloji ya da gndelik hayatn sosyolojisinde ynelim znellik esasnda sosyallie, hayatn bizatihi kendisine ve onun iinde vukua gelen deneyimleredir. Bu blmde gndelik deneyim dnyasna ve onun iinde vukua gelen ilikilere srasyla fenomenolojinin, fenomenolojik sosyolojinin ve eletirel teorinin perspektifinden hareketle bakmaya alacaz. Bu amala ncelikle fenomenolojinin kurucu-babas Husserlin teorisinin baz boyutlarn ele alarak bu blmn esas kavramsal nesnesine -hayat-dnyas- ynelik bir tartma yrtlecek. Sonrasnda ise, Husserlin temel kavramsallatrmalarnn rehberliinde fenomenolojiye daha sosyolojik bir boyut katan Alfred Schutzu ve takibinde Jurgen Habermasn hayatdnyas kavramn yeniden ele aln konu edineceiz.

235 4.1.1. Husserl, Avrupa Bilimlerinin Krizi ve Fenomenoloji Husserli konu edinen bir analizin ncelikle hesaplamas gereken ey hangi dnem Husserli konu edineceidir. Husserle dair her ne sylenecekse, en azndan onun dncesindeki evrimi dikkate alarak sylenmelidir.1 Her ne kadar hayatdnyas kavramsallatrmas son dnem Husserle aitse de, kavram Husserlin batan sona btn dnsel etkinliklerine konu olan esas bir meselenin zmne temellendirme- ynelik son bir abann rn olarak ortaya kar. Husserlin batan sona almalarndaki btn programatik derdi, temellendirme meselesiydi (Kockelmans, 2007: 123); bilgiye yeni bir temel bulmakt (Tepe, 1997: 14); mantn, epistemolojinin, metafiziin ve nihayetinde felsefenin temellendirilmesiydi. Husserl dncesinde batan itibaren pek ok ey deise de tekrar tekrar tek bir hususun alt izilmitir: Felsefe dier btn bilimlerin mutlak temelini salamalyd. Ak ki, mutlak olarak radikal ve mmkn olduunca kesin bir bilim haline gelmedike felsefe, bu hedefe hibir zaman ulaamayacakt (Kockelmans, 2007: 123). zel bir felsef yntem ve dnme biimi olarak fenomenolojinin (Husserl, 1997b: 53) ncelikli grevi felsefeye ihtiya duyduu kesinlii ve dier btn bilimlerin mutlak temeli olmay salayacak alt-yapy kurmasdr. Aslnda felsefe daha en banda kesin bir bilim olma, hem de en yksek teorik gereksinimleri karlayacak ve etik-dinsel bakmdan saf akl normlar tarafndan dzenlenmi bir yaam olanakl klacak bir bilim olma iddiasndadr (Husserl, 1997: 7). Sokrates-Platon devriminde, Descartes devrimde ya da Kant ve Fichtenin devrimlerinde [a]ratrma, tekrar tekrar hakiki balanglara, problemlerin kararllkla dile getirili ine, doru yntemlere ynelir (Husserl, 1997: 11). Bir baka biimde sylemek gerekirse, felsefe, hep bir ilk ilkenin, prima philosophia olmann peindedir. Husserl, bu bakmdan, bilimlere mutlak bir temel bulma iddias ile prima philosophia geleneinin bir takipisi addedilebilir. nsan kltrnn en yksek yarar, bylesi bir kesin bir bilim olma anlamnda felsefenin

Kkalp, Husserl felsefesini dneme ayrarak incelemeyi neriyor. 1886-1901 arasndaki Halle dnemi, 1901-1926 arasndaki Gottingen dnemi ve son olarak 1926-1938 arasndaki Freiburg dnemi (2006: 12-29).

236 yeni bir temellendirilmesi amac ile dolup tamay gereksinir (Husserl, 1997: 12). Husserle gre ne naturalizm ne de insan bilimleri bahsedilen anlamda bir kesinli i sunabilme yetisine sahiptir. Aksine hem naturalizm hem de insan bilimleri kesin bir bilimin ortaya k iin cidd birer mnidir. Erken dnem metinlerinden olan Philosophie Als Strenge Wissenschaftda [Kesin Bilim Olarak Felsefe],2 Husserl, naturalizm ve insan bilimleri eletirisi esasnda felsefenin kesin bir bilim olma zorunluluunu temellendirmeye alr.3 Batan beri kesin bir bilim olma hedefini gerekletirmeye alan felsefe, Husserle gre bu hedefinin hep uzanda kalmtr. Btn bilimlerin en yksei ve kesini olmay amalayan felsefe, insanln saf ve mutlak bilgiye ilikin vazgeemedi i iddiasn ve bununla ayrlmaz bir biimde bir olan saf ve mutlak deerleri ve istemeyi temsil eden felsefe, kendine gerek bilim biimini verememitir. Grevi insanln ebedi iini retmek olan bu retmen, ksacas, nesnel geerli bir tarzda retmeyi (Husserl, 1997: 8) baaramamtr. Felsefenin stlendii ama gereini yerine getiremedii kesin bir bilim olma hedefi natralizmce de paylalr. Naturalizm de batan beri bilimsel bir reformun peindedir, bunlar kesin bir bilim olma ynnde gerekletirilmesi tasarlanan reformlardr. Hatta eski ve modern biimleriyle her zaman bunun oktan gerekletirdii kansndadr. Fakat btn bunlar, ilke asndan bakldkta, hem teorik bakmdan temelden baarsz bir biimde gerekleir, hem de pratik bakmdan kltrmz iin byyen bir tehlike anlamna gelir (Husserl, 1997: 12). Tam da bu yzden, sonularndan hareketle deil de, temellerinden hareketle naturalizmin eletirilmesi bilimlere gereksindikleri temeli sunmaya hizmet edebilir. Naturalist her eyi doa diye grr -tpk insanbilimcinin her eyi tin diye, tarih oluum diye grmek ve bunun neticesinde de bu ekilde grlmeyeni yanl tevil
2 3

Metin ilk olarak 1911de Logos dergisinde yaynlanr. Bilgi iin bknz. Husserl, 1997. Btn bir hayatn kapsayan, bilimleri temellendirme, ilk ilkenin peinde koma abasnn son rnei ise Die Krisis der Europischen Wissenschaften und die Transzendentale Phnomenologie: Eine Einleitung in die Phnomenologische Philosophisedir [Avrupa Bilimlerinin Krizi ve Transandantal Fenomenoloji: Fenomenologic Felsefeye bir Giri] ilk yaynlanma tarihi 1954-. Bknz. Husserl, 1989.

237 etme eiliminde olmas gibi. Bylece naturalistin grd tek ey doadr, en bata fiziki doadr. Naturalist iin var olan herey, ya kendisi fizikseldir, fiziksel doann balantl btnlne aittir, ya da geri psi iktir ama o zaman da yalnzca fiziksel olana baml bir deiken, olsa olsa bir ikincil paralel yan olgudur (Husserl, 1997: 13). Bu durumda naturalizm her eyi - bilinci, ideleri ve onlarla birlikte btn mutlak idealleri ve normlar- doallatrr (Husserl, 1997: 14). Bu, naturalizmi idealist ve nesnelci klar. yle ki; naturalist,
her yerde gerek hakikatin, gerek gzel ve iyinin ne olduunun, onun genel nelii bakmndan nasl belirleneceinin, tekil durumlardan bu neliin hangi metodla elde edileceinin; bilimsel olarak yani akla sahip herkesi balayc bir biimde- bilgisini salamaya btn gcyle abalar. O, doa bilimi ve doabilimsel felsefe araclyla, z bakmndan amacna ulatna inanr ve imdi bu bilincin verdii btn cokuyla, retmen ve pratik reformcu olarak bu doabilimsel doruya, iyiye ve gzele sahip kar (Husserl, 1997: 12).

Ksacas naturalistin bilinci, ideleri ve onlarla birlikte btn mutlak idealleri ve normlar doallatrrken, kesin hkmn vermi olan bir idealist ve nesnelcidir. Naturalist, kesin bilimsellik ilkesini sonulardan hareketle gerekletirmeye al r. Bu ynyle hlen elbette kesin bilim alan iinde deerlendirilebilir. Ancak, deneyle ulalan genel kanlarn temellendirilme gereksinimi hlen karlanm deildir. ayet sz konusu gereksinim karlanmazsa bilimden beklenenler de hibir ey ifade etmeyecektir. Yani felsefeye den grev hlen yerine getirilmeyi beklemektedir. Bu nedenle, naturalizmin sonularndan hareketle rtlmesi, felsefenin asli grevini yerine getirmesi esasnda, ok az imkn salar. Ama, onun temellerine, yntemlerine, baarlarna gerekli pozitif ve bundan dolay hep ilkesel olan eletirisini yaparsak, bu tamamen farkl bir ey olur (Husserl, 1997: 16). Eer bilincin, idelerin ve onlarla birlikte mutlak ideallerin ve normlarn doallatrlmas anlamnda naturalizmin idealizmi ve nesnelcilii temellere, ilk ilkeye dnn nndeki engellerden biriyse, bu durumda, felsefeye den, doann varlna ilikin her bilimsel iddia gibi her bilim ncesi iddiann da ilkece darda braklmasdr. Ayn ekilde uzaml, zamanl, nedenli vb. eylerin varoluunu ne sren tm ifadelerle aratran insann psiik yetilerinin varoluunu ne sren btn iddialar da darda braklmaldr. laveten, ayet bilgi teorisi bilin ile varlk arasndaki ilikiye odaklanmak isterse, varl ancak bilincin karl olarak, bilincin

238 kendine zg biiminde ynelinen olarak dikkate alabilir. Varlk, bilincin karldr burada, bilincin yneldiidir alglad, anmsad, bekledii, grsel olarak tasarlad, kurgulad, ne olduunu saptad, ayrklatrd, inand, tahmin ettii, deerlendirdii, vb. Bu durumda, aratrmann bilimsel nelik bilgisine bilincin btn farkl biimleri esasnda neliine, bilinle kast edilene, bilincin biimlerinin neliine uygun olarak nesnel olana- yneldii onun byk olaslkla geerli, gerek varolan olduunu kantlad farkl tarzlara ynelmesi gerekir (Husserl, 1997: 21). Dolaysyla, vurgu varla, doann bizatihi kendisine deil, varln karl, yneldii olan bilincedir. Felsefe zellikle somut gerek eylere ilgi duymaz. nk onlar, gerek olduklarndan sadece olgulardr aslnda. Felsefenin dikkati ncelikle eylerin deimez yaplarna (hangi anlamda ve hangi nitelikteyse) ynelmek zorundadr (Kockelmans, 2007: 127). Olanakl btn bilme fonksiyonlarnn temeline Husserl bilinci yerletirir. Bilin, bir eyin bilincidir. Bir eye ynelmitir.4 Lakin, her bilin n bilinci olduuna gre, bilincin neliinin incelenmesi, aslnda bilincin anlamnn ve bilincin nesneliliinin kendisinin incelenmesini ihtiva eder. Bilincin nesnelii verilmi lii ile ilgilidir. Dolaysyla bilincin neliini soruturan bir aratrma bilincin ynelmilik ve verilmi lii ile ayn anda ilgilenmek zorundadr. Nesneliliinin tm temel trlerinin aa
4

kavuturulmas,

bilincin

zmlenmesi

iin

(Husserl,

1997:

22)

Bilince sahip olabilmenin n-koulu, Husserlde bir eylere ynelerek onlar deneyimlemek ve anlamaktr. Heidegger, bilincin n bilinci olduu grn sorguladnda ylesi bir soru sorar: sadece znel deneyimle mi eylerle ve insanlarla yz yze gelebiliriz, yoksa bunun bir baka yolu yordam da var mdr? Husserl bizim fenomenoloji yapmamz, yani, eylerin kendilerini, gerekte kendilerinde olduklar ekilde gstermelerine izin vermemiz gerektiini sylemeye devam ediyordu; oysa Heidegger, insanlarn eylere ne ekilde fiilen balandklarn aratrdnda, bu ilikilerin normalde znelerin nesnelerle olan ilikisi eklinde olmadn grd. Farkndalk ve bilin, hibir ekilde gerekli bir rol oynamyordu. Bu, ok garip grnmektedir (Magee, 2000: 267). Acaba byle bir ey nasl olabilir, Heidegger basit bir rnekle aklamaya alyor: eki kullanan usta bir marangozu dnelim. eki kullanrken usta iinin erbabysa ve eki de iyi bir ekise, usta iin eki deta grnmez olur. O, bir nesneye, ekice ynelmi deildir. ekici hi dnmez. Belki ivilere dikkat ediyor olabilirdi. ayet, o gerek bir usta ve iviler de dzgn ivilerse, ivilere de zellikle dikkat etmez. O an akam yiyecei yemeini, ocuklarn okul taksidini dnebilir ya da bir arkada ile syleebilir ve ustann ekici kullan anlalmas g olmayan bir meguliyet tarznda srp gider. Heidegger, bu tr bir gndelik meguliyete, ilk anlama ve bu ekilde karlalan eylere de elde-kullanlmaya-hazr kendilikler der. eylerle olan ilikimizde bahsedilen anlamda elde-kullanlmaya-hazr varlk tarznda baktmzda, bamsz nesnelere ynelmi bilinli nesneleri gremeyiz (Magee, 2000: 267-268). eyler, bir problem olduunda Husserlin kastettii biimiyle ynelim nesnelerimiz olurlar. Heidegger bu grnme tarzna elde-kullanlmaya-hazr-olmama diyor. te Husserlin fenomenolojisini icra etmeye balad evre tam da bu evredir (Magee, 2000: 270).

239 kanlmazdr. Burada bir bilin fenomenolojisi ile kar karyayz artk. Bu noktada, fenomenolojinin, psikoloji ile bilince ynelik ilgisi esasnda yakn bir iliki iinde olduu sylenenilir. Husserl sz konusu ilikiye yle yaklayor: psikoloji, empirik bilinle, doa btnl iinde var olan bir ey olarak ve empirik tavr alm bilinle, fenomenoloji ise, saf bilinle, yani fenomenolojik tavrn bilinciye ilgilidir (Husserl, 1997: 23). Husserle gre psikolojinin yapt gibi, empirik yntem esasnda, doa bilimini rnek almak ya da doa bilimi rneini izlemek, bu hemen hemen kanlmaz bir ekilde bilinci eyletirmek demektir, bu ise, hep yeniden sama problemler getirme ve yanl aratrmalara ynelme eiliminin kaynan oluturur (Husserl, 1997: 33). Doa bilimlerinde ve onu rnek alan psikolojide, o hlde, bilin tpk dier eylerden, deney yoluyla neliklerine eriilebilir eylerden biri klnr. Oysa psiik alandaki ilikiler fiziksel alandakilerden tmyle farkldr. Metafiziksel olarak deil de mecazla szlenirse, psiik olan, hibir penceresi olmayan ve yalnzca zdeleme vastasyla alverite bulunulabilen monadlara blnr. Psiik varlk, doa bilimlerinin nesnesi olan fiziksel varln aksine, ayr ayr birok alglarla, tekliinde (hatta ayn bir znenin alglarnda bile) kendisiyle zde olarak deneylenebilir bir birlik deildir. eylerin grnlerinde grnen sadece bir doa vardr, psiik fenomen diye tabir edilen her ey, ona kendi bana ve kendisi iin baklrsa, doa deil, ite tam fenomendir (Husserl, 1997: 35). Burada Husserlin fenomen dedii ey tzsel bir birlike karlk gelmez, onun reel, gerek zellikleri yoktur, nedensellik yasalarna tbi deildir. Fenomenlere bir doa atfetmek, onlarn reel belirleyici elerini, nedensel balantlarn aratrmaya almak tam bir samalktr -saylarn nedensel zelliklerini, balantlarn sormak kadar ve bundan fark olmayan bir samalk. Bu, neliinden tr, doa olarak varl imknsz klnan bir eyi, doallatrma samaldr. Hasse ile ilgili bir doa esine hakikaten ait olan her trl gerek nitelikler ve nitelik deimeleri, nesnel geerli olarak belirlenebilir ve hep yeni deneylerle snanabilir veya dzeltilebilir. Oysa btn bunlar psiik fenomen iin geerli deildir. Psiik bir fenomen, gelip geicidir; duraan, kendiyle ayn, doa bilimi anlamndaki gibi nesnel olarak belirlenebilecek (mesel nesnel olarak elerine blnebilen) asl anlamyla

240 zmlenebilir olan bir varlk barndrmaz. Fiziksel varln ne olduunu syleyebilse de, deney, bize psi ik varln ne olduunu syleyemez. Yani psiik olan, ksaca, grnen herhangi bir fiziksel ey gibi deneyi edinilemez; o yaantdr ve dncede grlen yaantdr, mutlak bir akta, imdi olarak ve hemen gzden kaybolarak, grlebilir bir ekilde olmu olmada srekli dalp ortadan kalkarak kendi olarak ve kendisi araclyla grnr (Husserl, 1997: 36). Psiik olan, anmsanmayla, tekrar tekrar anmsanmasyla alglanabilir. Sadece bylesi bir tekrar tekrar anmsanann deneyi edinilebilir ve psiik olarak tehis edilebilir (Husserl, 1997: 36).5 Bu anlamda, psiik olan bilincin monadsal birliinin dzeni iinde yer alr. Yani kendi bana doayla, meknla ve zamanla, tzsellik ve nedensellikle hibir ilikisi olmayan, aksine kendine zg biimleri olan bir monadsal birliin dzeni iinde yer alr (Husserl, 1997: 36-7). Psiik olan, fenomenlerin iki ucu ak bir akdr, iinden boydan boya ynelimsel bir izginin getii bir ak. Bu izgi; sanki her eye nfuz etmi birliin gstergesi, yani basz ve sonsuz ikin zamann, hibir kronometrenin lmedii zamann izgisidir (Husserl, 1997: 37). Ksacas, psiik olan, zamandan ve mekndan, tzsellikten ve nedensellikten mnezzehtir. Psiik olan zamandan, mekndan, tzsellikten ve nedensellikten

ayrdmzda, fenomenoloji, onun varl olarak neyi aratrmaktadr? Soruyu bir baka biimde formle ederek sormak gerekirse, ayet psie, mtemadiyen kavranlmas, deneybilimsel tarzda belirlenmesi ve onaylanmas gereken gerek zelliklerin tzsel birlii olarak nesnel kimliinde belirlenebilir, sonsuz aktan ekilip karlacak bir ey deilse; o zaman, onda neyi kavrayabilir/belirleyebilir, nesnel birlik olarak onda ne saptayabiliriz? Psiik fenomenlerin doadan farkl bir eylere tekabl etmesi hlinde, onlarn dolaysz bir grde, hem de aslna uygun olarak, idrak edilebilen bir nelikleri vardr (Husserl, 1997: 38). O hlde, psiik
Tekrar tekrar anmsama ya da tekerrr kategorisi Husserlde tarih bilincinin bir ifadesi olarak grlebilir. Tekerrr, gemiin gzler nne serilme srecidir, bylesi bir durumda tortu hline gelen duyu bir yanstc bilin formasyonu araclyla grnr klnr. Tekerrrsz bir araya getirilen olaylar yaltk ve en nihayetinde anlalmaz olarak kalmaya devam ederler (Schrang, 1970: 114). Tekerrr kategorisi bir zamansal ak anlayna sahip olduumuza iaret eder. Eer bir zamansal ak anlayna sahip olmasaydk, duyumlarn bir art arda geliine [tekerrr m.a] sahip olabilirdik. Bu durumda, yeni duyum ortaya ktnda artk ncekinin ansna sahip olmazdk. Her urakta yalnzca yeni duyumun bilincine sahip olurduk. Ortaya kan duyumun sreklilii bile art arda geli fikrine ulamamza yardmc olmazd (Husserl, 1997c: 23).
5

241 fenomenlerin nelikleri dolaysz gr ile yani saf gr ile kavranabilir. Nelii saf gryle kavranm olan neliklerin, sabit kavramlarla, en azndan ok ok geni bir kapsamla saptanabildii, bylece de, sabit, kendi tarznda nesnel ve mutlak geerli ifadeler iin olanaklar salad, nyargsz herkes iin kendiliinden anlalr bir eydir (Husserl, 1997: 39). Neliin saf gr ile sezgisi ifadesini sabit, nesnel ve mutlak geerlilikte bulur. Bu ynyle fenomenolojik aratrma bir nelik aratrmas, dolaysyla hakiki anlamda apriori olduuna gre, ayn zamanda apriorizmin btn hakl gerekelerini dikkate alr (Husserl, 1997: 48). Fenomenoloji bir apriori olmakl ile meknsallk, zamansallk ve nedensellik kategorilerini darda brakr. Bu bir red ya da inkr deildir. Sadece onlar paranteze alr. Husserl, naturalizm eletirisi ile bilimlere bir temel bulma abasna insan bilimleri/tarihselcilik eletirisi ile devam eder. Diltheyde cisimletii biimiyle tarihselcilik, Husserle gre, tutarl bir ekilde sonuna gtrlrse, ar skeptik znelcilie varr. O zaman, tm teki ideler gibi, hakikat, teori, bilim ideleri kendi mutlak geerliliklerini yitirmi olurlar (Husserl, 1997: 51). Oysa, tarih, genel olarak, mutlak geerliliklerin olanakllna kar herhangi bir ey sylyor deildir, ayn ekilde, bir mutlak metafiziin bilimsel metafiziin- ve baka herhangi bir felsefenin olanakllna kar da hibir ey syleyemez (Husserl, 1997: 53). Durum byleyken, tarihselciliin ar pheci znellii ile ulat sonular, tpk doalclk gibi kesinlikle reddedilmesi gereken yanlglardr (Husserl, 1997: 55). Tarihselciliin temel yanlgs, bir dnya gr felsefesi olarak belirmesinde, yani tek tek btn bilimleri nesnel hakikatin mutlak hazinesi farz etmesinde yatar (Husserl, 1997: 56). Buna karn, Husserl btn bilimler iin ortak bir temel bulmann peindedir. Onun iin bilim, mutlak ve zamansz deerler iin bir balktr. Bu trden bir mutlak ve zamansz deer bir kez kefedildi mi, bundan byle, btn ondan sonra gelen insanln hazinelerine ait olur ve hemen kltr, bilgelik, dnya gr idesinin material ieriini, ayn ekilde de dnya gr felsefesinin ieriini de belirler (Husserl, 1997: 61). Mutlak ve zamansz deerler bilim idesince bir kez ele geirildiler mi dnyann ve hayatn bilmecelerini de zmek mmkn hle gelecektir. Oysa, mevcut hlleriyle ne naturalizm ne de insan bilimleri dnyann ve hayatn bilmecelerini zmenin yanna yaklaabilmitir. Mesel, naturalizm,

242 gndelik hayat (iinde yaadmz, hareket ettiimiz ve varolduumuz)

gerekliinin bilmecesini hibir noktada zm deildir. Naturalizm, dnyann akn hesaplayabilir, ama bu, Lotzenin dedii gibi, dnyay anlamak deildir. nsan bilimlerinin durumu naturalizmden bu noktada ok da iyimser bir tablo ortaya koymaz. nsanln tin yaamn anlamak elbette byk ve gzel bir eydir. Ama ne yazk ki bu anlama da bize yardm edemez ve bizim iin dnyann ve yaamn bilmecelerini zmesi gereken felsefi anlamayla kartrlmamaldr (Husserl, 1997: 65). Felsef anlama sonsuzun peindedir, a uruna sonsuzluu feda edemez (Husserl, 1997: 66), kesin bir bilim olma isteinden vaz geemez. Balanglar bulmaya almak zorundadr, eylerin kendilerine [Zu den Sachen] dnmek zorundadr. O, balanglarn, kaynaklarn bilimidir, prima philosophiadr. Kesin Bilim Olarak Felsefe esasnda u ana dein yrtlen analizde Husserl dncesinin temel kavramlarnn henz adlandrlmam olsalar da, ak ya da rtk olarak, izi srlebilir. Bu amala ilkin birbiri ile yakndan ilikili iki kavram ele alalm: indirgeme (reduction) ve epokhe. ndirgeme, Husserlin transandantal fenomenolojisinin giri kaps olduu kadar, ayn zamanda fenomenolojiyi kuran btn kavramlara anlam kazandran, onlar olanakl klan ortak temeldir (Uygur, 1972: 18). Husserlin mutlak, sabit bir zn aa karlmas adna, ya da bilgiye apak bir temel bulmak adna ilk giriimi doann varlna ilikin bilimsel ve bilim ncesi her iddiann, insann psiik yetilerinin varoluunu uzaml, zamanl ve nedensellie tbi eyler esasnda ne sren btn iddialarn darda braklmasdr. Sz konusu iddialarn tm doal tavr almann genel savnda dile gelir. Ne demektir doal tavr almann genel sav? Her birimiz, bazen uyank bazen yar uyank, gndelik hayatmzn sradanl iinde olaan davran larda bulunuruz. Bu doal tavr almadr. Bu tavrn zne, dnyann apak varolduuna ilikin sarslmaz gvenimize (Uygur, 1972: 12) ise Husserl doal tavr almann genel sav adn vermektedir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, her birimiz bir evre iinde yaarz ve bu evrede her birimizin farkl biimlerde alglad nesneler bulunur. Doal tavr alma, bu nesneleri, etrafmda yer alan eyleri olduu gibi naif bir biimde grmedir; bu bizi kuatan yaln gerekliin varlnn dile getirilmesi ise (Husserlden akt. Tepe, 1997: 19) doal tavr almann genel savdr. Saf

243 olana, ze ulaabilmek iin doal tavr almann, doal tavr almann genel savnn kkten deitirilmesi gerekir. Transandantal indirgeme bylesi bir kkten deiimi, dnyann varlnn ayra iine alnmas, bir yana braklmas, dnyann varlna ilikin yarg vermekten geri durma [epoche] ile gerekleir (Tepe, 1997: 19). Bu kkl deiim doal tavr almann genel savnn kendi antitezine dnm deildir. Transandantal indirgeme ile genel sav ortadan kaldrlyor, dnyann reel mevcudiyetine dair inan yitiriliyor deildir. Mamafih genel sav deiime urar. Kendi iinde her ne ise o olarak kalmaya devam ederken onu hkmsz klarz, onunla bamz koparrz, onu paranteze alrz. Sav mevcudiyetini devam ettirse de biz artk onu kullanmayz (Gorner, 2000: 32). Onu hkmsz klmamz, onunla bamz koparmamz, onu paranteze almamz ondan bir kukucu gibi phelenmek ya da bir sofist gibi onu yadsmakla ayn ey deildir. Byle dnmek daha batan indirgemeyi sakatlar. Dnyann gerek olarak varolduunda, benim, bakalaryla birlikte bu-dnyann-iinde-varolduumdan (indieser-Welt-sein) kukulanmaya kalkmam, hibir zaman temellendirilemeyecek olan bir keyfilikten ileri geemez (Uygur, 1972: 13). ndirgeme ile Husserl eylerin kendilerine, zlere, saf olana, yani mutlak belirlilik alanna (Gorner, 2000: 33) ulama imknna kavuur. Epoche, bu srete adm adm deil, bir rpda ulalan (Uygur, 1972: 18) bir aracdr, indirgemenin gereklemesi iin gereksinilen bir aracdr. ndirgemenin ilk aamas olan epoche, dnyann apak varlndan btnyle vazgemek, bu varl btnyle ie kartrmamak, darda brakmak, kullanmamak, sz konusu varl paranteze almaktr (Uygur, 1972: 13-14). Dnyaya ilikin btn kltr nesnelerinin, talarn, bitkilerin, kendi vcudumun ve hatta psiik benimin de ne de olsa reel dnyayla iliki iindedir- darda braklmasdr epoche. Epoche gerekletiinde dnya hlen oradadr, reel varl sarslmaz bir biimde kaimdir, sadece anlam deimektedir (Uygur, 1972: 15). Epoche gerekletiinde ilgi artk nesnelerin kendilerine deil, grnmlerine, bilincin nesneleri olmaklklarna ynelir (Gorner: 2000: 32). ndirgeme ve epoche gerekletikten sonra bir kez daha yinelemek gerekirse saf olana, ze, mutlak belirlilie ulalr, geriye kalan saf bilin ya da mutlak bendir. Fenomenolojinin aratrma alan ite bu saf bilin ya da mutlak bendir. Mutlak

244 ben, her yaanan yaantda bulunan, her dnenle dnlen eye ulaan, her yaantda ayn kalan eydir, varl zorunlu olandr (Tepe, 1997: 20); doutan gelen usuz bucaksz bir a prioriye sahip olandr (Welz, 2000: 6). Fenomenoloji, o hlde, esas itibariyle, daha nce de vurguland zere, bu usuz bucaksz a priorinin aklanmasdr. Husserl dncesindeki temel kavramlarn izini srmeye ynelimsellik [intentionalite] ile devam edelim. Ynelimsellik, saf bilin esasnda akla kavuturulabilecek bir kavram. Bilin ya da saf bilin, Husserlde, bir eyin bilincidir, n bilincidir, bir eye ynelmitir. Bir eyi kendisine nesne klan bilintir.6 Fakat ayn zamanda, baka-benlerin bilincinin de nesnesi olan bir bilintir. Descartesn dnyorum, o hlde varmndaki dnme edimi esasnda sylemek gerekirse, her dnce ediminin/cogitonun bir nesnesi, cogitatumu vardr. Yani, salt benin biricik etkinlii Descartesn nermesini aan bir biimde dndm ey zerine dnmektir. Bu cmleden olmak zere, tm bilinli farkndalklar, ynelimsel farkndalklardr (Husserlden akt. Kockelmans, 2007: 130). Burada dikkat edilmesi gereken husus, cogitatumlarn bilin d ndaki nesneler, mesel yer kaplayan nesneler olarak anlalmamas gerekliliidir. Cogitatumlar (cogitata), bilin dnda varolan nesneler deildir. Bilin dndaki nesnelerin bilinteki korrelatlardr/karlklardr; cogito ite bu karlklarn bilincindedir. Ynelim nesnesi, eo ipso (yalnzca bu nedenle) bilin-yaantsnda hazr olan, verilmi nesnedir; nk, bilin-yaants doas gerei, aracsz yaanan nesneye ynelmek zorundadr (Uygur, 1972: 25). Husserlin eylerin kendisine dnelim ars tam da bu noktada anlamn bulur. eylerin kendisi saf bilince zaten aracsz bir biimde verilidir. Verilmilik bilincin nesneliini temsil eder. Bilin verilmi lii ile n bilinci olur, baka nesnelere ynelir. Bunun anlam udur: Husserl, bilinci etkileimcilerin bir rn olarak grmez. Bakas bilince zaten onunla etkileime girmeden nce saf gr olarak verilidir. Bylesi bir verilmi likle bilin nesnesine ynelir. Dolaysyla,
6

Husserl, ynelimsellik fikrini Brentanodan dn alr. Brentanoya gre, her zihinsel fenomen, her ne kadar hepsi bunu ayn ekilde yapmasa da, kendi iinde nesne olarak bir eyi ierir. Sunumda bir ey sunulur, yargda bir ey tasdik ya da inkr edilir, akta sevilir, nefrette onun kendisinden nefret edilir, arzuda arzulanr vb. Bu ynelimsel varolu, salt zihinsel fenomenlere zg bir zelliktir. Hibir fiziki fenomen buna benzer bir ey sergilemez (akt. West, 2005: 154).

245 bilin, Husserlde dnyaya nceldir, ondan nce gelir. Buradaki ncellik kronolojik bir sralama anlamnda deil, logos bakmndan ncelliktir. Amak gerekirse, dnyann var bulunuundan sz edebilmek iin bilincin zaten var olmas gerekir. Bilin olmadan dnyann var bulunuundan sz etmek muhaldir. Bir ey vardr dediimizde, nce onun bilincine varlm demektir (Uygur, 1972: 54). Geerken, Husserlin bilin tasavvurunun, Mead ve Marxn bilinci etkileimlerin bir rn addetmeleri ile elitiinin altn izelim. Husserlin ynelimsel bilin kavramsallatrmasnda bir baka hususun daha altn izmek gerekir. Bilin, denizin iinde tad maddeleri brakt bo bir kumsal gibi, istenilen her eyin kendisine brakld bir yer, istenilen eyin doldurulabilecei bir kap deildir. Tam aksine, bilinci oluturan eitli trden edimlerdir (Tepe, 1997: 15). Bilincin kendilerine ilikin olduu nesneler olmakszn edimler var olamayacana gre, ynelimsel bilincin nesneyle ilikiyi kendinde tad sylenebilir (Tepe, 1997: 15). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, Husserlin mutlak/transandantal beni ynelimsellikle dnyay ve nesneleri in ederken, kendi kendini de in etmektedir (Szer, 1976: 38). Yani, ynelimsellik kavramnda, zne ve nesnenin birbirlerinden ayrlamazl, birbirleri ile etkileim iindelikleri vurgusu dile gelir. Biri dierinin altnda anlalabilir ancak (Zeitlin, 1973: 147).7 Vurgu tek bana ne zneyedir, burada, ne de nesneye. Naturalizm bilinci eyletirirken, merkeze nesneyi alr; nesneyi zneden ayrr. Descartesda ise, znedir merkezde olan; zne nesnesinden ayrlmtr. Oysa Husserlde vurgu ayn anda znelie ve nesneliedir; zne ve nesnenin ayrlmazlnadr. Kesin Bir Bilim Olarak Felsefeden hareketle izini srebileceimiz bir baka kavram da hayat-dnyasdr. Metinde hayat-dnyas henz kavramsal bir ifadeye

Husserl zne ve nesneyi ayrlmazcasna birbirine balarken Descartesla birlikte modern falsef dnce iindeki temel bir soruna da deinmi olur. Descartes, zne-nesne ya da beden-zihin ikilikleri esasnda ortaya koyduu ayrmlarla bilgiye bir temel bulmaya alr. 1890lar, zne-nesne ikilii paradigmasnn kmeye balad bir zaman dilimidir. Husserl, akn/mutlak ben kavramsallatrmas ile sz konusu paradigmay ne karan naturalizmi eletirir. Nesne dnyasnn deneyimlenmesi ile bilin edinilemez. Aksine nesne dnyasna ncel bir zne nesne dnyasndan bamsz olarak zaten vardr, oradadr. Husserlin akn mutlak beni ne spesifik olarak bireysel ne de tarihdir (Gumbrecht, 1993: 751).

246 brnm deildir; ancak, naturalizm ve insan bilimleri eletirisinde bir dnce olarak Crisisdeki youn ve derinletirilmi kullanmn habercisi olduunu syleyebiliriz. Husserl, dnyann ve hayatn bilmecelerini zmenin peindedir. Doal tavrn genel savn paranteze almas dnyann ve hayatn sorunlarna ilgisiz kalmay deil, aksine dnyann ve hayatn bilmecelerini zmeye ynelik bir abay gereksinir. Oysa ne naturalizm ne de insan bilimleri, gndelik gerekliin -iinde yaadmz, deneyimlediimiz, hareket ettiimiz ve varolduumuz gerekliinbilmecesini zmek hususunda zerlerine deni stleniyor deildir. Bu son dncede gndelik gereklik, Crisisde hayat-dnyas kavramsallatrmasna temel oluturacaktr. inde yaadmz, deneyimlediimiz, hareket ettiimiz, varolduumuz gereklii simgelemek zere hayat-dnyas kavramsallatrmas, Husserl tarafndan bilgiyi temellendirmeye ynelik son abasna araclk edecektir. 4.1.2. Kriz ve Hayat-dnyas Husserlin Crisisdeki naturalizm ve insan bilimlerine ynelik eletirilerinin temelinde naturalizmin ve insan bilimlerinin hayat-dnyas ile ilgilerini kesmeleri yatar. Bilimin amac insann kendisini ve evresini anlamasn salamaktr. Oysa, Husserle gre, modern bilim bu amacndan uzaklam ve insana, topluma ve kltre yabanclamtr. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, hem doa hem de insan bilimleri, nesnel bir bilgiye ulamak amacyla, zne ve nesne ilikisi olarak tanmlanagelen bilginin, nesne ksmna arlk vermek suretiyle, znellik ierisindeki kaynaklarnn unutulmasyla sonulanan bir bilim ve kltr krizine yol amlardr (Kkalp, 2006: 31). Bilim adamlarnn evreni bizden uzaklam deildir sadece; artk oumuz iin o evren anlalmazdr da. Bylesi bir kriz8 durumunda hayatdnyas bilimsel geliimi kltrel boyutu iinde yeniden insancllatran bir kavramsallatrmadr; anlamn unutulmu temelidir (Bubner, 1993: 39). Basite, hayat-dnyas, gndelik alg ve zneleraraslkta temellenen kltrel uzam iindeki beeri etkinliin altn izer. Buna mukabil, modern bilim, zengin bir biimde yapsallam nesnelerin, deerlerin ve amalarn kamu dnyasn bir illzyon olarak
8

Husserlin Crisisinde kriz, bir kesilme veya blnme anlamlarna gelmekte olup, bir imkan dieri iin terketme anlamnda pozitif bir ierime sahip olmann yan sra, orijinal bir birliin bozulmas veya sz konusu birlikten ayrlma ekliyle bir tartma veya bozuma anlamlarna gnderme yapar (Buckleyden akt. Kkalp, 2006: 18).

247 veya znellik esasnda deklare eder (Carr, 1976: 83). Fenomenoloji ise naturalizm ve insan bilimlerinin aksine dnyann hayat-dnyas olduunu asla unutmaz, ihml etmez, gndelik hayat dikkate alr (Bravo, 2007: 172); insani balama geri dner, modern bilimin bizden gizledii dnyay bize hayat-dnyas ile tekrar sunar. Bylece, hayat-dnyas fenomenolojinin bilgiyi temellendirme abasnn yeni aygt hline gelir. Bunun anlam udur: Mutlak-ben artk yerini Crisisle birlikte ilk epochede yerini hayat-dnyasna, sonrasnda ikinci epochede ise transandantal znellie brakr. Transandantal indirgeme, Husserlde artk hayat-dnyasnn ontolojisinden hareketle gerekletirilir. Dnyay her ne ise o olarak anlamak iin kendisine dnlmesi gereken ey, saf olan, z, temel ya da mutlak hayat-dnyas ve ona zorunlu olarak ilitirilmi, hayat-dnyasna atfen anlam ykleyebileceimiz transandantal znelliktir. Bir baka ifade ile, Husserl, indirgemenin dnecei yer olarak hayat-dnyasn/transandantal znellii tehis ederken, dnyann-ncedenverilmi liinin nasllna dair soru sorar. Burada indirgeme, [k]artezyen tarzda olduu gibi, ierii bo bir bene doru deil, fakat dnyaya farkl ekillerde balanm bir bene dorudur (Morandan akt. Kkalp, 2006: 83-84); dnyay her trl idealletirmelerin ncesine gtrr ve temel yaam katmann her trl aktivitenin ncl sayar (akt. Bravo, 2007: 173). Bu, bir bakma, deneyime dntr, ya da Ricoeurun adlandrmasyla doal olana dntr. Deneyime dnle kastedilenin ne olduunu bir rnek yardmyla anlamaya alalm. Bir sandalyeye bakmak iki farkl biimde okuyabiliriz: bir sandalyeye bakmak ve bir sandalyeye bakmak. lkinde odak noktamz nesnedir. Nesneye odaklanm bir bak, znenin etkinliini olmu bitmi, elde zaten var olan bir etkinlik olarak grr; etkinliin tarihini, btn mutad etkinliklerden biriymi gibi kabul ederek unutur (Morin, 1976: 91). Bunun anlam udur: sz konusu etkinlik btn hayatmzda mutad olarak zaten vardr ve bir renmenin sonucu olarak ortaya kmamaktadr. Oysa vurguyu fiile kaydrdmzda tarih, deiim ve zamansalmeknsal gereklie tbilii ne karm oluruz. k noktamz nesne deil, fiil/eylem ya da znedir artk. Eylemi merkeze aldmzda, rnlere tamamlanm rnler olarak deil, iinde onlar ve kendimizi ekillendirmeye devam ettiimiz bir proje olarak bakarz,

248 bir topluluk iinde kendi btnlmz yaratmaya alrken diyalog ierisinde kendimize bir yn vermeye alrz (Brandden akt. Meyn, 1976: 138). Deneyime dn olarak indirgeme, dnyann yoksullatrlmas ya da tekil bir transandantal bene indirgenmesi deildir. Aksine, o, bize dnya hakknda bir bak as sunar ve bunu tmel bir noktaya ulamay amalayan doal tavrn naifliini aarak yapar. Dolaysyla bazen dnyadan kopu diye alglanan, onu btnyle anlamann yolu hline gelir (Bravo, 2007: 172-3). Hlasa, Husserl, dnyay gndeliklii, olaanl, sradanl iinde anlamak ister; gndelik, sradan gerekli i bir ufuk olarak nmze koyar. Crisisde indirgemenin son dura olan transandantal znellik, Kesin Bilim Olarak Felsefedeki mutlak beni andrsa da, gndelik deneyime, hayat-dnyasna, yani bir anlamda zamansal-meknsal gereklie ilitirilmesiyle ondan farkllar. Hayat-dnyasna dair ncelikle aklda tutulmas gereken ey, onun gerekten varolan bir eyi temsilen Husserlin zihninde tasavvur ediliyor olmaddr. Hayatdnyas gereklii olan bir dnyaya deil, epoche ile balayp indirgeme ile devam eden bir muhayyel soyutlamaya iaret eder (Zeitlin, 1973: 148). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, hayat-dnyasn, empirik gereklikle zdeletiremeyiz; onu insann yorum ve deneyim ufku iinde bir gereklik olarak deerlendirmek daha dorudur (Peursen, 1970: 143). Husserl, tpk erken dnem al malarnda olduu gibi analizlerini transandantal tabanda yrtmeye devam eder. Doal gereklik, hayat-dnyas esasnda yryen Crisisdeki tartmalarda da paranteze alnr. Husserlin hayat-dnyasn kavramsallatrrken amacnn bilimlere bir nesnel temel bulmak olduunu syledik. Peki Husserlin hayat-dnyas ile kastettii tam olarak nedir? Hayat-dnyas zgn bir apaklk alandr. Ona ynelik bilin algda aka verilidir, kendinde ey olarak, o, mevcut varl iinde deneyimlenebilir ve hafzada anmsanabilir. Btn dier sezgi trleri onun bir tezahrdr (Husserl, 1989: 127-8). laveten, hayat-dnyas bilim ncesi ve harici yaammz iinde deneyimlediimiz eylerin ve gerekte deneyimlenebilir olanlarn tesinde olduunu bildiimiz eylerin uzamsal-zamansal dnyasdr. Deneyimlenmesi muhtemel

249 eylerin talar, hayvanlar, bitkiler, insanlar ve beeri rnler- ufku olarak sahip olduumuz dnya-ufkumuzdur (Husserl, 1989: 138). Bir baka ifade ile, hayatdnyas, dnyay ve kendimizi temaa ettiimiz (Kozoll ve Osborne, 2004: 165); iinde dnyay, kltr ve dnyaya-kltre mndemi eyleri deneyimlediimiz ufuktur. Her eyin farknda olarak iinde yaadmz hayat-dnyas mevcudiyetinin bizi ncelemesi ile daima oradadr, teorik veya teori harici tm praksislerin temelidir. Her eyin farknda olan, her halkrda, pratik biimde karlarnn peinde koan bizler iin nceden verili olan hayat-dnyas tesadfen deil daima ve zorunlu olarak btn fiil ve muhtemel praksislerimizin alan olmas lsnde bir ufuktur (Husserl, 1989: 142). inde yaadmz, yaamn gndeliklii iinde eyleri deneyimlediimiz bu dnya daima oradadr ve olduu-gibi-kabul edilmitir.9 laveten, nceden bize verilmitir, bu verilmilik sadece doal bir verilmilik deildir, ayn zamanda kltrel olarak da verilidir. Kltrel dnya verilidir; zira biz kendimizi onun iine frlatlm hlde buluruz, gerekletirmeye altmz btn eylemlerimiz, farkna vardmz deer ve normlarn tm onun olaan pratik ileyi inin farkl alanlarna dhildir. Kltrel olduu kadar, hayat-dnyas, ayn zamanda, sosyal ve tarihdir. Hayat-dnyas belirgin bir toplumu, en azndan bir sosyal grubu ve daima bir tarih periyodu iaret eder. Tarih olan hayat-dnyasnn btn oluum aamalarna nfuz etmitir (Schrag, 1970: 115). Hayat-dnyas anlam ve varoluunu bu belirli tarih periyodun anlalmasna ve yorumlanmasna borludur. Ayrca, her hayat-dnyas kendi somutluunda toplumdan topluma ve hatta ayn toplum iinde bir tarihten dierine deiir (Strker, 1997: 304). Hayatdnyas statik bir gereklik, deimez bir sabite deildir. Daha ok bir srece tekabl eder (Peursen, 1970: 143). Dolaysyla, unu sylemek mmkn bu noktada: her yerelliin kendine zg bir hayat-dnyas vardr. Yerel cemaatler ayn zamanda
Btn praksislerimizin iinde vukua geldii bir alandr hayat-dnyas. rnein, basit bir kp eklindeki nesneye dair btnlkl bir algnn olumasnn deneyimlenme alandr. Kpe dair algmz nceden verili deildir; hayat-dnyas iinde onu deneyimleyerek ona dair algmz ekillenir. Kp deneyimlediimiz her seferinde bir yz bizim iin ulalmaz kalmaya devam eder. Bunu biliriz. Bilincimizdeki kp imaj bu bilgiyi de kullanarak oluur. Sezgimiz bizim iin ulalmaz olan o yz deneyimleme imkn sunar bize. Tam da bu en yaln hliyle beeri praksistir; hayat-dnyas iinde kalnarak gerekleen bir praksis (Peursen, 1970: 144).
9

250 kendi yaam-dnyalarna zg bir hakikati paylarlar. Mesel, bize yabanc bir sosyal alana girmek zorunda kaldmzda, faraza Kongodaki ya da indeki kyllerin arasna girmemiz gerektiinde, onlara zg gereklii ya da onlar iin mevcut gereklii kefederiz. Onlar iin doru/dorulanabilir olan bu gereklik bizim iin ayn anlam ifade etmez (Husserlden akt. Smith, 2003: 198). Buna mukabil, Husserl, hayat-dnyasn salt bir izafilie hapsetmek istemez. Bu kendisiyle elimek olurdu. Hayat-dnyasnn btn toplumlara yaylan genel bir yapsnn da olduunun altn izer. Var olan her eyin kendisine grece bal olduu bu genel yapnn kendisi izafi deildir. Her hayat-dnyas kendine zglnn dnda genel bir benzerlii/ortakl da bir dieri ile paylar (Husserl, 1989: 139). Bu benzerlik kiileraras ve kltrleraras iletiim iin bir temel salar (Glynn, t.y.: 3).10 Hayat-dnyasnn bir deneyim ufku olduunu syledik -btn yaam deneyimlerimizin ya da yaammzn bizatihi kendisine ili ik olduu bir ufuk. Husserle gre, yaamak, dnyann-kesinlii-iinde-yaamaktr (1989: 142); srekli ve dorudan doruya dnyann bilincinde ve dnyada yaamakta olanlarn bilincinde olarak yaamaktr; fiil olarak deneyimde bulunarak ya da fiil olarak dnyann ontik kesinliini anlamlandrarak yaamaktr. Buna karn dnyada yaamak daima birlikte-yaamaktr (co-living), dnyada bir bakas ile birlikte yaamaktr (Rogers, t.y: 1). Dolays ile yaamak ne kadar znelse, dnyada-yaamak o kadar znelerarasdr. Bu durumda znellie her ne trden bir anlam atfedersek edelim, onu zorunlu olarak zneleraraslkla birlikte dnmek gerekir. Bu, benin asndan bakldnda yeni temalardan bahsetmek gerektii anlamna gelir zellikle ben ve baka-benle ilgili sentezler anlamnda yeni temalar. Mesel, ben-sen sentezi ve biz sentezi. Bu, bir anlamda zamansallatrmadr, yani, farkl benlerin e-zamanll veya iinde her bir benin kendinin ne olacan bildii ufkun [saf-ben ufkunun] indr. Bu evrensel bir sosyallemeye karlk gelir -btn ben-znelerin mekn olan, insan trne ait bir sosyallie. zneleraraslk sentezi evrensel bir sosyallie kaynaklk etmesinin tesinde daha pek ok eyi de kapsar. Mesel, herkes-iin10

Glynne gre her ne kadar hayat-dnyasna dair a priori bir genellikten bahsedilebilse de, bunun deneyle ispat mmkn deildir. Bunu, olgulara dayal bir gereklik olarak kabul edemeyiz. Olsa olsa bir inantr Husserlinki (t.y.: 3).

251 hayat-dnyasnn zneleraraslk esasnda zdelii, btn ben-znelerin ortak bir dnyaya doru yneldii ve iindeki eylerin genel bir biz alan iinde birleti i grnmlerin oulluuna iaret eder; fakat burada oulluktan kast sadece benznelerin kendilerine zg oulluklar deildir (Husserl, 1989: 172). Bu son dnceyi bir baka biimde ifade etmek gerekirse, hayat-dnyas ben-znenin znellii ile olduu kadar zneleraraslk ile de birlikte dnlmelidir. Benzer bir biimde zneleraraslk evrensel bir sosyallie kaynaklk ettii kadar, yerel bir sosyallie ya da biz duygusuna da kaynaklk eder. Yerel bir sosyallie kaynaklk etmesi ile bize bir grnmler oulluu sunar. Buradan hareketle unu artk rahatlkla syleyebiliriz: Husserlde, izlerine erken dnemde rastlansa da aslen ge dnem Husserl dncesinde, benin kkeni ve devamll radikal bir biimde znelerarasla atfen vurgulanr (Buceinece, 2005: 127);11 benzer bir biimde, Husserlin znellie ynelik vurgusu her zaman zneleraraslk imasn da ierir (Wang, t.y.: 4). nk, zne bir bakasnn dolaym olmakszn kendini dorudan bilemez. Aksine, ancak dnya aynasnn aracl ile ya da dnya ile temas ederek kendini bilebilir (Glynn, t.y.: 4). Bunun anlam udur: Ben, Husserlde artk sadece kendinden hareketle kurgulanmaz; varln merkezine yerletirilmez. Aksine bakabenle ilikisi ile varl anlam kazanr. Baka-benle zneleraras bir iliki iinde

Ancak bu noktada Husserl dncesinde sklkla karlalan salnmlardan, geri adm atmalardan kaynaklanan gerilim noktalarndan birinin altn izmek gerekir. znellik, zneleraraslk ve evrensellik arasndaki ilikiyi dnerek sylemek gerekirse, de zorunlu olarak her ne kadar birbirine bal olsa da, Husserlin temellendirme abas bu l ilikiye de nfuz eder. znellik, zneleraras ya da evrensel ufka ayrlmazcasna bal da olsa, asli temel yine odur. Saf ben veya saf bilin olarak saf znellik, akn znellik. Husserlde btn mucizelerin kaynadr, btn mucizelerin mucizesidir (Spiegelbergden akt. Okoro, 2005: 133). Btn bilin edimlerimiz ister ynelimsel isterse eidetik olsunlar- znellikle balar ve biter (Okoro, 2005: 134); Husserlin Ideasta tercih ettii hliyle, kii epocheden kalan tortu olan znellik vastasyla yol alr (Bello, 2005: 296). Kendi znellii ile yoluna devam eden ben, hayat-dnyasndaki deneyimleriyle ortak anlam-yaplarnn retimine katk salar. zneleraras bir retimdir bu. Anlam-yaplar ya da idelerin douu ile birlikte insan yeni bir insan hline gelir. nsann tinsel varl, ilerleyen bir yeniden oluma deviniminin iine giriyor. Bu devinim balangtan itibaren iletiim [m.a] iinde ilerliyor, ahs varoluun yeni bir stilini bu varoluun hayat ortam iinde canlandryor, kiilerin birbirini kendisi bakasnn yerindeymi [m.a] gibi anlad [im Nachverstehen] lde buna karlk olan yeni bir olu gelitiriyor. Bu devinimle birlikte (ve devamnda bu devinimi de aarak) zel bir insanlk yaylmaya balyor, sonluluk iinde yaayarak sonsuzluun kutuplarna uzanan bir insanlk bu (Husserl, 2007: 327-328). zneleraraslk, iletiim ve kendini bakasnn yerine koyma [empati] kavramlarnn bir aradal Husserl dncesinde bir sonsuzluk kutbu olarak evrensel anlam-yaplarnn ya da normlarn ortaya k koulu olarak belirir. Evrensel bir normun mevcudiyetini mmkn klan anlam-rnleri empati zerine kurulu bir ilikinin; merkezinde hayat-dnyasnn zneleraraslnn yer ald- (Sweeney, 1976: 72) bir ilikinin rndr.

11

252 olmamas hlinde varlnn ne bir anlam ne de meru bir gerekesi olacaktr (Coelho ve Figueiredo, 2003: 194). Hayat-dnyas her ne kadar bir adan bizi evreyelen yerel ufuk ile zde olsa da daima onu aan bir boyuta da, evrensel bir ufka da sahiptir; bizi daima bakasna yabanc olana- gtrr; ayn anda benim olan ve benim olmayan bakasn ierir. Hayat-dnyas eylem ve uygulamalarmz iin olduu kadar, dnm ve bilimsel performans benzeri teorik bir aba ortaya koymak iin de ak bir alandr; bu aklkta farkl gelenekler birbirleriyle iletiim kurma ansna sahip olurlar. Hayat-dnyas kavramnda grnr klnan bu aklkta znelliin, kendi znel perspektiflerimizin almasna dair ipular; bakalaryla gerek bir karlkla dayal, farkl gelenekleri birbirine balayan ve asli kimliklerin paranteze alnmak zorunda olmad trde bir cemaatlemeyi ieren baz ipular bulunabilir (Rokstad, 2005: 306). Bu durumda hayat-dnyasn ak ve akn klan unsurlarn/ipularnn neler olduuna karar vermek gerekir. Sz konusu unsurlardan/ipularndan ilki bedendir hepimiz (hem biz hem de bakalar) ancak bir bedene sahip olarak yaamlarmz srdrebiliriz; ikincisi doadr herkes Doada yaamak zorundadr, herkes iin ortak olan Doada. Bir bakas dile, kavramsallatrma ve iletiim yetisine, baz kltrel ve tarih bilin ve boyutlara sahip olma zorunluluudur (Rokstad: 2005: 307). Ksacas, hayat-dnyasnn akl ve aknl znel, yerel ve evrensel ufuklar kopmazcasna birbirine balar. Dnyaya ve kendimize bakmz ya da btn gndelik deneyimlerimiz znel, yerel ve evrensel ufuklarn birlikteliince koullanr. 4.1.3. Husserl ve Eletirel Teori Kesin Bilim Olarak Felsefede, Husserl, esas itibariyle bilimler iin saf bir temel, bir ilk ilke bulmann abas iindedir demitik. Husserlin dnsel serveninin ilk yllarndan itibaren btn programatik derdi temellendirme meselesidir. Son dnem metinlerinden biri olan son eseridir- Crisisde de naturalizm ve insan bilimleri eletirisi ile balayarak, bilimlere gereksindikleri temeli bulmaya al r. Ad geen iki rn arasndaki ilikiyi takip ederek Husserl dncesindeki srekliliklere ya da dnmlere dair pek ok ey sylenebilir.

253

Kesin Bilim Olarak Felsefede indirgeme ve epoche sonrasnda ulalan saf z, mutlak-bendir. Buna karn Crisisde bilimlerin iinde bulunduu krizden kabilmeleri iin dnlmesi gereken saf z ilkin hayat-dnyas ve sonrasnda transandantal znelliktir. Mutlak-ben uzamsallk, zamansallk, tzsellik ve nedenselliklerden azadedir; ister reel, ister ideal olsun, kendinden u ya da bu biimde sz aabileceimiz ne varsa, her eye asl anlamn veren, btn varlklar konstitue eden bir kaynaktr (Uygur, 1972: 16); biz kendisini bilelim bilmeyelim, kendisi olmadan hibir varlk olmayacak olan, vazgeilmez kendinden varlktr (Uygur, 1972: 17). Buna karlk, hayat-dnyas ve transandantal znellik btn varlklar in eden bir temel olmalar ile mutlak-bene benzeseler de, dnyann zamansall-uzamsall ile birlikte dnlmelidirler. Dnya zamansal-uzamsal bir dnyadr, zamansallk-uzamsallk onun hayat-dnyas olarak kendi anlamna aittir (Husserl, 1989: 168). Hayat-dnyasnn/transandantal znelliin zamansallkuzamsallkla birlikte dnlmeye balanmas, ayn zamanda, erken dnem Husserl fenomenolojisine yneltilen en temel eletirilerden birine tarihin yadsnmas- bir cevap niteliindendedir. Ayrca mutlak-benden hayat-dnyasna/transandantal znellie dnm, Husserldeki bir baka temel sorunun daha tartlmasna kap aralar: solipsism. Husserle sklkla yneltilen eletirilerden biri onun bir solipsist, tek-benci olduudur; yani Husserl tek gereklik diye beni alan; benin dncesi dnda baka bir dnce tanmayan; kiinin kendi beni dndaki kiilerin ya da nesnelerin kendi balarna benden bamsz bir varlklar olmadn ne sren; kiinin kendisinden baka her eyin yine kiinin kendisiyle ilintili olduunu (Gl et al., 2003: 1406) iddia eden bir solipsisttir. Gornera gre transandantal indirgeme devreye sokulduunda, ben btn dier bilinlerle ilikisini kesmi olur (2000: 43). Edeyile, mutlak-beni usuz bucaksz bir a priori ile zdeletirdiinde, Husserl, btn baka-benleri resmin dnda tutmaktadr (Welz, 2000: 6). O hlde, transandantal temelde indirgenmi bilin solipsistictir. Bu nedenle, transandantal fenomenoloji kanlmaz bir biimde solipsism ierir (Gorner, 2000: 43).

254 Husserlin teorisine mndemi solipsism sorunu, ne paral kimliklerin ada deneyimi ile ne de bakalkn kimlikle zorunlu olarak ilikili olduuna dair bu almadaki genel kan ile uyumludur. Lyotard, bu noktada, Husserli tm bilgisini kurucu bir benden (foundational ego) alan bir aknclk formunu temsil etmesi nedeni ile eletirir (Welz, 2000: 6). phesiz, Husserlin yaklamnn yol amas muhtemel pek ok teorik gerilimden bahsedebiliriz burada. Ancak suyla beraber bebei de atmann pek de bir anlam yoktur. Husserl, her ne kadar her seferinde solipsisme dme elikisi ile yol almaya devam etse de, solipsismi amak iin mcadele etmeye devam eder ve onu amaya alr. Mesel, bilincin n bilinci oluu, benin kendisi dndaki her eyle (insanlar da ierecek bir biimde) transandal tabanda temasn, benin kendisi dndaki her eye yneli ini ngerektirir. Bir baka ifade ile ynelim nesnesi, eo ipso benin bilin-yaantsnda hazrdr, verilmitir (Uygur, 1972: 26). Husserl, bu zel ynelimsellik biimine bakasn deneme ya da einfhlung der. Husserle gre, bir ynelim nesnesi olarak baka-ben, son derece esasl bir anlam btndr (Uygur, 1972: 74); transandantal ben alan, soyutlamayla ne denli daraltlrsa daraltlsn, dnya fenomeni, ne denli yalnzca benim iin olana indirilirse indirilsin, baka-ben, primordial bir anlamda da olsa, yine ortaya kmaktadr (Uygur, 1972: 74-75). nk, biz dnyay kendi zel dnyamz olarak deneyimleyemeyiz. Dnya zneleraras bir dnyadr, burada bakalar da vardr (Husserlden akt. Kockelmans, 2007: 139). Her durumda ortaya kan bakasnn-beni mutlak-bende nasl deneyimlenir? Bene bakasnn-benini veren onun vcududur. Vcudumuz kendisi araclyla dnyaya aldmz eydir, bir ynelme merkezidir. Her neye ynelirsek ynelelim onun araclna ihtiya duyarz. Btn ynelimlerimizin merkezinde vcudumuz yer alr. Dnyaya yneliyor olmak, bir anlamda vcudumuzla ynelmek demektir. Doa-dnya iindeki btn eylemlerimiz, kanlmaz olarak vcutlu eylemlerdir. Vcudumuz olmakszn hibir eylemi gerekletiremeyiz (Uygur, 1972: 83). Vcut btn eylemlerin merkezidir; ayn ekilde iradenin, istein ve arzunun bir organdr (Pazi, 1970: 128). Dolaysyla bakasnn-benini deneyimlerken ncelikle kendi vcudumuz ie koyulur, bakasnn-benine ynelir. Ama bakasnn-benine de onun vcudu olmakszn ynelmek muhaldir. O hlde, nce ben kendi vcudu ile bakasnnvcudunu, sonrasnda ise benini deneyimliyor olmaldr. Benin vcudu ile

255 bakasnn vcudu her zaman ift-olma ilikisi iindedirler. Her zaman birlikte var olurlar, ift hlde kurulmu olarak ortaya karlar. Bakasnn vcudu kendi vcudu ile bene verildiinde aslnda bakasnn-beni de verilmi olur (Uygur, 1972: 95). Burada bir kronolojik sralama yapyor deiliz. Bir sralama yaparak mutlak-ben ve bakasnn-beni bahsini anlamaya almak batan bir yanlla dmek olurdu. lk bakta farkl zaman dilimlerine ayrlm olarak grlen basamaklar aslnda ayn zamanda ve birlikte yer alrlar (Uygur, 1972: 102). Btn bunlardan hareketle sylemek gerekirse, Husserlde ynelimsellik vurgusu solipsismin alma eii olarak grlebilir. Ayrca, zellikle hayat-dnyasnda znelerarasla ynelik vurgunun radikallemesi de solipsismin alma eiini temsil eder. Husserl, hem erken dnem hem de ge dnem metinlerinde her ne kadar solipsism sorunu ile yzlemi ve onu amaya almsa da, solipsismin zlmeden kalan bir sorun olmaya devam ettiini iddia edebilmemiz iin yeterince malzeme sunmaya devam eder. Bu yzden onu hep bir solipsist olarak grmeyi tercih edenlerin hi de az olmadn unutmamak gerekir. Mesel, Husserlde btn bilin edimlerinin znellikle balamas ve bitmesi ve znellik, zneleraraslk ve evrensellik arasndaki l ilikide nceliin bata ve sonda znellie veriliyor olmas ya da bir baka biimde sylemek gerekirse, ben ve baka-ben ilikisinde, btn nanslarla birlikte nceliin Bene veriliyor olmas (Soysal, 1999: 154) onu bir solipsist olarak grmenin meru gerekeleri olabilir. Mesel, Turana (2005) gre, bakasn-deneme [Einfhlung] aslnda ve tahminen sadece kendi kendini aa karmaktr. Husserl, btn bilin edimlerini znellikle balattnda/bitirdiinde bilgiyi mediatorun [dnceye dalan] znel alan ile snrlar. Bu durumda, bakasn deneyimlemek, her ne kadar Husserl bunu kabul etmeye yanamasa da, bir tr zbilgiden te bir ey deildir. Husserl dncesinde hem kendileri hem de birbirleri iin varolan monadlar anlamnda bakalarnn gerekten bamsz varlklar olarak grndklerine dair hibir ize rastlanmaz. Einfhlung, o hlde, sadece dhil bir deneyimdir ve sempati [Humeun kulland anlamda] asla bakasnn mevcudiyetini terimin somut anlamnda- gstermez (190).

256 Husserlin teorisine ilikin bir baka temel gerilim noktas hayat-dnyas kavramsallatrmasnda temellenir. Hayat-dnyas kavramsallatrmann Crisisle birlikte Husserl dncesine youn nfuzu kimilerine gre onun teorisinde nceki ynelimlerinden ok temel bir krlmay simgeler; hayat-dnyasnn genel erevesi nceki dnceler ile uyumsuzdur. Mesel, David West bu kanaattedir. yle ki, ona gre, bilen znenin, baarlar iin zneleraras geerli ve tarihsel olarak konumlanm bir arka plan olarak hayat dnyas grn, Husserlin ilk fenomenolojik formlasyonlarnn temelinde bulunan transendental bilincin perspektifiyle badatrmak zordur (West, 2005: 161). Tarihsellik vurgusunun Husserl dncesine giri i arlkl olarak son dnemi ile zdeletirilebilse de, tekraren sylemek gerekirse, hayat-dnyas temas kavramsallatrlmadan nce de Husserl dncesinde mevcuttur.12 Husserlin hayat-dnyasn konu edinii birdenbire ve dorudan olmaz. Ayn biimde, bu, ne Husserlin o ana kadar gelitirdii fenomenolojik yntemden vazgemesi ne de hedefin deimesi anlamna gelir (Tepe, 1997: 23). Olsa olsa bilimlerin temellendirilmesi yolunda bir son felsef almdr. O hlde, temel bir krlmadan daha ok belki de sreklilikten bahsetmek daha dorudur (Bubner, 1993: 38). Sklkla yinelendii zere, Husserl, temel ilgisine/abasna btn bir hayat boyunca sadk kalr. Ondaki perspektif kaymalarnn ikincil planda kalmas biraz da temel abaya sadk kalmas ile ilgili olsa gerektir. O her zaman, ilk ilkenin, prima philosophia olmann, saf/dei mez/mutlak zn peindedir. Ancak bylesi bir ze ulaldndadr ki bilimlerin krizi amak iin gereksindikleri temel onlara sunulmu olur. Eletirel teorinin Husserlle gerilimli ilikisinin balang noktasna bir ilk felsefe olma, saf/dei mez/mutlak z bir mr boyu aramaya devam etme amacn yerletirebiliriz. Her ne kadar Husserlin felsefesi nesne ve zne arasnda bir zdelik tesis etmeye dayal varsaym balang noktas addeden idealizmin sz konusu varsaymnn eletirisi zerine temelleniyor olsa da, Adornoya (1940) gre, Husserl idealizmin nesne ve zneyi zde addeden varsaymndan zgrleememekte ve hatta
12

Tarihsellik temasnn Crisisle birlikte Husserl dncesinde arlkl olarak yer almaya balamasnda Heideggerin erken dnem Husserle ynelik eletirilerinin belirleyici olduunu syleyebiliriz. Crisisin tm hedefi, Bubnere gre, Heideggere bir cevap vermektir (1993: 38).

257 onu olumlamaktadr (6). dealizmin reddini hedeflerken onu olumlamakla sonulanan giriim, Husserlde ifadesini "Zu den Sachen diktumunda bulur. Fenonemoloji, eylerin kendilerini grmeye amak istediinde, bu grmeyle fenomenlerin gsterdii tm deiimler iinde deimeden kalan eyi, eidosu/varlk aa karmaya teebbs ediyordu (Pggeler, 1994: 20). Bu amala, fenomenolojik yntemde, her trl dnce, kendinde-varln indirgenemeyen z kalacak ekilde, srf zihinsel bir kaak olarak ayklanmaldr (Dallmayr, 2006: 238-9). Husserl, Sachene, yani eylere sadece keyf kavramsal inlarn yanlsamalarndan kanmak iin gitmek istemez, ayn zamanda mutlak dzeyde gvenli, sarslmaz ve meydan okunamaz bir Hakikate ulamak ister. Bu, bir Mutlaka erime arzusu, mutlak bir noktadan hareketle mutlak bir kesinlik karmnda bulunmak arzusu, son kertede, Adornoya gre, idealist bir arzudur (1940: 18). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, gelip geici eylere karn, hi gitmeyen daim eylerin var bulunduu ve bunlarn daha gerek olduu dncesi yanltc bir yargdr (Jay, 1989: 107).13 Yanltcdr; nk, saf, mutlak bir ilk balang noktasna vastasz ve dorudan eriildiini ve onun evrensel olarak geerli, temel ve kalc olduunu iddia etmek, tm tecrbe ve dncenin dolaymlanm dil, toplum ve bir dizi sosyal iliki ve nesne tarafndan- olmasndan tr imknszdr (Best ve Kellner, 1998: 277).14 Tam da bu yzden fenomenoloji iinden kamad bir sarmaln iine saplanp kalr; bu hliyle bir dngy andrr. nk fenomenolojinin bizatihi kendisi idealizmden kaynaklanmakla kalmaz, her zeminde onu yeniden retmeye devam eder olabildiince bir olumsuzlama momenti olarak (Adorno, 1982: 193). dealizmin her zeminde yeniden retiliyor oluu, Husserlin teorisinde zdelik dncesinin sakl bir biimde yer tutmakta olduunu gsterdii kadar (Jay, 1989: 107); deimez olan aramakla, rtk bir biimde, bugnk ynetim altna alnm dnya gerekliini de kabullenmi olduunu, verili olan doallatrdn gsterir. Bu, Husserli zamannn en duraan dnr yapar. Duraan bir dnr olmaktan kmak adna, doru tutum veya hakiki
13

Benzeri bir eletiri Horkheimer tarafndan da yneltilir. Ebedi zlerin getirecei gvenceyi arama abalar, Horkheimere gre, kendi kendini aldatmaktan baka bir ey deildir (Jay, 1989: 89). 14 Buradan hareketle Husserl ile Eletirel Teori arasndaki ilikisinde odan dhil-ahs deerlendirmelerden, haric karlamalara/dolaymlara kaydn syleyebiliriz (Dallmayr, 2006: 219).

258 diyalektik nitelikli dnce, gelip geici olann iindeki deimezi ya da bugnk var olann iindeki arkaik-olan aramak deil, eskinin iindeki yeniyi grp fark etmek tutkusunda aranmaldr (Jay, 1989: 107). zcesi, Adornoya gre, Husserl bir ilk felsefenin/temellerin/zlerin fenomenologu olmakla, dsal dolaymlar/karlamalar parantez iine almakla idealist olmaktan kand her evrede idealizmi yeniden reten bir tutumu yinelemekten teye gidememektedir. Marcuse, Negationsda, Husserle dair eletirel bir tutum alrken Adornonun dncelerine benzer bir perspektiften hareket eder. Ona gre, Husserlin fenomenolojisi, zlere ynelik vurgusu esasnda, burjuva teorisine Alman dealizminin temel gleri ve kavramlaryla yeniden yaam sunma ynnde gecikmi bir giriim veya tahakkmn otoriter formlarnn ideolojisine dnsel bir hazrlk olarak grlebilir (1988: 44). yle ki, Husserlin zlerin n-sezisine dair temalatrmas, messes nizam tarafndan gereksinilen hiyerari ve bamllk ilikilerinin insann, ulusun ve rkn znden hareketle tretilmesine kap aralar (Marcuse, 1988: 44). Bu yzden, Descartesla ilk dnsel temelleri atlan burjuva dncesi iin, Husserlin fenomenolojisi bir ilk balangc deil, son noktay, dnen bendeki bilginin mutlak kesinlii, zorunluluu ve evrensel geerliliini salama balamak iin son bir giriimi temsil eder (Marcuse, 1988: 56); bize olmas muhtemel ve olmas gerekene dair hibir ey sylemezken, mevcut hliyle burada olan tanmlar (Marcuse, 1988: 59). Btn bu hususiyetleri, fenomenolojinin, muhafazakr bir tutumla messes nizamn yeniden retilmesine teorik katk salayan bir burjuva dncesi addedilme gerekesi olarak dnebiliriz. Eletirel teorisyenlerin u ana dein ele alnan Husserl ve fenomenoloji eletirileri esas itibariyle erken dnem Husserl dncesini konu edinir. Fenomenoloji bir ilk felsefe olarak, bu erken dneme yneltilen temel eletiride anakronik bir pozitivizm olmann tesine geemez. laveten, Husserl, her defasnda [Adorno ve Marcusenin eletirilerinde] bir tarih bilincinden yoksun olmakla sulanr (Woff: 1997: 509). Picconeye gre bu ve yukarda ele alnan benzeri yorumlardaki ortak sorun Husserlin sadece erken dnem almalarna odaklanmasdr. Sz konusu erken dnemde Husserlin merkez vurgusu zle grnm arasndaki ilikiye

259 dairdir ve z kendi mantksal ncelii iinde sadece sorunsallatrlmam olmakla kalmaz, ayn zamanda tarih-sosyal balamdan da koparlr. Oysa Husserl, son dnem almalarnda [Crisis bunlarn banda gelir], hayat-dnyasnn, teorinin deitirmek iin anlamak zorunda olduu yabanclam yaamn btn etkinliklerinin ba ve sonu olarak hem snrlarn hem de temelini salayan tarihsellik esasnda olumu boyutunu sistematik olarak vurgulamtr. Bylelikle, Husserl, kapitalist geli menin yeni devri iin gerekli olan gerek materyalist bilgi teorisini de salam oldu (1977: 140). Oysa, btn bunlar, Eletirel Teorinin eletirilerinin erken dnem Husserl dncesine odaklanmas nedeni ile grmezden gelinir. Her ne kadar Marcuse, On Science and Phenomenology adl makalesiyle Crisise dair gecikmeli15 eletirisindeki deerlendirmelerinde kayda deer bir dzeltmeye gitse de, Husserle dair deerlendirmesindeki genel olumsuz hava deimeden kalr. Ad geen makalede, Marcuse, Husserlin Galileocu ve postGalileocu bilim eletirisi araclyla bilimleri temellendirme giriimine dair bir yorum ortaya koyar. Modern Batl bilim akl ve varl zde klar. Bu tr bir zdelik, dnyann deneyimlenmesi, yorumlanmas, rgtlenmesi ve deitirilmesi adna ortaya konan bir projeyi temsil eder. Husserle gre, bu proje modern bilimin temellerinin atlmasyla, yani doann Galileocu anlamda matematikletirilmesiyle yrrle konmutur (Marcuse, 1985: 469). Btn bir doann matematikletirilmesi, yani lmlerin kesinlii lsnde doann hesaplanabilir klnmas, doaya hkmetmenin ve onu kullanmann bir proje olarak ortaya konmasn da mmkn klar. Bylelikle, modern-bilim bir yandan hayat-dnyas ile temasn koparrken, te yandan, ortaya koyduu temel projeleri ile onu dntrr. Marcuse, Husserlin buraya kadar ki dncelerine kar olumsuz bir tavr taknmaz. Ancak, bilimlerin krizden k iin Husserlin btn dnsel yaamna hkim olan temellendirme temasn ne srmeye balamas ile birlikte erken dnem Husserlin glgesi bir kez daha der teorisinin zerine. Dolaysyla Eletirel Teorinin Husserle ynelik eletirellii, Marcusede bir kez daha tecessm eder. Btn bilimsel doru ve geerlilikler ilk elden paranteze alnr. nce hayat-dnyasna sonrasnda ise transandantal znellie saf bir z olarak bir kez daha ulalr. Btn bilimsel
15

Crisisin ilk blmnn yaynlanmasndan yaklak otuz yl sonra Marcuse ad geen makaleyi kaleme alr. Bilgi iin bknz. Piccone, 1977.

260 geerliliklerin kendisine baml olaca bir temeldir transandantal znellik (Marcuse, 1985: 475). Tam da bu noktada, Marcuse indirgeyici fenomenolojik analiz amacna ulaabilir mi, yani bilimin ve bilim-ncesinin, geerliliin ve gizemli bir hava vermenin tesine gidebilir mi? diye sorarak baz nerilerde bulunur. lkin, zne-nesne bantsn dnecek olursak, Husserl, znelliin nesneletirilmesinin, yani eyletirmenin tesine gider. Ancak byle yaparken, fenomenolojik paranteze alma, gerek kurucu znellie yaklat noktada durur. Daha fazla ilerlemez. Nesnel bilimsel a prioriyi ilk epoche ile empirik a prioriyi ise ikinci epoche ile aar. laveten, Husserl, empirik gerekliin eletirel analizi iin kavramsal bir metadil gelitirir. Buna karn, Marcuse, bu kavramsal metadille kurucu znelliin anlalmasnn g olacan iddia ediyor (1985: 475). Marcuse, ikinci nerisinde, fenomenolojiye mndemi hle gelen kibirin bir biimde ortadan kalkmas dair gerekliliin zerinde duruyor. Fenomenolojik indirgeme btn genel nesnellik formlarnn kurucusu olarak znellie ularken bize sahte Akln ardndaki apak Akl sunabilmekte midir? Ya da Avrupa Bilimlerinin iine dtkleri krizden bu transandantal znelliin yardm ile kmak mmkn mdr? Husserl, empirik gerekliin ortaya knn ardndaki fali paranteze alrken, bir taraftan da fenomenolojik analiz kendi a priorisini, kendi kavray biimini ve ideolojik peesini yaratr. Nihai bilisel kural-koyucu olarak saf felsefe, saf bilimin yerini alr. Marcuse, bu yer deitirmeyi fenomenolojisinin kibri olarak adlandryor. Fenomenoloji bir biimde bu kibrinden uzaklamaldr (1985: 476). Daha ncekilerle karlatrldnda, Marcusenin daha mutedil bir dille Husserle ynelik eletirilerini dile getirdii ak. Belki de bunda Crisisde zellikle bilim ve teknoloji esasnda ortaya konan dncelerin Eletirel Teorisyenlerin bilim-teknoloji eletirisi ile benzemesinin bir pay vardr. Eletirel Teori ve fenomenoloji arasndaki gerilimli ilikiye ramen, Horkheimer, Adorno ve Marcusenin pozitivist bilim kavramna ynelik eletirileri pek ok noktada Crisisdekilerle benzeir. Doann matematikletirilmesi, doann kesin bir hesaplamaya/lme konu edilmesi, doann teknik kontrol ve tahakkm vb. temalar etrafnda belirgin bir benzemenin varlndan bahsedebiliriz. Husserle gre, modern bilim, dnyann sonsuzluundan teknik

261 smrye muktedir bir bilgi formu damtr. Nesne alanna geometrik ekiller asndan yaklar ve nesneler arasndaki ilikileri devinim ve nedensellie ilikin net lmlere izin veren matematiksel formller iinde kalarak hesaplar. Fakat, en nihayetinde, bu resim hayat-dnyasnn belli boyutlarna dair niteliklerinden damtlr. Bu, dnyann, Husserlin sklkla vurgulad (ve Marcusede de sklkla ima edildii) hliyle, belli bir k noktasndan -evrenin kontrolnde karn esas belirleyen olmas- hareketle innn bir sonucudur. Husserlin szleriyle, ki i bir kez bylesi bir ilkeye sahip olduunda, gerekte arzulanan bir ngrye, pratik hayatdnyasnn dzenliliini tahmin etmeye de sahip olur; ve bu durumda onu daha iyi bir biimde koordine eder. (Held, 1995: 166). Husserlin teknoloji-bilim eletirisinin, son kertede, Eletirel Teorisyenlerin eletirileri ile benzetiini syleyebiliriz. Husserlin transandantal fenomenolojisi her ne kadar dsal dnya ile dorudan rabtal deilse de, onu reddediyor ya da inkr ediyor deildir. Aksine, hayat-dnyas kavramsallatrmasnn asl hedefi dsal dnyadaki temel sorunlara, insanln krizine bir zm bulmaktr; insann znelliinin grmezden geliniine ve insann dsal dnyadaki nesnelerden herhangi biri klnna reddiyedir. Husserlin bu alma iin asl nemi, znellie olduu kadar, znelerarasla ve evrensellie ynelik ilgisinin iletiim ve empati kavramlarnda ifade buluudur. Bylesi bir temelden hareketle pekl benliin ya da kimliin inn analiz etmeye ynelik manidar bir giri iminde bulunulabilir. Zira, hayat-dnyas, deneyimlenen evredeki nesne, insan, mekn, dnceler, vb. ile kurulan yorumsamaya ve etkileime dayal ilikiler vastasyla benlii belirler. Benlii, sz konusu ilikileri akkanlklar esasnda dikkate almakszn analiz etmek ihtimal ddr artk. Benlik, hayat-dnyas iinde daima aktif bir oyuncudur, etkileime dayal deneyimlerinin akkanl iinde, kendini olduu kadar hayat-dnyasn da kuran onun bu deneyimleridir. Husserlin gndelik hayata, deneyime ynelik vurgusu, ondan yarm asr sonra yapsal-i levselci yaklamlara ynelik eletirilere kaynaklk edecektir. Gndelik hayatla, insanlarn karlkl etkileimleri ile ban koparan bir sosyoloji yerine, mikro hayatlar ve onlarn anlamlarn merkeze alan bir sosyoloji

262 nerilecektir (Craib, 1992: 98). Husserlin teorisinin genel olarak sz konusu sosyolojilere cidd bir alt-yap sunduunu syleyebiliriz. Bir nceki blmde ele alnan sembolik etkileimcilik (Mead ve dierleri zelinde), Husserlin sunduu ufukla gndelik hayatn bir sosyolojisini sunmaya alr. Dolaysyla Husserlin nemini bu alma asnda Mead ve dier etkileimcileri nceleyiinde aramak gerekir. Ayrca, hayat-dnyas kavramsallatrmas esasnda, Schutz ve Habermas zerindeki dorudan etkisini dndmzde yadsnamaz nemi bir kez daha aa km olur. Sonu itibariyle, gndelik hayat, znellik, zneleraraslk, iletiim, empati ve hayat-dnyas kavramsallatrmalarnn her biri benliin/kimliin inn konu edinirken vazgeilmez nemde yol gstericiler olarak belirirler.

263

II. ALFRED SCHUTZ VE FENOMENOLOJK SOSYOLOJDEN HAREKETLE KMLKE BAKMAK Husserlin gndelik hayata ve deneyime ynelik vurgusu mikro hayatlar ve onlarn anlamlarn merkeze alan bir sosyoloji iin cidd bir alt-yap sunar. Husserl, bilimlere gereksindikleri kkeni sunmak adna dikkatimizi hayat-dnyasna, znellie ve znelerarasla yneltmemiz gerektiinin altn nemle izerken empati ve etkileim esasnda gndelik deneyimin olaan dnyasnn ve zneleraraslkn hayat-dnyasnn asli bileenleri olduunu vurguluyordu. Bu temel kavramsallatrmalarn her birinin Alfred Schutz tarafndan devralndn syleyebiliriz. Her ne kadar Husserlin metodolojisi iinde ayrlmaz bir paray temsil eden transandantal tabann Schutzdaki temsili baz tartmalar beraberinde getirse de,16 Schutzun Husserlin arsna genel itibariyle karlk verdiini ve btn dikkatini gndelik hayata ve onun anlamlarnn zmlenmesine hasrettiini syleyebiliriz. Edeyile, fenomenolojik kefeden metodolojinin temel kavramlarn sregelen sosyolojiye aktarabileceini ve kariyerine sosyolojinin

problemlerini zmek iin fenomenolojik dncelerden yararlanma tutkusuyla balayan ve bu tutkuyla (Giddens, 2003: 43) kariyerini sonlandran Schutzda Husserl etkisi aktr. Ynelimsellik, zneleraraslk ve hayat-dnyas kavramlarn onlara yeni anlamlar ykleyecek biimde kullanmas bu etkinin basit bir gstergesidir (Zeitlin, 1973: 171). Schutzun temsil ettii izgi Husserlden bu yana zneleraraslk temasnn farkl geliim ynlerinden sadece birine tekabl eder. Schutz, gndelik deneyimin zneleraraslndan bahsederken, sosyal dnyann, sosyal aktrlerin ve onlarn hayat dnyalarnn fenomenolojisi ile ve farkl blgeselleme ve hayat dnglerini temsil eden gruplarn (adalar, selefler ve halefler) anlam oluumlar ile ilgilidir (Buceinece, 2005: 124). Buna karlk, znelerarasln bir baka geli im yn radikal zneleraraslk kavramsallatrmasnda vcud bulur. znelerarasln ald
16

Bahsedilen tartmalarn temelinde Schutzun transandantal tabanl bir fenomenoloji ile yollarn ayrp sosyolojik bir tabanda fenomenolojinin imknlarn kullanmaya alt dncesinin kabul ya da reddi yatar. (lgili tartmalar iin bknz. Yu, 2005; Carrington, 1979; Welz, 2000.)

264 bu farkl biim ben-sen ilikisini (M. Buber), bakal (E. Levinas), bedensel zneyi (M. Marleau-Ponty) ve konuma ve dili (P. Ricoeur) merkez temalar olarak benimser (Buceinece, 2005: 124). Bu ksmda radikal zneleraraslk yaklamn deil, Schutzun temsil ettii zneleraraslk yaklamn analiz etmek amalanmaktadr. 4.2.1. Gndelik Hayat Dnyas ve zneleraras Deneyim Gndelik hayat dnyas insanlarn en yakn evreleri ile birlikte bir gereklik olarak deneyimledikleri dnyadr; edimlerinin onun iinde ve ona ynelik olarak gerekletii, her eyin farknda olarak, tmyle uyank ve yetikin insanlarn deneyimlerininin yneldii (Schutz, 1970a: 72); sadece fiziksel olmayan, aksine belki bundan daha ok ve hepsinden daha da nemlisi bir sosyal dnyadr (Schutz, 1975: 90). Schutz, gndelik hayat dnyas ile zneleraras bir dnyaya; doumumuzdan nce bakalarnca deneyimlenmi/yorumlanm ve bizden ncekilerce [seleflerimizce] rgtlenmi bir dnyaya iaret eder. Tpk bir satran tahtas gibi, bizden evvel ve o kadar hesapl kurulmu bir ey olan hayat (Tanpnar, 2002: 304), bizim dnyaya douumuzla birlikte artk bizim deneyimlerimiz ve yorumlarmza sunulur. Ona dair deneyim ve yorumlarmzn tm nceki deneyimlerimizde, bilgi stoklarmzda ve ailelerimiz/retmenlerimiz tarafndan bize aktarlanlarda temellenir (Schutz, 1970a: 72). phesiz, dnyaya geldiimiz ilk andan itibaren gndelik hayat dnyas iinde her eyin farknda olarak deneyimde bulunmayz. Yakn evremizle kurduumuz ilikiler araclyla, bir yandan, nceden zaten mevcut olan bilgi stoklar bize sunulurken, bir yandan da, tedric bir geliim sreci iinde gndelik gereklii deneyimleyerek ona dair farkndalklarmz artrrz. Elde ettiimiz her yeni farkndalk bir sonraki edimimiz iin dier bilgi stoklaryla birleerek bize bir ufuk sunar. Bylece dnyaya dair yorumlarmzn merkezine nceki deneyimlerimiz ve bilgi stoklarmz [bakalarnn bize sunduklarn da ierecek ekilde] yerleir.

Bilgi stoklarndan kast, dil ve dil iinde cisimleen oklu tipletirmeler, her trl kurallar nesneleri kullanma ve onlar ustalkla idare etme kurallar-, tipik durumlardaki temas, davran ve etkinlik uslleridir. Bilgi stoklar btn bunlarn bir aradaldr. Onlar, bizim ahs hikyemizin doduumuz andan yaadmz imdiye aktarlan tortulardr ve hayat devam ettii srece birikmeye devam ederler (Gurwitsch, 1975: XVII).

265 Gndelik hayat dnyas ile tekil bireylerin zel dnyasna deil, zneleraras bir dnyaya iaret edilir. O, her birimiz iin ortak kamusal bir dnyadr (Gurwitsch, 1975: XIII). Gndelik hayat bize kendini zneleraras bir dnya, yani bakalaryla paylalan bir dnya olarak sunar. yle ki, bakalar ile srekli etkileime girmez ve iletiim kurmazsak gndelik hayattaki varlmz srdrebilmemiz imknszlar (Berger ve Luckmann, 2008: 36). teki ile ilikinin merkezinde nce onun bedeninin sonra da i dnyasnn e-sunumu yer alr. Ona, dnyaya ve kendimize dair bildiklerimizi eletirerek (pairing) tekini anlamaya al rz (Zaner, 1961: 78). tekinin kendini ifade ediini, yneldii eyi ve niyetlendii eyi bazen kelimeler bazen de yzndeki ifadeler araclyla, ama her eyden nce onunla kurduumuz iletiimin kendi zgl dili esasnda anlamaya alrz. teki ile iletiim kurarken bize sunulan sadece onun fiziksel mevcudiyeti deildir, aksine onun nce bedeni sonra i dnyas bize e-sunulurken ondaki kltrel anlamlar da zerek onu anlamaya al rz. Btn bunlar mtekabiliyet esasnda iler. teki Benin deneyiminde in edilirken, Ben de tekinin deneyiminde e-zamanl olarak in edilir. Bu noktada Schutz, tekinin teki olarak e-sunulu temsil araclyla in edilmesinin bir iletiimsel ortak evrenin ortaya kna kap aralayacan nemle vurgular. Bir kez teki, teki olarak in edildiinde artk daha ileri dzeylerde balantlar geliecektir. Bu trden balantlarn gelimesi ile ortaya kan gereklik, Schutzda en hakiki/yce gerekliktir (Zaner, 1961: 80). Bakalar ile paylalan, iinde ortak bir hayatn sregeldii gndelik hayat dnyasnda, her birimiz pratik ilgilerimizin/karlarmzn peinde koarz. O, etkinliklerimizin hem sahnesi hem de nesnesidir. Yakn evremizdekilerle birlikte amalarmzn peinde koarken ona hkmeder ya da onu deitiririz. Pragmatik gdlerle hayat dnyas iindeki nesnelere hkmetmeye ve onlar deitirmeye al rken, sz konusu nesnelerin edimlerimize kar diren gstermeleri kuvvetle muhtemeldir. Bu durumda bir ekilde ya direncin stesinden geliriz ya da ona uyum salarz. Dnya, bu anlamda, bizim etkinliklerimizle dnen ve ayn zamanda da

266 etkinliklerimizi dntrendir (Schutz, 1970a: 73).17 Bunun anlam udur: gndelik hayat dnyas iinde hem zneler hem de nesneler olarak konumlanrz. Gndelik hayat dnyasnn iinde (ve ona ynelik olarak) gerekleen btn etkinliklerimiz, deneyim ve yorumlarmz biyografik olarak konumlanm lmzca koullanr. nsan, gndelik hayatnda herhangi bir zamanda kendini biyografik olarak belirlenmi bir konumda bulur.18 Bunun anlam udur: Kendi durumumuzu nasl tanmlayacamz belirleyen birer faktr olarak anlam ve bilgi, dnya algmz ve deneyimimizce znel olarak in edilir (Gorman, 1975: 6). Her birimiz bir fiziksel ve sosyo-kltrel evre iinde konumlanrz. Elbette, insan, sadece fiziki mekn, haric zaman ve sosyal sistem iindeki stat ve rol esasnda konumlanyor deildir; ayn zamanda ahlak ve ideolojik bir konumlanmann da iindedir. Burada ele alnd biimiyle konumlanmann biyografik olarak belirlendiini sylemek insann bir
Benzer bir dncenin daha nce farkl isimler tarafndan dile getirildiini tekrar anmsamakta fayda var. Mead, Goffman ve Husserlde benzeri dncelere rastlanabilir. Keza, kimi varoluularda da ayn tema yinelenir. rnein, Ortega, eyler beni etkiledikleri kadar ben de onlar etkilerim der. Ona gre, hayatm benimle koullarm arasndaki diyalogtur (Rogers, t.y.: 2). 18 ayet durum buysa, yani edimlerimiz sahip olduumuz bilgi stoklarnca belirleniyorsa ve ayn ekilde tekilerin perspektiflerin karlkll esasnda davranlarnn nasl tezahr edeceini tahmin edebiliyorsak, bireylerin davranlarn gerekte ne denli zgr addedebiliriz? Ayrca, sosyal-tarihkltrel-zamana-ve-mekna mndemi gereklik olarak gndelik hayat dnyasnda edindiimiz bilgi stoklar bize zg biyografik konumlanmlmzla birletiinde ne denli zgrce edimde bulunuyor addedilebiliriz? Gormana gre, Schutz, ayn anda hem edimin znelliinden hem de nesnel bir sosyal anlama sahip oluundan bir arada bahsederken kendisiyle elimektedir. Schutzun bylesi bir eliki iinde olmas, onun Husserlin hayat-dnyasna dair dncelerini ve bunlarn fenomenolojik epistemoloji ile ilikisini eletiri szgecinden geirmeksizin aynen kabul etmesinden kaynaklanmaktadr. Edimlerimizin temeline bilgi stoklarn yerletirmek, her ne kadar Schutz bunu kabul etmese de, zne asndan zgrln yitimidir. Oysa, bireyler kendi edimlerini dilediklerince gerekletirme, gndelik hayat dnyasndan treyen rutinlerden, tipletirmelerden zgrleme potansiyeline sahiptirler (Gorman, 1975: 14). rnein, bir zne/fal bir dakikalna bile olsa, yle durup iinde bulunduu koullar dndnde, artk onun nihai karar sosyal olarak verili eylerin olduu-gibi-kabul-edilmiliinde temellenen bir karar olmaktan kacaktr. Artk bu noktadan sonra, kendi kendine, kendi znelliince belirlenmi anlaml gerekeler istikametinde ne yapacana karar verecektir (Gorman, 1975: 15). Acaba gerekten yle midir? Fal/zne gndelik hayat dnyasnn rutinlerinden, tipletirmelerinden gerekten de zgrleebilir mi? Belki de zgrletiini vehmettii her an aslnda zne ve nesneyi kuran ilikilerin erevelenen yapsndan kaamamaktadr. zgrletii her an, atipik edimini yine kendinden nce retilmi tipik bilgi stoklarndan hareketle retiyor olma ihtimalini de gz ard etmemek gerekir. Heideggerde benzer bir dncenin izlerini bulmak mmkn: Her neyi, her nasl dnmeye alrsak alalm, der Heidegger, gelenein uzamnda dnrz (1997: 27-8). Gormann Schutz eletirisine ynelik bir baka kar ka ylesi bir dnce ile de kap aralayabiliriz: Gorman iin edimlerimizin temeline bilgi stounu yerletirmek znenin zgrln yitirmesi demektir. Oysa bilgi stou sosyal olarak bize sunulurken ayn zamanda bizler tarafndan kabul edilmektedir. Bizim tarafmzdan kabul ediliyor olmas, bilgi stounun elde edilmesinde tmyle edilgen bir kabulleni iinde olmadmza bir iarettir. Toplum iinde -ondan yaltlm deil- gerekleen deneyimlerimizle kazandmz, bize sunulan ve bizim de kabul ettiimiz bir eydir mevcut bilgi stou (Gurwitsch, 1975: XVII).
17

267 tarihinin olduu, bu belirlenmenin aslnda onun btn nceki deneyimlerinin kalnts olduu, sahip olduu mevcut bilgi stoklarnca rgtlendii ve bunlarn ona bakalarnca verilmi eyler olduu anlamna gelir. Bu biyografik olarak belirlenmi konum baz olas gelecek pratik ve teorik etkinlikleri de ierir; mevcut ama diyor Schutz buna. Sz konusu amata bizimle benzer bir konumlanma iinde olan ve ortak bir amac paylatmz bakalarn da kapsamak zere bu amala ilikili btn dier unsurlar da ierilir (Schutz, 1970a: 73). zetle, gemi birikimlerin izdmleri imdideki deneyimlerimiz kadar gelecek planlarmzn da zerine der. Kiinin gndelik hayat iindeki konumlan sadece kendine zgdr. Bir baka biimde sylenirse, kiinin kendine zg biyografisi yine kendine zg bir konumlanmay belirler;19 her birimiz gndelik hayat dnyasnda birer esiz zne olarak ilev grrz (Gorman, 1975: 6). Sz konusu biyografide yaam sreci iindeki deneyimler ve bu deneyimlerin bir toplam olarak elde bulundurulan bilgi stoklar ierilir. Bilgi stoklar, tekraren sylemek gerekirse, gndelik hayat deneyimi iinde ahs edimlerden daha ok bakalarnn aktarmlarnn bir toplamna karlk gelir. Ekseriyetle, bilgi stoklar, sosyal olarak sunulur ve bizim tarafmzdan olduugibi-kabul-edilir (Gurwitsch, 1975: XVII). Schutza (1970a) gre, eldeki mevcut bilgi stoklar, en yakn/bir sonraki deneyim iin bir yorum emas sunar (74). Bilgi stoklar, hayat-dnyasnda eylerle ilgilenirken, koullarla ya da insanlarla mcadele ederken birer referans, yorum ve ynelim noktasdr (Gurwitsch, 1975: XVIII). yle ki, insan srekli hafzada kalntlar mahfuz tutulan nceki deneyim ve bilgi stoklarna bavurur. Dolaysyla, insanlarn btn etkinliklerinde, nceki deneyim ve mevcut bilgi stoklar belirleyici olmaya devam eder. Gndelik hayat dnyasnda srekli etkinlikte bulunan ve dnen insann bilgisi, Schutza gre, tutarszdr, sadece ksmen nettir ve elikilerden tmyle azade deildir. Tutarszdr, nk, bireyin nesnelerle iliki kurma biimini belirleyen
Benin fiil menzili iindeki mikro-dnyas, Benin burasdr ve asla tekinin menziliyle ayn noktaya tekabl etmez. Ben iin buras olan yer teki iin orasdr. Yani nesne ve olaylara bak amz asla tam olarak rtmez. Durduumuz noktalar, bizim iin buras olan noktalar her zaman bir biimde farkllarlar (Zeitlin, 1973: 172). Burada konumlanmann sadece meknsal olmadn bir kez daha vurgulamakta fayda var. Her birimizin biyografik zellikleri, amalar ve ilikilenme sistemleri esiz ve farkldr (Zeitlin, 1973: 173).
19

268 ahs ilgileri/karlar kendi iinde uyumlu bir sistemle btnlemi deildir. Mesel, bireyin hayat planlar, alma ya da bo zaman etkinlikleriyle ve her muhtemel sosyal rolle ilgili planlar ksmen rgtldr. nsann konumunun deimesiyle, kiiliin geliimi ile birlikte planlar srekli deiir; nk ilgiler/karlar deimektedir. Bu deiim ilikilenme hatlarnn biim ve younluunun kesintisizce dnmn gerektirir. Ksmen nettir; nk, birey, gndelik hayat dnyasnn unsurlar arasndaki ilikilere tmyle deil, ksmen vkftr. Mesel, cep telefonunu sadece kullanr. Onunla ilgili ayrntl teknik bilgileri bilmez, onlara ilgi duymaz. ini grd, bakalaryla konuabilmesini ya da mesajlaabilmesini mmkn kld srece telefonun kullanmna dair basit bilgiler onun iin yeterlidir. Bu yzden, pek ok teknik ayrntdan bihaber oluu onun bilgisini sadece ksmen net klar. nsann bilgisi elikilerden azade deildir; nk, bir baba, vatanda, ii veya bir kilise yesi olarak ihtiya duyduu ve kulland bilgiler birbiri ile ilikili olmak zorunda deildir. Ayn ekilde, ahlak, politik ve ekonomik meselelerle ilgili bilgisi kendi iinde elikilidir (Schutz, 1970a: 75-6). Mesel, drst olmak ya da bakalarna yardm etmek vb. ahlak ilkeler ticari hayatta grmezden gelinebilir. Ki i ticari ilikiler kurduu insanlara kendisiyle elierek pekl yalan syleyebilir. nsann biyografik konumlanm lnn kendine zg olduunu ve bu konumlanmada bilgi stoklarnn belirleyici olduunu syledik. Konumlanma, tekil bireyle olduu kadar yerel topluluklarla ilgili bir zgnle de iaret eder. nsann iine doduu fiziksel ve de sosyo-kltrel dnyann nceden kurulu ve rgtl kendine mahsus yaps tarih bir srecin rn olmas ile her toplum ve kltrn bizatihi kendine zgdr.20 Yani, yaam-dnyalar yerel bir gereklie ve oullua tekabl eder. Bu oulluun nasl ortaya kt al ma ve ilikilenme [relevance] kavramlarna atfen ele alnabilir.

20

Schutz hayat-dnyasn tarih bir srecin rn olarak grmekle zellikle erken dnem Husserl dncesi ile kendisininkiler arasnda belirgin bir mesafe koymu olur (Gumbrecht, 1993: 757). Bu cmleden olmak zere, Husserl ile Schutz arasndaki yakn ban esasnda son dnem Husserl dncesinde temellendiini syleyebiliriz. Kavramn felsefe ile olduu kadar sosyoloji, epistemoloji, politik bilim, mantk, iktisat, bilisel bilim, hukuk ve ktphane ve enformasyon bilimi ile de ilikilendirilebilir olduunu bir bilgi notu olarak geerken vurgulayalm. Kavramn Schutzdaki ayrntl analizi iin bknz. Schutz, 1970b.

269 al ma, Schutz iin, d dnyada bir amac gerekletirmek adna vukua gelen eylemdir; gndelik hayat dnyasnda herhangi bir amacn gereksinimlerini karlamak adna gerekli koullarn bedensel hareketlerle yerine getirilmesidir. al ma, gndelik hayat dnyasnn kurulumu iin en nemli kendiliindenlik formudur. Tmyle her eyin farknda olan, uyank benlik, yrtt alma ile btnleir; bylelikle, kendi imdi, gemi ve geleceini spesifik bir zaman diliminde birbirine eklemler; alma edimleriyle kendi btnlnn farkna varr; bakalaryla iletiim kurar, gndelik hayat dnyasnn farkl meknsal perspektiflerini rgtler (Schutz, 1967: 212). Burada alma, benliin kendi btnlnn farkna varmasna ve kendi imdisine gemi ve geleceini eklemlemesine kaynaklk ettii kadar tekilerle kurulan etkileimlere de kaynaklk etmesi ile hayat-dnyasnn kurulumunda belirleyici bir faktr hline gelir. alma, tekilerle kurulan etkileimlerin n-belirleyicisidir. Bir baka biimde sylemek gerekirse, herhangi bir iletiim zorunlu olarak al ma ediminde temellenir. tekilerle d dnyada iletiim kurabilmenin n-koulu benin ifade etmek istedi i eyin tekilerde bir karlk bulabilmesi/yorumlanabilmesi iin ak edimlerde bulunmasdr. Mesel, jestler, konuma ve yazma bu neviden edimlere karlk gelir (Schutz, 1967: 222). Dolaysyla, hayat-dnyas dediimiz ey, alma, bedensel hareketler, ilenen nesneler ve insanlarn dnyasnn bir gereklik olarak ifadesine tekabl eder (Schutz, 1967: 223). al ma ediminde temellenen btn iletiimlerin/etkileimlerin iine nfuz eden ey ilgi ya da kardr. Daha nce de vurguland zere, insan, gndelik hayat dnyasnn iinde pratik karlarnn peindedir. Her bir kiinin ilgisinin/karnn kendine zgl ilikilenmeleri de farkllatrr. likilenme, yani gereksinilen materyalin elde edilme yetisi zorunlu olarak kiinin kendi dndaki nesnelerle ve insanlarla temas kurmasna vesile olur. Bu temasta dolaysz pragmatik karlar kadar, sosyal konumlanma da belirleyicidir (Berger ve Luckmann, 2008: 65-6). Gndelik hayatta dikkatimizi etrafmzdaki tm eyleri kapsayacak ekilde younlatramayz. Baz eyler daima tekilerden daha nemli ve gze arpcdr. Burada nem dorudan znel ilgi/kar ve sosyal konumlanma ile rabtaldr. lgilerimiz/karlarmz bilincimizin merkezinde yer alr. Schutz, bilincimizin

270 merkezinde ilgiye/kara bal olan eyleri bilincimizin temas olarak adlandryor. Tema ile ilikili olmayan eyler bilincimizin periferisine geri ekilirler ve sonrasnda artk onlara herhangi bir biimde dikkat gsterilmez (Yu, 2005: 273). lgilerimizin/karlarmzn peinde koarken zorunlu olarak nesnelerle ve bakalaryla temas kurarz. Dolaysyla, ilikilenme kavramsallatrmas ile Schutz, bilin srecini olduu kadar, kiinin (benlikin) nesnelerle ve bakalaryla kurduu ilikileri de esas ilgisi olarak belirler (Gurwitschden akt. Fereday, 2004: 38). likilenme ile yakndan balantl olarak Schutz, bir baka kavramsallatrmay daha devreye sokar: ilikilenme yaplar [systems of relevance]. likilenme yaps, daima iinde konumlandmz sosyal matrikse (Haigh, 2003: 76); iletiimsel ortak evreye iaret eder. Her birimizin biyografik keyfiyeti ve bunu takip eden amalar ve ilikilenme yaplar esiz ve farkldr (Zeitlin, 1973: 173). Bu farkllk esasnda her birimiz farkl pozisyonlar alrz, farkl konumlarda mevzileniriz (Zeitlin, 1973: 176). Her bir benin kendi iliki yaplar bakalarndan farkl olmakla kalmaz, kendi iinde de farkllar. Hayatta farkl iliki ve anlam alanlar vardr, mesel, din alann insana sunduu ile teknik alanda insana sunulan farkldr.21 Veya kk kk farkl gruplarn her birinde iliki biimi, dil vb. farkl

Tema ya da temalatrma Schutzun Husserlden devrald kavramlardan biridir. Husserl insann yneldii eyi temalatrdn iddia eder: Uyank yaam hep una ya da buna ynelik olmaldr; amaca ya da araca, ilgili ya da ilgisize, olaan ya da ilgin olana, zele ya da genele, gnlk gereksinime ya da beklenmedik bir yenilgiye ynelik olmaldr. Bunlarn hepsi dnya evresinde bulunur, ama byle bir dnya ya amnda kavranann dnmesi iin zel motiflere gerek vardr: Bylece, yaamn yneldii yukarda saylan noktalar temalaacak ve kalc bir ilginin konusu haline gelecektir (2007: 331). 21 Ya da sanat ve tiyatroda farkl iliki alanlar insana sunulur. Btn bu farkllklar gndelik hayat dnyasndaki oklu gerekliin bir ifadesi olarak grlebilir. Schutz sadece ilgi/kar esasl pratik tavr deil pek ok farkl bilisel ve duyusal tr de birer gereklik olarak ele alr. rnein fantezi ve rya dnyalarn oklu gerekliklerin iinde birer gereklik olarak kavrar. Bunlarn her biri aslnda gndelik tavr ve pratiklerin alma eikleridir, tpk dua ya da enlik gibi. Doal ya da sosyal dnyalarmzn dnda sonsuz bir ufkun varlndan haberdar edilmi oluruz bylece (Stoltzfus, 2003: 189). Benzer bir ilev sembollere de yklenir. ok-deerlilikleri iinde, semboller, insana oklu anlam ufuklar araclyla kendiliinden bir hayat srme frsat tanrlar. rnein din bir ritel bylesi bir ufka kap aralayabilir: bir vaaz, ayin/ibadet, birlikte ilahi sylemek/dua etmek. Btn bunlar i ie gemi semboller olarak birey ve gruplarn deneyimlerindeki oklu anlam katmanlarn artrr. Sz edilen sembollerin anlamlarnn ok da ak/belirgin ve mutlak olmadnn altn izmek gerekir. Schutza gre, tam da bylesi bir belirsizlik, hayat-dnyas iin baz yeni imknlara kap aralayabilir. Sembolik bir zneleraraslkla insan kendi snrl hayat-dnyas ufkunun snrlarn ap ortak bir insanl dierleri ile paylaabilir (Stoltzfus, 2003: 189-190). rnein ortak bir adalet, zgrlk ve eitlik duygusu ile sosyal konumlarn ve etnik veya din ilikilerin ald eie erimek mmkn hle gelir (Stoltzfus, 2003: 192). Rosa Park, tam da bylesi bir amann semboldr. nsanlk

271 olacaktr. zcesi, gndelik hayat dnyas oul gerekliklerin dnyasdr. Hem bireysel hem de kolektif dzeyde gndelik hayat dnyasnda oulluk esastr. Gndelik hayat dnyasn yerellii ve oulluu eliinde ele alyor olsak da, btn sosyal dnyalarda ortak baz zelliklerden de bahsedebiliriz; nk sz konusu dnyalar bir insanlk durumunda temellenmektedir.22 Mesel, her yerde fiziksel cinsiyet yaplarn, ya gruplarn ve sz konusu yap ve gruplarca koullanan iblmlerini; yakn benzerlikten yabancla uzanan farkl sosyal mesafelerle sosyal dnyay dzenleyen az ya da ok kat akrabalk gruplarn; tahakkm edenler (liderler) ve edilenler (liderlerin takipileri) arasnda yaygn hiyerarik dzenekleri gzlemleyebiliriz. Ayrca, makul bir hayatn nasl olmas gerektiine dair ilkelere de her toplumda -her ne kadar birbirlerinden farkl ilkeler olsalar da- pekl rastlayabiliriz. Her yerde, d dnyay kontrol etmek iin ihtiya duyulan kltrel nesnelere, ocuklar iin oyuncaklara, ziynet eyalarna, baz mzikal aletlerine ve din simgelere rastlanr (Schutz, 1970a: 79). Benzerlikler sadece sralananlarla snrl deil elbette, hayat sreci iindeki nemli anlara (dn, lm, doum) veya doann ritmi iindeki olaylara (ekim, biim, gndnm) ilikin seremonilere her yerde rastlamak nasl mmknse, insann iine doduu sosyal dnyada sk skya bal olduu sosyal ilikiler a, her yerde zel anlam yaplaryla, simge yaplaryla, kurumsal sosyal rgtlenme biimleriyle ve stat ve prestij yaplaryla bezelidir. Schutza gre, btn bunlarn kendi oulluklar iindeki ortak anlam, olduu-gibikabul-edilmi liklerinde sakldr (1970a: 80).
iin ortak bir anlamn retilmesine vesile olan; koskoca bir zgrlk, adalet ve eitlik hareketine ivme kazandrabilen bir sembol. Tpk Martin Luther King gibi. Zenci, kadn ve alt-snf olmann tm maduriyetlerine kar otobste arka srada oturma zorunluluuna direnii kimi birey ve gruplar iin model hline gelen sembolik bir anlam ile yklenmitir. Schutz, gndelik tavr ve pratiklerin dnda transandantal bir gereklik alanndan ya da bu transandantal gerekliklerin oulluundan bahsettiinde, onun Hussserl izgisinin tmyle dna karak hayat-dnyasnn transandantal nitelikli olarak kabul edilmesini reddettiine dair dnceler de aslnda kendiliinden yanllanm olur. Schutzda hayat-dnyasnn gndeliklii esasnda analiz edilmesi, transandantallie Husserlin atfettii nemin dland yorumlarna yol aar. Oysa, bu tr yorumlar, Schutzun teorisine dair gerekliin tmn yanstmaz. Schutz iin transandantal sadece gndelik hayat dnyasnn dnda kalan alanlara iaret ediyor deildir. Aksine, hayat-dnyasna ire fenomenlere de iaret eder (Yu, 2005: 270); rnein yukarda ele alnd biimiyle semboller bu nevidendir. Transandantal fenomenler gndelik hayat dnyasna semboller araclyla balanr (Yu, 2005: 276). 22 Husserl ve Schutz arasndaki kopmaz ba bu dncelerde bir kez daha belirginleir. Husserl, hatrlanaca zere, hayat-dnyasnn yerel ve evrensel/genel baz zelliklerle birlikte ele alnmasna dair gerekliliin altn iziyordu.

272

Olduu-gibi-kabul-edilmilik [taken-for-granted] vurgusunu, bu noktada, biraz daha ayrntlandrmakta fayda var. Her birimiz i ler yolunda gittii srece dnyann gerekliinden hibir biimde phe etmeyiz, onu olduu gibi kabul ederiz (Schutz, 1967: 228). Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, doal bir tavr taknmak suretiyle iinde bakalar ile iletiim kurduumuz, kltr ve toplumu deneyimlediimiz onlar etkilediimiz ve onlar tarafndan etkilendiimiz- gndelik hayat dnyasnn gerekliini ve ieriini tipiklii esasnda daha ileri seviyede bir ikaza kadar orgulamakszn, olduu-gibi-kabul-ederiz (Schutz, 1975: 106). Hayatdnyasnn olduu-gibi-kabul-edilen tipiklii ve benzerleri gibi [and so forth] ve ben onu tekrar yapabilirim [I can do it again] tmcelerinde ifadesini bulur. lki, imdilerde doru addedilen gelecekte de yle addedilebilir dncesine yol aarken; ikincisi bir eyi yapmakla u ana dein her neyi elde ettimse, gelecekte de yine ayn eyi elde edebilirim dncesine yol aar. Dolaysyla, buradan hareketle hayat-dnyasndaki doal tavrn niteliine dair olduu-gibi-kabul-edilen baz temel nermeleri, mesel, dnyann yapsal sreklilii, dnyaya dair deneyimimizin sreklilii ve dnya zerinde ve dnya ile birlikte etkinlikte bulunabilme yeteneimizin sreklilii gibi nermeleri dile getirebiliriz (Schutz, 1975: 116). Olduu-gibi-kabul-edilen ile vurgu familiara, yani

allma/mutada/ainala/ bilinenedir. Al lm lk,23 dnyay ve kendimizi doal bir tavr iinde anlamann temel biimidir. Dnyay ve kendimizi doal tavr iinde
23

Schutz, hayat-dnyasnn zaman, mekn ve sosyallik boyutlarn allmlk ve allmamlk kavram ifti ekseninde snflandryor. Schutza gre allmlk, bir gruba zg bilgi stounun niteliidir (Srubar, 2005: 243). Fakat, allmlk esasnda dile gelen bir dnce baz eletirileri de stlenmek zorundadr. Zira, Schutzda vurgu allmla, benzerlie ve allm ve benzer olann genelliine/olduu-gibi-kabul-edilmiliine yneldiinde yabanc olan ya da allmam olan analizin dnda kalmaya yazgldr. Schutz oklu gerekliklerden, hayat-dnyasnn yerelliinden, perspektiflerin oulluundan sklkla bahsetse de, ondaki oulluk kahir ekseriyetle benzerlerin oulluunu esas alr. Ortak bir mekn e zamanl olarak paylaanlarn oulluunu, ortak bir amacn etrafnda ilikilenenlerin oulluunu vurgularken, allmamlk ya da yabanclk hep bir kenar ss olarak kalr. Oysa, sadece allm, benzer ya da aina olan kapsamaz hayat-dnyas; aksine, yabanc/farkl/atipik olanlar da onun asli unsurlar arasnda yer alr. Hayat-dnyas kavram yabanclk doallatrarak, rnein onu daha benzer klarak ondaki przleri gidermi olmaz. Yani onun varolusal yabancl hayat-dnyasna mndemi olmaya devam eder (Srubar, 2005: 247). Tam da burada Weber ile Schutz arasndaki farkllklardan birini vurgulamak yerinde olur. Schutz, benzer, ortak ve genel olan anlamaya alr. Weber ise, esiz, kendine zg ve ei benzeri olmayan anlamann peindedir (Nasu, 2005: 131).

273 anlama, yani, g durumlarn, etkinliklerimizi gerekletirmek istediimizde etrafmzdaki nesnelerin karmza kard koullarn, tekilerin desteklemek ya da en azndan ilgilenmek zorunda olduumuz- arzu ve niyetlerinin, geleneklerin getirdii ykmllklerin ve yasalarn getirdii emirlerin/yasaklarn ayrt edilmesi iin taknlan tavrdr. Bu tavr, zorunlu olarak pragmatiktir, yaygn olarak faydac ve realisttir (Wagner, 1970: 15). Schutz, doal tavra dair dnceleri ile Schutzun epochesini tersine evirmi olur. Husserlde, hatrlanacak olursa, doal tavr alma ve doal tavr almann genel sav indirgenen, epocheye uratlan ya da parantez iine alnand. Oysa, Schutz epocheyi tersine evirerek, bir gereklik olarak gndelik hayat dnyasnn epocheye uratlmasn askya almaktadr; yani, ayra iine alnan ayra iine almann bizatihi kendisidir. Dnyay ve kendimizi doal bir tavr iinde anlamak allmlkta temellense de, olduu-gibi-kabul-ettiklerimiz her an zerinde baz phelerin dolat dorulara dnebilir, tpk olduu-gibi-kabul-ettiklerimizin her an anlalmaz eylere dnebilme ihtimallerinin olmas gibi. Benzer bir biimde, sabit nermeler ya da dnyann yapsal bir sreklilie sahip olmasnda temellenen beklentiler yanl lanabilir, btn muhkem dorular pekl kendilerinden phe edilen eylere dnebilir ya da kullan l gibi grnen eylerin gerekletirilemez olduu ortaya kabilir. Olduu-gibi-kabul edilenler, formle edilmesi, analiz edilmesi ya da zlmesi gereken bir soruna dnebilir. Btn problemler olduugibi-kabul edilenin (sonralar sorgulanabilir olana dnen) art alannda ortaya kar ve btn problemlerin zmleri youn sorgulama sreci ile birlikte baz dnmleri de kapsar. Bu dnmle birlikte bir sorgulamann rn olarak ortaya kan ey, yine olduu-gibi-kabul-edilenlerden biri olmaya evrilir (Schutz, 1975: 117). Allmn dnda, srad bir olayla yz yze gelen bir birey rneinden giderek, olduu-gibi-kabul-ettiklerimizin her an zerinde baz phelerin dolat dorulara dnebilecei gereinin esasn daha anlalabilir hle getirebiliriz. Vaysayalm ki gecenin ilerleyen saatlerinden birinde iki kii silahl bir hlde hrszlk yapmak zere bir eve girsinler ve bir biimde uyanan ev ahalisi ile yz yze

274 gelsinler. Ev ahalisine saldrp onlar soymaya teebbs etsinler ve ellerindeki silahlar ev ahalisine dorultsunlar. Kurguyu daha da uzatabiliriz. Ama bu kadar ile yetinelim. Bylesi bir vahim durumla yz yze gelen ev ahalisi madurlar- o an neler hisseder veya dnrler? Her eyden nce gndelik hayat dnyasna dair olduu-gibi-kabul-ettikleri btn gereklikler bir anda bu srad olayla birlikte zlmeye yz tutar. Madurlar, o anda gndelik hayat dnyas ile btn balarn koparmak zorunda kalrlar. Yaadklar okla birlikte deta lal- ebkemlemi, dilleri tutulmu, arp kalmlardr. Gndelik hayat dnyasnda daha nce edindikleri ne bilgi stoklar ne de tipletirmeler ie yarar olmutur. Saduyunun yitirildii o anlarda, mevcut bilgi stoklarndan ya da tipletirmelerden yola karak olayn fallerinin niyetlerini tahmin etmek pek de mmkn deildir. Zira, madurlar ile faller ortak bir perspektifi ve znelerarasl paylam deillerdir. Hayatdnyasnn btn bildik sradan/olaan gereklikleri bir anda kendilerinden phe edilir duruma dmtr; oysa ki, hayat-dnyasnn temel vasflarndan biri onun olduu-gibi-kabul-edilmi liidir, dier bir vasf da zneleraraslktr. rnekte her iki vasf da kifayetsiz kalm ve madurlar ok diyebileceimiz kendilerine yabanc ve sorunlu bir gereklii deneyimlemek zorunda kalmlardr. Sz konusu gerekliin bir ucunda lmle yzlemek zorunluluu ortaya kar. Ev ahalisi tmyle lme ihtimalleri ile yzlemek zorundadr. Oradan yayor olarak kurtulmaktan daha nemli hibir ey yoktur artk. Silahla ve dolaysyla lmle yz yze geli hayatdnyasna dair doal tavr kknden deitirir. lm artk ok uzaklarda deildir; aksine, potansiyel olarak alabildiine yaknlardadr. Madurlarn yaadklar deneyim onlarn hayat-dnyas iindeki olaan zaman ve mekn alglarn dntrr. O ksa karlama an ve sonrasnda dakikalar gemek bilmez. Bir ey olsa da burdan kurtulabilsek diye dnrken sosyal standart zamann dakikalar birer saat gibi gelecek, yani, zaman bilinleri dnecektir. Gelecek onlar iin artk hi de tahmin edilebilir, planlar yapmaya uygun bir ufuk deildir. Ne bir ey iin plan yapmaya ne de balarna gelebilecekleri tahmin etmeye ellerindeki mevcut bilgi stoklar kifayet edemez. Ayn ekilde mekn tasavvurlar da kkten dnecektir. Bulunduklar mekn dnda herhangi bir eyle ilgilenecek durumda deillerdir. Ksacas, artk onlar iin hem zaman hem de mekn

275 olduu-gibi-kabul-edilmi liinden syrlmtr. O ksa zaman diliminde, madurlar hzla baz tipletirmeler yapmak suretiyle balarna gelmesi muhtemel eyi tahmin etmeye al rken fallerin diyaloglarna, kelimelerine ve yz ifadelerine dikkatlerini younlatrsalar da bir sonuca ulaamazlar. Tipletirme giri imleri sonusuz kalr. Elde kalan tek ey mittir. Sadece ldrlmemeyi mit ederler. Baka da bir ey ellerinden gelmez (Meisenhelder, 1979: 24-6). Meisenhelder, kurgusallatrarak aktarlan yukardaki deneyime dair zmlemesinde Schutzun gndelik hayat dnyasnn olduu-gibi-kabul-edilmi liine dair dngsel iddialarn ok temel bir noktay yeterince dikkate almyor olmas nedeni ile eletirir: tmyle srad, tekinsiz ve atipik deneyimlere kar dncelerinde Schutz ve dier fenomenologlar yanlmaktan kurtulamazlar. Her ne kadar, gndelik hayattaki krizlere atfta bulunuyor olsalar da, bu trden olaylarn cemaatin srad olaylara anlamlar sunan ritellerince kontrol altna alnabileceine inanyor gibidirler. Sadece Natanson ve Heidegger ok ak bir biimde hayat-dnyasnn anahtar unsurlarnn tekinsiz deneyimlerce aklanabileceinin idraki iindedirler (Meisenhelder, 1979: 27). Buraya kadar Schutzun teorisinde gndelik hayat dnyasnn ele alnma biimine dair baz temel noktalar ele almaya altk. Hayat-dnyas iki temel zellii ile olduu-gibi-kabul-edilmilik ve zneleraraslk- ne kar. 24 Biyografik olarak belirlenmi konumlanmalar, ilgi/kar, ilikilenme ve ilikilenme dizgeleri, vb.ni de ne kan dier kavramlar olarak not edebilir, bu kavramsal birikimden hareketle, Schutzun sosyal etkileimleri ele alma biimini tartabiliriz.

zneleraraslk hayat-dnyasnn asli zelliklerinden biri olsa da ve bu hususta Schutz, Husserlin genel projesine sadk kalsa da, kavrama Husserlin ykledii anlamlar dntrr. rnein, Schutz iin, zneleraraslk transandantal alan iinde kalarak zlmesi gereken bir sorun deildir; aksine, o, hayat-dnyasnn bir datumudur, bir balang noktas ya da bilgi birimidir (Schutz, 1975: 82). Ayrca, Schutz, Husserlin znelerarasl mutlak/saf zne kategorisinden istihra etme teebbsn aka reddeder. Bunun yerine zneleraraslk, ona gre, gndelik hayatn bir datumudur/verisidir. znelerarasln nasl mmkn olduu, ortaya kt ile ilgili deildir; bunun yerine zaten verili olan zneleraras dnyann detaylar ile ilgilenmenin fenomenoloji iin daha doru bir yol olacana inanr (Costelloe, 1996: 248). Tam da byle yapyor olmas nedeni ile, yani zneleraraslk sorununa sadece dnyevi/gndelik dzeyde duyarllk gsterdii iin, Husserlin transandantal znelerarasla dair aklamalarn, Carringtona gre, gndelik znelerarasln bir benzeri basit ve dorudan- olarak okumaktadr. Bu yzden, Carrington, Schutzun Husserl yorumlarnn sama ve savunulmas g yorumlar olduklarn iddia ediyor (1979: 110). Oysa, Husserlde zneleraraslk hem transandantal hem de dnyevidir. Husserlin transandantal znelerarasla yapt vurgudan yola karak, onun dnyevi znelerarasl reddettii sonucuna ulaamayz (Carrington, 1979: 98).

24

276 4.2.2. Gndelik Hayat Dnyas ve Sosyal Etkileim Gndelik hayat dnyasnda birey tek bana deneyimde bulunuyor deildir. Ben her nasl hayat-dnyas gerekliini kendi znellii ile deneyimliyorsa, teki de kendine zg bir biimde hayat-dnyasn deneyimler. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, baka benlerin de mukim olduu hayat dnyasn, benlik tekiler iin ve tekilerin deneyimledii biimde deneyimler. Tam da bu yzden zneleraras gereklik asla homojen deildir. nsann kendisini iinde bulduu sosyal dnya karmak bir yap niteliini haizdir; fellow-men, yani en yakn evredekiler Benlike kendilerini farkl boyutlar ile sunarlar ya da yakn evredekiler farkl bilisel stillere kendileri aracl ile Benlikin tekinin dncelerini, motivasyonlarn ve eylemlerini alglad ve anlad- tekabl ederler (Schutz, 1976: 20). Bu yzden zneleraras gereklik homojen deil, aksine heterojendir. Ne teki ne de evredeki nesneler, Benlik iin btn boyutlar ile bir anda ulalabilir deildir. Her seferinde tekinin sadece belli bir boyutu ile temas kurulabilir. Ortak deneyim dnyasnda teki, Benlike zde perspektifler iinde grnmez. teki ile Benlik arasndaki ilikiye ve Benlikin tekini deneyimleyiine, o hlde, sunulu farkl perspektifler hkim olur; yani gndelik hayat dnyasndaki mevcut perspektiflerin oulluundan hareketle Ben ve teki arasndaki ilikiyi analiz etmek gerekir. Ama, ayn zamanda, her halkrda gndelik hayat dnyas deneyimi iinde olmalar esasnda Benlik ve tekinin yaygn bir ortakl paylatklar gereini de ihml etmemek gerekir. Zaman ve meknda ortak bir blgededirler; onlar evreleyen dnya ayndr ve Benlikin bilin sreci tekinin dnyasnn bir unsuru olduu gibi, tekinin bilin sreci de Benlikin dnyasna mndemitir.25 Buna karn, elbette Benlikin sosyal dnyas sadece tekinden imdi ve buradaki- ibaret deildir. Tpk tekinin sosyal dnyasnn Benlikinkinden ibaret olmamas gibi. Dorudan deneyimlenmeyen, imdi ve burada olmayan bir sosyal gereklik alan Benlikin bilin sreci iine dhil edilmelidir (Schutz, 1976: 22). Her ne kadar dorudan deneyimlemese de, Benlikin yz yze
25

Benlik ve teki yaygn bir ortakl paylayor olsalar da asla tam olarak rtmezler. Zaten rtseler ya da zdeleselerdi farkl benlikler olarak kalabilmeleri mmkn olmazd (Zeitlin, 1973: 173). O hlde, bir ortak paylam alanndan bahsedilebilse de, her ben/benlik esiz ve kendine zgdr.

277 etkileim kurmad hlde ada olanlar, onu nceleyenler [selefler] ve ondan sonra gelenler [halefler] de Benlikin deneyimledii sosyal gerekliinin iine dhil edilmelidir. Fellow-men/yakn evredekiler, Schutzda, kendileri ile imdi, gemite ya da gelecekte yz yze karlkl al veri yapmaya devam ettiimiz, daha nce yaptmz ya da gelecekte yapacamz insanlara iaret eder. Yakn evredekiler bizim dorudan deneyimimiz iindedirler: mevcut, gemi ya da potansiyel deneyimlerimiz. Bizimle olan, ama kendileri ile dorudan ilikimizin olmadklarna da, Schutz, adalarmz diyor; onlarla ilikimizi dolayl Biz-ilikisi olarak adlandryor (Wagner, 1970: 37). Kendileri ile dolayl iliki kurduklarmz sadece adalarmz deildir. Seleflerimizle ve haleflerimizle de dolayl iliki kurarz. Her biri Benlikin sosyal dnyas iinde bir yere sahiptir.26 zetle, Schutz, gndelik hayat dnyasnda vukua gelen iletiimleri kategoride ele alr: yakn evredekilerle kurulan Biz-ilikisi, adalarla kurulan Onlar-ilikisi ve selefler ve haleflerle kurulan ilikiler. Biz-ilikisinde, Benlik ve teki arasndaki sosyal iliki ortak bir meknda ve e-zamanl olarak gerekleir. Benlik ve yakn evresindeki birlikte yalanmaktadr (Schutz, 1976: 23). Biri ile birlikte olmak, Schutz iin, onunla birlikte yalanmak anlamna gelir (Zaner, 1961: 82). Ortak bir meknda e-zamanl olarak bir araya gelen ve birlikte yalanan insanlar arasndaki ilikilenmeyi temsil eden Bizilikisinde Benlikin ynelimi Sene dorudur. Schutz, bu durumu, Thouorientation [Sen-ynelimi] olarak adlandryor. Sen-ynelimi, iinde kiinin herhangi bir yakn evresindekini deneyimledii genel formdur (Schutz, 1976: 24); hem tek ynldr hem de karlkldr. yle ki, Benlik Sene yneldiinde Benlikin mevcudiyeti grmezden gelinirse, ynelim tek ynldr. Tersi bir durumda, Benlikin mevcudiyeti dikkate alnrsa ynelim karlkldr. Yani, karlkl olarak birbirlerine dikkat kesilmekte ve birbirlerini dikkatle dinlemektedirler [mutual
Wagnere gre (1970) dolayl ilikilere dair yrtlen bir tartma bizi makro-sosyolojinin alanna tar. Makro-sosyoloji alan, emein dalmnn sosyal sistemleri ve ilevleri, etkinliklerin okluu iinde ve onlar araclyla btnln uyumu ve muhafaza edilmesi ve bireyler okluunun karlkl-etkileimi ile ilgili bir alandr (38).
26

278 tuning-in]. Bylesi bir durumda bir topluluk ilikisi, yani saf bir Biz-ilikisi tesis edilmi olur (Schutz, 1976: 24-5). Bir saf Biz-ilikisinden bahsedebilmek iin Benlik ve Senin birbirlerine ynelmeleri, mevcudiyetlerini mtekabiliyet esasnda dikkate almalar gerekir. Ancak bylesi bir koulun yerine gelmesi ile Ben bir baka Benlikin bilin hayatnn iine nfuz etmi olur (Schutz, 1976: 25). Bilin hayatlarnn iine karlkl olarak nfuz eden Benler birbirlerine karlkl olarak Benliklerini yanstrlar [reciprocal mirroring].27 Bylesi bir karlkl yanstma, Bizilikisinin kurucu unsurudur; nk, bir Biz-ili kisinin taraflar birbirlerini burada dnmsel olarak kavryor deillerdir, aksine dorudan deneyimlemektedirler. (Schutz, 1976: 30).28 Yani, Biz-ilikisinde deneyim karlkl olarak sahici bir biimde paylalmaktadr. Buna karn adalarla kurulan ilikide teki [ada] dorudan deneyimlenmez. Deneyimler ne karlkllk ne de e-zamanllk [birlikte yalanma anlamnda] zelliklerini haiz deildir. adalarla dorudan yz yze iletiim kurulmaz, buna ramen onlarla belirli bir zaman diliminde ortak bir mevcudiyetin paylald bilinir (Schutz, 1976: 41). adalarmzn deneyimlerinin aknn bizimkilerle e-zamanl olduunu biliriz. Ama, bu, dolayl bir bilgidir. Onlar sadece tipletirmeler aracl ile idrak ederiz
27

Benlikin kendi zbilinci ile bakasnn bilinci birbirinden ayrlmazcasna balanmtr. Benlikin kendine dair btn deneyimleri bakasnca dolaymlanr, yani Benlik, kendini ortak bir sosyallii paylat bakalarnn dolaym ile deneyimler. Ayn ekilde teki de kendini bir baka Benlikin dolaym ile deneyimler. 28 Bu dorudan deneyimde tekinin znellii azami belirtilerle Bene aktr. Elbette, Ben, bu belirtileri yanl yorumlayabilir. teki aslnda pis pis srtyorken onu glmsyor sanabilir. Yine de, sosyal iliki kurmann baka hibir biimi, yz yze durumda mevcut sbjektivite bolluunu retemez (Berger ve Luckmann, 2008: 44). Sz konusu dorudan deneyime dair bir baka nemli gereklik, gndelik hayat dnyasnda teki tipletirici emalarla kavranmas ve teki ile ilikinin bu emalar aracl ile kurulmasdr. Bylece teki, bir erkek, bir Avrupal, bir mteri, neeli bir tip vb. olarak kavranr. Btn bu tipletirmeler teki ile ben arasndaki ilikileri srekli etkiler. Ta ki tipletirme emalarnn tekinin herhangi bir mdahalesi ile problemli hle gelmesine dein (Berger ve Luckmann, 2008: 46-7). Schutz, tipletirmeyi Husserlin association kavramyla ilikilendirerek aklyor. Association, yani, benzerlik, birlik, arkadalk, vb. Association, bilincin doasnda var olan mndemi menelerin, balanglarn genel bir formuna iaret eder. Association, bilince mndemi olan bir eyin bir baka eyi armas, antrmas ya da iaret etmesidir; birinin dierini canlandrd, uyandrd bir ift olma hlidir. Husserl, daha sonra, associationn yerine benzer armlara sahip iki kavram kullanyor: pairing [ift-olma] ve appresentation [e-sunum] (Schutz, 1975: 96); yani bir eyin ya da kimsenin dolaym ile bakasnn beninin anlalmas, aralarndaki benzerliin dierine dair bir referans noktas olmas. Ksacas, tipletirmede esas vurgu fiziksel ve sosyal hayattaki her trl benzerliedir. Sz konusu benzerliklerde kkenlenen tipletirmeler aracl ile eyleri, bakalarn ve kendimizi deneyimleriz. Gndelik hayat dnyasnda karlatmz hibir nesne salt esiz, kendine

279 (Schutz, 1976: 42). Dolaysyla adalara dair deneyimler her zaman zorunlu olarak trevsel ve dolayldr (Schutz, 1976: 43). Ben ve Sen arasndaki yz yze iliki Senynelimi formunda gerekleirken, adalarn deneyimlenmesi Onlar-ynelimi formunda gerekleir. adalarmzn dnyasna dair bilgimiz tipik srelerin tipik bilgisidir (Schutz, 1976: 46). adalarla kurulan ilikide, Benin partnerleri ne somut ne de esiz bireylerdir, aksine tiplerdir (Schutz, 1976: 45).29 Mesel, bir polis memuru ile ya da tezgahtar ile somut/esiz bir birey olarak iliki kurulmaz. Polis memuru bir tipletirmenin rn olan genellii temsil eder. Onunla somut/esiz bir birey olarak deil, sadece tipik bir polis memuru olarark, tipik bir polis memurunun genel zelliklerini her nasl grlmekte ise- dikkate alarak iletiim kurulur.30 Polis, en nihayetinde bir tip olarak kalr, bilinci de tipik ve homojendir (Schutz, 1976: 47). Bilincinin tipiklii ya da homojenlii Benin onunla iliki kurarken adana (burada polis) ynelii ile ilgilidir. Yoksa somut ve esiz bir insan olarak adan kendi gereklii deildir. Kendisiyle dolayl iliki kurulan teki, burada, bir ideal tiptir (Schutz, 1976: 53). Somut ve esiz bir gereklik deil.

zg deildir. Bir benzeri, baz ortak noktalar paylat benzerleri mutlaka vardr. Evler, aalar, hayvanlar, Afrikallar, Trkler, Karadenizliler, vb. olarak adlandrdklarmz hep bir ortakl paylayor olmalarndan tr yle adlandrlyorlardr. nsan topluluklar zelinde sylemek gerekirse, ortak bir mekn ve zaman paylaan herkesin az ok birbirine benzemesi beklenir. te dmzdaki dnya ile iliki kurarken sz konusu benzerliklerden yola karz. Algsal bilincimizin kkeninde, o hlde, tipletirmeler yer alr. Tipletirme biimleri, toplumdan topluma deitii gibi, ayn toplum iinde de deiir. Bir baka deiim kriteri onun zamansallamasdr. Zaman iinde de tipletirme biimleri farkllar (Gurwitsch, 1975: XV). 29 Dorudan iletiimde bavurulan tipletirme dzeyi ile dolayl iletiimlerdekiler birbirinden farkllar. Ben ile teki arasndaki mesafe arttka dorudanln yerini dolaymlar aldka- anonim tipletirmeler daha ileri dzeyde gerekleir (Schutz, 1976: 53). [Tersinden dnerek sylemek gerekirse; dolaymlarn yerini dorudan deneyim aldka tekinin bireysellii/esizlii ile dorudan temas kurulmu olur. tekinin Bendeki dorudan imgesi onun bireyselliinde/esizliinde temellenir.] Edeyile, [a]hbaplarm yz yze durumlarda kavramam salayan tipletirmelerde anonimliin yaratt boluklar, somut bir insana gndermede bulunan somut belirtilerin okluu sonucu srekli doldurulduu iin, yakn evredekilerden adalara doru gittike anonimlik artar (Berger ve Luckmann, 2008: 49). adalardan seleflere ve haleflere gidildiinde de benzer bir biimde anonimlik dzeyi artar. O hlde, Schutzda, bir Benin bak asndan hareketle anonimlik dzeyinin somuttan soyuta -Bizden Sen ve Onlara- bir devamllkla temsil edildiini syleyebiliriz (Jenkins, 2008: 145). 30 Bu noktada bir yanl anlamann nne gemek gerekir. Sadece adalarla kurulan ilikilerde tipletirmeye bavuruluyor deildir. Hem yakn evredekilerle hem de seleflerle kurulan ilikide de tipletirmelere bavurulur. Ama adalarla ilikinin mmeyyiz vasf tipletirmelere bavurmakken, dierleri ile ilikilerde baka deikenler devreye girer (Schutz, 1976: 45-6). rnein, yz yze ilikide de teki tipletirici emalar aracl ile kavranr. Ama dolayl ilikilerle karlatrldnda, dorudan/yz yze ilikilerde tekinin mdahelelerine kar sz konusu emalar daha krlgandr (Berger ve Luckmann, 2008: 46).

280 tekini bir ideal tip olarak deneyimlemeyi mmkn klan tipletirme emalar yasa, kural, gelenek, vb. tarafndan kurumsallatrlr (Schutz, 1976: 54).31 Bu kurumsallam teki imgesinin vastas ile adalar tipletirilerek deneyimlenir. Schutzun son iliki kategorisi selefler ve haleflerle kurulan ilikilerde temellenir. Seleflerle kurulan sosyal iliki Benden nceki sosyal deneyime, birikmi bilgi stoklarna ve sz konusu deneyim ve stoklarn Bene baz araclarla anne-baba, retmenler vb.- aktarlmasna dayaldr. Daha nceden deneyimlenmi sosyal gerekliklerin anmsanma gerekesi imdi ve buradaki sorunlar ve ilgiler/karlar tarafndan koullanr (Schutz, 1976: 57). imdi ve buradaki bir soruna zm bulmak adna gemi anmsanr ya da mevcut ilgilerin/karlarn realize edilmesi gemiteki deneyimlerin altnda gerekleir. Ben, gemile kendi yaam dngs iindeki dorudan ya da dolayl- gndelik hayat deneyimleri ile olduu kadar baz gemiten devralnan miraslarla kitaplar, mimari eserler, sanat eserleri, vb.- da temas kurar ve sosyal bir iletiim gerekletirir. Kuaklar arasndaki miras paylamnda dilin zel ilevini de anmsamak gerekir. Zira, dil, muazzam saydaki anlamlar ve tecrbeler ynnn nesnel deposu olmaya muktedirdir ve bunlar zaman ierisinde ylece koruyup gelecek kuaklara aktarabilir (Berger ve Luckmann, 2008: 56). Dil bata olmak zere seleflerden devralnan mirasn aktarlmas suretiyle haleflerle de sosyal iletiim kurulmu olur. 4.2.3. Hayat-dnyas, letiim ve Kimlik Husserl ve Schutzun teorilerinde tezahr ettikleri biimleri ile burada ele alnan temel kavramlarn hayat-dnyas, znellik, zneleraraslk, tipletirme, olduu-gibi-kabul-edilmi lik, konumlanma, karlkl-yanstma, oklu gereklikler, iletiim, empati, ynelimsellik, e-sunum, eletirme, bilgi-stoklar, ilikilenme yaplar, alma, temalatrma, ainalk, Sen-ilikisi, Onlar-ilikisi, selefler ve halefler, vb.- kimliin neliine ve nasl in edildiine dair bir sorunsallatrma iinde arlkl olarak yer almalar kanlmaz bir ihtiyatr. Sz konusu dnsel
31

Schutz burada bir kez daha makro-sosyolojinin alanna girmi olur. tekinin dolayl olarak deneyimlenen, hayat-dnyasnn gndeliklii iinde aina olunmayan- Bendeki imgesinin Bene sunuluunun yasalar ve gelenek tarafndan dolaymlandn sylemekle pek ok sosyolojik, kltrel ve politik karma kap aralar.

281 mirasn temel kavramlarnn her halkrda analize dhil edilme zorunluluu kendisini apak bir gereklik olarak dayatr. Gndelik hayat dnyas iinde eyleri ve insanlar deneyimlerken

benzerliklerden yola karz. nsanlar arasndaki benzerlikleri tehis etmeye alarak onlarla iletiim kurar ve tipletiririz. Ortak zelliklere ortak bir gemie, tarihe, dile, cinsiyete, kltre, etnisiteye- sahip olanlar belli bir tipletirmenin ortak ats altnda yer alrlar. Bu trden tipletirmelerin bireysel/kolektif ve yerel olana zglne zaman iinde deiebilir olmasn da eklemek gerekir. Kimlik de bahsedilen anlamda benzer zellikleri olan insanlarn kolektifliini simgeleyen bir kavram deil midir? Birey asndan dndmzde ise, kimlik, benzer olanlarla paylalan gndelik deneyim iinde benzer olanlarn mirasnn deneyim ve bilgi stoklar- olduu-gibikabul edilmiliinde kkenlenir. Kimliimiz, Schutzdan hareketle sylemek gerekirse, tipikletirdiklerimizin tipik bir temsilidir; hayat-dnyas iinde iletiim kurduumuz tipik tekindeki karlmzn bize yansmasdr -tpk, tekinin kimliinin de Benin aynasndan ona yansyor olmas gibi. Schutzun tipik ya da benzer olana yapt vurguda yabanc ya da atipik olan tmyle darda m braklmaktadr? Bir baka biimde sormak gerekirse, kimliin inn sadece benzer/tipik olanla kurulan iletiimlerin ekseninde mi ele almak gerekir? Tipik olann tipiklii sadece Bene benziyor olmas ile ilgili deildir. Hayatdnyasnn oklu gereklii iinde srad/tekinsiz/atipik ya da benzemeyen/yabanc da bir atipik tip olarak mukimdir. Srubar (2005) ve Meisenhelderin (1979) Schutza ynelik eletirilerini dikkate alarak sylemek gerekirse, atipik olan tipikletirmeye ynelik btn giriimler sonusuz kalmaya mahkmdur.32 Fakat, Srubar ve Meisenhelderin eletirilerindeki haklla ramen, nemli bir ayrmn hlen akla

Sosyal yapnn ve onun elerinin kolektivitenin yeleri iin ifade ettii anlamn soruturma/sorgulama/tahkikat srecinin sonucunda yabanc iin de ortak bir anlam hline gelii Giesene gre muhaldir. Sz konusu anlama ya sahipsinizdir ya da deilsinizdir, ona dsal bir eriim muhal olarak kalmaya devam eder. Dardakilere ynelik her trl eitim ve retim abas baarszlkla sonulanmaya yazgldr, zira, onlar basite doal bir anlama yetisinden yoksundurlar. lksel zellikleri in etmenin partikler modu onlar her trl kopyalama teebbsn engeller (Giesen, 1998: 28). rnein ayet burjuvazinin aristokratik hayat tarzn taklit etme teebbsleri baarl olmu olsayd, asla sathi gsterilerini gizlemek zorunda kalmazlard.

32

282 kavuturulmadan kaldn vurgulamak gerekir. Atipik olan tipikletirmekle, atipik olan bir tip olarak deneyimlemek farkl eylerdir. Eer Schutzun niyeti atipik olan tipletirmek, onu tipikliin iinde massetmekse, Srubar ve Meisenhelderin eletirilerindeki hakll teslim etmek gerekir. Ama eer Schutzun amac atipik olan bir tip olarak deneyimlediimizi vurgulamaksa, hayat-dnyas iinde atipik olana bakn eletirirken, ykadmz bebei kirli suyla birlikte atm olmaz myz? Bu kritik soruya Schutzun toplu eserlerinde yer alan The Stranger [Yabanc] adl makaledeki dncelerinden hareketle bir cevap bulmaya alabiliriz. Schutz (1976), ad geen makalede byk bir ksm yukarda ele alnan grlerinin genel erevesi iinde kalmaya devam ederek bir yabancnn temas kurduu yabancs olduu grup tarafndan kabul edilmek ve hogrlmek iin srekli mcadele eden bir yetikin bireyin- farkl bir sosyal-kltrel uzama girme deneyimini sorunsallatryor. Mesel, kendi iine kapal bir gruba girmek iin bavurmak, bir damat adaynn mstakbel einin ailesi arasnda kabul edilmesi, bir iftinin olunun koleje girmesi, btn mrn kentte geirmi bir kiinin krda yaamaya balamas, vb. gibi durumlarda karlalmas muhtemel sorunlar ele alyor. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, sosyal-kltrel-tarih bir ortakl paylaan, ilikilenme yaplar birbirine benzeyen, gelenek/grenek/ahlak kurallar vb. esasnda ortaklaan bir kolektivitenin iine bir nedenle mesel g- girmek zorunda kalan bir yabancnn deneyimlerini ele alyor. Bahsedilen anlamda, kolektivitenin yeleri iin gndelik deneyimde onlara nceden-sunulu gereklikler olduu-gibi-kabul-edilmi birer deneyim ve yorum emasdr. Hayatn olaanl iinde kendilerine sunulu bilgi stoklar ile gndelik hayattaki sorunlarn kolaylkla zmeleri ve tasarladklar amalarna ulamalar beklenir. Ta ki tersi bir durum ortaya kana dein. Oysa, yabanc iin btn bu olduu-gibi-kabul-edilmi eyler ayn anlama gelmez. Onun olduu-gibi-kabulettikleri farkl eylerdir. Ona sunulu reeteler farkl bir sosyallikte kkenlenir. Bu yzden yabancs olduu topluluk iinde btn btnleme giri imlerine ramen bir yar-anonim, yar-yakn ve yar-tipik dnya iinde kalma ihtimali yksektir (Schutz, 1976: 103). Bir marjinal adamn, kendisine pheyle yaklalan olarak kalmaktan

283 kurtulmas hi de kolay deildir. nk, iine girmeye alt topluluk ile ortak bir gemie sahip deildir; sz konusu topluluun yelerince paylalan ortak anlam dnyasna nfuz etmesi ne kadar istese de olduka zordur.33 Hep bir yabanc olarak gndelik hayat dnyas iinde kalma ihtimali yksek yabanc iin iine girdii yap koruyucu snak deil, kendini sahip olduklaryla birlikte- kaybettii bir labirenttir. Yabancnn yeni girdii kolektiviteyle btnleebilmesi sz konusu kolektivitenin kltrel yaps iinde aralksz devam eden bir soruturma/sorgulama/tahkikat srecine iaret eder. ayet bu sre baar ile tamamlanrsa sz konusu sosyal yap ve onun eleri kolektivitenin yeleri iin ne anlam ifade ediyorsa sorgulanamaz bir hayat biimi, snak, korunma- yeni gelen iin de ayn anlam ifade etmeye balar. Artk o bir yabanc deildir (Schutz, 1976: 105). Schutzun Yabancdaki dnceleri ak bir biimde Srubar ve

Meisenhelder hakl karyor. Schutzda, ya gzlemci (yabanc) ile gzlenen (benzer/tipik olan) birbirine yabanc kalmaya devam ederler, ya da yabanc/atipik olan tipikliin iinde asimile edilir massedilir. Bunun anlam udur: Schutzun teorisinde tekinin (yabanc) mecudiyeti kabul edilse de, ona herhangi bir eriim mmkn klnmaz (Welz, 2000: 9).34 Oysa, hayat-dnyas, benzeri/aina olan/tipii olduu kadar farkly/yabancy/atipii de ierir. Bu al mann genel gidiatna uygun bir biimde ifade etmek gerekirse, kimlikte aynlk/benzerlik kadar farkllk/ayrm da temsil edilir. Benzer ve farkl olan arasndaki ilikinin diyalekti i kimliin inn temellendirir. Son bir noktann daha altn izerek bitirelim. Kimlik, sadece imdi ve buradaki iletiimlerin bir rn deildir. Onun in nda imdi ve burada kurduumuz dorudan iletiimler kadar, ayn zaman diliminde yayor olsak da ortak bir mekn paylamadmz/dorudan deneyimlemediimiz adalarmzla ve ne zaman ne de meknda dorudan deneyimlediimiz seleflerimizle ve haleflerimizle kurduumuz
Zordur, nk, [h]erkesin bildii gibi, bir yerlinin lkesinin dnsel alkanlklarna uymak iin hibir zel aba harcamas gerekmez. Halbuki, bir yabanc, yalnzca karmak meseleleri deil, ayn zamanda gndelik yaamn her nnda sylenen ve yaplan binlerce vr zvr da aklamak ve anlamak iin kendini heba eder (Robertden akt. Bauman, 2003: 154). 34 Bylece, Schutz, Husserlin fenomenolojisindeki ben-merkezci [znellik] perspektife sahip karken, Ben ve Sen [teki] arasnda radikal bir blnme/yarlma tesis etmi olur (Welz, 2000: 9).
33

284 iletiimler de belirleyici faktrler olarak yer alr. Hayat-dnyasnn iinde vukua gelen gndelik deneyimler, imdi ve burada olan kadar, imdi ve burada olmayanla da ilikilidir. Gemi le olduu kadar gelecekle de ilikilidir. Yakn evredekilerle olduu kadar adalarmz, seleflerimiz ve haleflerimizle de ilikilidir. Bu durumda, her ne kadar her birimizin kimliklerimizin/benliklerimizin/ki iliklerimizin- bir iklimin, bir devrin ve de bir muhitin rnleri olduumuz kuku gtrmez bir gereklik olsa da, her bir birin sadece imdiki iklim, devir ya da muhitle deil, gemiteki ve gelecekteki iklim, devir ya da muhitle de rabtal olduunu ve birin aynla olduu kadar ayrla/oullua iaret ettiini syleyebiliriz. Bunun bu alma asndan anlam udur: batan beri kimliin ilikilerin bir rn olduu tezini temellendirmeye altmz dnlrse, Schutzun teorik miras bir sramaya karlk gelir -tabii ki kimlii sadece benzerlikle/aynlkla ilikilendirmenin kabul edilemezlii biimindeki bir ihtirazi kayt derek.

285

III. HABERMAS, HAYAT-DNYASI VE BEN-KML Kimlii sadece hayat-dnyasndaki zneleraras deneyimlerin bir rn olarak grmek, sosyal gerekliin makro boyutlarnn ihmline yol aar. Her ne kadar hayat-dnyasnda bakalaryla kurulan ilikilerin sadece imdi ve burada olanlarla snrl tutulamayaca varsaym Schutzun nemli katklaryla- ne srlm olsa da, makro gerekliin kimliin inndaki rolne dair derinletirilmi bir analiz ihtiyac henz karlanm deildir. Sosyal gerekliin sadece mikro boyutlaryla iliki kuran bir kimlik analizi, makro boyutlarn kimliin inndaki roln grmezden gelmeye yazgldr. Hayat-dnyasn ya da gndelik hayattaki olaan ilikileri kimliin analizinde merkez uraklar olarak benimseyen btn yaklamlarn kanlmaz bir biimde iine dtkleri elikiden kmak ancak gerekliin makro perspektifleri ile temas kurmakla mmkndr. Kimlik, benlik ya da kiilikin ne olduunu/nasl in edildiini anlamak iin, bireyi sadece anlaml tekilerle evrili dnyas balamnda ele almak yeterli deildir. Daha geni sosyal yaplar ve tarih sreler de bireyin kimlii, benlii ya da kiilii zerinde belirleyicidir. Birey dnyaya frlatld anda kimliinin baz unsurlar ona verilidir ve sz konusu unsurlara dair herhangi bir seim yapma ans yoktur. Mesel, beyaz, erkek veya taradan g etmi bir alt-snf aileye mensup olmak ve Kurtulu Sava, kinci Dnya Sava, Souk Sava, vb. makro tarih sreler bireyin kimlii zerinde ona bir seim ans brakmakszn belirleyicidir (Craib, 1998: 28). Ancak byle diye, burada, sosyal gereklii sadece makro lee sabitlemek neriliyor deildir. Sosyal gereklii makro lee sabitlemek kimliin inndaki mikro lekle zde yaratc etkinliki tmyle grmezden gelme elikisine dmekten kurtulamaz. O hlde, batan beri iddia edildii zere, Habermasn yapmaya alt gibi, makro ve mikro lekleri bir arada, aralarndaki iliki esas olmak zere ele almak gerekir. Sembolik etkileimcilik (Mead ve Goffman), fenomenoloji (Husserl) ve fenomenolojik sosyoloji (Schutz) yaklamlarndaki ortak eliki sosyal gerekliin

286 makro perspektiflerini benlik/kimlik analizlerinde yeterince dikkate almamakta temellenir. Sz konusu teorilerde sosyal yap ile gndelik hayat dnyas yeterince btnletirilmeden ele alnr (Jenkins, 2008: 90). Mesel, fenomenolojik sosyoloji, Bourdieuya gre, sosyal yaplar, bireysel snflandrma edim ve stratejilerinin basite bir araya gelmesinin rn addetmekle, bu strateji ile edimlerin ve bu stratejilerin srdrd ya da kar koyduu nesnel oluumlarn kalcln, gerekliin sosyal retiminin niin ve hangi ilkeye gre gerekletirildiini aklayamaz: Baz mekanist eylem grlerine karn, sosyal gereklii, sosyal eyleyicilerin bireysel ama ayn zamanda kolektif olarak in ettiini hatrlamak doru olsa da, baz etkileimcilerin ve etnometodologlarn dt tuzaa dmemek, yani bu in almas srasnda ortaya attklar kategorileri kendilerinin in etmediklerini unutmamak gerekir (Bourdieudan akt. Wacquant, 2003: 19-20). Habermas, gelitirdii iletiim esasl modelle sz konusu elikiyi amak adna hayatdnyasn sistem-dnyasndan (iktisad ve idar alt-sistemler) farkl bir kategori olarak ele alr. Sosyal gereklik ne sadece hayat-dnyasndan ne de sistemden ibarettir.35 Toplumun kuruluunu/btnlemesini ve kimliin inn sadece hayatdnyas ya da sisteme indirgeyen teorik abalar tablonun btn ile deil sadece bir ksm ile ilgilidir. Bu ikisi arasndaki gerilimli ili kinin analizi, kimliin inna dair yetkin bir teoriletirmeyi mmkn klar. 4.3.1. Hayat-dnyas ve Modernliin mknlar Habermasn hayat-dnyasn kavramsallatrma

giri imindeki

vurgu

znellii esas alan bilin felsefeleri ile karlatrldnda temel bir noktada krlmaya urar: vurgu zneden znelerarasla36 ve bilinten dile kayar. Btn felsefe gelenei iinde (Descartesdan Husserl ve Schutza, Feuerbachtan Adornoya) iki ben modeli sunulur. Biri dnen, bilen bendir (bir nesne zerinde dnen yalnz ben); dieri doay dntrp ele geiren bendir (dnyay ekillendiren eyleyen ben). zneleraraslk ve benler arasndaki iliki Hegelden bu yana bilin merkezli olarak anlalmaya al lrken, kullanmdaki dil hep analizin
35

Kimlik esasnda sylemek gerekirse, kimliklerimiz ne sadece hayat-dnyasndaki etkileimlerin ne de yasa, okul, kilise, i ve dier benzeri kurumlarn belirleyiciliinin rn deildir (Appiah, 2006: 19). 36 Habermasn k noktas dorudan zneleraraslktr. zneleraraslk znellii nceler.

287 dnda kalr (Benhabib, 2005: 308). Dili analizin dnda tutan herhangi bir yaklamn, Habermasa gre sosyal etkileimin btnln yakalayabilmesi mmkn deildir. Dolaysyla, ne etkileimi bilinler-aras bir forma indirgeyen kta felsefesi, ne de analitik felsefede hkm sren teki zihinler tartmas (Benhabib, 2005: 308) sosyal etkileimi btnl iinde kavrayabilir. nk, her iki yaklam da, benim zihnimden senin zihnine, benim bilincimden senin bilincine dorultusundan yola kar (Benhabib, 2005: 308). Bunun anlam udur: bilin felsefeleri teki ile karlkl anlamada, zora dayanmayan bir konsenssde ya da dayan mada temellenen bir etkileim modelindense, benin kendi pratik karlar iin kendini korumaya almasnda temellenen arasal rasyonellik kavramyla i gren bir etkileim modeli gelitirmektedirler (Best ve Kellner, 1998: 286-7). Arasal rasyonellik kavramyla i gren bilin felsefeleri, Habermasa gre, sosyallemeyi bireyselleme zerine kurmakla at arabaya ters balamaktadrlar. Oysa, bireyselleme sosyalleme koullar altnda ortaya kar.37 Yani, nce zneler ya da bireyler olarak gelmeyiz dnyaya, znelliimizi/bireyselliimizi teki benlerle kurduumuz etkileimlere, bir kolektiviteye aidiyete borluyuzdur. Bilin felsefelerinin arasal-rasyonel eylemde temellenen iletiim

modellerinin karsna Habermas karlkl anlamada, zora dayanmayan bir konsenssde ya da dayanmada temellenen alternatif bir iletiim modeli nerir: iletiimsel eylem.38 letiimsel eylemlerde taraflar birincil olarak kendi baarlarna
Bu dnceyi, Habermas, aslen Durkheim ve Meade borludur. Arasal ve iletiimsel eylem arasndaki ayrm belirginletirmek adna baz zelliklerinden bahsedebiliriz. Habermasa gre, arasal eylem iin eylem-ynlendirici kurallar, teknik kurallardr, tanm-lama dzeyi, balamdan bamsz bir dildir; tanmlama tr, durumsal ndeyileme ve buyruklardr; arasal eylemin edinil-me mekanizmas, renme becerileri ve nitelikleridir. Arasal eylemde yerine getirilen ilev, (ara-ama ilikilerinde tanmlanan hedefe varma anlamnda) sorun zmedir. Eylemin deerlendirilmesi gerekte baarl olup olmamasna baldr. Bu eylem trndeki rasyonalizasyon retim glerinin bymesi ve teknik denetim gcnn yaylmas olarak sonulanr (akt. idem, 1997a: 98). Buna karlk, [i]letiimsel eylem iin eylem ynlendirici kurallar, sosyal normlardr; tanmlama dzeyi, zneleraras bir ekilde paylalan sradan dildir; tanmlama tr, davranlar hakkndaki karlkl beklentilerdir. Etkileimin kazanlma mekanizmalar rol iselletirimleridir. letiimsel eylemin ilevi, kurumlarn srdrlmesidir. Bu eylem trnn baarl olup olmadn anlamak iin kullanlan lt, niyetlenilen eyin iletilip iletilmemesinde yatmaktadr. Etkileimin rasyonalizasyon boyutu, zgrleim, bireyleim ve baskdan kurtulmu iletiimin yaylmasdr (aktaran idem, 1997a: 101).
38 37

288 ynlenmemitir; eylem planlarn ortak durum temelinde birlikte kararlatrabilmeleri kouluyla, kendi bireysel hedeflerini izlerler (Habermas, 1996: 305). Ortak durum tanmlarnn kararlatrlabilmesi iletiimsel eylem iinde yorumlama etkinliinin nemli bir bileen olarak ierildiini gsterir. Yorumlama, yani gr birliine yakn duran durum tanmlarnn karlkl tartlmas ile iletiimin taraflar anlamaya ynelik tavr alrlar. Anlama, dil ve eylem yetisi olan zneler arasnda bir gr birliine ulama srecidir. Karlkl ikna ile bir gr birliine ulamann ifadesi olarak anlama, dsal bir dayatmann ya da iddete dayal bir uygulamann rn deildir; ortak kanlara dayaldr (Habermas, 1996: 305-306); onun iin tek belirleyici g iyi bir tartma otoritesidir; ki bu insanlarn kendi aralarndaki konumalarna mndemi telostur (Finn, 1996: 4). Hayat-dnyasnda bireylerin ynelimi, o hlde, Habermas iin, ncelikle anlamaya, konsensse, uzlaya dnktr.39 Anlamaya ynelik tavrla bir gr birliine ulamakta rza esastr. ki znenin birbirleriyle anlamasnn ne demek olduunu konuma modeline gnderme yaparak zmleyebiliriz. Anlama insan diline telos olarak mndemitir. Anlama insan diline telos olarak mndemitir demek, dille anlama arasnda bir ama-ara ilikisi olduu anlamna gelmez, aksine dille anlama arasnda bylesi bir iliki yoktur. Buna karn, anlama kavramn aklamak iin tmceleri iletiimsel bir niyetle kullanmann ne olduunu gstermek gerekir. Bu nedenle iletiimin taraflarnn tavrn model alarak anlamaya ynelik tavrn pragmatik vasflarn zmlemek gerekir; bu modele gre en basit durumda taraflardan biri bir sz edimini gerekletirir ve dieri de buna evet ya da hayr biiminde bir tavr alr
39

Daha ok fark, ayrm, tekilik, homojenletirici normallemenin riskleri gibi kavramlarn ifade ettikleri anlamlar merkeze alanlar rnein postmodernistler- Habermasn iletiimsel rasyonalizasyonunun zorunlu consensualitysini [haz ve mutluluk iin etkin bir ibirlii iinde olma] ve biimsel evrenselletirici gdlerini endie verici bulurlar. Bu noktada, postmodernistlerin esas derdi, iletiimlerimizin amac olarak ngrlen aklc uzlaya dnk srarl aba srecinin gerek farkllklarn stn rtebilecei, onlara gereken nemin verilmemesi ile sonulanabilecei endiesinde temellenir (Coles, 1997: 25). rnein, Lyotard, Habermasn iletiimsel eylem zerinden bir uzlaya varma dncesinin aznlkta olanlarn, marjinallerin totalize edilmesine yol aabileceini, dolaysyla iletiimsel eylemin nihai amacnn zorunlu olarak bir uzlaya erimek olmamas gerektii dncesindedir. Farkl olan dlanabilir ve bastrlabilir; eer nihai ama uzla ise (Sitton, 2003). Habermas, bahsi geen endielerin meseleyi arptan niteliine dikkat ekerek yle diyor; hibir ey beni thmet altnda kalmaktan daha ok kayglandrmaz. letiimsel eylem teorisi, aklc bir topik toplumu teklif eder, en azndan nerir. Benim ilgim bir ideal olarak tmyle opak/effaf bir topluma ynelik deil (akt. Coles, 1997: 25).

289 (Habermas, 1996: 307). Yani, taraflardan biri konuma nnda sz ediminde40 bulunduunda dierinin evet ya da hayr biiminde tavr almas ile taraflar arasnda anlamann salanabilmesi iin kap aralanm olur. Dolaysyla, konuma nnda ama, ne sadece nesne durumlarn dile getirmek ne de dinleyici de bir etki uyandrmaktr; bir eyler syleyerek edimde bulunmak, yani anlamaktr. Habermasa gre, konumann taraflarnn anlaabilmesi, yani edimszsel edimlerin baarl olabilmesi, olsa olsa, konumann/iletiimin taraflarnn ait olduklar ve onlarn anlama srecinin arka plann oluturan yaama evreni [hayat-dnyas -m.a.] iinde ortaya kar (Habermas, 1996: 312). Hayat-dnyas anlama srelerinin bir balla/korelatdr. letiimsel eylemde bulunan zneler, her zaman bir yaamaevreninin [hayat-dnyasnn m.a.] ufkunda anlarlar (Habermas, 1996: 95-6). Hayat-dnyasnn ufkunda anlamak ifadesini yle aabiliriz: Hayat-dnyas anlamaya ulama sreci iinde sadece bir balam deildir; ayn zamanda ona kaynak temin edendir. yle ki, ortak hayat-dnyas olduu-gibi-kabul-edilmi verili kltrel bilgi stounu anlama srecine sunar. Bu sayede yorumlayc abalarnda kullanacaklar zerinde uzlalm yorumlama modelleri katlmclara sunulmu olur (Habermas, 1990: 135). Hayat-dnyas iinde birbirleri ile iletiim kuran taraflarn her birinin sz eylemleriyle edimszsel hedefler ve yalnzca bu tr hedefler gtt, dil yoluyla salanan etkileimleri, Habermas, iletiimsel eylem olarak adlandrrken; taraflardan en az birinin, sz eylemleriyle bir dinleyende etkiszsel etkilere yol amak istedii etkileimleri ise stratejik eylem olarak adlandryor (1996: 313). letiimsel eylem gibi zne ynelimli olsa da; stratejik eylemin amac, karlkl anlaya ulamak olmayp, tekilerin sadece bizim ama ve hedeflerimizi gerekletirmek zere eylemesini ya da konumasn salamaktr (Benhabib, 2005: 185). Burada bizim iin nemli olan hayat-dnyas ile iletiimsel eylem arasnda

Habermas, burada Austinin edimler arasnda yapt ayrmdan istifade ederek anlamay zmlemeye alyor. Edimler, Austinde dzszsel, edimszsel ve etkiszsel olarak e ayrlr. Edimszsel edimlerde, konumac, nesne durumlarn dile getirmekte, bir eyler sylemektedir. Edimszsel edimlerde ise, konumac, bir eyler syleyerek bir eylemi gerekletirmi olur. Edimszsel rolde, bir vaat, buyruk, itiraf vs. olarak kullanlan bir tmcenin kipi ortaya konur. Etkiszsel edimde ise, konumac, dinleyicide bir etki uyandrmak istemektedir. Konumac, bir sz edimi gerekletirmekle, dnyadaki bir eye etkide bulunmu olur (Habermas, 1996: 308). Demek ki Austinin sayd edim, u deyimlerle de karakterize edilebilir: Bir eyler sylemek; bir eyler sylemi olmakla eylemde bulunmak; bir eyler sylemi olmakla eylemde bulunmak yoluyla bir eye etki etmek (Habermas, 1996: 308).

40

290 kurulan iliki ve hayat-dnyasnn anlamaya ynelik eylemin art alann tekil ediidir. letiimsel eylem ve hayat-dnyas arasndaki iliki esasnda yrtlen bir analiz, Benhabibe gre, Hegel, Marx ve Habermas ncesi eletirel teorisyenlerin eylem modellerinin eksikliini grmemizi salar. yle ki, ilkin, al ma ve kendini gerekletirme modeli hayat-dnyasnn ne kan zelliklerden birini ihml etmektedir: insan eyleminin dille dolanmlan. Sz konusu modellerde insan eyleminin dille dolanmlan grmezden gelinir. Oysa, [i]nsan eylemi, yaptklarnn ieriini ve ilgili niyetini dilsel terimlerle formle eden hem aktr, hem de tekiler iin dille dolaymlanr (Benhabib, 2005: 309). Bu yzden, iletiimsel eylem modelinde, sosyal eylemin dilsel bir iletiim ihtiyac ve yorumsal belirlenmi li i esastr. Bahsedilen modellerdeki bir baka eksiklik oulluun hafife alnmasnda aa kar. Hegel, Marx ve Habermas ncesi eletirel teorisyenlerde oulluun zeri bir Tin, tarih zne vb. adna rtlr. Bu, oulluun tmyle reddedilmesinden kaynaklanmaz; ounluk sadece bir zneye ve onun btnlk talebine kurban edilir; zneleraraslk znelerstle dntrlr.41 Buna karlk, iletiimsel eylem modeli insani oullua hakkn teslim eder; zira, iletiim,
oulluun iinde amland mecradr. Konuurken ve eylerken kim olduumuzu ve tekilerden farkmz ortaya koyarz. Eylemlerimizin ifadelerimiz, ifadelerimizin de eylemlerimizin altnda yorumlan ve sorulduunda bunlar aklama yetimiz tekilerle aramzdaki ayrm kurar. Hlbuki, alma eylemi modelinde bu oulluk tecrbesi sadece eylem balam suretiyle deerlendirilir, iletiimsel eylem tecrbesinde ise bu tecrbe ta bandan eylemin kurucudur (Benhabib, 2005: 310).

zetleyerek sylemek gerekirse, Hegel, Marx ve Habermas ncesi eletirel teorisyenlerin hayat-dnyasnda eylemin dille dolanmlann ve oulluu -bir Tin, tarih zne vb. adna- grmezden gelmeleri, Habermas iin kabul edilebilir deildir.

Wittgenstein, Hegelin kendisine sanki hep farkl gzken eylerin aslnda ayn olduunu sylemek istermi gibi geldiini sylerken, Hegelde oulluun stnn rtldn vurgulamaktadr. Oysa, kendisi, ayn grnen eylerin aslnda farkl olduunu gstermekle (Eagleton, 1990: 19) hayata mndemi oulluu gzler nne sermeye alr.

41

291 Gelitirdii iletiimsel eylem modeli ile eylemin dille dolanmlann ve hayatdnyasnn oulluunu ne karr. Hayat-dnyasnn buraya kadar iki zellii vurgulanm oldu: hayatdnyasnda vukua gelen eylemler dille dolaymlanrlar ve hayat-dnyasnda oulluk esastr. Habermasn hayat-dnyasna ykledii anlamlardan bir bakasn daha aa karmak iin emek ve etkileim arasnda kurduu ilikiye bakmak gerekir. nce iki kavramn ayr ayr neye tekabl ettiine bakalm. Emein bir nesneler alan zerindeki arasal kontrol ilikisini ierdii yerde, etkileim znelerarasndaki iletiim veya karlkl anlama esasnda tanmlanr. Ayrca, emei, doa bilimi, teknoloji ve brokrasinin alanna dhil etmek gerektii yerde; etkileim deer ve normlarn sahasn tekil eder (West, 2005: 120). zcesi, birinde arasallk esasken, dierinde iletiim esastr. Aralarndaki farkllklar dikkate alarak sylemek gerekirse, Habermas iin, etkileimin emee dayandrlmas veya emein etkileimden tretilmesi mmkn deildir (Habermas, 2004: 24). Oysa, Marx, etkileimi emek balamna, iletiimsel eylemi arasal eyleme indirger. Sz konusu arasal eylem, Marxda btn kategorilerin ortaya konmas iin paradigma olur; her ey retimin zdeviniminde zlr (Habermas, 2004: 31). Emein (arasal eylem) etkileime (iletiimsel eylem) indirgenmesi, arasal olarak kullanlabilen ya da teknik bilgiye maddi dnyay kontrol etmek iin kullandmz trden bilgiye- doa bilimleri kadar sosyal bilimlere de zg bir ey olarak bakld anlamna (Giddens, 2000a: 256) gelir. Bylece btn sosyal meseleler teknik bir mesele olarak grlmeye balanm olur; ki bu insan aklnn yeteneklerinin teknik bir akla saplanp kalmakla tketilmesi ile e-deerlidir. (Giddens, 2000a: 256). Marxn iletiimsel eylemi arasal eyleme indirgemesi kapitalizmin ileyi inde aa kan baz gereklikler araclyla yanllanabilir. yle ki, bugn emek artan bir biimde rasyonellemitir. Makinalama ve retici glerin tekni i ilerleyen seviyelerde kullanm belirgin bir refah beraberinde getirmitir. Amarasyonel eylem bir ideal olarak alk ve eziyetten kurtuluu ne karabilir. Bunu

292 salayacana bizi inandrabilir. Oysa, alktan ve eziyetten kurtulu, zorunlu olarak klelikten ve aalanmadan kurtulu anlamna gelmez; zira, emek ve etkileim arasnda kendiliinden gelien bir ilikiden sz edilemez. Ama, yine de, iki moment arasnda bir iliki kurulabilir. yle ki, tinin olduu gibi insan trnn de oluum sreci emek ve etkileim arasndaki o ilikiye baldr her ne kadar Marx bu hususta bir ey sylemese de (Habermas, 2004: 32). Emek ve etkileim hayatn temel artlarnn, insan trnn kendini korumasnn (varkalmas) ve kendini kurmasnn sre esasl ifadesidir. Habermasa gre, insan trnn kendini korumas ve kurmas srelerinin artlar biyolojik kavramlarla kategorize edilemeyecek ekilde emek ve etkileim araclyla kltrel olarak belirlenir (idem, 1997a: 70).42 nsann sosyal oluumunu (ya da toplumun kuruluunu) ve bireyin sosyal geliimini (ya da kimliin inn) zmleyebilmek iin, insann kendini korumasnn ve kurmasnn sresel ifadesi olan emei (arasal eylem) ve etkileimi (iletiimsel eylem) birini dierine indirgemeksizin- bir arada ele almak gerekir. Sosyal gereklie bir btn hlinde ne sadece emek (arasal eylem) ynelimli ne de sadece etkileim (iletiimsel eylem) ynelimli olarak vakf olamayz. 43 nk sosyal gereklik arasal eylemle ilikilendirilen sistemden ibaret olmad gibi, iletiimsel eylemle ilikilendirilen hayat-dnyasndan da ibaret deildir.
Perry Anderson Tarihsel Materyalizmin zindede, Habermasn emek ve etkileim arasnda iliki kurma ihtiyacndan hareketle Marxa ynelik eletirilerine bir kar eletiri gelitirir. Habermasn dnsel serveni, Andersona gre bir dizi sapmaya urar. lkin, sosyal etkileim nosyonu yerini iletiime brakr. Bunu iletiimin dille zdeletirilmesi izler. Sonrasnda ise dile emek zerinde mutlak bir ncelik tannr (Anderson, 2004: 75-6). Habermas, ayr fakat eit eylem trleri arasnda ayrm yapmakla balad servenini dile emek karsnda ncelik tanmakla sonlandrr. Bunun anlam udur: Habermas da bir eylem trn dieri karsnda ayrcalkl klmaktan kaamaz. Ayrca, Anderson, Habermasn serveninin bir tr kadercilikle sonulandn iddia eder: []letiimsel renme sreci, bir kez tarihsel geliimin nedensel nceliiyle uyumlu klndnda ve insan zihninde moral byme iin doal olarak bulunan bir potansiyel zerinde kurulduunda, teorinin selim bir kadercilie (providentialism) doru dnmesi yolunda kendinde kurulu (built-in) bir eilim vardr. Habermasn evrensel pragmatiinin anlam budur (Anderson, 2004: 78). Andersonun Habermasa ynelik eletirisinin bir benzeri Giddens tarafndan dile getirilir. Giddensa gre, Habermas etkileimin emee indirgenemezliini vurgularken, kendisini de etkileim kavram iinde l bir indirgeme yapmaktadr: Birincisi, etkileimi eylemle edeer ya da ona indirgenebilir olarak grmek yanltr. kincisi, eylemi iletiimsel eylemle edeer ya da ona indirgenebilir olarak grmek yanltr. ncs, iletiimsel eylemin salt normlar dzeyinde incelenebileceini sanmak yanltr (Giddens, 2000a: 262-3). 43 Habermasn emek ve iletiim arasndaki ayrmnn bir benzeri Arendtde emek, i ve eylem arasnda yaplr. Arendtin viva activa kavramsallatrmasn kullanarak ifade etmek gerekirse; emek, i ve eylemden herhangi biri tek bana sosyal gereklii temsil etme yetkisine haiz deildir. Bunlardan her biri, yeryzndeki hayatn insana iinde [o artla] verildii temel durumlardan birine karlk geldii iin aslidirler (Arendt, 1994: 36).
42

293

Gelinen noktada, Habermasn btn teorik servenine nfuz eden bir baka kavramsallatrma rasyonellik- araclyla, hayat-dnyasnn temel zelliklerine bir yenisini eklemek yerinde olur. Ratio/akl, tpk dil gibi Habermas iin sosyal bir vasat (ortam) ve kategoridir (idem, 1997a: 16). Sosyal bir vasat ve kategori olarak akl hayat-dnyasna ilitirebilmek iin ya da hayat-dnyasn rasyonel addedebilmek iin iletiimsel olarak ulalm bir anlama zerinden ynetilen etkileimlere izin vermesi gerekir (Habermas, 1996: 359). Yani, hayat-dnyasnda vukua gelen etkileimler ayet iletiimsel olarak ulalm bir anlama zerinden ynetiliyorlarsa, hayat-dnyasna rasyonellik atfetmek mmkn hle gelir. Bu tr bir rasyonellemede, normatif olarak atfedilmi uzlamadan iletiimsel olarak ulalm anlamaya doru bir gei (Dellalolu, 1998: 210) ierilir. Eylemlerin dille dolaymlanmas, oulluk, etkileim ve rasyonellik bir arada dnldklerinde kltrn, toplumun ve kiiliin yeniden retimi iin hayatdnyasnn bir vasat olarak belirdii varsaymn ne srebiliriz. letiimsel eylem kltrn olduu kadar toplumun ve kiiliklerin retim srecinin temel aracsdr. Elbette ayn zamanda kimliin de. Buna karlk, toplumun maddi yeniden retimini analiz edebilmek iin eylem teorisinden sistem teorisine, hayat-dnyasndan sistemdnyasna dnmek gerekecektir. Bu cmleden olmak zere, bir sistem olarak toplum ile hayat-dnyas olarak toplum arasnda yaplacak ayrm toplumun maddi yeniden retiminin koordinatlarn serimlemeyi mmkn hle getirecektir. Hayat-dnyasnn iletiimsel anlamaya art alan sunmas kouluyla sahip olabildii rasyonellik bir baka rasyonellik biimi ile gerilimli bir iliki iindedir; yle ki, dilin anlama srecindeki btn ilevlerinin iktisad ve idar alt-sistemler tarafndan stlenilmesi (para ve iktidarn dilin yerine geerek hayat-dnyasnda koordine edici merkez roln stlenmeleri) ile iki tr rasyonelleme arasnda gerilim ortaya kar.44 Bu gerilimin iki talihsiz sonucu vardr: zgrlk yitimi ve anlam
44

Bylesi bir gerilimle hayat-dnyas hem sistem-dnyasndan ayrm hem de iki dzeyli bir toplum kavram gelitirmek adna onunla btnlemitir. Toplum, bu iki farkl dnyadan mteekkil bir altsistemler toplamdr. Ne sadece birinden ne de dierinden ibaret deildir. Her biri kendine zg

294 yitimi (Love, 1997: 55). Hayat-dnyas bu gerilimli ilikide sistemin elerince iktisad ve idar alt-sistemler- nesneletirilir/eyle tirilir, smrgeletirilir ve hayatdnyas iinde mukim aktrler anlam yitimi ile kendilerine yabanclarlar. Habermas iin, bu gerilimli ilikiyi zmlemeden, yani hayat-dnyasnn sistemdnyas tarafndan biimlendirilmesini anlamadan hayat-dnyasnn karakterini zmlemek mmkn deildir (Dellalolu, 1998: 214).45

ilevlerini yerine getirmek suretiyle sosyal sreklilie katk salar. ktisadi ve idar alt-sistemler, toplumun maddi yeniden retimini, hayat-dnyas ise kltrel yeniden retimi destekler. ktisat iin para, ynetim/idare iin iktidar, hayat-dnyas iin ise iletiimsel eylem esastr (Sitton, 2003: 72). 45 Hayat-dnyasnn nesneletirilmesi/smrgeletirilmesi temas phesiz yeni deil. Husserl, Heidegger, Lukacs ve Habermas ncesi eletirel teorisyenlerde bu temann izini srebiliriz. Hatrlanaca zere, Husserl Crisisde, doann matematikletirilmesinden, doann teknik lme konu edilmesinden, doann teknik kontrol ve tahakkmnden, vb. hareketle naturalizm ve beeri bilimleri eletiriyordu. Benzer bir eletiri, Heideggerde bilim ve teknoloji analizlerinde dile gelir; yle ki, Heideggere gre, insan benlii ve kimlii ile ya da btn dier yklemleri ile teknolojinin nesne kld bir varlktr. Tm nesneleme bir hesabetmedir, bir ey zerinde hesap yapmak o eyi bir beklenti nesnesi olarak kurmaktr (Heidegger, 1998: 30). Bir baka yerde, O, benzer bir dnceyi yle dile getirir: [y]eni an zn ralayan [karakterize eden m.a] dnyann resme dnmesidir (Heidegger, 2001: 79). Dnyann resme dnmesi: insann doay ve insanlar nesneletirmesi, varln efendisi olmas ya da znelemesidir. nsan bir btn olarak, Heideggere gre, varolann efendisi olmak iin lmeye, uygulamaya balar (2001: 80). lme ve uygulama ile varolann efendisi olan zne-insan, kendisini de doa ile birlikte yok edie mahkm eder (Heidegger, 1994: 120); bir baka biimde ifade etmek gerekirse, insan tr, bamszlama sreci iinde, iinde ya ad dnyann yazgsn paylar. Doa zerinde egemenlik, insan zerindeki egemenlii getirir (Heidegger, 1994: 120). Husserl ve Heideggerde dile gelen bilim ve teknik eletirisi Horkheimer, Adorno ve Marcuse tarafndan da devam ettirilir. rnein, Horkheimera gre, [b]tn varlk alanlarnn bir aralar alanna dntrlmesi, bunlar kullanmas gereken znenin de yok oluuna yol aar. Modern sanayi toplumuna o nihilist grnm veren budur. zneyi ycelten znelleme, onu ayn zamanda yok olua da mahkm etmektedir (1994: 120). Eletirel Teoride, rasyonelletirme, nesneletirme, eyselletirme, planlama, uyarlanma zorunluluu, standartlatrma: szmona bireyselletirme, ynetim altna alnm dnya, tek boyutlu dnya, araf liste halinde dnme, vb. kavramlarn her biri esas itibariyle zdelie hapsedilen, yani tahakkme maruz kalan insann yeni gerekliinin sembolik ifadeleri olarak belirir. Sz konusu temann sklkla Eletirel Teorisyenlerce yinelendiini syleyebiliriz. rnein Aydnlanmann Diyalektiiinde Horkheimer ve Adorno yle derler: Deiik olan her ey eit duruma getirilmektedir. Bu, gizil deneyimin snrlarn eletirel ekilde izen yargdr. Her eyin her eyle zdeliinin bedeli, hibir eyin kendisiyle zdelik hakkna sahip olmamasyla deniyor (1995: 29). Tam da bu yzden, btnleen kii yitip gitmektedir der Adorno (1998: 249). Standartlamann, tek-boyutluluun Lukacsdaki ifadesi ise yle: [i]lkin kapitalizmdir ki btn topluma, btnsel bir ekonomik yapsyla birlikte yine tm toplumu kucaklayan biimsel olarak- btnsel bir bilin yapsn getirmitir (2006: 174). Sz konusu bilin yapsnn kkeninde hesaplamaya, hesaplanabilirlie gre ayarlanm olan rasyonelleme ilkesi yer alr. Kapitalizm, Lukacsa gre, ilk ortaya kt dnemden farkl olarak yeni tr bir maniplasyona/smrye bavurur. rnein bir tra ba ya da sigara reklam ile kaliteli bir rn sunmaktan daha ok, dncenin denetlenmesi ya da bilincin ynlendirilmesi amalanr. Bilincin bylesine yneltilmesi sonucu, ii, alan insan, bo zamann nasl deerlendirecei sorusuna yant aramaktan alkonur; tketim, yaam dolduran bir ama olarak kabul ettirilir; tpk oniki saatlik i gnnde almann zorlayc, tepeden inmeci tarzda yaama egemen olmas gibi (Lukacs, 1970: 170). zcesi, bilim ve teknoloji ya da kapitalizm eletirileri esas itibariyle sosyalliin, hayat-dnyasnn tahakkm altna alnmlnda temellenir.

295 Hayat-dnyasnn tahakkm altna alnmas, yani nesneletirilmesi hayatdnyasnn evrensel ufkunun kesin olarak paralanmasna, yerellemesine ya da bir alt-yap olarak kalmasna iaret eder (Habermas, 1996: 607). Artk eylem koordinasyonu dilden ynetim aralarna aktarlm, etkileim yaam-dnyasal balamlardan koparlmtr. Para ve iktidar gibi aralar, deneye dayal olarak gdlenmi balara dayanrlar; hesaplanabilir deer miktarlaryla amasal-rasyonel bir ilikiyi kodlarlar ve dilsel uzla srelerinin kestirmeden geilmesi yoluyla, teki etkileim taraflarnn kararlar zerinde genelletirilmi bir stratejik etkide bulunmay (Habermas, 1996: 618) mmkn klarlar. Bu durumda artk eylemlerin koordinasyonu iin hayat-dnyas deersizletirilmitir, ona gerek duyulmaz (Habermas, 1996: 618). Hayat-dnyasnn sistemce deersizletirili i ya da kolonize edilii, kltre, topluma ve kiilie kar tuhaf bir kaytszlkla aa kar. Toplum insanszlatrlr (Habermas, 1996: 758) ya da yoksullatrlr.46 Buna gndelik bilincin paralanmas ve iletiimin sistematik bir biimde tahrif edilmesi elik eder. Btn bunlar birer sosyallik ire patolojidir (White, 1989: 119). Sz konusu patolojilerin kltrel yeniden retim, sosyal btnleme ve sosyalleme alanlarnda yaratt huzursuzluklar kltrel, sosyal ve kiisel dzeyde ayr ayr yansmalaryla birlikte ele almak mmkn. Sz konusu patolojilerin kltrel dzeydeki sonucu kolektif kimliin kendini gvende hissedemeyi inde aa kar. Sosyal dzeyde anomi ve bireysel dzeyde ise yabanclama bahsedilen patolojilerin temsilleridir (White, 1989: 120). Hayat-dnyasnn sistemik glerce kolonize edilii, eyletirilii hukukun yaygnlamas ya da hukuksallatrma iletiimsel olarak yaplandrlm eylem alanlarnn hukuksallatrlmas- rnei ile ak bir biimde delillendirilebilir. Hayatdnyasnn smrgeletirildiine dair temel iddia, iktisat ve devlet alt-sistemlerinin, kapitalist byme sonucunda giderek daha da karmaklatklarn ve hayat46

Hayat-dnyasnn kltrel yoksullamas, Habermasa gre, tmyle bilim, ahlak ve sanatn birbirinden ayrmasndan, sonrasnda kltrel gelenekleri deersizletiren kltrel uzmanlamann yaygnlamasndan trer (Finn, 1996: 11). Kavram, toplumda pozitif hukukun giderek genileyip yaygnlamas, yazl hukukun ykselii, gittike daha fazla sosyal ilikinin hukuken dzenlenir ve yarglanr hle gelmesi, hukuk dzenlemelerin daha kapsaml ve detayl hle gelmesi anlamna geliyor (Yksel, 2006: 217-232).

296 dnyasnn sembolik yeniden retimine kltrn, sosyalliin ve kiiliin yeniden retimi anlamnda- daha derinden szdklarn aa karr. Bu durum yalnzca kamusal alanda baarl bir biimde dramatize edilmi hlde bulunan, evre koruma, nkleer ve reaktr gvenlii, verilerin korunmas, vb. gibi konular iin sz konusu deildi. Hayat-dnyasnn hukusallatrlma eilimi, ayrca,
bo zamann, kltrn, dinlenmenin, turizmin meta iktisadnn yasalar tarafndan ve kitle tketiminin tanmlamalar tarafndan belirgin bir biimde ele geirilmeleri; burjuva ailesinin yaplarnn gzle grlr biimde alma dizgesinin buyrumlarna uyum salamalar; okulun, meslek ve ya am anslarn datma olanaklarn somut bir biimde stlenmesi lsnde, daha geni bir alana yaylr (Habermas, 1996: 821).

Hem aile hem de okul asl itibariyle her trl hukuksallatrmay nceleyecek bir biimde birer eylem koordinasyon merkezi olarak anlamaya ynelik norm ve eylem balamlar olmalarna ramen, hukuksallatrmayla birlikte bu balamlar hem hukuksal olarak btnletirilmi hem de yeniden biimlendirilmilerdir. Bu btnlemi lik ve yeniden biimlendirilmi lik hayatn nesneletirilmesi ve hayatdnyasndan arndrlmlk demektir (Habermas, 1996: 822-823). Hayatn nesneletirilmesi ve hayat-dnyasndan arndrlmlkta zgrleim kadar bir tr bamllk da gizlidir. yle ki, mesel ailede kiileraras ilikiler hukukun gvencesi altna girdiinde, bu kiileri aile yeleri iinde zerk bir konum elde etmek anlamnda zgrletirse de, sz konusu zgrleme yeni bir bamllk pahasnadr. Artk, ailenin tekil yesi, kendini bir kii olarak kurabilmek iin, devletin ie karmasn istemek zorundadr. Bylelikle, ilk bakta aile iindeki iktidar yapsnn zlmesi olarak grnen eyin, daha yakndan bakldnda, baka bir bamllk biiminin arac olduu aa kar (Simitisden akt. Habermas, 1996: 823).47 Hukusallatrma srecinde aa kan bu ift-deerlilik esasnda dndmzde, kiileraras ilikiler yasalarca dzenlenmeye balandnda, devletin korumas altndaki birey, iletiimsel bir eyleme ihtiya duymakszn gndelik hayatn idame ettirebilse de (Finn, 1976: 9) bu hayatn nesneletirilmesi ya da hayat-dnyasndan

47

Habermas, hukuksallatrma sreciyle hayatn eyletirilmesi/nesneletirilmesi ve hayatdnyasndan arndrlmann yaratt sorunlarn rnein zgrlk yitimi ve artan ergen sorunlarzm adna rasyonalizyonu burjuva ailesinin yapsal dnmnde aa karmay ve eitliki iliki modellerinde, bireysellemi ilikilerde ve zgrlemi ocuk-bytme pratiklerinde iletiimsel eylemin iine yerleik olan rasyonalitenin potansiyelinin aa karlmasn neriyor (1987: 194).

297 arndrlma anlamnda bir tr zgrlk yitimini beraberinde getirecektir. 48 Thomas Bernhardn deyi iyle, devletletirilmi insanlar,49 artk zgrlklerini de yitirmilerdir. Hayat-dnyas ve sistem-dnyas arasnda ilevleri esasnda balangta yaplan ayrm anmsayacak olursak, hayat-dnyasnn kolonizasyonuna dair bir baka nemli noktann daha altn izmek mmkn hle gelir. Hayat-dnyas asl itibariyle kltrn, toplumun ve kiiliklerin yeniden retimi ile ilgilidir. Buna mukabil, sistem-dnyas maddi retim alanyla snrl bir ilev yerine getiriyor olmasyla nitelenir. Oysa, kapitalizmin geliim srecine bakldnda, ge kapitalist evrede sadece maddi retim alannnda deil, kltrel retim alannnda da sistemdnyas ziyadesiyle mtecavizdir. Deer ve normlar araclyla sosyal btnleme, eitim ve gelecek nesillerin sosyallemesi iletiimsel davran araclyla bir araya getirilebiliyor olsalar da, sistemik tecavzn etkisi altndadrlar. Sz konusu sistemik tecavz/kolonizasyon tketim ve hayat koullarnn brokratizasyonu ile sosyal ilikileri yeniden tanmlamak iin hayat-dnyasna mdahele eder. Bu ise geleneklere ynelik bir saldr anlamna gelir.50 Bylesi bir kapitalist evrede maddi retim kltrel, sosyal ve bireysel alanlarda ortaya kan patolojilere ramen gerekleir (Habermas, 1981b: 21-22). Habermas iin hayat-dnyasndaki insanszlama ya da yoksullama ile aa kan knt Weberin iddia ettii gibi rasyonalizasyondan deil, rasyonalitenin tarihsel olarak geerlilik kazanm belirli bir formundan (idem, 1997b: 79)
48

Baumann szleriyle, [p]aradoksal bir ekilde, modern devlet ve modern pazar etkisine maruz kalanlar demodernize etmektedir: kisi de insann niteliklerinin en moderninin gelimesine engel olmaktadr: zerk bir ekilde seme ve gerekten nemli olduu durumda seme kabiliyeti (1998: 223). 49 nsanlar, okula gitme, okul araclyla devletle temas kurmakla devletletirilirler; devletle zdeleirler ya da devletin onlardan bekledii ey olurlar. Devletletirilmi insanlar, der Bernhard, yaamlar boyunca devlete hizmet eden ve bundan dolay da hayatlar boyunca kar-doaya hizmet eden, devlet hizmetkarlardr (akt. Bourdieu, 1995: 102). 50 Gelenee ynelik bir saldr olduu kadar, hayat-dnyasnn kolonizasyonu cemaatlerin kendi kendilerini ynetmelerine ynelik bir saldrdr. Sistemik kolonizasyonun idar ayan tekil eden modern devlet, cemaatlerin zynetiminin meruiyetini yitirmesi ve yerel ya da loncalara zg kendini idare mekanizmalarnn ortadan kaldrlmasna karlk gelir (Bauman, 2003: 139). Baumana gre, [c]emaatin kendisini yeniden retme mekanizmalarnn krlmas ya da hzla dalmasyla birlikte, modern devlet, o zamana dek grlmemi lde sosyal srelerin ynetimine katlmak durumunda (2003: 139) kalmtr.

298 kaynaklanr: arasal rasyonalite. Yani, dnyaya ve phesiz baka insanlara, onlar nasl smrebileceimiz temelinde bakmakta, olgu ile deerleri birbirinden ayrmakta ve deerleri, bilgi ve hayat asndan nemsiz bir role indirgemekte temellenen rasyonalite tr (Marshall, 1999: 180).51 Her eyi llebilirlii ve yararll esasnda gvenilir addeden arasal rasyonalite, btn bir doay nesneletirirken, ayn anda insan da eyletirir/nesneletirir, smrr. Ancak byle diye ne ratiodan/akldan ne de Aydnlanmann kazanmlarndan vazgemek gerekmez. nk, Aydnlanma ve rasyonellik hem ilerici hem de gerici grnmler barndran bir ifte miras sunar: Demokrasi, kltrel farkllama ve eletirel akl ilericiyken, arasal akln hayatn tm alanlarna uzanmas ykcdr (Best ve Kellner, 1998: 290). Hem Weber hem de Horkheimer ve Adorno -Aydnlanmann Diyalektiinde- tarih olarak geerlilik kazanm bir rasyonellik formunu arasal rasyonalitezmlerken, Marxn dt hataya derler. Btn eyleme/nesneleme ve tahakkm analizlerini tek bir rasyonellik formu esasnda yrtrler. letiimsel eylemin olas imknlarn rasyonellik, konsenss, zgrleim ve dayan maya yol amas muhtemel- kullanmak yerine, onu arasal eylemin iinde soururlar. Tam da bu yzden, Habermasa gre,
akla verilen totalize edici itkinin Aydnlanmann mite dnmesini kanlmaz kldn vurgulayan Horkheimer ve Adornonun Aydnlanma eletirilerinin yol at ve akln eletirel ilevinin ykc bir faaliyete indirgendii balam savunulamaz. Aydnlanma ve ondan elde edilen felsefi ve sosyal kazanmlar, arasal akln yabanclatrd bireylerin hayatalanlarnda [hayat-dnyalarnda m.a] tkenmi ve gzkmez hale gelmi olabilir ama bu tkenmilik, Habermas iin aydnlanma ruhunun bittiine inanlmasna bir ndayanak tekil etmez. Bu ruhun bittiine inanmak insanlarn rasyonel yaratklar olarak varkalma mcadelelerinden vazgemelerini gerektirecektir, oysa btn makul standartlar korumalyz (idem, 1997a: 52).

Horkheimer ve Adorno, Habermasa gre, eyleme/nesneleme kavramn iki biimde genelletirerek arasal rasyonelliin iinde iletiimsel rasyonelli i sourmakla sonulanan bir giriimde bulunurlar. yle ki, onlar, eyleme/nesneleme kavramn sadece kapitalist iktisad yapnn douunun zel tarih balamndan deil, insanlararas ilikiler balamndan da tmyle koparrrlar
51

Arendte atfen arasal rasyonellii bir baka biimde yle aklamak mmkn: nsan homo faber [ara-yapan] olduu oranda arasallatrr ve bu arasallatr her eyin ara dzeyine drld, mndemi ve bamsz deerini yitirdii anlamna gelir; yle ki neticede sadece imalat nesneleri deil ama ayn zamanda insann yardm olmadan varla geldikleri ve insani dnyadan bamsz bir varolua sahip olduklar kesin olan doann btn gleri ile yeryz de, iten doan eylemeyi tamadklar iin deerlerini yitirir (1994: 231).

299 ve kavram hem zamansal (trlerin btn tarihi zerinden) hem de konusal olarak (kendi-kendini koruma ve igdsel doasn bastrma abas iindeki bilii ayn tahakkm mantna sokarak) genelletirirler. eyleme/nesneleme kavramnn bu ikili genelletirilii, arasal akl kavramna znelliin ilksel tarihini ve benkimliinin kendini-kurma srecini tarih-felsefesi olandan mteekkil bir perspektife kaydran- gtrr (Habermas, 1984: 379-80). Oysa, ne znelliin ilksel tarihi ne de ben-kimliinin kendini-kurma sreci, sadece arasal eyleme atfen ele alnamaz. znelliin ilksel tarihi ve ben-kimliinin kendini-kurma sreci, arasal eyleme indirgenmemi bir iletiimsel eyleme atfen ele alnmaldr. Burada Habermasn hayat-dnyasn sistemden ve arasal eylemi iletiimsel eylemden tmyle yaltt dnlmemeli. Aksine, hayat-dnyasnn kolonizasyonu ve arasal eylemin iletiimsel eylem zerindeki tahakkm dnldnde bir i ie gemeden, oul bir btnsellikten bahsedebiliriz. nemli olan birinin dierine indirgenmemesidir; sosyallii ne sadece hayat-dnyasndan ne de sistemden ibaret grmemektir; akln eletirelliinin ykc bir itkiye indirgenmemesidir; her halkrda sosyallie ire oullua hakkn vermedir. Habermasn Horkheimer ve Adornonun karamsarl ile arasna mesafe koyuunu bu noktada bir kez daha anmsamak gerekir. Habermas, arasal akla saplanp kalm bir analizin gelecee dair karamsarln amak zere, 52 farkl rasyonalizasyon trleri gelitirerek, iletiimsel eyleme zel bir ilev ykler. Hayatdnyasna mndemi iletiimsel eylemin rasyonelleme, demokratikleme ve dayan ma kanallar amak adna henz aa karlmam bir potansiyel tadn dikkate almak gerekir. Bir evrensel bara/ahlaka/kimlie eriimi mmkn klmak adna sz konusu potansiyeli aa karma giriimlerinin temeline, Habermas, ideal konuma ortamn yerletirir. deal konuma ortamnda gerekletirdi i iletiimlerle, insan, inisiyatif alr, bir eyleri harekete geirir, bir eyler iin nayak
52

Horkheimer ve Adorno gelecee dair karamsardrlar. Bizi ancak umutsuzluk kurtarabilir (Christian Dietrich Grabbe) tmcesinin onlar iin vazgeilmezlii aktr. Ancak byle diye bir zm nerisinde bulunmuyor da deillerdir. Aydnlanma aklnn tersinden bir mitletirmeye saplanp kalmasna akln yoksullamasdr bu- kar are akln btn tahakkm edici gdlerinden feragat etmesidir. Bu ise akln tekilik ve non-identity alanlarna almas ile mmkn olabilecektir (Dallymayr, 1991: 36). Non-identity, her trl totalite ile btnlemekten/zdelemekten uzak durmaktr.

300 olur53 ve ortak bir dnyann kurulumuna katlabilir (Sitton, 2003: 44). Ki bylece insan gerek zincirlerinden tahrif edilmi iletiim- de kurtulmu olur (Larrain, 1995: 178). 4.3.2. Hayat-dnyasnn Kolonizasyonu ve Direni Olarak Kimlik Kimlik (ya da ben-kimlii) hayat-dnyasndaki etkileimlerin olduu kadar hayat-dnyasnn kolonizasyonunun da bir rndr. Her ne kadar ideal konuma ortam iinde kimliin in zneleraras etkileimlere atfen ele alnsa da, Habermas, hayat-dnyasnn kolonizasyonunun kimliin inndaki belirleyiciliinin altn izer. Habermas, ben-kimliini kavrama ykledii zgl anlamlar iinde ele alr. Kavram, benin sembolik dzenleniini tanmlar; bu tanmla kavram bir yandan genel itibariyle kurucu bir srecin yaplarnda temellenir ve kltrel adan sabit ve yinelenen eylem sorunlarna olas en uygun zmleri sunan bir evrensel ideal durumda dile gelir. te yandan ise, zerk benin ortaya k ile doadaki dier canllarn benzer olgunlama sreleri arasnda bir benzemeden bahsedilemez (Habermas, 1979, 70). nk, zerk benin geliimi gerekte genellikle hayat srecinde ulalabilir deildir. Yani, hayat devam ettii srece benin geliimi de srekli yinelenen bir sre olarak devam edecektir. Habermasa gre, ne Eriksonun, ne Piagetnin ne de Mead, Blumer ve Goffmann teorileri kimliin geliimine dair yetkin bir aklama sunma kapasitesine sahiptir. Sz konusu teorilerdeki a kapatmak zere, Kohlbergin ahlak bilincin geliimi modelinden hareketle, Habermas, ben-kimliinin inn analiz etmenin mmkn yollarnn peindedir. Hatrlanaca zere Kohlberg, her biri kendi iinde iki ayr evreden mteekkil ayr ahlak geliim evresinden (geleneksel ncesi ahlakllk, geleneksel ahlakllk ve gelenek sonras ahlakllk) hareketle benliin geliimini analiz ediyordu. Kohlbergin geli im evreleri ocuun ayr bir benli i olduunu fark edemeyi inden balayarak zerklemi bir ahlak muhakemenin geliimine ve almasna uzanan bir srete benliin geli imini zerkliin kazanm
Tpk Arendtin eyleyen insan gibi. Arendt iin, eylemek, inisiyatif almak, balamak, nayak olmak ve hkim olmak en nihayetinde bir eyleri harekete geirmek demektir. nsanlar domakla bir balang yaparlar, inisiyatif alrlar ve eyleme atlrlar (1994: 260).
53

301 ile ilikilendiriyordu. Habermas, Kohlbergin her bir geliim evresi ile farkl bir kimlik biimini zdeletirir. Gelenek ncesi ahlakllk ile doal kimlik, geleneksel ahlakllk ile rol kimlii ve gelenek sonras ahlakllk ile ben kimlii zdetir. Doal kimlikte bedensel ac, haz, vb. merkezdedir. ocuk, doa ve bakalaryla kendi bedeni arasnda bir ayrm yapabilse de, ayrmn temelinde sadece bedensel talepler yatar. Buna karlk, rol kimliinde bedenin dndaki sembolik dzen kefedilmitir. Sosyal normlarn, kurallarn benimsenip onlara itaat edildii, sembolik anlamlar dzeninin kefedildii ve sosyal ahlakn belirleyici olduu rol kimliinin merkezinde itaat ve zdeleme vardr. Son evrede ben-kimlii- ise zne/kii artk iinde bulunduu toplumla kendi bireysellii arasnda bir mesafe koyabilmektedir. Bu, sosyalleme sonrasnda gelen bireyselleme eiidir. Birey kendine zgln/esizliini kefedip, gerekli durumlarda iinde bulunduu toplumun deerlerini eletirebilir; sz konusu deerlerle arasna mesafe koyabilir.54 Ben-kimlii, o hlde, bahsedilen anlamda bir zerkliin/bireysellemenin cisimlemesine tekabl eder (Habermas, 1979: 84-86). Ahlak geliimin yn, Habermasda, tpk Kohlbergde olduu gibi zerklemeye dorudur. zerklik, burada, gerekli durumlarda btn cemaatsel balarn paranteze alnabilmesine; ya da benzer bir biimde, birey olua, kendi-kendini gerekletirmeye ve zgeli ime (Warren, 1997: 172) karlk gelir.55 Bu durumda evrensel bir ahlaklln56 hayatdnyas ufkunda tesis edilmesi iletiimsel eylemlerin demokratik ortamnda

54

Ferryye gre, bireyin sadece biyolojik hayat evriminden deil, tikel dilinden, tikel ulusundan ve tikel kltrnden uzaklaabilmesi bakasyla iletiim kurabilmenin n-kouludur: Evrensele ulama yeterlilii de ite bu uzaklaabilmeye baldr (1997: 183). 55 Bu noktada bir yanl anlamann nne gemek gerekir. zerklik, sosyallemeye ncel bir bireysel zellik deildir. Aksine, ncelikle bir cemaate aidiyeti gereksinir. Ortak bir iletiimsel anlama atsnn bir paras olarak var olan iletiimsel yetenekleri ima eder. zerkliin geliimi iin dilsel etkileimlere katlm bir n-kouldur (Warren, 1997: 174). nk, Habermas iin, ben-kimlii bir epistemik benin belirlenimi deildir. Aksine, ben-kimlii sosyal etkileimlerde belirlenen bir yetenekte ierilir. Bunun anlam udur: ben-kimlii sosyalleme aracl ile retilir (Warren, 1997: 176). 56 Habermasn ahlakn evrenselletirilebilirliine ilikin varsaymlarnn karsna Baumann ahlak tasavvurunu koyabiliriz. Baumana gre, [a]poretik olmayan, mphem olmayan bir ahlak, evrensel olan ve nesnel temele dayanan bir etik, pratik olarak imkanszdr: hatta belki de bir oxymoron, terimlerdeki bir elikidir (Bauman, 1998: 20). Ahlak, bir baka deyile, her durumda aporetiktir, mphemdir ya da dier tm varlklar gibi ve onlar kadar olumsal bir eydir (Bauman, 2001: 15) ona herhangi bir evrensellik atfedilemez. nk, insanlar ahlakllk esasnda mphemdirler; zleri itibariyle ne iyidirler; ne de ktdrler (Bauman, 1998: 23); hem iyidirler hem de ktdrler.

302 gerekleir. Dolaysyla, Habermasn ben-kimliini hayat-dnyasnn tahrif

edilmemi iletiim koullar ile ilikilendirdiini syleyebiliriz. Habermasda ben-kimlii hayat-dnyas (ve onun evrensel ufkuyla) ile ilikiliyken, kolektif kimlikler mesel ulusal kimlik-57 daha ok sistem-dnyasyla (iktisad ve idar alt-sistemlerle) ilikilidir, bir baka biimde sylemek gerekirse, ben-kimlii iletiimsel eylemin bir rnyken kolektif kimlik arasal eylemin bir rndr.58 Elbette ne hayat-dnyas sistemden, ne de ben-kimlii kolektif kimlikten tmyle yaltlm deildir. Onlara belli bir btnsellik, i ie geme atfedebiliriz.59 Ama burada nemli olan iletiimsel eylemin bir evrensel ahlaklla kaynaklk etmesinin sistem tarafndan engellenmesi ve bunun ben-kimliinin geli imi asndan yaratt skntdr: yabanclama. Habermas, hayat-dnyasnn henz gerekletirilmemi bir potansiyeli iinde barndryor olmasna ynelik vurgusu ile bir ideal konuma durumunun demokratikliini, demokratik katlmn ben-kimliinin inndaki roln analiz eder. Demokrasi, Habermas iin, zellikle de radikal demokrasi kendini gerekletirmenin, kendi zerine dnmn ve bireysel dnmn ge kapitalist evredeki en sahici aracdr. Bu meyanda, demokrasi, Habermas iin, kurumsal konuma tekabl eden bir sreten daha ok, atmalarn
Ulusal-kimlik ve sistem arasnda Habermasn kurduu ban bir benzerine Bourdieuda rastlanr: Devlet, diye yazar Bourdieu, kltrel pazarn birletirilmesine, hukuksal, dilsel llere ilikin tm kodlar birletirerek ve tm iletiim biimlerini, zellikle de brokratik olann (rnein doldurulacak formlar, belgeler vb.) trdeletirerek katkda bulunur. Hukuk, brokratik usuller, okul yaplar ve ngiltere ile Japonya rneinde zellikle ilgin olan sosyal trenlerde mevcut olan snflandrma sistemleri (zellikle de cinsiyet ve yaa gre) araclyla, devlet zihinsel yaplar biimlendirir ve ortak gr ve blnme ilkeleri, dnce biimleri dayatr (1995: 114-5). Bylece, ulusal kimlik diye tabir edilen eyin olumasna katkda bulunur. Okul, btn trdeletirmelerin, zihinsel yaplarn birletirilmesinin ve bir btn olarak ulusal kimlik yaratlmasnn temel uraklarndan biridir. Byle olmakl ile, okul sistemi, Bourdieuya gre, gerek bir yurttalk dininin temellerini daha da kesin bir biimde sylemek gerekirse, benin (ulusal) imgesinin temel nvarsaymlarn alar (1995: 115). 58 Habermas, ben-kimlii ve kolektif kimlik arasndaki ilikiyi On Social Identityde ele alrken, bir evrensel yeni kimlik tahayyl esasnda her iki kimlii mukayese eder. Kolektif kimlik, belli bir cemaatle aile, kabile, ehir, devlet veya ulus vb.- ile ilikiliyken, ben-kimlii evrensel yaplarla ilikilidir. Sz konusu evrensel yaplara eriim iletiimsel rasyonelliin imknlarnn kullanlmas ile gerekleir. Yeni bir ahlaklln ya da yeni bir kimliin rasyonellik esasnda tesisini amalayan iletiimsel eyleme herkes eit katlm hakkna sahip olmaldr. Ancak bylelikle bir yeni rasyonel kolektif kimlikten bahsetmek mmkn hle gelir. Ki bu bir aile, kabile, ehir, devlet ya da ulusla zde kolektif kimliin yol at sorunlarn da benin bir cemaatle ya mutlak bir aynlk ya da farkllk iinde kalmaya yazgl olmasnda temellenen- zm iin radikal bir admdr (Habermas, 1975). 59 Bu btnsellik ya da i ie gemeyi kimliin/zdelemenin dhil ve haric boyutlar arasndaki diyalektik temsil eder. Dhil boyut hayat-dnyas ile, haric boyut ise sistemle ilikilidir. (dhil ve haric dinamikler arasndaki diyalektik ilikiye dair ayrntl bir analiz iin bknz. Jenkins, 2008.)
57

303 zld ve kolektif eylemlerin mzakere edildii umumi bir aratr (Warren, 1997: 169). Benlik/kimlik esasnda bir deerlendirme yaparak sylemek gerekirse, demokratik sylem katlmclarn zerkliini artrr (Warren, 1997: 172). Habermas, hayat-dnyas ve sistem arasndaki ilikiye odaklanmakla kimliin innda ayn anda hem mikro hem de makro gereklikleri analize dhil etmi olur. Bu al ma asndan Habermasn nemini burada aramak gerekir. Fakat, benkimliini mikro ve makro gereklikleri birbirleri ile ilikilendirmek sureti ile analiz ederken, kimlii sadece kamusal bir boyuta hapseder ve onun btn boyutlarn dilsel bir vasatta analiz eder; bu ise, Habermasta, dil ncesi ya da sosyalleme ncesi dhil gdlerin ihmli ile sonulanr (Warren, 1997: 193). O, ne Hegelin kendinde-eyini ne de Freudun idini ve Meadin benini [I] yeterince dikkate almaz. Bunun yerine kimlii btnyle sosyallemenin bir rn olarak grerek kamusallatrr.

BENC BLM KMLK SYASET VE TRKYEDE KMLK TARTIMALARI

nsanlarn birbirine kopmazcasna baland pre-modern toplumlardaki geleneksel balarn zayflamasyla ortaya kan aidiyet boluu iin modernliin yegne alternatifi ulustu. Ulusun modern sosyal paralanmla kar yeni btnleme ve ie alma formu (Giesen, 1998: 8) olarak ortaya kt kavakta, modernist teorisyenler, geleneksel aidiyet biimlerinin (din ve etnik) anarak yerlerini yeni bir aidiyet kipine brakacan ngrmt: ulusal kimlik. nsana, ne olduu deil, ancak eit yurttalardan biri olmas esasnda deer atfedildii bu yeni aidiyet kipinde insan yalnzca yurttatr (Touraine, 2002b: 46); sosyal dnya ise yalnzca yurtta-bireylerden terkip edilmitir (Taylor, 2006: 72). Yalnzca yurtta-bireylerden mrekkep bir sosyallii esas kabul eden ulus-devlet iin bireyler ancak devlet tarafndan temsil edilen ulusla zde bir kimlie (ulusal kimlik) sahip olabilirler. Devlete temsil edilen ulusla zde olmayan dier tm kimlikler ilkel, habis ve irrasyoneldir, yabani ve terbiye edilmemitir; temizlenmesi gereken ayrk otlardr. Modern devlet, ayrk otlarn temizleyen baheci bir devlettir, benimsedi i duru bahvanlk duruudur (Bauman, 2003: 34). Modern devletin baheci duruu iin hayat-dnyasnn heterojenlik mevcut kaostur, durumu [heterojenlii] gayrimerudur homojenletirilmesi gereken bir ilkellik/habislik/irrasyonellik timsali gayrimeruluk. nk, dzensizliktir, tanmlanamazlktr. Oysa modernlik, dzen, tanmlama, tanmlar sabitleme, btn mphemliklerin kkn kazmadr.1 Hayat-dnyasnn modern devletin varolma koulu ile uyumsuzluu onu baheci bir pratiin zorunlu hedefi hline getirir: hayat-dnyas modern devletin mtecaviz sosyal mhendisliince eyletirilir. Modern devletin (idar alt-sistem) hayat-dnyasn kolonize edici pratiklerine pazarnkiler (iktisad alt-sistem) elik
1

Dzen, mphemlik, kaos, tanmlar sabitleme vb. kavramlar esasnda bir modernlik eletirisi iin bknz. Bauman, 2003; Bauman, 1998; Bauman, 2001.

305 eder. Hayat-dnyasnn heterojenlii, mevcudiyeti (ve kendini yeniden retii) mterilerini olabildiince oaltmaya endeksli iktisad alt-sistem iin de gayrimerudur. Kitle homojenletirilmelidir; homojenletirilmi bir dnyada, talepler de homojenleecek ve daha ok sayda mteriye ulalabilecektir (n, 2008a). Bu amala, iktisad gler, insanlara kendileri iin nceden belirlenmi tek doal ve uygun davran tarzn dayatr (Horkheimer ve Adorno, 1995: 46). Bylece, birey, bir yandan devlet-iinleirken dier yandan pazar-iinleir. dar ve iktisad alt-sistemler arasndaki ittifakn hayat-dnyasn kolonize edii toplumu insanszlatrr, gndelik bilinci paralar, iletiimi sistematik bir biimde tahrif eder. Bu, zgrlk ve anlam yitimidir, yabanclamadr. Bireysel dzeydeki yabanclamay, sosyal dzeyde anomi, kltrel dzeyde ise kolektif kimliin kendini gvende hissedemeyi i izler. Ksacas, hayat-dnyas topyekn bir saldrya maruz kalr. Bu, ayn zamanda, gelenee ve cemaatlere ynelik bir saldrdr. Btn bu saldrlarn bu tez asndan bir baka nemli sonucu kimli i bireysel bir mesele olmaktan karmasdr. Kimlik, sistem-dnyasnn hayat-dnyas zerindeki mtecaviz giriimleri nedeniyle sadece bireyin kendisi tarafndan in edilebilir bir ey olmaktan kar (Bauman, 1992: 681-2; Habermas, 1975: 93; Atak, 2009: 79). Dolaysyla, bu noktaya gelinceye kadar, daha ok kimliin bireysel inna dair bir soruturma yrtm olsak da, Habermasn yeni sosyal hareketlere dair sunduu teorik zeminden hareketle sylemek gerekirse, kimliin inn sadece bireysel eksenle snrl kalarak tartmamak gerekir. Habermas, yeni sosyal hareketleri hayat-dnyasnn maruz kald eylemeye kar tepki gelitiren hareketler olarak grr. Ona gre, zellikle 1960lardan itibaren kurumsallam atma biimleri belirgin bir dnme urayarak blm odakl olmaktan kmtr. atma, artk maddi retimden kaynaklanmad gibi, partiler ve rgtler araclyla srdrlebilir deildir. Artdeerin ve refahn datmndan ziyade artk baka sosyal meseleler atma unsuru olmaya balamtr: hayat-kalitesi, eitlik, bireysel zgerekletirim, katlm, insan haklar vb. (Habermas, 1981a: 33).

306 Bu yeni tr atma kltrel yeniden retim, sosyal btnleme ve sosyalleme alanlarnda, alt-kurumsal ve parlamento-d alanlarda ortaya kan protesto hareketlerinde tezahr eder. Artk, hayat biimlerinin grameri ile ilgilenen yeni bir sosyal hareketlilik gndemi hzla belirlemeye balamtr. Siyasi partiler ya da irketler nceden rgtsel merkezi temsil ederken, hzla yelerini kaybeder olmulardr. Siyasi partiler ya da irketlere yeliin yerini, nkleer-kart hareketler ve evre hareketleri, bar hareketi, yurtta eylemleri hareketi, alternatif hareketler (mesel komnal hayat), aznlklar (yallar, zrller, ecinseller), destek gruplar ve genlik hizipleri ile kurulan psikolojik sahne, din fundamentalizm, vergi protesto hareketi, ebeveyn derneklerinin okul protestolar, modernist reformlara diren ve son olarak kadn hareketi almtr. Bunlara, blgesel, dilsel, kltrel veya din zerklii savunan bamszlk hareketlerini de eklemek gerekir (Habermas, 1981a: 34). Btn bu
2

hareketlerin ortak vasf hayat-dnyasnn kolonizasyonuna

direnmektir (Habermas, 1981a: 35). 5.1. Yeni Sosyal Hareketler ve Kimlik Politikalar Kimlii bir tartma nesnesi olarak ele alan teorilerin 1960larn sonlarna kadar esas ilgisi birey ve toplum arasndaki ilikiye k tutabilmekti. Etkileimci gelenekten (Cooley, Mead ve Goffman) Frankfurt Okulu dnrlerine kadar pek ok teori, zgrlk/zerklik, eitlik, yabanclama, kayg, anomi, uyum vb. kavramsallatrmalar ekseninde birey-toplum ilikisini analiz etmeye ynelik giriimleri temsil eder. 1960larn sonlarnda ise tartmann ekseni birey-toplum ilikisinden kolektif kimliklere kayar. 1960larn sonlarna kadar, ana tartma ekseni benin indr; benlik/kimlik bireye atfen tanmlanr; kimlik, kolektif bir temsile (biz) iaret etmek zere kullanlmaz. teki, tekil ya da kolektif bir zneye iaret edebilse de, kimlik tekil znenin kimliidir. 1970lerle birlikte ise kimliin tekil znedeki temsilinin yerini kolektif temsil alr biz ve onlar. Bu trden bir eksen kaymasn yeni sosyal

rnein, yeiller hareketi, hayat-dnyasnn organik temellerinin muhafaza edilmesi fikri zerine kuruludur. laveten, tm alt-gruplar (psikolojk destek gruplar, din fundamentalizmler, etnik hareketler vb.) kendi yerel (zerk) alanlarn korumak iin mcadele ederler (Habermas, 1981a: 36).

307 hareketlerin ortaya k ve onlarn kimlik-temelli pratikleri ile ilikilendirerek aklayabiliriz. Yeni sosyal hareketler, byk dnya-tarihsel olayn (in Kltr Devrimi, Kba Devrimi ve Vietnam Sava) global lekli etkisinin halk hareketleri (Kalouche ve Mielant, 2008: 221) biimindeki tezahrdr. 1969 ncesinin halk hareketleriden amalar, sembolleri, katlmclar ve rgtlenme tipleri temelinde baz kopular temsil etmeleri nedeniyle sosyal hareketler yenidir (imek, 2004: 111). atma ekseninin blmden (snf) daha az objektif unsurlara mesel, kimlik, stat, hmanizm ve maneviyat gibi- kaymas (Johnson, Larana ve Gusfield, 1999: 151) eski hareketlerle [ii snf hareketi] yeni sosyal hareketler arasndaki farklln merkez esidir. Toplumsal atmalar, diye yazar Melucci, geleneksel ekonomik/endstriyel sistemden kltrel alana kaymaktadr (1999: 88). Sosyal atma ekseninin kayd bu yeni balamda, yeni sosyal hareketler, aktrlerin kendine zg imajlar, gndelik hayatn yeni kurgulanm vehesi ile birlikte ve farkllam bir toplumsal gruba ait olma duygusu ile ilikili inan, deer, sembol ve anlam btnne sahiptir. Bu, zellikle mevcut devletlerdeki etnik, ayrlk ve milliyeti hareketler balamnda geerlidir (Johnson, Larana ve Gusfield, 1999: 136). Ayrca kadn haklar ve ecinsel haklar hareketlerini de bu eilimi rnekleyen hareketlere ilve edebiliriz. atma ekseninin dnm, sosyal hareketleri yeni hareketler olarak kabul etmenin tek bana meru bir gerekesi addedilebilir mi? Soruyu bir baka biimde formle etmek gerekirse, yeni sosyal hareketler, tanmladklar sorun alanlar ve talep ierikleri bakmndan eski hareketlerden radikal bir kopuun tezahrleri midir? Boraya (1990) gre, yeni sosyal hareketler, tanmladklar sorun alanlar ve talep ierikleri bakmndan 19. yzyla uzanan kklere dayanrlar; ayrca, politik ve ideolojik dayanaklar, sluplar bakmndan da, 1960larn sosyalizan/anarizan hareketlerinin izlerini tarlar mesel kadn hareketi, evreci hareket, alternatif (basit, doal, organik) hayat komnleri, bar hareketleri vb.. Btn bu hareketler kadn hareketi istisna olmak zere, ondokuzuncu yzyl Bat Avrupasnda, gelien kapitalist modernlemenin insani ilikileri ve insani-sosyal faaliyetleri ticariletirici/atomize edici/yabanclatrc etkilerine tepki olarak ortaya km lard. Bu akmlar, zellikle

308 yzyln balarnda bazen sosyalizan, bazen faizan, ou kez muhafazakr renklere brnerek k yaptlarsa da (Bora, 1990: 49-50), 1960lara/70lere kadar bahsedilen hareketler marjinal konumlara itili kalarak varlklarn devam ettirmilerdi. 68 dalgas iinde, bu hareketlerin oluturduu sosyal-kltrel gelenekten gelen etmenlerin yeniden zuhur ettiini ve 70lerle birlikte bu etmenlerin daha btnlkl bir erevede yeniden tanmlandn syleyebiliriz (Bora, 1990: 50). O hlde, eksenin emek-sermaye elikisinin dna kaymas, sz konusu hareketlerin yeniliinin asal belirleyeni olsa da, yeni sosyal hareketlerin kkenleri 19. yzyla kadar gtrlebilecek bir gelenein ardl olduunu vurgulamak gerekir. Temel atma ekseninin dnm, yeni sosyal hareketlerin, tekraren sylemek gerekirse, hem liberalizmin bask/kar grubundan hem de klasik sosyalist literatrdeki snf eksenli
3

kavramsallatrmalardan

(nder,

2003:

35)

farkllamasna iaret eder. Yeni sosyal hareketlerin nemini bu farkll ile birlikte
3

Yeni sosyal hareketlerin bir kopuu temsil ettiini iddia eden teorisyenlere gre, snfa dayal eski kolektif eylem modeli artk anmtr: sosyal yap ierisinde ii snfnn merkez rol (tarihin ayrcalkl znesi olmas) yeni atma alanlarnn filizlenmesine bal olarak sarslmtr (Laclau, 1989). Bu sarslmay ncelikle kapitalist retim modelinin dnm asndan anlamak gerekir. yle ki, Laclauya gre, 19. yzyl ortalarnda ii olmak, saatlerce fabrikada almak, belirli yerlerde yaamak, belirli tketim modellerine sahip olmak, lkenin siyasi ve kltrel hayatna yalnzca kat izgilerle tanmlanm yollardan katlmak anlamna geliyordu. Ancak retim aralarndaki art, fabrikada harcanan zamann azalmas demek olduundan ve refah devletinin genilemesi iinin toplumsal kimliinin retim ilikileri iindeki yeri tarafndan giderek daha az belirlenmesi anlamna geldiinden btn bu toplumsal katlm biimleri arasndaki karlkl iliki giderek daha gevek bir hal almakta (1989: 26). Yani, artk iiler sosyal hayata sadece kat bir biimde retim ilikilerindeki yerleri esasnda katlyor deiller. Yeni atma eksenleri retim ilikilerinden kaynaklanmadklar lde, Mouffea atfen sylemek gerekirse, salt snfsal olmaktan kar (Savran, 1992: 9). Bu, retim ilikileri alannn dnda baka pek ok alann yeni ve radikal sosyal mcadele zeminleri olabilecei anlamna gelir. Dolaysyla Marxn snf mevhumu, her ne kadar 19. yzyl sosyal kimliklerine tekabl etse de (Laclau, 1989: 26), II. Dnya Sava sonrasnda kapitalizmin yaad dnm asndan bakldnda, sosyal kimlik, artk btnyle snfla zdeletirilebilir olmaktan kmtr. Dahas artk, [v]erili bir toplumu oluturan toplumsal ilikilerle ve yurttaln geniletilmesini, yani, dlanm ve ayrcalktan yoksun bulunan gruplarn haklar alanna ve siyasal oyunun kurallar iine dahil edilmelerini amalayan mcadelelerle ilgili olmas anlamnda toplumsal atmalar, ayr bir varlk haline gelmilerdir ve olduka farkl aktrleri ve eylem biimlerini iermektedirler (Melucci, 1991: 55-6). Bu, Offenin, sosyal elikilerin yapsal oullamas dedii eydir; yani Ortodoks Marksist doktrinde altyapyla olan ilikisi ve ona tabilii indirgemeci, trevsel bir ekilde aklanan styap, hayat-dnyasnn smrgeletirildii II. Dnya Sava sonrasnn kapitalist modernleme srecinde, artk kapitalist sisteme daha dolaysz bir ekilde eklemlenmitir (Bora, 1990: 50). Bu trden bir dolaysz eklemleni, emek-sermaye elikisine dayal snf-temelli eski eylem modelinin andn iddiasna yol aar. Bylesi bir iddiay dile getirmekle, yeni sosyal hareketler paradigmas, sosyal hareketlerle snf arasndaki ilikinin artk tek ynl bir iliki olmaktan ktn ve snfa baka deikenlerin (kltrel deerler, tannma, zgrlk) eklenmesi gerektiini ne karrlar. Touraine, snf olgusunu sosyal hareketlerden tmyle ayrtrmaz. Ancak,

309 dnmek gerekir: yeni sosyal hareketler, kapitalist toplum bnyesinde, dorudan emek-sermaye elikisi alan d ndaki elikilerin kapsamn ve derinliini gsterdiler. Yeniden retim alannn siyasallamasnn nemini belirginletirdiler (Bora, 1990: 52). Bu hareketler, sadece maddi hedefler iin mcadele etmezler ya da sisteme katlmlarn artrmaya al mazlar;4 sembolik ve kltrel talepler iin zgrlk, temel haklara sayg gibi (Melucci, 1999: 89; Touraine, 2002a: 132), devlete (ve piyasa ekonomisine) kar toplumun kendisini koruma temasn5 gelitirerek demokratik bir sivil toplum iin (Cohen, 1999: 110) ya da devletin otoritesinden zerk kamusal alanlarn genilemesi ve demokratikletirilmesi [gndelik yaam demokrasisi] iin (Melucci, 1991: 62); neyin normal ya da anormal olduuna karar veren, izin veren ya da yasaklayan bir kurulu dzene kar (Touraine, 2007: 216) savarlar.6 Kurulu dzene kar savarken, yeni sosyal
ona gre, sosyal hareketle snf kar karya getiren, snfn bir durum olarak tanmlanabilmesi, sosyal hareketin bir aksiyon, tarihsellii sorgulayan bir aktrn aksiyonu olmasdr (Touraine, 1999: 51). Snf ve yeni sosyal hareketler arasnda bu trden bir iliki kurmak, etinkayaya gre, geleneksel solu snf olgusuna indirgemeci bir ekilde vurgu yapmaya devam ettii iin eletirirken, aslnda onunla ayn indirgemeci snf tanmn paylamaktr: Sosyal hareketler zerine kalem oynatan bir ok aratrmac snf dar iktisad bir kategori olarak ele alr ve onun ayn zamanda toplumsal bir iliki biimi olduunu ve kltrel olarak da kurulmu bir mahiyet arzettiini grmezden gelir (2008: 34). (Snfn deien/deimeyen rolne ilikin ayrca bknz. Miliband, 1989; Torney, 2003; Eagleton, 2004; Cokun, 2007; nsel, 2008.) 4 Sosyal hareketlerin byk ounluu iin hedef sisteme katlm ya da devlet iktidarn ele geirmek deildir; aksine, devlet iktidar karsnda zerk alanlar artrmaktr. Fuentes ve Franka (1990) gre, devlet iktidar peindeki sosyal hareketler sosyal hareket olarak kendilerini yadsma eilimindedirler (29); zira devlet iktidar araynda olmamak o iktidar kullanma meselesini bir yana brakrsak bir sosyal hareketin sine qua nondr (35). 5 Toplumun kendini koruma temas, yer eksenli yani gndelik hayat eksenli bir mcadeleyi sembolize eder. Dirlike gre, Marksizmden ilham alan sosyalizmin sonularnn ve gemiteki liberal vaatlerin baarszlnn yaratt d krkl, yer eksenli dnce retme adna ideolojik ve kltrel bir boluk yaratmtr; Gandi felsefesi, yerlicilik, anarizm gibi, sac kktendincilikten saysz sac ve dinci alternatife pek ok hareket, kurtulu teolojisinde yere ve gndelik hayata kar uyanan bu ilginin rndr (2008: 77). Dirlikinkine benzer bir analize Castellste rastlanr: [s]on yirmi be ylda teknolojik devrim, kapitalizmin dnm ve devletiliin lmnn yansra, kreselleme ve kozmopolitlemeye kar, kltrel tekillik ve insanlarn kendi hayatlar, evreleri zerinde denetim sahibi olma adna gl kolektif kimlik ifadelerinin ykseliine de ahit olduk (2006: 3-4). 6 Touraineye gre, sivil toplum, bu hareketlerin aydnlk tarafdr. Bunlar beraber ykselir ve beraber derler: Her ikisinin de devletten belirli bir zerklie ihtiyac vardr, her ikisi de totaliter bir devlet tarafndan yok edilebilirler. Bununla beraber sosyal hareketler devleti hedeflemezler. Hareketler sivil, sosyal muhaliflerin sivil toplumun yaplar zerindeki mcadelelerinden oluur. Dolaysyla sivil toplum, mcadelelerin, kamu alanlarnn ve siyasal srelerin alan olarak grlr. Bu alan normlarn, kimliklerin ve sosyal egemenlik ilikilerinin in edildii ve direniin kk bulduu alandr (Cohen, 1999: 125). Sivil toplum/devlet ikiliine dair benzer bir kabul Frankn sosyal hareketler kavramsallatrmasnda da belirleyicidir. Franka gre, devletten kesilen umut sonucu artk [iinde kimliklerin in edildii m.a] mcadele alan sivil toplumdur (Savran, 1992: 14) Castells, kolektif kimliklerin sivil toplumda in edildikleri grne katlmaz. Ona gre [a]rtk zneler in

310 hareketler, premodern, bilim ncesi ve sosyal rgtlenmenin farkllamam bir modelini ya da anti-modernist ve postmeteryalist kar k deil; modernlemenin modern bir eletirisini temsil ederler. nk, onlarn eletirilerinin temelleri modern hmanizm, tarihsel materyalizm ve aydnlanmann zgrlemeci fikirlerinde yatmaktadr. Gzlemlediimiz bir deer deiimi deil, modern deerler evreninde bir ksmi uyumazln ya da zlmenin bilincine varlmasdr (Offe, 1996: 76); bu amala, sistemin mekanizmalarna seslendirilmesi ho karlanmayan sorular yneltmektir (Melucci, 1999: 102). Hlasa, Cohenin kendikendini snrlayan radikalizmler dedii yeni sosyal hareketler, mutlu geleceki (millenarian), topik ve btnletirici amalarn deil, ksmi ve pragmatik amalarn peindedir (imek, 2004: 117-8). Yeni sosyal hareketlerin yrtt mcadelenin/savan biimi gelenseksel siyasal eylem kalplarndan dorudan eylemee dayal olmasyla farkllar (nder, 2003: 36). Ama demokratik bir sivil toplum alannn olabildiince devlet ve piyasa ramna- geniletilmesi olduu iin, yeni sosyal hareketler, hak talebi kampanyalar, zel amal dernekler, halk mitingleri ya da protesto gsterileri, medya demeleri vb. ile geleneksel siyasal eylem kalplarn dntren bir eylem modelini benimserler.7 Ayrca, katlmclar asndan deerlendirildiinde, bu hareketler, geleneksel sosyal hareketlerden, orta snf bireyleri, genleri ve yksek eitim alm bireyleri kapsayan hareketler (Pichardodan akt. Cokun, 2007: 136) olmalar nedeni ile de farkllar. Yeni sosyal hareketleri teoriletirmeye ynelik giriimler kendi iinde homojen bir btne tekabl etmez. Sosyal hareketlerin ortaya klar, gl bir sosyal muhalefeti temsil etmeleri ve 1980lerin ortalarndan itibaren radikalliklerini

edilirlerse ya da in edildiklerinde, bugn zlme sreci yaayan sivil toplumlar temelinde deil, komnal direniin sreklilii olarak kuruluyorlar (2006: 19). (Benzer bir gr iin ayrca bknz. Bauman, 2001: 353.) 7 Tilly, sosyal hareketleri unsuru birletiren bir yap olarak tanmlar: 1) Hedef otoritelere ynelik yaplan ortak hak talebi kampanyalar; 2) zel amal dernekler, halk mitingleri, medya demeleri ve gsterileri ieren hak talebi giriimleri; 3) Amacn makul olmas, birlik, say ve ball halkn temsil etmesi (2008: 22).

311 yitirmeleri,8 amalar, eylem tarzlar, ideolojileri, rgtsel yaplar, reaktif ya da proaktif olmalar, ilerici ya da muhafazakr olmalar, bir kopuu ya da sreklili i temsil etmeleri,9 silahl ya da silahsz mcadeleler olmalar vb. kerteler ekseninde kendi ilerindeki farkllklar, hareketlerin teoriletirilmesine ynelik giriimlere de yansr. Bu farklla ksaca deinmek gerekirse, yeni sosyal hareketlerin, esas itibariyle iki ayr sosyal hareket perspektifince teoriletirildiini syleyebiliriz: kaynak mobilizasyonu paradigmas ve kimlik-temelli yeni sosyal hareketler paradigmas. Kaynak mobilizasyonu paradigmas (Tilly, Gamson, Oberschall, McAdam, McCarthy ve Zald), aktrlerin, karlar dorultusunda stratejik hareket temelinde daha fazla pay alma amacyla bir araya geldiini ileri srerken (ayr, 1999: 33), kimlik-temelli paradigma (Touraine, Habermas, Laclau ve Mouffe, Offe ve Melucci) yeni grup oluumunun sadece ekonomik/politik kar temelli olamayacan iddia eder, kimliin in olgusunu (kltrel boyutu) ne kararak (ayr, 1999: 33) kimliin politik atmann nirengi noktasna yerletirilmesi gerektiine inanr (Bernstein, 2005: 49). Bu temel farkllk merkezde olmak kaydyla iki paradigma arasnda baz ortaklklardan da bahsedebiliriz. yle ki, her iki paradigma, sosyal
Sosyal hareketlerin 1968 dalgas ile birlikte edindikleri kolektif bir sosyal muhalefetin ncs olma niteliklerini 1980lerin ortalarndan itibaren yitirmeye balamalar nemle zerinde durulmas gereken bir meseledir. Sosyal hareketlerin cazibelerini yitirme nedenlerinden biri, Boraya (1990) gre, kapitalizmin ikinci modernleme atlm olarak tanmladmz dnm srecinin [II. Dnya Sava sonrasnda hayat-dnyasnn tmyle kolonize edilmesi srecinin m.a.] tamamlanarak rutinini oturtmasdr. Yeni kuaklar, bu yap iinde sosyallemekte ve ona gre bilinlen(diril)mektedirler. Bu koullarda, zgrletirici, anti-otoriter, anti-teknokratik, zynetimci, dorudan demokratik vb. mesajlar iletmek zorlamaktadr (51). Belki en az ilki kadar nemli bir baka neden ise, yeni sosyal hareketlerin nemli lde kurumsallaarak canllklarn/radikalliklerini yitirmeleridir. zellikle yeil hareketi bu adan anlaml bir rnektir. Kapitalist dzen, bu hareketlerin taleplerini, programatik levazmatn, sylemlerinin baz etmenlerini kukusuz yeniden tanmlayarak, brokratikletirerek, ehliletirerek- kullanmaya balam; bylelikle bu radikal muhalefet potansiyelini en iyi ihtimalle ynetime katlma tahvil ederek massetmeye ynelmitir (Bora, 1990: 51). Bir baka biimde sylemek gerekirse, iktidar kart hareketlerin yenilgisinin nedeni, iktidarn mantn benimsemeleridir, iktidar-d ilikiler zerine kurulu bir toplumu iktidar olarak yaratmaya almalardr (Holloway, 2006: 33). 9 Sosyal hareket teorisyenleri arasndaki bir baka temel ayrm hatt yeni sosyal hareketlerle eskileri arasnda kopu/sreklilik temas ekseninde ortaya kar. Yukarda bu eksende baz tartmalara deinilmiti. Bir snflandrma yapmak gerekirse, Touraine, Habermas, Laclau ve Mouffe, Melucci, Castells, Pakulski, Inglehart, Cohen ve Arato eski ile yeni hareketler arasnda bir sreklilikten ok koputan sz ederler; buna mukabil, Offe, Wallerstein ve R. Williams ise yeni sosyal hareketlerin bir kopua deil sreklilie atfen ele alnmas gerektiini ne srerler (Savran, 1992; Cokun, 2006).
8

312 hareketleri zerk yaplar iinde rgtl, hayli st-dzey iletiim formlar ile donanm gruplararas bir kutuplama olarak grr. Kolektif eylemin geleneksel teorisyenlerin tersine, hem kaynak mobilizasyonu hem de kimlik-temelli yeni sosyal hareketler paradigmas iin, atan kolektif davran sosyal hayatn normal ve btnletirici bir parasdr (imek, 2004: 116).10 Kimlikle kurduu iliki nedeni ile buradaki ncelikli ilgimiz kimlik-temelli yeni sosyal hareketler paradigmasna ynelik olsa da, kaynak mobilizasyonu paradigmasnn sunduu genel erevenin Trkiyedeki sosyal hareketleri analiz ederken tekrar gndeme getirilmesi gerekecek. Kimlii politik atmann merkezine yerletiren yeni sosyal hareketler paradigmas, her ne kadar kimlik politikalarnn diskuru ile megul olmasa da, kimliin sosyal hayattaki roln anlamaya ynelik ilk derli toplu giriimdir: snf temelli olmayan herhangi bir aktivizmin ancak bir epifenomen ya da psikoloji meneli olabileceini iddia eden yaklamlarn tersine, yeni sosyal hareketler paradigmas, kimlik politikalarna dair alternatif nedensel aklamalarn mmknln ne srer.11 Mesel, Melucci, kimlik politikalarnn, verili bir toplumda farkllklarn nasl ele alnacana dair sorular akla getirmekle hkim normatif ve kltrel kodlara meydan okuduunu ne srerek kimlik politikalar iin daha kapsaml bir ama belirlemenin nn aar (Bernstein, 2005: 54). Buna karn, yeni sosyal hareketleri teoriletirme giri imlerinin nclerinden olan Touraine,

Kaynak mobilizasyonu paradigmasna gre, kaynaklardan daha fazla pay almak gibi stratejik bir amala cemaate dhil olan insanlarn oluturduu sosyal hareketin baars, politik aktr olarak tannma elde etme yahut maddi kazancn artrlmasna baldr (ayr, 1999: 21). Kaynak mobilizasyonu paradigmas teorisyenlerinden Tilly gnmzdeki atmalar arlkl olarak siyasi dzleme oturtur ve sosyal hareketin ortaya kn siyasal bir srece iaret etmek zere dlanm, marjinal gruplarn politik sahneye giri mcadelesi olarak grr. (ayr, 1999: 21). Dolaysyla, Tillynin yeni sosyal hareketler tasavvuru esasnda sylemek gerekirse, sosyal hareketler sadece direnmezler, aksine, g ve kaynaklar zerinde kontrol elde etmek iin mcadele ederler (ayr, 1999: 21-2). Tepkileri reaktif deil, proaktiftir. Buna karlk, kimlik-temelli yeni sosyal hareketler paradigmas, sistem kart mcadelenin sadece ekonomik ya da politik kar elde etmeye ynelik olamayacan, daha az objektif unsurlarn da bir sosyal hareketliliin teekklnde belirleyici olduunu iddia eder ve kimlii politik atmann merkezine yerletirir. (Kaynak mobilizasyonu paradigmas ile kimlik-temelli yeni sosyal hareketler paradigmas arasndaki iliki iin ayrca bknz. ayr, 1999; Cohen, 1999; nder, 2003; etinkaya, 2008.) 11 Yeni sosyal hareketler olduka merkezsiz, gayriresm, zerk, yerel fakat ayn zamanda global ulustesi mcadeleler-, Smithe gre, snf mcadelesinin bir glge olayna indirgenmedikleri srece doru bir ekilde betimlenemezler. Ne var ki, snf mcadelesinin merkezden uzaklamasnn, bu hareketlerin daha yararl bir siyasal zmlemesinin gelimesinde sadece bir ilk adm olduunu gsteren ok kant var (1995: 215).

10

313 zellikle din ve etnisite temelli kimlik politikalar ile yeni sosyal hareketlerin birbirleriyle tmyle farkl pratiklerin tezahrleri olduunu dnr. Kimlie bavuru, ona gre, bir takm liberal ya da demokratik ynelimlere yardm edece i gibi, pekl bir otoriter cemaatilie, hatta gerek bir tehdit unsuru olan etnik, rksal ya da dinsel arlama arayna (Touraine, 2007: 217) da destek verebilir. Touraine, din ve rk temelli hareketlerin yeni sosyal hareketlerden olduka uzak olduu dncesini bir baka biimde yle formle ediyor: Din hareketlerin iki ynelimi vardr. Bir yandan znenin zgrln stsosyal bir ilkeye dayandrrlar, bir yandan zneyi bir st dzenin doal mant iinde eritirler (2002a: 144). Ayn ekilde, ulusal dncenin de iki yz vardr: bir yanda, 1789 Devriminin en gzel rneini oluturduu, Kanttan Fichteye ve gen Hegele kadar pek ok Alman dnr etkilemi halk egemenliine dayanan yurttalk dncesini buluruz; te yanda, ulus adna devlete kutsal bir nitelik atfeden, otoriter ynetim biimlerini beslemi ve uluslararas savalara yol am ulus-devlet dncesini grrz (2002a: 145). Tam da bu yzden, kimlik politikalarnn yeni sosyal hareketlerle ilikilendirilmesi, Touraine iin, doru deildir. Castells, Tourainenin din ve etnik hareketlere ynelik bu olumsuz yaklamna katlmaz. Ona gre,
[t]arihin bizim hissettiimiz, anladmz tarihten baka bir anlam olmadndan, analitik bir bak asyla deerlendirildiinde iyi ya da kt, ilerici ya da gerici toplumsal hareketler yoktur. Hepsi de kim olduumuzun, dnmmzn izledii yollarn bir iaretidir; nk dnmn yolu cennetlere de, cehennemlere de veya cennetsi cehennemlere de kabilir. ylesine sylenmi bir sz deil bu; dnyamzdaki toplumsal sreler genellikle fanatizm ve iddet biimini alyor, genellikle toplumsal dnmleri dnmyoruz. Ne var ki, bu bizim dnyamz, atan oulluumuz iinde bu biziz, anlamamz gereken, yzlememiz gereken, amamz gereken bu (Castells, 2006: 6-7).

Bu iki kart grten hareketle unu syleyebiliriz: yeni sosyal hareketler paradigmas kimliin farkl bir politik aktivizm tr olduu iddiasn hem onaylar (Melucci) hem de Touraine rneinde olduu gibi sz konusu iddiaya meydan okur (Bernstein, 2005: 54). Btn bunlarn tesinde, yeni sosyal hareketler paradigmas ile kimlik politikalar arasndaki ilikinin bu al ma asndan nemi, yeni sosyal hareketler paradigmasnn kimlik politikalarnn sosyal hayattaki roln anlamaya ynelik ilk derli toplu giriimi temsil etmesidir.

314 5.2. Bir Ryay ya da Kbusu Temsilen Kimlik Politikalar Kimlik politikalar terimi ilk defa 1979 ylnda Rene R. Anspach tarafndan engellilerin hem kendileriyle hem de toplumla ilgili alglarn dntrmek adna engellilerce yrtlen aktivizme iaret etmek zere kullanlr. Takip eden on yl boyunca, kavram, bilimsel dergilerde yaynlanan makalede; a) bir ada politika formu olarak etnisiteyi, b) Marksist bir temelden hareket ederken, sosyal yapy znelliin doasyla ilgilenen postyapsalcln alglama biimi ile ilikilendiren bir eletirel pedagoji formunu, c) yelerinin kltrel kimliklerini beslemek ve kefetmek iin stat-temelli hareketlerce ortaya konan genel abalar tanmlamaya dnk olarak kullanlmtr. 1990larla birlikte ise, kavram, iddetli etnik atmalara ve daha ok ulusalcla iaret etmek zere kullanlr olmutur (Bernstein, 2005: 47). Kimlik politikalar dendiinde, genel itibariyle, insanlarn ncelikle kim ve ne olduklarnn ve niye birbirlerinin karlarn ortak bir ama ve ballk ortaya karmak iin gzetmeleri gerektiinin farkna varmadklarnda, hibir politik programn baaryla uygulanamayacana inanan ve gndeminin en stne kimlik arayn yerletiren politik eyleme gnderme yaplr. Kimlik politikalar her ne kadar genellikle varolan dzene kar duran muhalif aznlk liderlerini megul etse de aslnda sadece bir protesto politikas deildir; ulusalc tarzda ounluk hareketleri de kimlii politikann nemli bir konusu yapar (Scruton, 1996: 249). O hlde, kimlik politikalar sadece aznlklarn devlete ynelik protestolarn deil, kimlik esasl ulusalc ounluk hareketlerini de ierir. Kimlik politikalar kkleri postyapsalclkta bulunan baz disiplinlerce feminist hareket, queer hareketi ve okkltrllk teorisi- sklkla kullanlan bir kavram. 1970 ve 80lerle birlikte, daha nceki almalarda ok fazla konu edinilmeyen insan kategorilerine ynelik ilgide belirgin bir art olmutur uzun sredir susturulmu olanlarn seslerini ykseltmelerine ynelik bir ilgi-. Irk, cinsiyet, snf, cinsel ynelim, etnisite ve ulusallk temalar ekseninde ortaya kan bu yeni ynelimler, hkim ekonomik ve politik temelli analizlerden belirgin bir kopuu temsil eder. Bireylere, mnhasran sosyal normlarca dlanan bireylere ynelik bu

315 yeni ilgi, beraberinde kiisel ve kamusal, aile ve ulus, devlet ve sivil alanlar arasndaki sorunsuz ayrmlarda byk bir istikrarszla neden olmutur (Ryan, 2005: 393). Kimlik politikalar, demek ki, kimliklerinden tr insanlarn susturulmasnn, kendilerine gereken saygnn gsterilmemesinin yanl olduunu idrak ettiimizde ortaya konan tepkiyle birlikte balar (Appiah, 2006: 20). Kimlik politikalar dendiinde, genellikle birbirinden farkl imalar ieren anlamlara gnderme yaplr; kavramn anlam balama bal olarak dei ir. Appiaha (2006) gre, kimlik politikalar hakknda konuurken yedi farkl eyden -kimin gruba dhil olup olmadna dair politik bir tartmadan; politikaclarn kimlikleri mobilize edebileceklerinden; devletlerin farkl kimliklere sahip insanlara farkl biimlerde davranabileceinden; insanlarn bir tannma politikasnn peinde olduklarndan; baz zdeleme normlar dayatan bir sosyal mikropolitikadan; parti zdelemeleri trnde asli politik kimliklerden ve sosyal gruplarn btn bu ncekileri kolektif bir tepki vermek zere mobilize edebileceinden sz ediyor olabiliriz (Appiah, 2006: 22). Kavram kullanrken, bu anlamlardan hangisinin kastedildii her zaman ak deildir. Ancak, Appiahn vurgulad farkl anlamlardan hareketle unu sylemek tekrar mmkn hle gelir: kimlik politikalar sadece devletin ya da piyasa mekanizmasnn standartlatrc tecavzlerine kar ortaya konan tepkileri temsil etmez; ayn zamanda, devletin bir ulus yaratmak ya da ulusal btnl muhafaza etmek adna bavurduu pratikler ve zdeleme normlar dayatan bir sosyal mikropolitika da kimlik politikas olarak adlandrlabilir. Bu ayrm, bu blmn bundan sonraki seyri asndan olduka nemli. Zira, kimlik politikalar, tannma ve okkltrllk benzeri taleplerin devletin standartlatrc pratiklerine kar ortaya konmasna olduu kadar, bu talepleri dile getiren cemaatlerin yol amas muhtemel standartlamalara ve devletin standartlatrc pratiklerine de iaret etmesi ile tartmann birden fazla eksende bir arada yrtlebilmesine kap aralar. 5.2.1. Bir Rya Temsili Olarak Kimlik Habermasn yeni sosyal hareketlere ilikin analizini takiben sylemek gerekirse, kimlik politikalarnn hayat-dnyasnn kolonizasyonuna kar gelitirdikleri tepkiyi modernliin henz aa karlmam potansiyelinin bir

316 tezahr olarak grebilir miyiz? Cevap eer evet ise, bu ynyle, kimlik politikalar -hayat-dnyasna mndemi iletiimsel eylemi temsilen- rasyonelleme, demokratikleme ve dayanma kanallar amaya ynelik pratiklere; zgrln ve anlam yitimlerinin, yabanclamann, anominin ve kolektif kimliin kendini gvende hissedemeyiinin geriletilmesine; standartlamann, konformizmin, zdelik politikasnn reddine tekabl eder. Bir bakma, kimlik politikalar, bir ryann gerekletirilme uradr. Kimlik politikalar balangta (1960larn sonu ve 70lerde) devletiinlemenin ve pazar-iinlemenin yaratt zorunlu standardizasyonlarn geriletilmesi ve bir ryann (zgrleme, anomiden ve kolektif kimliklerin iine dtkleri gvensizlikten kurtulma) gerekletirilmesine ynelik radikal direnileri temsil ediyordu. 70ler, nceki modernliklerin kat olan her eyi buharlatran akkanlna kar dayanacak kat bir eyler aramann, yeniden efsuna brnmenin ifadesiydi. Gemi modernizmlerin ou, Bermana gre, kendilerini unutu ile bulurken, 70lerin modernizmi anmsama ile bulur: Eski modernistler, yeni bir k noktasna ulamak amacyla gemi i silip sprmt. 1970lerin yeni k noktalar, lmedii hlde gmlm olan gemi yaam tarzlarn yeniden kazanma abalarnda yatyordu (2004: 441). Bir bakma, artk yuvaya dnmenin vakti gelmiti. Bu amala, [e]tnik, dinsel vb. tm hayaletler geri arlr (Berman, 2004: 443). Yuvaya dnmek, der Berman, geriye, tarihe ve ze dntr. Yani modern benliklerini gemi le ilikilendirmek, yuvadan ve babaevinden szan klarn peine dmektir (2004: 443); onu kavramaya, ele geirmeye al maktr; dayanacak kat bir eyler aramaktr. Sonu olarak, balangta kimlik politikalarnn bir ryay, modernliin akkanlnn (globalleme de dhil olmak zere) andrd tutunma noktalarnn, mnhasran din ve etnisite esasnda geri dnn yuvaya dn- temsil ettiini syleyebiliriz. Oysa, btn yuvaya dn pratikleri, Bermana gre hayaletlere sarldmzn anlalmas ile sonulanr: Sonunda hayaletlere sarlm olduumuzu grdk (2004: 443). Bu, bir skutu hayaldir.

317 5.2.2. Bir Kbus Temsili Olarak Kimlik 80lerin ortalarndan sonra, kimlik politikalar bir ryann deil, hayal krklnn temsilidir artk. Ksa srede tahakkmnn geriletilme midi, kimlik politikalarnn tm potansiyellerini umarszca tketmesiyle standartlamann, homojenlemenin bir baka biimde yeniden retilme uraklarna dnt; iinde tad btn radikallik idar ve iktisad alt-sistemlerce souruldu. Kimlik politikalarnn yaratt hayal krklnn nedenlerini anlamak zorundayz. Hereyden nce kimlik politikalar, iletiimsel bir rasyonelliin ncs olma potansiyelini umarszca tketmitir. Bu tkeni in meneinde kimliklerin sadece direnmesi, nadiren iletiim kurmas yatar. Kendi karlar ya da deerleri adna mcadele etmenin dnda ne devletle ne de dier kimliklerle iletiim kurmazlar. Dier kimliklerle iletiim kurmazlar, nk, ieri [biz] ve dar [onlar] tanm esasnda kesin bir biimde dierlerinden ayrlm ilkeler zerine kuruludurlar.12 Ayakta kalmann anahtar cemaati mantk olduundan, bireysel ztanmlar da ho karlanmaz (Castells, 2006: 536). Kendi kar ve deerlerine, kendi otantiklik ve farkllklarna mutlaklk ya da zsellik atfeden cemaatler, ne kendi ilerinde ne de dlarnda salkl bir iletiim vasat kurabilmilerdir.13 Aksine, saldrgan bir
Kimliki dnce paralara ayrr. Dnya paralarna ayrlm bir dnyadr. Mutlak kimliklerin dnyas, bu nedenle ayn zamanda mutlak farkllklarn dnyasdr (Holloway, 2006: 93). Yeni sosyal hareketlerin ya da kimlik-temelli hareketlerin farkllklarna ynelik orantsz vurgusu ve mzakereden kan sosyal deiim iin evrensel bir ufkun ortaya konabilmesinin nne almaz duvarlar rer. Bernstein, kimlik politikalarna ynelik bu trden bir eletirinin baz noktalar grmezden geldii kanaatindedir. Ona gre, kimlik politikalarna ynelik benzer sulamalar, zsel farkllklarn altnn izilmesinin aktivistlerin stratejik bir manevras olduunu grmezden gelir. Ayrca kimlik politikalarnn sosyal deiim iin evrensel ufkun ortaya konmasnn nnde almaz barikatlar kurduu iddias, aktivistlerin baka sosyal hareketlerle ittifaklar kurarak bir deiim potansiyeli barndrdklar gereini grmezden gelmektedir (Bernstein, 2005: 51). Btn bunlara ilveten, kimlik politikalarna ynelik eletirel bir tutum alan almalar, tikel bir balamdan hareketle btn kimlik politikalarn itham eden genellemelere bavurmaktadrlar (Bernstein, 2005: 51). Bu cmleden olmak zere, baz kimlik-temelli sosyal hareketlerin dier hareketlerle yelik ilikisine girmesi veya daha fazla uyum salamas ya da ittifaka ak hale gelmesi (Fuentes ve Frank, 1990: 29) ihtimali baz sosyal hareketlerin dierleriyle atma ve rekabet etme ihtimalinin genelletirilmesiyle grmezden gelinir. Bu yzden, tikel bir rnekten hareketle sosyal hareketlerin tmnn sulanmas kabul edilemez. Kimlik politikalarna ynelik eletirilerin karsna bu trden dncelerle kmann elbette kabul edilebilir bir taraf var. Ancak kimlik politikalarnn, mnhasran din ve etnisite temelli kimlik politikalarnn sadece kendi kar ve deerleri adna direnen iletiim kurmayan- pratiklerde tezahr ettiine dair temel eletiri geerliliini korumaya devam ediyor. 13 Kimlie bir mutlaklk, doallk, zsellik atfetmekle, onun insann var ettii bir sosyal gereklik olduu grmezden gelinmi olur. Oysa, sosyal gereklik, zsel ve doal deil, insann var ettii bir gerekliktir (Cangzbay, 2002: 9). Smith, kimliklerin zsellik ya da zclk iddialar ile kendi otantikliklerine ve farkllklarna vurgu yapmalarnn olumlu bir tarafnn olabileceine dikkat ekiyor. yle ki, [b]ir z-iddiasnda bulunulduu balang anndan itibaren, z-iddias zaten zlyordur;
12

318 korumaclkla ellerindekilere tutunmalar (Said, 2000: 33), cemaatleri kapal birer monada dntrr. Dardakiler/Onlar/teki, cemaat iin yok-varlktr, uzam ve zamanda bolua yerletirilmitir: teki tekidir, teki bizden bir para deildir, biz de tekinin bir paras deilizdir (Holloway, 2006: 101).14 Btn otantiklik iddialar ve farkllk talepleri, o hlde, cemaatler arasndaki snrlarn15 esnetilmesine deil, aksine yklmaz birer duvar hlinde tesisine ve dolaysyla cemaatler arasndaki dmanlklarn srekli yeniden retilmesine hizmet eder. zellikle etnik ve din fundamentalizmler bu trden yeniden retilen dmanlklarn tezahrleridir. Otantiklik iddialarnn ve farkllk taleplerinin dile getirili i, snrlar esnetmez, almazlatrr. Cemaatler birer monad hline geldike, standartlamann hem niteliksel hem de niceliksel olarak geriletilmesine deil, younlamasna yol aar. Standartlama azalmaz, sadece daha kk birimler hlinde klerek oalr. Bu, birey zerindeki zdeleme basksnn keskinlemesidir. Birey, cemaat tarafndan radikalize edilerek zdelie direnme ynndeki son midi de rehin alnr; zdelie/kimlie mahkm edilir. Bireyin kimlik politikalarnca zdelie mahkm edilii, bir baka biimde, kimlik politikalarnn bireyin oul kimliklerinin zerini rterek sadece birini mesel cinsel, etnik ya da din kimlii- ne karmasnda grlr. Oysa, hi kimse tek bir kimlie sahip deildir. Birey, pek ok kimliin bir aradalndan oluan bir bileimdir. oulluu reddederek, kimlii tek bir unsura sabitleyen kimlik politikalar birok kimlikten birinin siyasetimizi belirlediini ya da ona egemen olduunu kabul eder (Hobsbawm, 1997: 60). Feministseniz kadn olmak, Katalan
ar bir siyahlk, kadnlk vb. hibir zaman yoktur/hibir zaman olmayacak. Yine de, bu stratejik zleri sahiplenmenin, antagonizmlerin haritalandrlmasnda kendini-adlandrma ile tekiniadlandrmaya olanak veren nemli siyasal sonular vardr. z sahiplenmelerini soyut olarak deerlendirmek yerine, egemenlie kar mcadeleler gibi tikel stratejilerin tikel balamlar gereince yerlerine oturtulmalar gerekir. Bir direni stratejisinin paras olarak kullanlan bir z-iddiann sonular, peinen ngrlemez. Egemenliin yklmas asndan bir olabilirlik koulu olarak, ya da kendi tikel balamna bal olarak bir snrlama olarak ilev grebilir (Smith, 1995: 218). 14 Kimlik politikalar, herkesin deil, sadece zgl bir grubun zgrln, eitliini, kardeliini merkeze alr. Bu, en iyi biimde etnik ya da milliyeti hareketlerde aa kar (Hobsbawm, 1997: 62). 15 Burada snrlar, genelde fiziksel grn, giyim, konuma, tavr ve dier davranlara dayanan bizonlar ayrm araclyla kolektif tanmlar pekitiren aktiviteler olarak dnlebilir (Johnson, Larana ve Gusfield, 1999: 150).

319 milliyetisi iseniz Katalan olmak, vb. dier btn kimliklerinizden ncelikli olmas esasnda feminist ya da milliyeti siyasetinizi belirler ya da ona egemen olur. Bir baka biimde sylemek gerekirse, feminist bir kimlik politikas pratii ierisinde yer almak, bireyin btn dier kimliklerini mutlak bir zdelie rehin brakmas ile sonulanr. Kimlik politikalarnn ksa srede bir hayal krklna dnmesinin bir baka nedeni piyasann onun potansiyellerini maniple etmesidir. Yuvaya dnler srasnda otantik, geleneksel, gemite kalm her ne varsa ancak pazarlanabilirlii lsnde deerlidir.16 Piyasa gelenein btnn ya da baz paralarn ekonomik yararllklar lsnde yeniden iler hle getirir (Gross, 19934). Piyasann kullanabilecei zellik, gd ve yetenekler (ou zaman olgunlamaya frsat bulamadan) geli meye itelenir ve geride hibir ey kalmayana dein sklr, suyu karlr (Berman, 2004: 137). Piyasa, farklla k olmutur. Kltrel farkllk satar (Rutherford, 1998: 10) pazarlanabilirlii lsnde.17 Buna mukabil, pazarlanmaya elverili olmayan her ne varsa ya zorbaca bastrlr, ya kullanlmamaktan krelir ya da hayata geecek frsat bile bulamaz (Berman, 2004: 137). Dolaysyla, pazardaki deiim deerinin ykseklii lsnde, otantik ve geleneksel olana, piyasa, paketlenip kitleye sunulabilir eyler olarak bakar.18 Bir kez paketlendiinde, kimlik sabitlenir. Pazarlanabilirlik hviyeti kazanabilmesi iin sabitletirilen kimlikler, bireyleri ve kolektiviteleri birer basit mteriye dntrerek eyletirir
16

(Piccone,

1992-2:

96).19

Bylece,

balangta

eylemenin

ve

Benjamin, piyasa ve gelenek arasnda benzer bir iliki kuruyor: [m]oda hep gemiin ormanlarnda avlanp gncel olan yakalar, bir kaplan srayyla. Ne var ki, gemie doru bu sray, kurallar hakim snfn koyduu bir arenada gerekleir. Ayn hamle, tarihin geni ufkunda diyalektik bir nitelik kazanr (1993: 47). 17 Piyasa, ikinci modernleme dalgasna kadar ulus-devlet snrlar iinde hayat-dnyasnn standartlatrlmasna hizmet ederken kinci Dnya Sava sonrasnda farklla k olur. Fakat homojenlemeye, standartlamaya dayal sanayi toplumunun ke geerken yerini daha esnek ve akkan rgtlere brak (Grmez, 2005: 10), piyasann standartlatrclnda bir gerilemeye karlk gelmez. Aksine, piyasa, farklla pazardaki deiim deeri lsnde k olurken, hi olmad kadar global bir standartlamay da beraberinde getirir. Piyasann, o hlde, k olduu gerekte farkllk ya da oulluk deil, oulluun piyasann sonsuz itihasnn pazarn olabildiince geniletilmesine duyduu ihtiya- yeni hedefi olmasdr. 18 Farkllk, artk, ne gre, yeni tketim dnyasnda markalarla eylemi ve paketlenmi durumdadr. Peketlenmi farkllklarn tketimi kendiliinden bir farkllk sans yaratacaktr (2008a). 19 Pazarn tek evlerin (kimliklerin) ok olduu bu yeni imparatorluk anda, artk ev, sadece tketim alan ve de tketimin tek alandr; ayrca pazar zerinde herkes sadece bir ey olarak bulunup

320 standartlamann geriletilmesine ynelik giri imleri temsil eden kimlik, hzla eylemeye, standartlamaya ve konformizme hizmet eder hle gelir. Kimliin standartlamann yeni arac hline geldiini sylemek, aa grlen ve yok olma/boyunduruk altna alnma tehdidiyle kar karya kalan halklar ve kimlikleri mdafaa etmekten vazgemeyi gerektirmez, gerektirmemelidir.20 Ama yok olma/boyunduruk altna alnma tehdidiyle kar karya olan halklar mdafaa etmek ile, gnmze zg nedenlerle icad edilmi gemii abarttka abartmak (Said, 2000: 25) ve ilginlikten yoksun otantiklik iddialarn, farkllk taleplerini ne karmak bambaka eylerdir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, otantiklik iddialarn, farkllk taleplerini ne karan post-modern ve neo-liberal okkltrll tartrken, kavramn kendisinin kltrel farkllklar rasyonalize ederek, modernlemenin baardndan daha fazla bir homojenlemeye yol atn iddia etmek, kltrel farkllklarn manidar ve ilevsel olmadklar anlamna gelmez (idem, 2005b: 91). Sonu olarak, balangta bir ryann gerekletirilmesi iin yola koyulan kimlik politikalarnn, modernlemenin baardndan daha fazla standartlamaya yol aarak kbusa dntn syleyebiliriz. 5.3. Trkiye: Ulus-Devlet ve Kimlik Cemaate dn, muhafazakrlama, din ve etnisite temelli politikalarn ykselie gei i, milliyetiliin kabar, gelenein dn, vb. temalar etrafnda sregelmekte olan tartmalarn zellikle 1990lardan beri youn olarak gndemi belirledii bir vasatta, Trkiyede kimliin gc iyiden iyiye hissediliyor. Bylesi bir koulu gz nnde bulundurarak, yukarda sosyal hareketler ve kimlik politikalarndan hareketle yrtlen tartmann genel seyrinin Trkiyede kimlik meselesinin analizi iin sunaca baz imknlarn aa karlmas gerekir. Bu amala, ncelikle yeni sosyal hareketlere ynelik teoriletirme giriimlerinin

kimse olmadna gre (Cangzbay, 1996: 80) pazar ve ev arasndaki ilikide nsann sabit bir mteriye dntrlmesiyle standartlatrmann, konformizmin gc hi olmad kadar artar. 20 Ayrca, kimliin standartlamann yeni aygt hline geldiini sylemek, onun baz balamlarda (rnein Ortadouda, Kuzey ve Bat Afrikada) bir direnme biimi olarak tezahr edebildiini de grmezden gelmeye yol amamaldr. Kalouche ve Mielantsn (2008) dikkat ektii zere, 1980lerde kimlik, din ve etnik temelli hareketler, gitgide daha da kapitalist bir kla brnen bir uluslararaslama ya da blgesellemeye kar direni biimleri olarak serpildiler (227).

321 Trkiyedeki sosyal hareketler ve kimlik politikalar iin bir karlnn olup olmadna bakalm. Sosyal hareketlere yenilik atfeden kimlik-temelli sosyal hareketler paradigmas, esas itibariyle, ikinci modernleme dalgasndan sonra kurumsallam atma biimlerinin blm odakl olmaktan ktn ve atmann artk maddi retimden kaynaklanmadn iddia ediyordu. Habermas, Melucci, Touraine gibi teorisyenlere gre, emek ve sermaye arasndaki atmann yerini, 1960lardan itibaren, kltrel alanda kimlik, stat, hmanizm ve maneviyat gibi deerleri n etrafnda sregelen atmalar almtr. Bunun anlam udur: snf tarihin ayrcalkl znesi olma vasfn yitirirken yeni sosyal hareketler artk hayat-dnyasnn eyletirilmesine direnmenin yeni zneleridir. 80lerin ortalarndan itibaren yeni sosyal hareketler yava yava btn radikalliklerini yitirmi olsalar da, 90larda yeni bir sosyal hareketlilik, din ve etnik kimlikler araclyla, sistemin smrgeletirici pratiklerine direniin sembol olarak zuhur etti. Burada sz konusu hareketlerin eski hareketlerle karlatrldnda neye (kopua ya da sreklilie) karlk geldiini Kta Avrupas ya da Amerika rneklerinden hareketle tekrar tartmaya gerek duymakszn, Trkiyede sosyal hareketlerin seyri yukardaki tartmann kavramsal mirasndan hareketle takip edilebilir. Trkiyede temel atma ekseninin, Kta Avrupasnda olduu gibi, blmden deer eksenine kaydn syleyebilir miyiz? Trkiyede sosyal hareketler, 1960larn sonlarndan itibaren sadece maddi hedefler iin ve sisteme katlmlarn artrmak iin deil, sembolik ve kltrel deerler iin mi mcadele etmektedirler? Emek-sermaye geriliminin snftaki temsilinin andn ve snfn tarihin ayrcalkl zne olma konumunu yitirdiini sylemenin Trkiye iin bir karl var mdr? Trkiyede sosyal hareketlerin devleti hedeflemek yerine, devletin kolonize ettii hayat-dnyalarn sivilletirmeyi, bir baka ifade ile, devletten zerklemi sivil toplum alanlarn artrmay hedeflediini syleyebilir miyiz? Trkiyede sosyal hareketler ademimerkez, anti-hiyerarik ve kendi iinde demokratik bir rgtsel modele sahip midir? Btn bunlar, Trkiyedeki kimliktemelli sosyal hareketleri anlamaya alrken cevap verilmesi gereken elzem

322 sorulardr. Aada, bu sorulara, Trkiyede, geni kitleleri harekete geiren en byk alarn din cemaatler- amalar ve rgt yaplar bakmndan cevap verilmeye allacak. Din-temelli sosyal hareketler sadece daha az objektif unsurlar iin deil; aksine, belki daha ok objektif unsurlar iin mcadele ederler. Trkiyede din-devlet ilikisinin tarih seyri din-temelli sosyal hareketlerin daha ok objektif unsurlar iin mcadele ettiklerine dair bir iddiann temellendirilmesini mmkn klabilir. Din, Cumhuriyetin rasyonel, ilerlemeci ve modernlemeci teleolojisi iinde, irrasyonel, habis ve gerici olana tekabl eder. Din, ya bastrlmas ya da kontrol altna alnmas gereken bir sosyal gereklik olarak grld iin, farkl din ifade biimlerinin de ya bastrlmas ya da kontroll bir ekilde varln devam ettirmesine izin verilmesi gerekir. Din, bu amala, zaman zaman devletin arasallna nesne klnr. Devlet, dinle, gerektiinde belli bir dinsellik formunun zuhuruna ve yaamasna msaade etmekle belirlenen formun dnda kalanlarn bastrlmas arasnda gidip gelen ikircikli bir iliki kurar. Devletin belirlediinin dnda kalan farkl dinsellik formlarnn Cumhuriyeti nceleyen mevcudiyetinin 1923 sonrasna devri devletle din cemaatler arasndaki batan beri varolan kutuplamada aa kar. Devlet ve din cemaatler arasndaki iliki, evreden merkeze ynelen meydan okuyulardan biridir. Mardine gre, byk eitletirici g, evreden merkeze ynelen l bir meydan okumayla kar karyadr: lki, bilgili tara ileri gelenlerinin, eraf ve airet liderlerinin her trl din tarikatla rterek ynetimde grev alma/devlete kaplanma arzusunda; ikincisi, sk ve gl bir biimde motive olan Naki anti-seklerizminde, ncs ise, reformist slamn devam eden sesinde aa kar. Cumhuriyet, bu bileenlerin tmn bastrd daha fazlasn da yaparak: devlet bu tara sosyal bileiminin deimesini temin etti (Mardin, 2005: 44). Burada deimeden kast, din cemaatlerin yeni kurulan bir dnyann ereveleri iinde etkin olmaya mecbur kalmalardr (Mardin, 2005: 44). Sz konusu etkinlik hlinin birden fazla alanda tezahr ettiini syleyebiliriz. Her eyden nce, slami muhafazakrlar cemaat alar kurarak iktisad-rasyonel stratejileri tevik eden pazar ilikileri ile tantlar. Cumhuriyetin sekler eitim kurumlarndan faydalanmak,

323 medyay kullanmak ve siyasete atlmak, endstriyel yatrmlar yapmak, vb. suretiyle yeni operasyonel kodlar rendiler ve kendilerini deitirdiler. Mardine gre bu, bir renme srecinin sonucuydu (2005: 45-8). Mardinin Nakibendilik esasnda kurduu bu anlat, Trkiyedeki din-temelli sosyal hareketlerin daha ok objektif unsurlar iin mcadele ettiklerine iaret eder. slami muhafazakrlar, son derece rasyonel bir tercih yaparak, merkezin eitleyici pratiklerine kar kendi yaam-dnyalarna sahip km ve baz operasyonel kodlar gelitirmilerdir pazar ilikileri ile tanmak, sekler eitim kurumlarndan istifade etmek, medyay kullanmak, siyasete atlmak, endstriyel yatrmlar yapmak gibi. Operasyonel kodlarn gelitirilmesini iki biimde yorumlayabiliriz: cemaatler, bir yandan, devletin hayat-dnyasn kolonize edici pratiklerine kar kendi zerk alanlarn muhafaza etmeye alrlar; te yandan, sz konusu kodlarla devleti hedeflerler. Burada devleti hedeflemekten kast, siyasi partiler (ya dorudan bir parti kurarak ya da herhangi bir parti iinde yer alarak) veya cemaat an devletin merkezine doru geniletme aracl ile dorudan devleti hedefleyen bir mcadele yntemini benimsemektir, devlete kaplanmaktr.21 Din-temelli sosyal hareketlerin devleti hedefleyi leri, belki de en belirgin bir biimde siyasal partilerde temsil edilmeleri ya da dorudan siyasi parti kurmalarnda aa kar. Mill Nizam Partisinden balayarak, Mill Selamet Partisi, Refah Partisi, Fazilet Partisi ve son olarak Adalet ve Kalknma Partisi ve Saadet Partisine kadar daha ok din-temelli bir politikann ncln yapan siyasal hareketlerin ncelikli amac devleti ele geirmek ve devleti kullanarak Cumhuriyetin merkezliine uydurulacak deiimlerle snrl kalmakt (Mardin, 2005: 50).22 Elbette sadece

21

Kaynak mobilizasyonu paradigmasnn kaynaklardan daha fazla pay alma, maddi kazancn artrlmas ve politik bir aktr olarak tannma ile sosyal hareketler arasnda kurduu iliki Trkiye rneklemi iin, din cemaatler esasnda sylemek gerekirse, kimlik-ynelimli yeni sosyal hareketler paradigmasndan belki de daha aklaycdr. Byle sylemek, din-temelli sosyal hareketlerin baz daha az objektif kriterler adna mcadele etmedii anlamna gelmez. 22 Mardinin slami hareketlerin ncelikle devleti ele geirmeyi ve devleti kullanarak Cumhuriyetin merkezliine uydurulacak deiimlerle snrl kalmay amaladklarna dair iddiasnn bir benzerini Tara Epiinde Ahmet idem dile getirir: Bugn slami hareket ortak paydasnda toplanan eitli oluumlarn nemli bir ksm, gerekte, sanlann aksine slami bir hayat biiminin savunulmasna ve bu ynde bir siyasal sistem oluturulmasna deil, reel politik kayglarla siyasal iktidarn

324 Nakibendilik ve Fethullah Glen hareketi ya da Adalet ve Kalknma Partisi, Saadet Partisi ve nclleri ile mahdut bir analizin Trkiyede din-temelli sosyal hareketlere dair sylenenleri temellendirmeye kifayet etmesi beklenmez. Ancak dier rneklerin byk ounluu iin de durum ayndr: din cemaatler ncelikle objektif unsurlar adna mcadele ederler.23 Daha az objektif unsurlar, sz konusu cemaatler iin daha tal meselelerdir. ayet din cemaatler daha ok objektif unsurlar iin mcadele ediyorlarsa, Trkiyede temel atmann blm eksenli olarak kalmaya devam ettiini syleyebilir miyiz? En azndan blm ekseninin tmyle dnmedi i sylenebilir. Ama blm ekseninin taraflar, Kta Avrupasnda olduu gibi, sadece snflardan mteekkil deildir. Bir baka ifade ile temel atmalar, Trkiyede, sadece emek-sermaye geriliminden tremezler. Trkiyede temel atmalarn blm eksenli olduunu syleyebilmek ne kadar mmknse, bu atmann taraflarnn sadece ii snf ve burjuvaziden mteekkil olduunu sylemek o denli gayrikabildir. Trkiyede ii snf ve burjuvazinin Kta Avrupas ile karlatrldnda hayli ge ortaya km olmas nedeniyle, atmann tarafznelerini ncelikle bir baka yerde aramak gerekir mesel merkez ile evre arasnda.24 Blm ekseninin henz tmyle dnmediini sylemek, din

paylalmasna ve bu paylamla birlikte laik cumhuriyet ideolojisinin en azndan geriletilmesi amacna ynelik hareketlerdir. [] Cumhuriyetle birlikte giderek siyasallaan ve Mslmanlarn kamusallk teebbslerinin nnde duran tutum ve alkanlklarn engellenebilmesi, dini hareketlerin en byk amac olmutur (2001: 110-1). 23 rnein Haydar Ban liderliindeki Bamsz Trkiye Partisi esasen tarikat hviyetindeki bir cemaati temsilen kurulan bir partidir. Ayrca, aramba Cemaati, Mehmet Kutlular liderliindeki Nurcu Yeni Asya Cemaati, Enver renin liderliindeki Iklar adyla maruf cemaat, Sleymanclar, vb. dier din-temelli hareketlerin hemen hepsi devleti hedefler; devleti hedeflerken hem siyasi partilerle hem de gerektiinde bizatihi devlette stratejik ibirliklerinden kanmaz. Ancak, bu noktada, daha yaygn bir aa sahip olan cemaatlerle karlatrldnda, sadece kendi hayatdnyalarn nesneletirici tecavzlerden korumaya alan ve devleti hedeflemeyen baz daha az yaygn cemaatlerin de mevcudiyetini grmezden gelmemek gerekir. Genellikle bir eyhin ya da hocaefendinin etrafnda oluan bu daha az yaygn cemaat halkalar iktidar sahibi olmak zere deil, ncelikle kendi hayat-dnyalarn muhafaza etmek ve belli bir dinsellik formuna sadk kalarak daha az objektif unsurlar esasnda gndelik hayatlarn devam ettirmek isterler. 24 erif Mardinin modeli esasnda sylemek gerekirse, Trkiyede temel atmalar merkezle evre arasndaki kutuplamada aa kar. Bu kutuplama Osmanldan Cumhuriyete devredilen bir ideal araclyla analiz edilebilir: Osmanldan Cumhuriyete devredilen asli meselelerden biri merkezle evre arasndaki kopukluun giderilerek devletin bekasnn, btnlk idealinin gvence altna alnmasyd; evrenin kontrol edilerek btnn iinde tutulabilmesiydi. Devletin bekas, birbirinden farkl inan, gelenek ve kltre sahip evrenin ne lde ve nasl kontrol edilebildii ile dorudan

325 cemaatlerin, Trkiyede daha az objektif unsurlar iin hibir biimde mcadele etmedikleri anlamna gelmez. Burada nemli olan, daha az objektif unsurlar iin mcadele etmekle, kaynaklardan daha fazla pay alma adna mcadele etmenin kolaylkla birbirlerinden ayrt edilemeyeceinin; belki de ikincisinin birincisini ierdiinin fark edilmesidir.25 Din-temelli sosyal hareketlerin rgt yaplar ounlukla merkez, hiyerarik ve anti-demokratiktir. Din cemaatlerin rgt yaps, lider, eyh, efendi, vb. karizmatik bir otoritenin nderliinde ileri dzeyde merkeziyetidir; cemaat ii-d ilikilerin kurulma biimine bal olarak hiyerariktir; baz demokratik pratikler gzlenebilse de (istiare mekanizmas gibi) ounlukla anti-demokratiktir. Trkiyede en yaygn din cemaatlerden biri olan Fethullah Glen hareketinin baars belki de olduka kat bir merkeziyeti ve hiyerarik rgt yapsna sahip olmas ile ilgilidir. Cemaatin en geleneksel unsurlarndan olan k evleri bahsedilen anlamda bir merkeziyetiliin ve hiyerarinin kolaylkla tehis edilebilecei bir modeldir. yle ki, her evin bir abisi, her iki ya da evden sorumlu bir semt abisi, pekok semtten sorumlu bir blge abisi, pek ok blgeden sorumlu il abisi, vb. eklinde en kk birimden balayarak yaylan bu
ilikiliydi (Haniolu, 2006: 156). evrenin oulluu merkezin monizmi ile elitike/attka, btnlk idealinin salanmas adna devletin olabildiince evreye szmas ve onu dntrmesi gerekiyordu. nk, mevcut oulluu iinde evre, merkez tarafndan, Cumhuriyetin kurulduu erken evrede ve sonrasnda, ihanetle zde potansiyel bir muhalefet alan olarak grlyordu (Mardin, 2000: 60-61). Bu cmleden olmak zere, siyasi tarihimizin nc muhalefet partisi kurulduunda (yl 1946dr), Halk Partisinin yapt uyar epeyce ilgintir: Destek bulmak iin tara kasabalarna ya da kylerine gitmeyin; ulusal birliimiz sabote edilmi olur (Kprlden akt. Mardin, 2000: 61). Mardine gre, bunun anlam udur: Halk Partisi taral gruplarn yeniden dirileceinden ve ulusal btnln sabote edileceinden endie etmekteydi (2000: 61). Bu endienin giderilmesi adna merkez olabildiince glendirilir, devletin btn enerjisi ulusal kimliin yaratlmasna hasredilir (Mardin, 2000: 62). Bir baka biimde sylemek gerekirse, [m]odernlemenin rgtleyici ve harekete geici yann ihml eden Kemalist politikalar, merkeze ball ulusal kimlik simgeleri yaratarak oluturmaya alyorlard (Ahska, 2006: 15). Bunu yaparken, Cumhuriyetin resm tutumu iinde, hayat-dnyasnn oulluu ya da Anadolunun dama tahtasna benzeyen yaps, hi dnlmeden, Trkiyenin karanlk alarndan kalma gereksiz kalntlar olarak grlerek reddedildi (Mardin, 2000: 64). Merkez, byk eitletiricidir (Mardin, 2000: 64). evredeki btn oulluklar (etnik, yerel ve din) var kalmaya devam ettii srece bu byk eitletiricinin btnlk idealinin nndeki arkaik engellerdir. 25 Daha az objektif unsurlarla objektif unsurlar iin mcadele etmenin birbirinden ayrlamazl, kltrle medeniyetin birbirinden ayrlamazl gibidir. Kltrn (daha az objektif unsur) medeniyetten (objektif unsur) ayrlmas nasl gayrikabilse, kimlik, maneviyat, stat, kltrel haklar vb. daha az objektif unsurlar iin mcadele etmeyi objektif unsurlar (kaynak, sermaye) iin mcadele etmekten ayrmak o denli gayrikabildir. (Kltr ve medeniyet arasndaki iliki iin bknz. Cangzbay, 1997: 105138.)

326 rgtlenme modelinde, temel kurallardan biri udur: cemaate bir gn sonra giren bir gn nce girene abi der. Abi, her szne mutlaka itaat edilmesi gereken otoritedir. taat et ve kurtul: cemaatin en bilinen mottolarndan biri. 26 Cemaatin rgt yapsndaki demokratik eyi temsil eden istiare mekanizmas daha ok e hiyerarik dzeyler arasnda iler. Bir st hiyerarik dzeyin ald istiare kararna daha alt birimdekilerin mutlaka itaat etmesi gerekir. Ik evi cemaatin en kk birimlerinden biri olmasna ramen, bu evlerdeki model yaygn bir biimde dier birimlerde de kullanlr. Mesel, her odann, farkl odalardan mteekkil her katn, pek ok kat olan her yurdun ve btn yurtlarn bir abisinin olduu yurt modelinde de benzeri bir merkez ve hiyerarik rgtsel yap arlktadr. Merkez, hiyerarik ve anti-demokratik rgt yaplar sadece Fethullah Glen hareketinde deil, dier cemaatlerin hemen hepsinde gzlenir.27 Bu trden merkez, hiyerarik ve anti-demokratik rgtlenmeler sadece din cemaatlerle de snrl deildir. Trkiyedeki din cemaatlerin d ndaki sosyal hareketleri esas alarak sylemek gerekirse, Trkiyedeki yeni sosyal hareketler bir ka dnda lider odakl bir yapya sahiptir. Btn iler ounlukla birka kii tarafndan yaplmakta, ou ynetici uzun yllardr yneticilik yapmakta, hatta dernek kurulduundan beri bakanlk yapan yneticiler bulunmaktadr (Cokun, 2006: 87). Lider odakl bu yap nedeniyle, yeni sosyal hareketlerde rgt ii demokrasi gelimi deildir. Bu durumu, Cokun, sivil toplumun dar boaz olarak adlandryor (2006: 87).28

Gerekte itaat diye yazar Weber, hayli gl korku ve umut duygular tarafndan belirlenir; doa-st glerin ya da iktidar sahiplerinin alaca korkusu, bu dnyada ya da br dnyada dllendirilme umudu, tabii bir de her trl kar duygusu tarafndan (1996: 134). 27 rnein, Mill Nizam Partisinden balayarak Adalet ve Kalknma Partisi ve Saadet Partisine uzanan izgide nce Necmettin Erbakann, imdilerde ise Erbakandan daha fazla politik karizmaya ve popler destee sahip Tayyip Erdoann ahsnda merkez ve hiyerarik bir tutum ne kar. Buna ramen, imeke gre, baz slamist sivil toplum rgtlerinde daha demokratik rgt formlarna rastlamak mmkndr (2004: 124). 28 Benzer bir darboaz Krt siyasal hareketi iin de sz konusu edebiliriz. mga, Krt siyasal hareketinin darboazn yle aklyor: Kamu otoritelerinden srekli olarak daha fazla demokrasi ve zgrlk talep edilmesi, bu kavramlarn, ne yazk ki, hareketin kendi ierisinde var olduu anlamna gelmiyor. Tek adama endeskli siyasalarn, hareketi ynlendirmesi, dolaysyla, karar alma ve politika retme srecindeki demokratik katlm kanallarnn kapatlmas, Krt sorunu ile ilgili sahici zmler retilmesinin nndeki ciddi bir engel olmaktadr (2005: 73).

26

327 5.4. Sistem-Dnyas, Cemaat ve Birey Sistem-Dnyas, Cemaat ve Birey adl bu ksmda, Habermas ve Tourainenin yeni sosyal hareketlere dair analizlerindeki kavramsal mirastan hareketle, kimlik politikalar, sistem-dnyas (idar ve iktisad alt-sistemler), cemaat ve birey arasndaki iliki bakmndan analiz edilmeye al lacak. Bu analizin kimlik politikalarna ykledii anlamn ayr kertesi var: idar ve iktisad alt-sistemlerin hayat-dnyasn kolonize edii, bu trden bir nesnelemeye ynelik kolektif tepkileri temsil etmesi anlamnda kimlik politikalar, ve hem idar-iktisad alt-sistemlerin hem de cemaatlerin yrttkleri kimlik politikalar tarafndan bireyin rehin alnmas. Her ne kadar Trkiyede kimlik politikas dendiinde etnik-temelli hareketler ve onlarn pratikleri akla geliyorsa da, kimlik politikalarnn bundan daha fazlasna tekabl ettii ak. Daha nce de vurguland zere, devlet ve sermayenin de bir kimlik politikas var. Buna karlk, cemaatlerin pratiklerini de kimlik politikas olarak adlandrmak mmkn hem idar-iktisad alt-sistemlerin mtecavizliine kar gelitirdikleri tepkiler hem de kendi ilerinde bir zdelik kertesi olmalar anlamnda. Ulus-devlet olmann pek ok nitelii tm dier modern devletlerde olduu gibi, Trkiye Cumhuriyetinde de aa kar. Devlet kendine bir ulus yaratmak ister; mevcudiyetinin devamlln ilkin bir ulus yaratma zorunluluunda temellendirir. Modern, ilerlemeci, sekler bir siyasann rehberliinde, btn bir hayat-dnyas merkez iktidarn ulus yaratma projesinin uygulamalar ile kolonize edilir. Ama homojen/standart bir kitlenin [ulus] organik bir btn hline getirilmesidir bu, etnik, din ve de snfsal ayrmlarn zerinin rtld btnlemi bir kitledir.29 mtiyazsz, snfsz ve kaynam bir kitle, Trkiye Cumhuriyetinin kurucu elitlerinin balangtaki temel hedefidir. Gemi/tarih bu amala arasallatrlr. Yakn tarih (Osmanl), gelenek hem reddedilir ilkel, irrasyonel, habis addedilir-; hem de daha eski gemi in krntlar arasndan yeni kurulan devletin muhtevasyla uyumlu olanlar
29

Devletin bekasn kurtarma kaygsnn biimlendirdii milliyetilik anlay, Grmeze (1999) gre, Trk kimliinin in srecinde, teden beri seslendirilmeye allan sivil araylar rtmtr (14). Sivil araylarn rtlmesi ise etnik, din ve snfsal farkllklarn temizlenmesi gereken ayrk otlar gibi grlmesi ile sonulanmtr.

328 seilerek gemi ve gelenek yeniden in edilir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, bir yandan sosyal bellek imha edilirken, te yandan yeni bir sosyal bellek in iin uzak gemi in soluk izleri arasallatrlr. Yeni devletin ideolojik ncelikleri ile, yeni dzenle uyumsuz btn heterojen, kaotik, tanmlanamaz mphemlikler gayrimerudur.30 Btn mphem unsurlar messes bir nizamn tesisi adna bahecilik faaliyetiyle ayrk otlar gibi temizlenmelidir. Ama, tekraren sylemek gerekirse, homojen bir kitlenin yaratlmasdr; ulusal-kimliin indr. Devlet btn ideolojik aygtlarn (okullar, brokratik kurumlar, iletiim, vb.) bu ama etrafnda harekete geirir. Balangta devlet eliyle yaratlan sermaye iktisad e- hayat-dnyasnn koloniletirilmesi pratiine idar eyle ittifak iinde katlr. Btn bir hayat-dnyas pazarn nfuz alanna dhil edilir. Homojen bir ulus, ayn zamanda, homojen bir mteri kitlesi demektir. dari ve iktisad alt-sistemler hayat-dnyasn ulalmadk, kontrol altna alnmadk hibir nokta brakmamacasna eyletirir; hem yasal hem de iktisad anlamda hayat-dnyasnn olaanl iinde mukim bireyleri mteriler hline getirir. Sosyal standartlatrma hareketlerin ortaya yol kn, at hayat-dnyasna patolojilere ynelik btn dzeyde

giriimlerinin

bireysel

yabanclama, kolektif dzeyde kimliin kendini gvende hissedemeyii ve sosyal dzeyde anomi-, nesnelemeye ve zgrlk yitimlerine kar gelien kolektif tepkilerle ilikilendirebiliriz. Trkiyede cinsiyete, dine ve etnisiteye dayal farkl kimlik politikalarnn zuhuru bahsedilen anlamda bir standartlamaya kar gelitirilen tepkilerin belirgin iaretleridir. Alternatif bir sosyallii, daha iyi ve doru bir hayat ryasn temsil etmeleri gereken direniler hzla hiyerarik ve merkez hviyetli kurumsallklar tesis etmenin ve devleti hedeflemekten kurtulamamann yol at kmazda, tahrif edilmemi bir iletiim vasat yaratmann
30

Heterojen, kaotik ve tanmlanamaz mphemliklerin gayrimeru iln edilmesini, denetlenemeyen toplumsal tehditlerin alan olarak beliren, maddi ve teknik dolaymlaryla bireysel yaratnn snrlarn aan, iinde bakal ve farkll tayan toplumsal ilikilerin bozulmayla, yozlamayla bir tutulmasn Ahska, toplum korkusu olarak adlandryor (2006: 13).

329 ok uzanda kaldlar. nk sadece kendi cemaatlerinin (etnik ya da din) nceliklerini, karlarn ve deerlerini zselletirerek, cemaatler arasnda almaz snrlarn ykseliine araclk ettiler; iletiim kurmak yerine, kendi imtiyazsz, snfsz, kaynam kitlelerini yaratmaya altlar. slamcln farkl grnmlerinde bu aka ortaya kar: her biri kendi varln ancak dierini en da iterek srdrebildiinde elde edilen ancak kaostur (idem, 2005a: 26). slamcln farkl grnmlerinde en da itilen dieri ile idemin kast daha ok farkl slamclk hlleridir. slamc sosyal hareketlerin en byk kmazlarndan biri, amalar/ideolojileri/rgtlenme modelleri ile grece yakn dierinin en da itilmesi kadar, daha uzak dierinin de srekli da itilmesidir. Dar ile temas ancak cemaatin evrensel mutlakn daha fazla insana ulatrarak kendini yeniden retmesine vesile olacaksa merudur. Dolaysyla, cemaat iin eylem stratejiktir, yani dinleyicisinde etki uyandrmak; onun dnce ve eylemlerinde, gndelik hayat pratiklerinde bir deiiklik yapmasna vesile olacak trde etki uyandrmak ister. Trkiyede bu trden bir zclk sadece din-temelli hareketlere has deildir. Cinsiyet ve etnisite-temelli hareketlere olduu kadar, zclk, yaygn bir biimde sivil alann pek ok aktrne de sirayet eder: sosyalist, liberal, kemalist, ulusalc, lkc, vb. siyasal ideolojilerin taycs hareketler doruluundan phe duyulamayacak bir zn daha iyi ve doru bir hayat iin vazgeilmezliine kendilerini rehin brakrlar. Kolektif hareketlerin byk ounluu iin (zellikle din ve etnisite-temelli cemaatlerde) ayakta kalmann yegne yntemi cemaati mantk olduu iin, bireysel ztanmlar genellikle honutsuzluk yaratr. Birey, cemaatin kendi kar ve deerlerine her halkrda kurban edilir. Benin zeri rtlmtr, biz vardr sadece. Hayatn btn ak bize adanmtr; bu adanm lk bireyin btn tutum ve davranlarna damgasn vurur dncelerine de. Bugn, birey ve hayat-dnyas l bir kolonizasyonun, nesneletirmenin, standartlatrmann muhasaras altndadr. Global piyasalar, sistem-dnyas (ulusal idar ve iktisad alt-sistemler) ve cemaatler. Globallemenin (modernlemenin ald yeni biim) mtecavizlii btn tutamak noktalarn tahrip ederken, birey, ya ulusalkimlik ile ya da baka bir kolektif-kimlik (cinsiyet, din ya da etnisite-temelli) ile zdeleerek kendine gvenli bir snak, tutamak noktas arar; kendi gszln

330 devletin ya da cemaatin gc ile rter. Bir yere (devlete, cemaate) ait olmak bir an, ilikilenme yapsnn iine girmektir. Her an istedii tek ey koulsuz sadakattir. Bunu sunmak kouluyla, tmyle gvenli scak bir ortamn esriklii zihinleri ve bedenleri sarar. Birey, artk ne yalnz ne de gszdr. Globallemenin mtecavizlii karsnda ulusa ya da ulus-alt bir cemaate yelik, bir yandan globalleme karsnda bireyin nesnelemesini geriletmesine, zgrlemesine ve gvenli bir snak bulmasna neden olurken, te yandan yeni bir zgrlk yitimini de beraberinde getirir: devletletirilmi ya da cemaatletirilmi insan, bireyselliini zdeleerek rehin brakmak zorunda kalr.31 Bu, bireyin kendi iindeki oulluun olduu kadar hayat-dnyasndaki oulluun da yeniden standartlatrc bir aktre rehin brakld bir zdeleme uradr -yitip gitme uradr ya da. nsanlk tarihi, bir zdeleme urann esrikliinde yitip gitmenin yol at patolojilerin tarihidir. Kimlik, dlamann, dmanlklar retmenin, iddetin, insanlar ldrmenin ve toplu kymlarn meruiyet kayna olarak arasallatrldka, hayat yaanmazlatran bir g olmaya devam edecek gibi grnyor. Bu yzden, global ya da ulusal standartlatrc pratiklere ve onlarn aktrlerine direnmek adna, hibir ey dnmemek, hibir ey grmemek, yaamyor gibi yaamak ve yaamamaktan

31

ideme atfen bir baka biimde ifade etmek gerekirse; [k]imlik edinmenin, bir kimlie ait olmann, onu kolektif klmann ve kolektif olarak paylamann gveni, bu kimliin altndaki tarihsel znelerin gerek taleplerini ve sorunlarn ortadan kaldrmaz. nk kolektif birimlerin, herhangi bir toplumun, bir mminler topluluunun, Platoncu bir feylesoflar ordusunun konsensusu, konumaktan ok susar. Kimlikleri ayrdetmekten ok, birletirir; homojenletirir (2001: 75-6). Birlemeye, homojenlemeye araclk eden bir kimlik/zdeleme, yanlsamaya dayal ve gerek gten yoksun bir serap (Kristeva, 1996: 25) olmann tesinde, en byk gvensizlie uyarlanmann (Adorno, 1998: 144); kurulu g dengelerinin konformist jandarmas durumuna dmenin (Cangzbay, 2002: 76), fetiizm veya eylemenin belki de en konsantre (ve en zahmetli) ifadesidir (Holloway, 2006: 86).

331 yorulmak32 yzlemelidir. yerine,

34

birey,

tersine

yarabilecei 33

baka

seeneklerle

al mann bu son blmn yrtlen tartma ile ulalan iki temel sonucun altn izerek ve almann geneli iin bu blmn nemini vurgulayarak bitirelim. lkin, yeni sosyal hareketler ve kimlik politikalar (cemaatler tarafndan yrtlenler), hayat-dnyasnn idar ve iktisad alt-sistemler ve (globalleme esasnda sylemek gerekirse) uluslararas gler ve global piyasa tarafndan koloniletirilmesine kar ortaya konan tepkilerin kolektif temsilleridir. kinci olarak, globalleme, ulus-devlet ve piyasa tarafndan dayatlan standartlamaya kar ortaya konan tepkilerin cisimlemi hli olan cemaatler, yrttkleri kimlik politikalar ile balangta daha iyi ve doru bir hayat iin hayat-dnyas iindeki henz aa karlmam potansiyeli aa karsalar da, zamanla btn radikalliklerini yitirerek

32

Bu ifadeler, [e]n iyisi hibir ey dnmemek, hibir ey grmemek, yaamyor gibi yaamakt (Tanpnar, 2002: 125) ve ya amamaktan yoruldum (Atay, 1991: 457) cmlelerinden hareketle yazld. 33 Azizim gzel atlar gzel iirler gibidirler/ldkten sonra da tersine yarrlar, vesselam! (Ayhan, 1999: 157). Tersine yarmak, zdelemeye; iktidarn massediciliine, eylemeye direnmektir. 34 Bu trden bir giriim iin ilk adm gelenekin, din ve ailenin, devletin ve piyasann basksna kar zgrletirici bir snak haline gelebileceini (idem, 2007: 28) vurgulamak olabilir. Zira, Picconeye atfen sylemek gerekirse, gemilerini unutan veya reddeden bireylerin brokrasi ve ticaretilik [commercialism] arasndaki habis ittifakn besledii narsistik nihilizm tr iinde amura saplanan soyut tketiciler olmaktan te bir gelecei olmas beklenemez (1998: 13). Ulusal kimliklerin standartlatrc pratiklerine kar, Piccone modernliin dondurduu geleneklerin buzlarnn zlmesini ieren bir proje neriyor. Bu proje kapsamnda, geleneklerin modernletirmesi ya da seklerletirmesi deil, zeri rtlen her trl kadim bilgeliin yeni bir biimde anlalmas araclyla geleneklerin organikliinin yeniden etkinletirilmesi/buzlarnn zlmesi gerekir. Bu tr bir zm daha ok bir demistifikasyon meselesi olmaktan ziyade isel bir eletiridir (Piccone, 1998: 14) -modernlie ve onun gelenei reddine kar isel (modern) bir eletiri. Gross, Picconenin gelenein standartlamaya kar isel bir eletiriye kap aralayabilecek potansiyele sahip olduu dncesine katlarak gelenein nemine onun ok deeri asndan bakar. Gross iin gelenein nemi, zellikle tutarszlklar harekete geirme ve eskinin miras nda imdilere dair yeni bir dnme biimine kap aralama yeteneinde sakldr (1993-4: 9). Bu yetenek bireye sunuludur. Gelenei kolektif bir yeniden-inya tabi klmak onu ulus-devletin yapt gibi bir ama iin arasallatrmaktan ok da fark olmayan bir pratiktir. Burada gelenee atfedilen nem onun zdelemeye, standartlamaya direnecek bir isel eletiriye kap aralayabilecek olmasnda temellenir. Bir baka biimde ifade etmek gerekirse, gelenek, yitip gitmemek iin zde-olmamay tercih eden bireyin sna olarak ilev grebilir. (Gelenek ve modernlik arasndaki iliki ve gelenein modernliin standartlatrc pratiklere kar baz eletirel imknlar iinde barndryor olmasna dair tartmalar iin ayrca bknz. Benjamin, 1993: 40-41, Piccone, 1993-4, Kim, 1993-4, Adorno, 1993-4, Adorno 1999: 125, Gross, 2005.)

332 ehlilemi, devlet ve piyasa tarafndan sourulmu ve bireyin son rehin alnma ura hline gelmi lerdir.35 Bu blmde ulalan iki temel sonucun bu almann genel seyri iindeki anlam nedir? Batan beri kimliin bir innn rn olduu syleyen bu al ma, kimliin innn hangi aktrlerce gerekletirildiini anlamaya adanmtr. nceki blmlerden devredilen mirasn nda sylemek gerekirse, kimlik, hem hayatdnyasnda benin yakn-evresiyle, adalaryla ve halef ve selefleriyle etkileimlerinin, hem de hayat-dnyasn kolonize eden idar ve iktisad altsistemlerin standartlatrc pratiklerinin bir rndr. Bu blmdeki tartmalarn aralad kapdan kimliin inna dair son nermeyi yle ifade etmek mmkn: kimlik, daha nce sralanan faktrlere ilveten, hayat-dnyasnn sistem-dnyas, global gler ve global piyasa tarafndan kolonize edili ine kar gelitirilen reaktif/proaktif tepkilerin bir rndr.

35

Belki de bu yzden, Trkiyede bireysel tavr alma yeterince gelimemitir (Grmez, 1999: 17).

SONU Bu tezde modern zamanlarda nemli bir teorik sorun hline gelen kimliin in srecini, felsef, sosyolojik ve psikolojik alardan analiz etmeye altm. Kimlii in edilmilii esasnda konu edinmek, kimlie atfedilen her trl zn daha bata reddedildii imas tar. z, ayet, varln zamandan bamsz ve deimez biimde varolan blmn betimliyorsa (Gl et al., 2003: 1104), ne insana ne de onun kategoriletirilme biimlerinden biri olan kimlie herhangi bir z atfetmek mmkndr. Kimliin inndan bahsetmekle, her trl z reddedilmi ve srein merkezlii ne karlm olur. Burada sre, bireyin doumla balayp lmle sona eren hayatnn tmne olduu kadar, bireyin iine doduu iklimin, devrin ve muhitin zamann (gemi-imdi-gelecek) akna tbiliine de tekabl eder. Birey esasnda dnldnde, kimlik, doumla balayan ve lme dein sren bir srete in edilir. Bu ynyle kimlik, bir tamamlanmlk, btnlk deil, daima tamamlanmamlk, btnlkszlk ve eksiklik rntsdr. Kimlii sre esasnda analiz etme giriimi, bu tezde yrtlen tartmann genel izlei itibariyle, bir baka temel noktann daha altnn izilmesini gerektirir. Doumla balayp lmle sona eren hayat srecinde insan tek bana deildir, daima bakalaryla birliktedir. Hayatn srdrlebilir klnmas iin, insan, daima bakalarnn yardmna muhtatr. Bir birlikte-varlk olan insan, hayatn iinde daima bakalar ile iliki iinde nsiyet peyda eden, dostluk/arkadalk/ahbaplk kurabilendir. Bir nsiyet ehli olan insan, bakalaryla iliki kurarak sosyalletii lde vahi olandan, dehet saandan farkllar. Bu insann tmyle vahiliin, dehet samann uzana dt mnsna gelmez. nsann vahi ve dehet saan bir varlk olmaya devam ediini iki adan ele alabiliriz. lki insan tekiyle, ikincisi ise insann kolektif temsilleri ile ilgilidir. nsan tekinden (bireyden)

334 bahsettiimizde, ona, sadece bakalaryla iliki kuruu ve zdelemesi lsnde deil, iinde ehlilemeye, uyuma ve zdelemeye direnen bir nve tamaya devam edii lsnde insanlk atfedebiliriz. nsann kolektif temsillerinden bahsettiimizde de, insan, sadece ehil, uyumlu, bakalaryla temas kuran bir birliktevarlk deildir. Tersine, insan, hep vahi kalmaya, dehet samaya devam eder; kendi dna kp, belli bir muhitle dost, yr, yren, yolda, rkda, dinda olurken ve ortak bir cinsiyeti paylarken, kendi bizine yabanc, uzak, ilkel (dolaysyla vahi) kolektiflikleri de e zamanl olarak retir. Onlar nsiyet peyda edenin kk dnyasnn [hayat-dnyasnn] dnda kalan yabanclardr, vahilerdir, dmanlardr. Demek ki, kimlik (bireysel ve kolektif), sadece zdeleme, uyum ve dostluk ile deil, zde-olmama, atma ve dmanlk ile de eletirilerek tanmlanmaldr. Kimlii tanmlarken, zdelik/zde-olmama, uyum/atma ve

dostluk/dmanlk ikiliklerini bir btnlksz btnln paralar olarak ele almak, ondaki diyalektii gzler nne sermektir. Kimliin diyalektii, onu her trl hipostazlatrmaya, metafizikletirmeye, ze ve aknla rehin brakmay imknszlatrr. Kimlik, ilikiseldir, izafidir ve olumsaldr. Kimlik politikalarnn en byk elikisi, kimlii zselletirmelerinde, hipostazlatrmalarnda ve ona bir mutlaklk atfetmelerinde temellenir. Kimlik, bir kez sabit/duraan bir z temsil etmeye baladnda, btn direnme (nesneliin geriletilmesi/zneleme) ve demokratiklemeye kap aralama ihtimallerinin nne almaz bir duvar rmenin tesinde bir ileve sahip olamaz. Bireyin, mensubu olduu kimliklerden herhangi birini dierleri ramna zselletirmesi, kimlii sadece sreklilikle, btnlkle ve zdelikle eletirmenin kmaz sokaklarndan birinde kaybolmaktr. Ne var ki, birey, ou zaman kendi evinin efendisi olamay nn, btnle ve ayniyyete/zdelie sahip olamaynn neden olduu kaygyla ancak kendisine zsellik/mutlaklk atfedilmi bir kimlikle zdeleerek ba edebileceine inan(drl)mtr. zdelik, insan iin saadet kapsdr, huzurun girizghdr. Oysa, bir baka adan dnldnde, zdelik, zgrln ve znelliin (bireyselliin) yitirilme uradr.

335 zdelik ve zde-olmama arasndaki diyalektik kimliin tanmnda sakldr. Eer kimlik bakalar ile etkilemelerin bir rn ise, her etkileimin bir zdelik ura olduunu syleyebiliriz. Kimliin etkileimle ve zdeleme ile zorunlu rabtas, kimlii her seferinde tekini ararak (teki ramna) tanmlamay gerektirir. Burada teki, yakn-ervemizdekiler, adalarmz, seleflerimiz ve haleflerimizdir. Kimlii tanmlayabilmek iin temel bir ereve ortaya koyduktan sonra kimliin tanmyla ilgili ulalan sonulara geebiliriz. Kimliin gc bir tutunma noktas, dayanlacak/gvenilecek bir zemin sunabilmesinden gelir. Bir hayat ufku olarak kimlik, kendi kendimizi in etmek zere kullandmz yklemlerimizdir; bakalar ile iliki kurmamz, gndelik hayatn olaanl iinde seimler yapabilmemizi, hayata uyum salayabilmemizi mmkn klan bilisel bir haritadr. Kimlik, gven verici olduu kadar, harekete geiricidir; bir yn zdelie ve sreklilie dier yn farklla ve sreksizlie iaret eden bir sreksiz srekliliktir ya da zde-olmayan zdeliktir. Kimlik, asla tmyle btnletirilmi ve tekil deildir, aksine paral ve ouldur. Birey hep birden fazla kimlie sahip olur; ayn anda, hem kadn ve Trktr, hem de mslman, Marksist ve Akdenizlidir; her birinin bir aradalndan oluan bir terkiptir. Kadn, Trk, mslman, Marksist ve Akdenizli olmak benzemeye, zdelemeye olduu kadar, farkllamaya da kadn-olmamaya, Trkolmamaya, mslman-olmamaya, Marksist-olmamaya, Akdenizli-olmamaya- iaret eder. Demek ki, kimlik, benzetiren kadar farkllatrandr. Kimlik, geliim evrelerinin diziselliinin toplamna karlk gelen tedric bir geliimin rndr. Freud, geli imi yitimle, kaypla zdeletirerek ona olumsuz bir anlam ykler. Piaget, Erikson ve Kohlberg iin ise geli im bireyin deerler karsnda zerklemesine yol amasyla olumlu bir ierie sahiptir. Kimliin sreksiz sreklilikle, srele, olula rabtas, onun bir innn rn olduu sonucuna ulatrr. Kimliin bir innn rn olduunu tehis etmek tek bana bir anlam ifade etmez. nemli olan, kimliin in srecindeki fali ya da falleri belirlemektir. Bu

336 trden bir zorunluluun stesinden gelmek ncelikle sosyal alana ve onun iindeki ilikilere, ilikilenme yaplarna odalanmay gerektirir. Freud, benlii psiizmalararas etkileimlerin bir rn addeder. Dhil ve haric olan arasndaki geililikler, Freuda gre isel bir sreklilii yani benli i mmkn klan etmendir. Dhil ve haric olan arasndaki geililikler, her eyden nce, ocukla ebeveynleri arasndaki atmal ilikide aa kar. Freudun bak hayatn ilk safhasna odaklanr. Bu ilk safhada, benliin in iin kritik eik Oedipus kompleksidir. ocuk, dnyaya geldii ilk andaki mutlak btnln (anne ile zde olma hlini) yitirdiinde artk eksilmitir, cenneti elinden yitip gitmitir. Btn bir hayat, Freuda gre, bu ilk akn, yitik cennetin zlemi ile srer. Eer, benliin inndaki fali ve belirleyici etmenleri anlamak istiyorsak, Freud bize, alarmz yitik zamann denizine atmamz gerektiini vazeder. Ben/id/stben, ideal-ben, bilind, nesne yatrm, libido, narsizm, zdeleme, bastrma, yineleme zorlanm, haz ve gereklik ilkesi, lm ve yaam igdleri, vb. kavramsallatrmalarn bir btn olarak deerlendirdiimizde, Freudun nemi benliin innda haric faktrler kadar dhil faktrlerin de belirleyici olduunu iddia ediinde temellenir. d, srekli kaynayan bir kazan gibi, gereklik ilkesine uyum gsterse de, arzularnn peinde komaya devam eder. Freud, ben, id ve stben arasndaki ilikiyi zmlemekle, zdelemeye, kimlik edinmeye, uyuma direnen ele avuca geirilemez bir vah i zn, bireyi tmyle sosyal belirlenime rehin brakmadn fark etmemizi salar. Freudun bu temel katks, Meadle ortak yndr. Her ne kadar, kimliin in, bireyin ilikilerine ve ilikilerin yapsallamasna baml olsa da, birey bakalaryla kurduu ilikilerin mutlak belirleyiciliine tbi deildir. Birey, belirlenmeyi, eylemeyi, nesnelemeyi aan ya da gerileten aktif bir znedir. Ama ayn zamanda belirlenime tbi, eylemi, nesnelemi bir edilgen nesnedir. Bu, Hegelden, Marx, Freud, Mead ve Goffmana, onlardan Bakhtin, Habermas, Bourdieu ve Giddensa ulaan bir ortak nermedir. Sosyal hayat iinde insann ayn anda hem zne hem de nesne konumlarna ili ik bir varlk olduu iddiasnn karsnda iki farkl bak as yer alr: varoluuluk ve fenomenoloji, zneyi, znellii ne karrken, yapsalclk zneyi/znellii nesne karsnda mutlak bir belirlenime mahkm eder.

337 Husserlin teorisini insann znelliinin grmezden gelini ine ve insann dsal dnyadaki nesnelerden herhangi biri klnna reddiye olarak grebiliriz. Hayat-dnyas kavramsallatrmas ile, Husserl, esasen bu trden bir reddi teoriletirir ve dikkatimizi gndelik hayatn iindeki deneyimlere, etkileimlere, empatiye ve znelerarasla ynlendirir. Onun sunduu zeminin etkileimci gelenek, Schutz ve Habermasn teorilerine nfuz edii, hayat-dnyas kavramsallatrmasn kimliin inn konu edinen tartmalar iin vazgeilmez klar. Kimlik, hayat-dnyasndaki gndelik deneyimlerin yapsallam

rntsdr. Hayat-dnyasnn olaanl iinde sadece yakn-evremizle (bizilikisi) deil, adalarmzla (onlar-ilikisi) ve seleflerimizle/haleflerimizle de temas kurarz. Hayat-dnyasndaki btn deneyimler znelerarasnda gerekleir. Bu zneleraras deneyimlerin iinde kimliimiz haric belirlenime tbi olarak tarih srecin iinde in edilir. Ama, ayn zamanda, haric belirlenimi gerileten dhil bir direncin ya da katknn sz konusu in srecindeki payn grmezden gelmemek gerekir. Kimliin inn sadece hayat-dnyas iindeki deneyimlerle snrlayarak analiz etmek, sosyalliin makro boyutlarnn sreteki etkisine bigne kalmaktr. Oysa kimlik, hayat-dnyasndaki deneyimlerin olduu kadar, hayat-dnyasnn sistem-dnyasnca koloniletirilmesinin de bir rndr. dari ve iktisad altsistemler hayat-dnyasn koloniletirmek zere harekete getiklerinde, kimlik bu tr standartlatrc pratiklerin tecavzne maruz kalr ve bireysel bir mesele olmaktan, sadece bireyin kendisi tarafndan in edilebilir bir ey olmaktan kar. Kimliin in srecindeki son nirengi noktasn, o hlde, sistem-dnyas ile hayat-dnyas arasndaki kutuplamada aramak gerekir. Kimliin inndaki son belirleyici e, sistem-dnyasnn eyletirici, standartlatrc pratiklerine ynelik direnilerde gizlidir. Sonu olarak, bu tezin balangcnda ortaya atlan hipotezin dorulandn ve kimliin, zneleraras etkileimlerin rn olduu kadar, etkileimlerin gerekletii alann sistem-dnyasnca kolonize edilmesinin ve bu kolonizasyona kar kolektif direnilerin bir rn olduunu syleyebiliriz. Bunun anlam udur:

338 kimliin in srecindeki fal, ne sadece bireyin kendisidir ne de yapsal znelerdir. Kimlik, anlan iki falin atmal ilikilerinin bir rndr.

339 KAYNAKA ADORNO, W. Theodor; Husserl and the Problem of Idealism, The Journal Of Philosophy, volume 37, number 1, 1940, pp. 5-18. ADORNO, W. Theodor; Against Epistemology, translated by Willis Domingo, Basil Blackwell, Oxford, 1982. ADORNO, W. Theodor; On Tradition, Telos, number 94, 1993-4, pp. 75-81. ADORNO, W. Theodor; Minima Moralia, ev. Orhan Koak ve Ahmet Doukan, Metis Yaynlar, stanbul, 1998. ADORNO, W. Theodor; Otoriteryen Kiilik stne Niteliksel deoloji ncelemeleri, ev. Doan ahiner, Om Yaynevi, stanbul, 2003. ADORNO, W. Theodor; Toplum zerine Yazlar, ev. M. Ylmaz ner, Belge Yaynlar, stanbul, 2006. AHISKA, Meltem; Kimlik Kavram zerine Fragmanlar, Defter, say 27, yl 9, 1996, s. 9-36. AHISKA, Meltem; Hayal Edilemeyen Toplum: Trkiyede evresiz Merkez ve Garbiyatlk, Toplum ve Bilim, say 105, 2006, s. 11-29. AKVARDAR, Yldz, ALAK, Erdoan, ETANER, Ulviye, HROL, Cem, SUNAT, Haluk, TKEL, Rait, OK, Alp, YCEL, Baak; Psikanalitik Kurama Giri, Balam Yaynlar, stanbul, 2000. ALFORD, C. Fred; Totalitenin Kart: Levinas ve Frankfurt Okulu, Dou Bat, say 28, 2004, s. 129-154. ALLISON, E. Henry; Lockes Theory of Personal Identity: A Re-Examination, Journal of the History of Ideas, volume 27, number 1, 1966, pp. 41-58. ALTUNTA, Nezahat; Ksmi Kimliklerin Evrensel Konumlanmas, Trkiye Gnl, say 79, 2004, s. 67-79. ANDERSON, Perry; Tarihsel Materyalizmin zinde, ev. Mahmet Bakrc ve H. Grvit, Belge Yaynlar, stanbul, 2004. ANTHONY, Giddens; Toplumun Kuruluu, ev. Hseyin zel, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999. APPIAH, K. Anthony; The Politics of Identity, Daedalus, volume 135, number 4, 2006, pp. 15-22.

340

AQUILA, E. Richard; Sartres Other and The Field of Consciousness: A Husserlian Reading, European Journal of Philosophy, volume 6, number 3, 1998, pp. 253-276. ARENDT, Hannah; nsanlk Durumu, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. ARMAAN, Mustafa; Descartes Felsefesinin Ufuklar ve Snrlar, Cogito, say 10, 1997, s. 105-119. AROWITZ, Stanley; Reflections on Identity, October, volume 61, 1992, pp. 91103. ATAK, Kvan; Kimlik Siyaseti ve okkltrllk Ulus-devlet ve Kapitalizmin Amazlar, Birikim, say 239, 2009, s. 78-82. ATAY, Ouz; Tutunamayanlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. ATILGAN, Yusuf; Aylak Adam, YKY, stanbul, 2008. AYDIN, Suavi, EMROLU Kudret; Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003. AYDIN, Yaar; Levinas ve Ricoeur zerine Birka Not, Birikim, say 230/1, 2008, s. 133-135. AYHAN, Ece; Btn Yort Savullar 1954-1997 Toplu iirleri, YKY, stanbul, 1999. AYTO, John; Dictionary of Foreign Words in English, Wordsworth Editions Ltd., Hertfordshire, 1995. BAKHTIN, Mihail; Bir Eylem Felsefesine Doru, ev. Siyave Azeri, Avesta Yaynlar, stanbul, 2001. BAKHTIN, Mihail; Sanat ve Sorumluluk, ev. Cem Soydemir, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2005. BAKHTIN, Mihail; Karnavaldan Romana Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seme Yazlar, der. Sibel Irzk, ev. Cem Soydemir, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001. BALAKRISHNAN, Gopal; Kimlik a m?, ev. Grol Koca, New Left Review [Trkiye Sekisi], Everest Yaynlar, 2003, s. 365-385.

341 BAUDELAIRE, Charles; Ktlk iekleri, ev. Erdoan Alkan, Varlk Yaynlar, stanbul, 2007. BAUMAN, Zygmunt; Soil, Blood and Identity, The Sociological Review, volume 40, number 4, 1992, pp. 675-701. BAUMAN, Zygmunt; Postmodern Etik, ev. Alev Trker, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998. BAUMAN, Zygmunt; Paralanm Hayat, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001. BAUMAN, Zygmunt; Individuality, Together, Individualization: Institutionalized Individualism and its Social and Political Consequences iinde, yazan Ulrich Beck ve Elisabeth Beck-Gernsheim, Sage Pub., London, 2002, pp. XIV-XVII. BAUMAN, Zygmunt; Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. BAUMAN, Zygmunt; Identity Conversations with Benedetto Press, Cambridge, 2004. Vecchi, Polity

BAUMAN, Zygmunt; Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alogan, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2005. BECK, Ulrich, BECK-GERNSHEM Elisabeth; Individualization: Institutionalized Individualism and its Social and Political Consequences, Sage Pub., London, 2002. BECKETT, Samuel; Proust, ev. Orhan Koak, Metis Yaynlar, stanbul, 2001. BELLO, A. Angela; Phenomenological Hyletics and The Life-World, Analecta Husserliana LXXXIV iinde, Ed. A. T. Tymieniecka, Springer, Netherlands, 2005, pp. 293-301. BENHABIB, Seyla; Eletiri, Norm ve topya, ev. smet Tekerek, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. BENJAMIN, Walter; Son Bakta Ak, ev. Orhan Koak, yayna hazrlayan Nurdan Grbilek, Metis Yaynlar, stanbul, 1993. BENJAMIN, Walter; Pasajlar, ev. Ahmet Cemal, YKY, stanbul, 2004a. BENJAMIN, Walter; Selected Writings, Ed. Marcus Bullock ve Michael W. Jennigs, volume 1, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, 2004b.

342

BENJAMIN, Walter; Tek Yn, ev. Tevfik Turan, YKY, stanbul, 2005. BENOIST, Alain de; On Identity, Telos, volume 128, 2004, pp. 9-64. BERENICE, M. Fisher, ANSELM, L. Strauss; Etkileimcilik, ev. Kurtulu Diner, Sosyolojik zmlemenin Tarihi iinde, der. Tom Bottomore-Robert Nisbet, Ayra Yaynlar, Ankara, 1997, s. 459-496. BERGER, L. Peter, LUCKMANN, Thomas; Gerekliin Sosyal nas Bir Bilgi Sosyolojisi ncelemesi, ev. Vefa Saygn tle, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2008. BERGER, Peter; Bilgi Sosyolojisinde Bir Problem Olarak Kimlik, ev. Mehmet Cneyt Birkk, (eriim) http://bilgitoplumu.com/2004/12/bilgi-sosyolojisinde-birproblem-html, 23.10.2007. BERMAN, Marshall; Kat Olan Her ey Buharlayor, ev. mit Altu ve Blent Peker, letiim Yaynlar, 8. Bask, stanbul, 2004. BERNSTEIN, J. M.; Grn Kurtarmak Niye? Metafizik Deneyim ve Etiin Olabilirlii, ev. Kemal Atakay, Cogito, say 36, 2003, s. 201-235. BERNSTEIN, Mary; Identity Politics, Annual Review of Sociology, volume 31, 2005, pp. 47-74. BEST, Steven, KELLNER, Dougles; Postmodern Teori, ev. Mehmet Kk, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998. BIEMEL, Walter; Sartre, ev. Veysel Atayman, Alan Yaynclk, stanbul, 1984. BLGN, Nuri; Sosyal Bilimlerin Kavanda Kimlik Sorunu, Ege Yaynclk, zmir, 1994. BLGN, Nuri; Sosyal Psikoloji Szl Kavramlar, Yaklamlar, Balam Yaynlar, stanbul, 2003. BLGN, Nuri; Kimlik nas, Aina Kitaplar, Ankara, 2007. BILGRAMI, Akeel; Notes Toward the Definition of Identity, Daedalus, volume 135, number 4, 2006, pp. 5-14. BLUMER, Herbert; Sociological Implication of the Thought of George Herbert Mead, The American Journal of Sociology, volume 71, number 5, 1966, pp. 535544.

343 BORA, Tanl; Yeni Toplumsal Hareketlere Dair Notlar, Birikim, say 13, 1990, 49-53. BOSTANCI, M. Naci; Kimlik Tartmas Hayatn Telaffuzu zerinden Yrmeli, Trkiye Gnl, say 83, 2005, s. 52-56. BOURDIEU, Pierre; Toplumsal Uzam ve Sembolik ktidar, ev. Ik Ergden, Cogito, say 18, 1999, s. 16-32. BOURDIEU, Pierre; Pratik Nedenler, ev. Hlya Tufan, Kesit Yaynclk, stanbul, 1995. BOURDIEU, Pierre, WACQUANT J. D. Loic; Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar, ev. Nazl kten, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. BOZKURT, Nejat; Descartes Gerekten Modern an ncs mdr?, Cogito, say 10, 1997, s. 119-131. BRAVO, Il Bayar; Edmund Husserlin Fenomenolojisi, Felsefelogos, yl 10, say 33-34, 2007, s. 163-183. BREWER, B. Marilynn, GARDNER, Wendi; Who is this We? Levels of Collective Identity and Self Representation, Organizational Identity: A Reader iinde, Ed. Mary Jo Hatch ve Majken Schultz, Oxford University Press, Oxford, 2004, pp. 66-80. BRUBAKER, Rogers, COOPER, Frederick; Beyond Identity, Theory and Society, volume 29, number 1, 2000, s. 1-47. BUBNER, Rdiger; Modern Alman Felsefesi, ev. Aziz Yardml, dea Yaynevi, stanbul, 1993. BUCENIECE, Ella; How Can We Be Together: Intersubjectivity and Communication, Analecta Husserliana LXXXIV iinde, Ed. A. T. Tymieniecka, Springer, Netherlands, 2005, pp. 119-128. BUDAK, Seluk; Psikoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2000. BUMN, Tlin; Hegel, YKY, stanbul, 2001. BYRON, Reginald; Identity, Encyclopedia of Social and Cultural Antropology iinde, Ed. Alan Barbard ve Jonathan Spencer, Routledge, London, 1996. CANGIZBAY, Kadir; Komprador Rejimin Anatomisi, teki Yaynevi, Ankara, 1996. CANGIZBAY, Kadir; Sosyolojik Praksis, teki Yaynlar, Ankara, 1997.

344

CANGIZBAY, Kadir; Sosyolojiler Deil Sosyoloji, topya Yaynlar, Ankara, 2002. CARR, David; On History and the Life-World, The Crisis of Culture Steps to Reopen the Phenomenological Investigation of Man iinde, Ed. Anna-Teresa Tymieniecka, D. Reidel Publishing Company, Boston, 1976. CARRINGTON, J. Peter; Schutz on Transcendental Intersubjectivity in Husserl, Human Studies, volume 2, number 1, 1979, pp. 95-110. CASSIRER, Ernst; Kantn Yaam ve retisi, ev. Doan zlem, nklap Yaynevi, stanbul, 1996. CASTELLS, Manuel; Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr Birinci Cilt A Toplumunun Ykselii, ev. Ebru Kl, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005. CASTELLS, Manuel; Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr kinci Cilt Kimliin Gc, ev. Ebru Kl, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006. CASTORIADIS, Cornelius; Dnyaya, nsana ve Topluma Dair, ev. Hlya Tufan, letiim Yaynlar, stanbul, 2006. CENGZ, Aydodu; Milletten Haberdar Olmak, Trkiye Gnl, say 54, 1999, s. 55-63. CERULO, A. Karen; Identity Construction: New Issues, New Directions, Annual Review of Sociology, number 23, 1997, pp. 385-409. CEVZC, Ahmet; Felsefe Terimleri Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002. COELHO, Nelson Ernesto, FIGUEIREDO, Jr., FIGUEIREDO, Luis Claduio; Patterns of Intersubjectivity in the Constitution of Subjectivity: Dimension of Otherness, Culture and Psychology, volume 9, number 3, 2003, pp. 193-208. COHEN, John; Strateji ya da Kimlik: Yeni Teorik Paradigmalar ve Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler Teorik Almlar iinde, ev. ve der. Kenan ayr, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s. 109-130. COLES, Romand; Identity and Difference in the Ethical Positions of Adorno and Habermas, Habermas iinde, Ed. Stephen K. White, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, pp. 19-45.

345 COSTELLOE, M. Timothy; Between the Subject and Sociology: Alfred Schutzs Phenomenology of the Life-World, Human Studies, volume 19, number 3, 1996, pp. 247-266. COKUN, M. Kemal; Sreklilik ve Kopu Teorileri Balamnda Trkiyede Eski ve Yeni Toplumsal Hareketler, Ankara niversitesi SBF Dergisi, cilt 61, say 1, yl 2006, s. 67-102. COKUN, M. Kemal; Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler, Dipnot Yaynevi, Ankara, 2007. COTTINGHAM, John; Kartezyen Dualizm: lahiyat, Metafizik ve Bilim, Cogito, say 10, s. 273-286, 1997. CRAIB, Ian; Modern Social Theory From Parsons to Habermas, Harvester Wheatsheaf, New York, 1992. CRAIB, Ian; Experiencing Identity, Sage Publications, London, 1998. CRAIB, Ian; Psikanaliz Nedir? Psikanaliz Okullar ve Psikoterapi zerine Eletirel Bir Giri, ev. Ali Klolu, stanbul, 2004. CRAIB, Ian; Hayal Krklkl, ev. Aylin Onacak, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2006. CRANSTON, Maurice; Jean-Paul Sartre: Dman Bir Evrende Yalnz Ki i, ev. Gner ztuna, ada Siyaset Felsefecileri iinde, der. Anthony De Crespigny ve Kenneth R. Minogue, Remzi Kitabevi, stanbul, 1994, s. 207-221. AYIR, Kenan; Toplumsal Sahnenin Yeni Aktrleri: Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler Teorik Almlar iinde, der. Kenan ayr, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s. 13-34. ETNKAYA, Y. Doan; Tarih ve Kuram Arasnda Toplumsal Hareketler, Toplumsal Hareketler Tarih, Teori ve Deneyim iinde, der. Y. Doan etinkaya, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 15-61. IRAKMAN, Elif; Levinasta teki ve Adalet: Eletirel Bir Not, Dou Bat, say 13, 2000/1, s. 179-199. DEM, Ahmet; Akl ve Toplumun zgrleimi Jrgen Habermas ve Eletirel Epistemoloji zerine Bir alma, Vadi Yaynlar, Ankara, 1997a. DEM, Ahmet; Bir mkan Olarak Modernite Weber ve Habermas, letiim Yaynlar, stanbul, 1997b.

346 DEM, Ahmet; Tara Epii Trk deolojileri ve slamclk, Birikim Yaynlar, stanbul, 2001. DEM, Ahmet; Milli Mesele Olarak Din, erif Mardine Armaan iinde, der. Ahmet nc ve Orhan Tekeliolu, letiim Yaynlar, stanbul, 2005a, s. 21-35. DEM, Ahmet; Paul Picconenin Ardndan, Birikim, say 195, yl 2005b, s. 8991. DEM, Ahmet; Yukardan Kibir Aadan Nobranlk, Birikim, say 202, yl 2006, s. 83-5. DEM, Ahmet; Dnin Halleri: Din, Darbe, Demokrasi, Birikim, say 218, yl 2007, s. 27-33. OTUKSKEN, Betl; Felsefe: zne-Sylem, nklap Yaynlar, stanbul, 2002. DALLMAYR, Fred; Grngbilim Ve Eletirel Kuram: Adorno, Frankfurt Okulu iinde, der. H. Emre Bace, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2006, s. 219-262. DALLMAYR, Fred; zdesizlik Politikalar: Adorno, Postmodernizm ve Edward Said, ev. Salih Akkanat, Oryantalizm Tartma Metinleri iinde, der. Ayta Yldz, Dou Bat Yaynlar, stanbul, 2007, s. 408-37. DELEUZE, Gilles; Leibniz zerine Be Ders, ev. Ulus Baker, Kabalc Yaynlar, stanbul, 2007. DELLALOLU, F. Besim; Toplumsaln Yeniden Yaplanmas Habermas zerine Bir Aratrma, Balam Yaynlar, stanbul, 1998. DESCHAMPS, Jean-Claude, DEVOS Thierry; Regarding the Relationship Between Social Identity and Personal Identity, Social Identity International Perspectives iinde, Ed. Stephen Worchel, J. Francisco Morales, Dario Paez ve Jean-Claude Deschamps, Sage Publications, London, 1998, pp. 1-12. DEWS, Peter; Adorno, Post-Structuralism and the Critique of Identity, New Left Review, number 157, 1986, pp. 28-44. DREK, Zeynep; Bakalk Deneyimi Kta Avrupas Felsefesi zerine Denemeler, YKY, stanbul, 2005a. DREK, Zeynep; Sunu, Zaman ve Baka iinde, yaz. Emmanuel Levinas, Metis Yaynlar, stanbul, 2005b, s. 7-44. DREK, Zeynep; Bir Entelektel Olarak Jean Paul Sartre, Dou Bat, 2006, yl 9, say 35, s. 119-138.

347 DRLK, Arif; Pasifik Perspektifinde Toplumsal Hareketler: ada Radikal Siyasetin Soyaac zerine Dnceler, ev. Galip Doduaslan, Toplumsal Hareketler Tarih, Teori ve Deneyim iinde, der. Y. Doan etinkaya, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 65-83. MAGEE, Bryan; Byk Filozoflar Platondan Wittgenseteine Bat Felsefesi, ev. Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000. EAGLETON, Terry; Wittgensteinin Dostlar, ev. Tuncay Birkan, Birikim, Kasm 1990. EAGLETON, Terry; deoloji, ev. Muttalip zcan, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1996. EAGLETON, Terry; Kuramdan Sonra, ev. Uygar Abac, Literatr Yaynclk, stanbul, 2004. EDGAR, Andrew, SEDHWCK, Peter; Kltrel Kuramda Anahtar Kavramlar, ev. Mesut Karaahan, Alm Kitap, stanbul, 2007. EN, Mithat; Ruhbilim Terimleri Szl, TDK Yaynlar, Ankara, 1980. ENGNN, nci, KERMAN Zeynep; Gnlklerin Inda Tanpnarla Babaa, Dergah Yaynlar, stanbul, 2008. ERHART, Itr; Ben Neyim? Kiiler ve nsanlar zerine Bir alma, ev. Egemen Demirciolu, Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul, 2008. ERIKSON, H. Erik; Identity and the Life Cycle, International Universities Press Inc., New York, 1968. ERIKSON, H. Erik; Identity and Youth and Crises, W. W. Norton & Company, New York, 1968b. ERIKSON, H. Erik; nsann Sekiz a, ev. T. Bedirhan stn, Vedat ar, Birey Toplum Yaynlar, Ankara, birinci bask, 1984. EROL, Gka, BEYAZYZ, Murat; Yeni Dnya Dzeninin Kimlik Siyaseti: Psikolojik Bir Bak Denemesi, Trkiye Gnl, say 83, K 2005, s. 17-26. EROL, Gka, BEYAZYZ, Murat; Her Kimlik Ulusal Kimlik Deildir, Trkiye Gnl, say 84, 2006, s. 58-65. EZZY, Douglas; Theorizing Narrative Identity: Symbolic Interactionism and Hermeneutics, The Sociological Quarterly, volume 39, number 2, pp. 239-252. FAK, Sait; Btn Eserleri I Semaver Sarn, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2001.

348

FEREDAY, A. Jennifer; The Role of Performance Feedback in the SelfAssesment of Nursing Practice, yaynlanmam doktora tezi, Adelaide, 2004. FERRY, Luc; Kar-Doann nsan, ev. Alp Tmertekin, Cogito, say 10, 1997. FINLAYSON, G. James; Habermas, ev. Talat Kl, Dost Yaynlar, Ankara, 2007. FINN, Bowring; A Lifeworld without a Subject: Habermas and the Pathologies of Modernity, Telos, number 106, 1996, p. 77-105. FOUCAULT, Michel; zne ve ktidar, ev. Ik Ergden-Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. FRANK, W. Arthur; Identity, The Encyclopedic Dictionary of Sociology iinde, Ed. Richard Lahmann, The Dushkin Publishing Group, Guilford, 1991. FREUD, Sigmund; Psikanalizin Yarar, ev. Alp Tmertekin, Cogito, say 9, 1996, s. 33-48. FREUD, Sigmund; Dinin Kkenleri, ev. Seluk Budak, teki Yaynevi, ikinci bask, Ankara, 1997. FREUD, Sigmund; Narsizm zerine ve Scheber Vakas, ev. Banu Bykkal ve Saffet Murat Tura, Metis Yaynlar, stanbul, 1998. FREUD, Sigmund; Haz lkesinin tesinde Ben ve d, ev. Ali Babaolu, Metis Yaynlar, stanbul, 2001. FREUD, Sigmund; Psikanaliz zerine, ev. A. Avni ne, Say Yaynlar, stanbul, 2002a. FREUD, Sigmund; Metapsikoloji, ev. Emre Kapkn ve Aye Teken Kapkn, Payel Yaynevi, stanbul, 2002b. FREUD, Sigmund; Totem ve Tabu, ev. K. Sahir Sel, Sosyal Yaynlar, stanbul, 2002c. FREUD, Sigmund; Yaamm ve Psikanaliz, ev. Kamuran ipal, Say Yaynlar, stanbul, 2003. FREUD, Sigmund; Sanat ve Sanatlar zerine, ev. Kamuran ipal, YKY, nc bask, stanbul, 2004a. FREUD, Sigmund; Uygarln Huzursuzluu, ev. Haluk Barcan, Metis Yaynlar, ikinci basm, stanbul, 2004b.

349 FREUD, Sigmund; Cinsellik zerine, ev. Emre Kapkn, Payel Yaynevi, stanbul, 2006. FUENTEZ, Marta, FRANK, A. Gunder; Toplumsal Hareketler zerine On Tez, Birikim, say 16, yl 1990, s. 29-41. GARRET, Don; Humes Self-Doubts about Personal Identity, The Philosophical Review, volume 90, number 3, 1981, pp. 337-358. GETAN, Engin; Psikanaliz ve Sonras, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993. GANDLER, Stefan; Kimlik Diyalektii, ev. Deniz Kant, FelsefeLogos, yl 8, say 30-31, 2006, s. 321-327. GIDDENS, Anthony; Modernliin Sonular, ev. Ersin Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994. GIDDENS, Anthony; Siyaset, Sosyoloji ve Toplumsal Teori Toplumsal Dncenin Klasik ve ada Temsilcileriyle Hesaplamalar, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2000a. GIDDENS, Anthony; Sosyoloji, ev. Hseyin zel ve Cemal Gzel, Ayra Yaynlar, Ankara, 2000b. GIDDENS, Anthony; Modernity and Self-Identity Self and Society in Late Modern Age, Polity Press, Cambridge, 2002. GIDDENS, Anthony; Sosyolojik Yntemin Yeni Kurallar Yorumcu Sosyolojilerin Pozitif Eletirisi, ev. mit Tatlcan ve Bekir Balkz, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2003. GIDDENS, Anthony; Sosyal Teorinin Temel Problemleri Sosyal Analizde Eylem, Yap ve eliki, ev. mit Tatlcan, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2005. GIESEN, Bernhard; Intellectuals and the Nations Collective Identity in a German Axial Age, Cambridge University Press, Cambridge, 1988. GILLIGAN, Carol; Recovering Psyche Reflections on Life-History and History, Psychoanalysis and Women iinde, Ed. Jerome A. Winer, James W. Anderson ve Christine C. Kieffer, The Analytic Press, London, 2004, pp. 131-147. GLASER, G. Barney, STRAUSS, L. Anselm; Awareness Contexts and Social Interaction, American Sociological Review, volume 29, number 5, 1964, pp. 669679. GLEASON, Philip; Identifying Identity: A Semantic History, The Journal of American History, volume 69, number 4, 1983, pp. 910-931.

350

GLYNN, Simon; Indentity, Intersubjecitivity and Communicative Action, (eriim) http://www.bu.edu/wcp/Papers/Cult/CultGlyn.htm, 19.09.07. GOFFMAN, Erving; The Neglected Situation, American Antropologist, volume 66, number 6, 1964, pp. 133-136. GOFFMAN, Erving; The Interaction Order, American Sociological Review, volume 48, number 1, 1983, pp. 1-17. GOFFMAN, Erving; Gndelik Yaamda Benliin Sunumu, ev. Bar Cezar, Metis Yaynlar, stanbul, 2009. GONOS, George; Situation versus Frame: The Interactionist and the Structuralist Analyses of Everyday Life, American Sociological Review, volume 42, number 6, 1977, pp. 854-867. GORMAN, A. Robert; Alfred SchutzAn Exposition and Critique, The British Journal of Sociology, volume 26, number 1, 1975, pp. 1-19. GORNER, Paul; Twentieth Century German Philosophy, Oxford University Press, Oxford, 2000. GRMEZ, Kemal; Trkiyede Siyasal Yap ve Siyasal Kltr, G. . BF Dergisi, say 1, 1999, s. 13-18. GRMEZ, Kemal; Kreselleme ve Yerelleme, Kreselleme ve Yerelleme iinde, der. Kemal Grmez, Odak Yaynlar, Ankara, 2005, s. 1-19. GRAUMANN, F. Carl; On Multiple Identities, International Social Science Journal, volume 35, 1983, pp. 309-321. GREISCH, Jean; dipsum: lahi Benlik ve Postmodern zne, ev. Ahmet Demirhn, Heidegger ve Din iinde, der. Ahmet Demirhan, Gelenek Yaynlar, stanbul, 2004, s. 107-147. GROSS, David; Rethinking Traditions, Telos, number 94, 1993-4, pp. 5-10. GROSS, David; Combating Modernity: Piccone and the Role of Tradition in the Present Age, Telos, number 131, 2005, pp. 33-45. GUMBRECHT, H. Ulrich; Everyday-World and Life-World as Philosophical Concepts: A Geneological Approach, New Literary History, volume 24, number 4, 1993, pp. 745-761.

351 GURWITSCH, Aron; Introduction, Collected Papers Studies in Phenomenological Philosophy III iinde, yazan A. Schutz, Martinus Nijhoff, The Hague, 1975, pp. XI-XXXI. GL, Abdlbaki, UZUN, Erkan, UZUN, Serkan, YOLSAL, . Hsrev; Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003. GNGREN, Ahmet; Kimlik Bulmacas in Klavuz, Ayra Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2008. GRBLEK, Nurdan; Madurun Dili, Metis Yaynevi, stanbul, 2008. HABERMAS, Jurgen; On Social Identity, Telos, number 19, 1975, pp. 92-103. HABERMAS, Jurgen; Communication and Evolution of Society, translated by Thomas McCarthy, Beacon Press, Boston, 1979. HABERMAS, Jurgen; New Social Movements, Telos, number 49, 1981a, pp. 3337. HABERMAS, Jurgen; The Dialectics of Rationalization: An Interview With Jrgen Habermas (by A. Honneth, E. Kndler-Bunte, A. Widmann), Telos, number 49, 1981b, pp. 5-31. HABERMAS, Jurgen; The Theory of Communicatine Action Volume I Reason and the Rationalization of Society, translated by Thomas McCarthy, Beacon Press, Boston, 1984. HABERMAS, Jurgen; The Task of a Critical Theory, Modern German Sociology iinde, Ed. V. Meja, D. Misgeld ve N. Stehr, Columbia University Press, New York, 1987, pp. 187-212. HABERMAS, Jurgen; Moral Consciousness and Communicative Action, translated by Christian Lenhardt ve Shierry Weber Nicholsen, The MIT Press, Cambridge, 1990. HABERMAS, Jurgen; Postmetaphysical Thinking, translated by William Mark Hohengarten, MIT Press, Cambridge, 1992. HABERMAS, Jurgen; letiimsel Eylem Kuram, ev. Mustafa Tzel, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1996. HABERMAS, Jurgen; Mitle Aydnlanmann Krdm: Max Horkheimer ve Theodor Adorno, ev. Blent O. Doan, Cogito, say 36, 2003, s. 85-108. HABERMAS, Jurgen; deoloji Olarak Teknik ve Bilim, ev. Mustafa Tzel, YKY, beinci bask, stanbul, 2004.

352

HAIGH, Yvonne; Living Well Toward Others The Development of an Everyday Ethics Through Emmanuel Levinas and Alfred Schutz, yaynlanmam doktora tezi, Murdoch, 2003. HALL, Stuart; Introduction: Who Needs Identity?, Questions of Cultural Identity iinde, Ed. Stuart Hall ve Paul du Gay, Sage Publications, London, 1996, s. 1-17. HANERLOLU, Orhan; Felsefe Szl, Remzi Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1993. HANOLU, M. kr; Osmanldan Cumhuriyete Zihniyet, Siyaset ve Tarih, Balam Yaynlar, stanbul, 2006. HEGEL, F. G. W.; Tinin Grngbilimi, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 1986. HEGEL, F. G. W.; Descartes, ev. Doan ahiner, Cogito, say 10, 1997, s. 135149. HEIDEGGER, Martin; zdelik ve Ayrm, ev. Necati Aa, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1997. HEIDEGGER, Martin; Bilim zerine ki Ders, ev. Hakk Hnler, Paradigma Yaynlar, stanbul, 1998. HEIDEGGER, Martin; Nietzschenin Tanr ld Sz ve Dnya Resimleri a, ev. Leven zar, Asa Yaynlar, Bursa, 2001. HEIDEGGER, Martin; Varlk ve Zaman, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlar, stanbul, 2004. (HEIDEGGER, Martin; Varlk ve Zaman, ev. Kaan H. kten, Agora Kitapl, stanbul, 2008). HELD, David; Introduction to Critical Theory Horkheimer to Habermas, Polity Press, Cambridge, 1995. HINCHMAN, Lewis; Authonomy, Individuality and Self-Determination, What is Enlightenment? Eigtheenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions iinde, Ed. James Schmidt, University of California Press, London, 1996, pp. 488-516. HOBSBAWM, Eric; Kimlik Siyaseti ve Sol, Mrekkep, say 7, 1997, s. 59-65. HOGG, A. Michael; Social Identity, Handbook of Self and Identity iinde, Ed. Mark R. Leary ve June Price Tangney, The Guilford Press, New York, 2005, pp. 462-479.

353

HOLLINGER, A. David; From Identity to Solidarity, Daedalus, volume 135, number 4, 2006, pp. 23-31. HORKHEIMER, Max; Akl Tutulmas, ev: Orhan Koak, Metis Yaynlar, stanbul, 1994. HORKHEIMER, M., ADORNO, T.; Aydnlanmann Diyalektii I, ev. Ouz zgl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1995. HOWARD, A. Judith; Social Psychology of Identities, Annual Review of Sociology, volume 26, 2000, pp. 367-393. HUSSERL, Edmund; The Crisis of European Science and Transcendental Phenomenology, ev. David Carr, Northwestern University Press, Evanston, 1970. HUSSERL, Edmund; Balang, ev. Ali Nalbant, Cogito, say 10, 1997a, s. 131134. HUSSERL, Edmund; Fenomenoloji zerine Be Ders, ev. Harun Tepe, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1997b. HUSSERL, Edmund; sel Zaman Bilinci, Cogito, say 11, 1997c, s. 17-28. HUSSERL, Edmund, Kesin Bilim Olarak Felsefe, ev. Abdullah Kayg, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1997. HUSSERL, Edmund; Avrupa nsanlnn Krizi ve Felsefe, ev. Aye Sabuncuolu ve nay Sezer, Avrupann Krizi Fenomenolojik Sorun Olarak Avrupann Dnm iinde, der. nay Szer ve Ali Vahit Turhan, Dost Kitabevi, Ankara, 2007, s. 321-348. HNLER, Z. Solmaz; Spinoza, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2003. MGA, Orun; Trkiyede Krtler Ne stiyor?, Birikim, say 195, 2005, s. 7173. NSEL, Ahmet; Sosyal Snflar Tarihe mi Kart?, Toplum ve Bilim, say 113, 2008, s. 21-28. JACOBSON, Edith; Kendilik ve Nesne Dnyas, ev. Selim Yazgan, Metis Yaynlar, stanbul, 2004. JAMESON, Fredric; Late Marxism, Verso, London, 1996. JARY, David, JARY, Julie; The Harper Collins Dictionary of Sociology, Harper Collins Publishers, New York, 1991.

354

JAY, Martin; Diyalektik mgelem Frankfurt Okulu ve Sosyal Aratrmalar Enstits Tarihi 1923-1950, ev. nsal Oskay, Ara Yaynclk, stanbul, 1989. JAY, Martin; Adorno, ev. nsal Oskay, Der Yaynlar, stanbul, 2001. JOAS, Hans; G. H. Mead A Contemporary Re-examination of his Thought, translated by Raymond Meyer, The MIT Press, Cambridge, 1997. JOHNSON, G. Allan; The Blackwell Dictionary of Sociology A Users Guide to Sociological Language, Blackwell, Oxford, 2000. JOHNSON, Hank, LARANA, Enrique ve GUSFIELD, R. Joseph; Kimlikler, ikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler, Yeni Sosyal Hareketler Teorik Almlar iinde, ev. ve der. Kenan ayr, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s. 131-58. JONES, Ernest; Freud Hayat ve Eserleri, ev. Emre Kapkn ve Aye Teken Kapkn, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2003. JOYCE, James; Ulysses, ev. Nevzat Ekmen, YKY, stanbul, 1997. KALOUCHE, Fouad, MELANTS, Eric; Dnya Sisteminin ve Sistem Kart Hareketlerin Dnm: 1968-2005, Toplumsal Hareketler 1750-2005 iinde, ev. Deniz Keskin, koordinatr William G. Martin, Versus Yaynlar, stanbul, 2008, s. 219-282. KAYA, Ayhan; deolojiden Dolojiye Yolculuk: Dncebilimden Kimlikbilime, Dou Bat, yl 7, say 8, 2004, s. 67-83. KEGAN, Robert; The Evolving Self Problem and Process in Human Development, Harvard Un. Press, Cambridge, Massachuttes, London, 1982. KILIBAY, Mehmet Ali; Kimlik: Bir Tasnif Sorunu, Trkiye Gnl, say 33, 1995, s 142-146. KILIBAY, Mehmet Ali; Deerlendirme Paneli, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik iinde, yayna hazrlayan Nuri Bilgin, Balam Yaynlar, stanbul, 1997, s. 505-530. KILIBAY, Mehmet Ali; Kimlikler Okyanusu, Dou Bat, say 23, 2003, s. 155159. KIRKOLU, Serdar Rifat; Sartren Ontolojisi ve zglk Ahlak Fikrinin Geliimi, ada Fransz Dncesi iinde, der. Zeynep Direk ve Refik Gremen, Epos Yaynlar, Ankara, 2004, s. 17-47.

355 KIM, Sang-ki; Confucian Capitalism: Recycling Traditions, Telos, number 94, 1993-4, pp. 18-24. KLEIN, Melaine; Ruhsal Salk stne, ev. Alp Tmertekin, Cogito, say 9, 1996, s. 119-124. KLEIN, Melaine; Haset ve kran, ev. Orhan Koak ve Yavuz Erten, Metis Yaynlar, stanbul, 1999. KLEIN, Melaine; Sevgi, Sululuk ve Onarm, yayna hazrlayan Bella Habip, Kanat Kitap, stanbul, 2008. KOCKELMANS, J. Joseph; Edmund Husserl ve Fenomenoloji, Cogito, say 50, 2007, s. 111-141. KOAK, Orhan; Trkede Eletiri Bir Tarihselletirme Denemesi, Rportaj: Semih Skmen, Defter, yl 10, say 37, 1997, s. 88-108. KOAK, Orhan; Maelstrm slubu, Defter, say 5, 1988, s. 7-12. KOJEVE, Alexander; Hegel Felsefesine Giri, ev. Selahattin Hilav, YKY, stanbul, 2004. KRISTEVA, Julia; Yabanc in Tokkata ve Fg, Defter, ev. skender Savar, yl 9, say 28, 1996, s. 9-38. KOZOLL, H. Richard, OSBORNE, D. Margery; Finding in Science, Life-World, Identity, and Self, Science Education, volume 88, 2004, pp. 157-181. KROGER, Jane; Identity in Adolescence The Balance Between Self and Other, Routledge, London & New York, 1996. KKALP, Kasm; Husserl, Say Yaynlar, stanbul, 2006. LACLAU, Ernesto; Snf Sava ve Sonras, Birikim, say 5, 1989, s. 24-7. LACLAU, Ernesto; Evrensellik, Kimlik ve zgrleme, ev. Erturul Baer, Birikim Yaynlar, stanbul, 2000. LARRAIN, Jorge; deoloji ve Kltrel Kimlik nc Dnya Gerei, ev. Nee Nur Domani, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995. LASH, Scott, FRIEDMAN, Jonathan; Introduction: Subjectivity and Modernitys Other, Modernity and Identity iinde, Ed. Scott Lash ve Jonathan Friedman, Blackwell Ltd., Oxford, 1992, s. 1-30.

356 LELEDAKIS, Kanakis; Toplum ve Bilind, ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. LEVESQUE, Claude; The World-Remoteness of the Text, The Crisis of Culture Steps to Reopen the Phenomenological Investigation of Man iinde, Ed. AnnaTeresa Tymieniecka, D. Reidel Publishing Company, Boston, 1976. LEVINAS, Emmanuel; Fenomenolojiden Etie E. Levinas ile Sylei (Richard Kearney), ev. zkan Gzel, Tezkire, say 22, 2001, s. 187-205. LEVINAS, Emmanuel; Sonsuza Tanklk, ev. Hakan Ycefer, Ceylan Uslu, Umut ksuzan, Cemalettin Haimi, zkan Gzel, Erdem Gkyaran, Zeynep Direk, Gaye ankaya, Melih Baaran, Medar Atc, Metis Yaynlar, stanbul, 2003. LEVINAS, Emmanuel; Zaman ve Baka, ev. zkan Gzel, Metis Yaynlar, stanbul, 2005. LEVINAS, Emmanuel; lm ve Zaman, ev. Nami Baer, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2006. LOVE, S. Nancy; What is Left of Marx, Habermas iinde, Ed. Stephen K. White, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 46-66. LUKACS, Gyrgy; Birey ve Toplum, ev. Veysel Atayman, Gnebakan Yaynlar, stanbul, 1978. LUKACS, Gyrgy; Tarih ve Snf Bilinci, ev. Ylmaz ner, Belge Yaynlar, stanbul, 2006. LUKES, Steven; Bireycilik, ev. smail Serin, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2006. MAGEE, Brain; Byk Filozoflar Platondan Wittgensteine Bat Felsefesi, ev. Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000. MANSFIELD, Nick; znellik Freuddan Harawaye Kendilik Kuramlar, ev. H. etinkaya ve R. Durmaz, Ara-lk Yaynlar, zmir, 2006. MARCUSE, Herbert; On Science and Phenomenology, The Essential Frankfurt Reader iinde, Ed. Andrev Arato ve Eike Gebhardt, New York, 1985, pp. 466-476. MARCUSE, Herbert; Negations Essays in Critical Theory, Free Association Book, London, 1988. MARCUSE, Herbert; Eros ve Uygarlk Freud zerine Felsefi Bir nceleme, ev. Aziz Yardml, stanbul, 1998.

357 MARDN, erif; Trkiyede Toplum ve Siyaset, der. Mmtazer Trkne ve Tuncay nder, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. MARDN, erif; Operasyonel Kodlarda Sreklilik, Krlma ve Yeniden na: Dn ve Bugn Trk stisnacl, Dou Bat, say 31, 2005, s. 29-52. MARKOVA, Ivana; Constitution of the Self: Intersubjectivity and Dialogicity, Culture and Psychology, volume 9, number 3, 2003, pp. 249-259. MARX, Karl; Felsefe Yazlar, Ed. mer Trke, ev. Ahmet Fethi, Hil Yaynlar, stanbul, 2004. MARX, Karl, ENGELS, Friedrich; Komnist Parti Manifestosu, ev. Ylmaz Onay, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2005. MARSHALL, Gordon; Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay ve Derya Kmrc, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999. MCADAMS, P. D., JOSSELSON, R., LIEBLICH A.; Introduction, Identity and Story Creating Self in Narrative iinde, Ed. D. P. McAdams., R. Josselson ve A. Lieblich, American Psychological Association, Washington, 2007, pp. 3-11. MEAD, H. George; The Social Self, The Journal Of Philosophy, Psychology and Scientific Methods, volume 10, number 14, 1913, pp. 374-380. MEAD, H. George; Mind, Self and Society, The University of Chicago Press, Chicago, London, 1934. MEDINA, Jose; Kimlik Sknts: Kimliksizlik ve Farkllk Sorunu, ev. Mehmet H. Doan, Cogito, say 46, 2006, s. 33-59. MEGILL, Allan, Arln Peygamberleri Nietzsche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev. Tuncay Birkan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1998. MEISENHELDER, Thomas; A Further Inversigation of the Life-World, Human Studies, volume 2, 1979, pp. 21-30. MELUCCI, Alberto; Toplumsal Hareketler Demokratiklemesi, Birikim, say 24, 1991, s. 55-62. ve Gndelik Yaamn

MELUCCI, Alberto; ada Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas, Yeni Sosyal Hareketler Teorik Almlar iinde, ev. ve der. Kenan ayr, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s. 81-108. MEYN, L. Henning; Values and the Life-World in the Problem of the Crises, The Crises of Culture Steps to Reopen the Phenomenological Investigation of Man

358 iinde, Ed. Anna-Teresa Tymieniecka, D. Reidel Publishing Company, Boston, 1976. MILIBAND, Ralph; Snf Siyaseti, Birikim, say 5, 1989, s. 28-31. MILLER, H. Patricia; Geliim Psikolojisi Kuramlar, ev. Zeynep Gltekin, mge Yaynlar, Ankara, 2008. MORGAN, Ben; Developing the Modern Concept of the Self: The Trial of Meister Eckhart, Telos, number 116, 1999, pp. 56-80. MORIN, Serge; A Return to Experience or How to Kick the Habit, The Crisis of Culture Steps to Reopen the Phenomenological Investigation of Man iinde, Ed. Anna-Teresa Tymieniecka, D. Reidel Publishing Company, Boston, 1976. MORRIS, W. Charles; Introduction, Mind, Self and Society iinde, yazan G. H. Mead, The University of Chicago Press, Chicago and London, 1934, pp. IX-XXXV. MOSHMAN, David; Adolescent Psychological Development Rationality, Morality, and Identity, Lawrence Erlbaum Associates, London, 2005. MUTMAN, Mahmut; zne: Bir Baka Ariv, Toplum ve Bilim, say 73, 1997, s. 3-29. NASIO, J. D; Psikanalizin Yedi Temel Kavram, ev. zge Eren ve Murat Eren, mge Yaynlar, Ankara, 2006. NASU, Hisashi; Between the Everyday Life-World and the World of Social Scientific Theory Towards an Adequate Social Theory, Explorations of the LifeWorld Continuing Dialogs with Alfred Schutz iinde, Ed. Martin Endress, George Psathas ve Hisashi Nasu, Springer, 2005, s. 123-141. NESLOLU, E. Funda; The Formation of the Self as Mental Unity and Moral Agency in Humes Philosophy, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2008. NONNETH, Axel; The Struggle for Recognition the Moral Grammer of Conflicts, translated by Joel Anderson, Polity Press, Cambridge, 1996. OFFE, Claus; Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Politikann Snrlarnn Zorlanmas, Yeni Sosyal Hareketler Teorik Almlar iinde, ev. ve der. Kenan ayr, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s. 53-80. OKORO, Chiedozie; A Critique of the Polarity in Edmund Husserls Intersubjectivity Theory, Analecta Husserliana LXXXIV iinde, Ed. A. T. Tymieniecka, Springer, Netherlands, 2005, pp. 129-144.

359 ONLINE ETYMOLOGY DICTIONARY; (eriim) http://www.etymonline.com/, 17.02.08. N, S. Sleyman; Ne Yazk Ki Trkler Artk Hayal Kuramyor 2, Zaman, 02. 12. 2007. N, S. Sleyman; Farkllklarmza Dair, Zaman, 08. 03. 2008a. N, S. Sleyman; Kimlikler, Aidiyetler ve 68li Olmak, Zaman, 24.05.2008b. NDER, Tuncay; Ekoloji, Toplum ve Siyaset, Odak Yaynlar, Ankara, 2003. ZDALGA, Elizabeth; Kimlik Kuram zerine: Sosyolojik ve Antropolojik Perspektifler, ev. Zarife Biliz, Hasan nal Nalbantoluna Armaan iinde, der. Adile Arslan Avar ve Devrim Sezer, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 405-420. ZLEM, Doan; Metinlerle Hermeneutik (Yorumbilgisi Dersleri cilt I-II), nklap Kitabevi, ikinci basm, stanbul, 1996. ZLEM, Doan; Giri, Heidegger ve Teknik, Teknie Ynelik Soru iinde, yazan Martin Heidegger, ev. Doan zlem, Afa Yaynlar, stanbul, 1997, s. 7-51. ZLEM, Doan; Kayg ve Tarihsellik, Dou Bat, yl 2, say 6, 1999, s. 13-40. PACI, Enzo; The Lebenswelt as Ground and as Leib in Husserl: Sematology, Psycholohy, Sociology, Patterns of the Life-World iinde, der. James M. Edie, Francis H. Parker ve Calvin O. Schrag, NorthWestern University Pres, Evanston, 1970. PAUL, Maucorbs-Rene Bassoul; Ben ile Bakas Arasnda Diyalog, Toplum Bilimleri Szl iinde, der. R. Boudon ve P. Lazarsfeld, ev. Esen Sinanolu, Unesco Trkiye Milli Komisyonu, 1982, Ankara. PAZ, Octavio; Modernliin Bedeli, ev. Ulus Baker, Birikim, say 65, 1994, s. 6970. PAZ, Octavio; Yalnzlk Dolambac, ev. Bozkurt Gven, Cem Yaynevi, stanbul, 1997. PENELHUM, Terence; Hume on Personal Identity, The Philosophical Review, volume 64, number 4, 1955, pp. 571-589. PETERS, E. Francis; Antik Yunan Felsefesi Terimleri Szl, ev. Hakk Hnler, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2004.

360 PEURSEN, van C. A; Life-World and Structures, Patterns of the Life-World iinde, der. James M. Edie, Francis H. Parker ve Calvin O. Schrag, NorthWestern University Pres, Evanston, 1970. PIAGET, Jean; ocukta Zihinsel Geliim, ev. Hsen Portakal, Cem Yaynlar, stanbul, 2004. PIAGET, Jean; ocuun Gzyle Dnya, ev. smail Yergz, Dost Yaynlar, Ankara, 2005. PICCONE, Paul; Beyond Identity Theory, On Critical Theory iinde, Ed. John Oneill, Heinemann Educational Books Ltd, London, 1977, pp. 129-144. PICCONE, Paul; The Actuality of Traditions, Telos, number 94, 1992-3, pp. 89102. PICCONE, Paul; Modernity, Liturgy and Reification: Remarks on the Liturgical Critics of Modernity, Telos, number 113, 1998, pp. 11-18. POLOMA, M. Margaret; ada Sosyoloji Kuramlar, ev. Hayriye Erba, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1993. RAGGART, T. F. Peter; Multiplicity and Conflict in the Dialogical Self: A Life-Narrative Approach, Identity and Story Creating Self in Narrative iinde, Ed. D. P. McAdams., R. Josselson ve A. Lieblich, American Psychological Association, Washington, 2007, pp. 15-36. REBER, S. Arthur; The Penguin Dictionary of Psychology, Penguin Books, London, 1985. RENAUT, Alain; Birey ve Bireycilik, ev. smail Yerguz, Siyaset Felsefesi Szl iinde, der. Philippe Raynaud ve Stephane Rials, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. RICOEUR, Paul; Tarih, Hafza ve Unutma P. Ricoeur ile Sylei (Zeynep Direk), Cogito, say 30, 2002, s. 28-37. RICOEUR, Paul; Personal Identity and Narrative Identity, Self and Subjectivity iinde, Ed. Kim Atkins, Blackwell Publishing, 2005, pp. 225-234. RICOEUR, Paul; Yoruma Dair Freud ve Felsefe, ev. Necmiye Alpay, Metis Yaynlar, stanbul, 2007. RIMBAUD, Arthur; Ben Bir Bakasdr Btn Dzyaz iirleri, ev. zdemir nce, Genda Yaynlar, stanbul, 1999.

361 ROGERS, W. Kim; Human Life and World: On the Insufficency of the Phenomenological Concept of Life-World, (eriim) http://www.bu.edu/wcp/Papers/TKno/Tknorage.htm, 21.09.2007. ROKSTAD, Konrad; Phenomenology, The Life-World and The Human Condition, Analecta Husserliana LXXXIV iinde, Ed. A. T. Tymieniecka, Springer, Netherlands, 2005, pp. 303-313. RORTY, Richard; Olumsallk, roni ve Dayanma, ev. Mehmet Kk ve Alev Trker, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. RUTHERFORD, Jonathan; Yuva Denilen Yer: Kimlik ve Farklln Kltrel Politikalar, ev. rem Salamer, Kimlik Topluluk/Kltr/Farkllk iinde, Balam Yaynlar, stanbul, 1998, s. 7-29. RYCROFT, Charles; Psikanaliz Szl, ev. Saman Kayatekin, Ara Yaynclk, Ankara, 1989. SABUKTAY, Ayegl; Bir Baka znellik Levinas Felsefesinde znellik ve Bu znelliin Siyasal Olanaklar, Defter, say 41, 2000, s. 162-186. SARTRE, Jean-Paul; Baudelaire, ev. Alp Tmertekin, thaki Yaynlar, stanbul, 2003a. SARTRE, Jean-Paul; Egonun Aknl, ev. Serdar Rifat Krkolu, Alkm Yaynevi, stanbul, 2003b. SARTRE, Jean-Paul; Huis-Closnun Kayd iin Yaplan Sylei, ev. Yeim zer, Dn ve Bugn Felsefe Dizisi I iinde, katkda bulunanlar Selahattin Hilav, Sait Maden, Nuran Yavuz, Hilmi Yavuz, BFS Yaynlar, stanbul, 1985. SARTRE, Jean-Paul; Being and Nothingness An Essay on Phenomenological Ontology, Routledge, London, 2005. SAVAIR, skender; Verili Kimlikler versus Seili Kimlikler, Defter, yl 9, say 26, 1996, s. 7-9. SAVRAN, Glnur; Marksizm ve Yeni Toplumsal Hareketler Tartmas, Snf Bilinci, say 11, 1992, s. 6-27. SAYIN, B. Zeynep; Yenia: Descartes ve Montaigne, Cogito, say 10, 1997, s. 155-160. SCHACHTER, P. Elli; Erikson Meets the Postmodern: Can Classic Identity Theory Rise to the Challenge?, Identity: An International Journal of Theory and Research, volume 5, number 2, 2005, pp. 137-160.

362 SCHRAG, O. Calvin; The Life-World and Its Historical Horizon, Patterns of the Life-World iinde, der. James M. Edie, Francis H. Parker, Calvin O. Schrag, NorthWestern University Pres, Evanston, 1970. SCHUETZ, Alfred; Sartres Theory of the Alter Ego, Philosophy and Phenomenological Research, volume 9, number 2, 1948, pp. 181-199, (eriim) http://www.jstor.org/stable/pdfplus/2103388.pdf. SCHUTZ, Alfred; Collected Papers I Studies in Social Reality, Martinus Nijhoff, The Hague, 1967. SCHUTZ, Alfred; On Phenomenology and Social Relation, Ed. Helmut R. Wagner, The University of Chicago Press, Chicago, 1970. SCHUTZ, Alfred; Reflections on the Problem of Relevance, Yale University Press, New Haven and London, 1970. SCHUTZ, Alfred; Collected Papers III Studies in Phenomenological Philosophy, Martinus Nijhoff, The Hague, 1975. SCHUTZ, Alfred; Collected Papers II Studies in Social Theory, Martinus Nijhoff, The Hague, 1976. SCRUTON, Roger; A Dictionary of Political Thought, Macmillan Press, London, 1996. SHARMA, B. B.; Encylopaedic Dictionary of Sociology volume 2., Anmol Publication, New Delhi, 1992. SHOEMAKER, Sydney; Identity and Identities, Daedalus, volume 135, number 4, 2006, pp. 40-48. SMITH, A. D.; Husserl and The Cartesian Meditations, Routledge, London, 2003. SMITH, Anna Marie; Direni Olarak Rastafari ve Yeni Toplumsal Hareketlerde zcln Belirsizlikleri, ev. Ahmet Fethi, Siyasal Kimliklerin Oluumu iinde, yayna hazrlayan Ernesto Laclau, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995, s. 215-254. SITTON, F. John; Habermas and Contemporary Society, Palgrave Macmillen, New York, 2003. SNOW, A. David, OSELIN, S. Sharon, CORRIGALL-BROWN, Catherine; Identity, Encyclopedia of Social Theory iinde, Ed. George Ritzer, Sage Publication, London, 2004. SONTAG, Susan; Sanat rnek Bir ileke, Metis Yaynlar, stanbul, 1991.

363 SOYSAL, Ahmet; Birlikte ve Baka Toplum, Bakalk, Fenomenoloji, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1999. SZER, nay; Edmund Husserlin Fenomenolojisi ve Nesnelerin Varl, stanbul Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1976. SPOHN, C. William; Conscience and Moral Development, Theological Studies, number 61, 2000, pp. 122-138. SRUBAR, Ilja; The Pragmatic Theory of the Life-World as a Basis for Intercultural Comparisons, Explorations of the Life-World Continuing Dialogs with Alfred Schutz iinde, der. Martin Endress, George Psathas ve Hisashi Nasu, Springer, 2005, pp. 235-266. STACE, W. T.; Hegel zerine, ev. Murat Belge, V Yaynlar, Ankara, 1986. STATT, A. David; A Students Dictionary of Psychology, Taylor and Francis, Hove, 2003. STETS, E. Jan, BURKE, J. Peter; Identity Theory and Social Identity Theory, Social Psychology Quarterly, volume 63, number 3, 2000, pp. 224-237. STETS, E. Jan, BURKE, J. Peter; A Sociological Approach to Self and Identity, Handbook of Self and Identity iinde, Ed. Mark R. Leary ve June Price Tangney, The Guilford Press, New York, 2005, s. 128-152. STOLTZFUS, J. Michael; Alfred Schutz: Transendence, Symbolic Intersubjectivity, and Moral Value, Human Studies, volume 26, number 2, 2003, pp. 183-201. STRATTON, P., HAYES, N.; A Students Dictionary of Psychology, Hodder Headline PLC, London, 1993. STROKER, Elisabeth; Science and Lifeworld: A Problem Of Cultural Change, Human Studies, volume 20, number 3, 1997, pp. 303-314. STRYKER, Sheldon; Identity Theory, Encyclopedia of Sociology volume 2 iinde, Ed. Edgar F. Borgatta ve Rhonda J. V. Montgomery, Macmillan Reference, New York, 2000. SWEENEY, D. Robert; Affectivity and the Life-World, The Crisis of Culture Steps to Reopen the Phenomenological Investigation of Man iinde, Ed. AnnaTeresa Tymieniecka, D. Reidel Publishing Company, Boston, 1976. MEK, Sefa; New Social Movements in Turkey Since 1980, Turkish Studies, volume 5, number 2, 2004, pp. 111-139. TANPINAR, Ahmet Hamdi; Huzur, Dergah Yaynlar, stanbul, 1997.

364

TANPINAR, Ahmet Hamdi; Hikayeler, Dergah Yaynlar, stanbul, 2002. TANPINAR, Ahmet Hamdi; Mahur Beste, Dergah Yaynlar, stanbul, 2005a. TANPINAR, Ahmet Hamdi; Sahnenin Dndakiler, Dergah Yaynlar, stanbul, 2005b. TARHAN, A. Belks, zne, Ben ve Tarih Hakknda, Patikalar Martin Heidegger ve Modern a iinde, yayna hazrlayan: Hasan nal Nalbantolu, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1997. TAYLOR, Charles; Modenliin Skntlar, ev. Uur Canbilen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. TAYLOR, Charles; Sources of the Self The Making of the Modern Identity, Harvard University Press, Cambridge, 2001. TAYLOR, Charles; Tannma Politikas, ev. Yurdanur Salman, okkltrclk Tannma Politikas iinde, hazrlayan Amy Gutmann, YKY, stanbul, 2005. TAYLOR, Charles; Modern Toplumsal Tahayyller, ev. Hamide Koyukan, Metis Yaynlar, stanbul, 2006. TAYLOR, Peganta; nsan Kimlii ve Tarih Biimi, ev Mustafa Atiker, Trkiye Gnl, say 53, 1998, s. 105-114. TEPE, Harun; Giri, Fenomenoloji zerine Be Ders iinde, yazan Edmund Husserl, ev. Harun Tepe, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1997. THE OXFORD ENGLISH DICTIONARY; Clarenden Press, Oxford, 2004. TORNEY, Simon; Kimlik Siyasetine htiya Duyuyor muyuz?, Mrekkep, say 22, 2003, s. 114-133. TILLY, Charles; Toplumsal Hareketler 1768-2004, ev. Orhan Dz, Babil Yaynlar, stanbul, 2008. TOURAINE, Alain; Toplumdan Toplumsal Harekete, Yeni Sosyal Hareketler Teorik Almlar iinde, ev. ve der. Kenan ayr, Kakns Yaynlar, stanbul, 1999, s. 35-52. TOURAINE, Alain; Eitliklerimiz ve Farkllklarmzla Birlikte Yaayabilecek miyiz?, ev. Olcay Kunal, YKY, stanbul, 2002a. TOURAINE, Alain; Modernliin Eletirisi, ev. Hlya Tufan, YKY, stanbul, 2002b.

365

TOURAINE, Alain; Bugnn Dnyasn Anlamak in Yeni Bir Paradigma, ev. Olcay Kunal, YKY, stanbul, 2007. TUGENDHAT, Ernst; Self-Consciousness and Self-Determination, translated by Paul Stern, The MIT Press, Cambridge, 1986. TURA, Saffet Murat; Freuddan Lacana Psikanaliz, Kanat Yaynlar, stanbul, 2007a. TURA, Saffet Murat; Winnicott ve Gei Deneyimi, Oyun ve Gereklik iinde, yaz. D. W. Winnicott, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2007b, s. 7-13. TURA, Saffet Murat; Histerik Bilin, Metis Yaynlar, stanbul, 2008. TURAN, Halil; The Existence of Other Egos and the Philosophy of Moral Sentiments, Analecta Husserliana LXXXIV iinde, Ed. A. T. Tymieniecka, Springer, Netherlands, 2005, pp. 177-191. TKEL, Rait; Freudun Metinlerinde Ego deali, Narsizm zerine ve Schreber Vakas iinde, yaz. Sigmund Freud, ev. Banu Bykkal ve Seffet Murat Tura, Metis Yaynlar, stanbul, 1998, s. 9-19. TRK, Bahadr; Pierre Bourdieunun deoloi ve Sylem Tartmalarna Katks, Birikim, say 177, 2004, s. 77-83. TRK DL KURUMU; Genel Trke Szlk, (eriim) www.tdk.gov.tr. UYGUR, Nermi; Edmund Husserlde Bakasnn Beni Sorunu Transzendental Fenomenologi ile Transzentental Felsefenin zne Giri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1972. STN, T. Bedirhan, AR, Vedat; Temel Kavramlar, nsann Sekiz a iinde, yaz. Erik E. Erikson, ev. Bedirhan T. stn ve Vedat ar, Birey Toplum Yaynlar, Ankara, 1984. VATANDA, Celalettin; Psiko-Sosyal Bir Kavram Olarak Kimliin Kimlii, Avrupa Gnl, say 4, 2003, s. 241-254. WACQUANT, J. D. Loic; Giri, Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar iinde, yazan Pierre Bourdieu ve Loic J. D. Wacquant, ev. Nazl kten, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 13-45. WAGNER, R. Helmut; Introduction, On Phenomenology and Social Relation iinde, yazan Alfred Schutz, Ed. Helmut R. Wagner, The University of Chicago Press, Chicago, 1970.

366 WALLACE, Kathleen; Autonomous I of an Intersectional Self, The Journal of Speculative Philosophy, volume 17, number 3, 2003, pp. 176-191. WARREN, E. Mark; The Self in Discursive Democracy, Habermas iinde, Ed. Stephen K. White, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 167- 200. WEBER, Max; Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, letiim Yaynlar, stanbul, 1996. WEINREICH, Peter; Identity Structure Analysis, Analysing Identity: CrossCultural, Societal, and Clinical Context iinde, Ed. P. Weinreich ve W. Saunderson, Routlege, New York, 2004, pp. 7-75. WELZ, Frank; Identity and Alterity in Sociological Perspective, Sempozyum Bildirisi, yl 2000, New Delhi, (eriim) http://www.zmk.unifreiburg.de/Online_Texts/Welz_Identity.pdf, 10. 02. 08. WEN-SHENG, Wang; Beyond Identity and Alterity?-From Heideggers Viewpoint, (eriim) htpp://www.cuhk.edu.hk/rin/phs/PEACE/papers/WandWenSheng.pdf, 18.09.2007. WEST, David; Kta Avrupas Felsefesine Giri Rousseau, Kant ve Hegelden Foucault ve Derridaya, ev. Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2005. WHITE, K. Stephen; The Recent Work of Jrgen Habermas Reason, Justice and Modernity, Cambridge University Press, Cambridge, 1989. WILLIAMS, Raymond; Anahtar Szckler, ev. Sava Kl, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. WINNICOTT, D. W.; Oyun ve Gereklik, ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2007. WOFF, H. Kurt; Fenomenoloji ve Sosyoloji, ev. Harun Rzatepe, Sosyolojik zmlemenin Tarihi iinde, der. Tom Bottomore ve Robert Nisbet, Ayra Yaynlar, Ankara, 1997. WOLFF, Sula; Problem ocuklar Stres Altndaki ocuklar Tedavi Yntemleri, ev. A. Oral ve S. Kara, Say Yaynlar, stanbul, 2002. WOLF-GAZO, Ernest; Theodor W. Adorno: Srgnden Barmaya, ev. Tayfun Salc, Kutadgubilig, say 4, 2003, (eriim) http://www.kutadgubilig.com/makaleler/1.php?id=18, 15.02.08. WOOLFOLK, E. Anita; Educational Psychology, Allyn and Bacon, London, 1993.

367 YU, Chung-Chi; Schutz on Transendence and the Variety of Life-World Experience, Explorations of the Life-World Continuing Dialogs with Alfred Schutz iinde, der. Martin Endress, George Psathas ve Hisashi Nasu, Springer, 2005, pp. 267-280. YKSEL, Mehmet; Modernleme, Toplumsal Yaamn Hukuksallamas ve Etik, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say 23, 2006, s. 217-232. ZANER, M. Richard; Theory of Intersubjectivity: Alfred Schutz, Social Research, volume 28, number 1, 1961, pp. 71-93. ZEITLIN, M. Irving; Rethinking Sociology A Critique of Contemporary Theory, Prentice-Hall, Inc., New Jersey, 1973. ZILLIOLU, Merih; Kimliin Kavramsal Serveni, Sen Benim Kim Olduumu Biliyor musun?, Toplumsal Yaamda Kimlik zdmleri iinde, der. Hlya Uur Tanrver, Hil Yaynclk, stanbul 2008.

368

ZET ALTUNOLU, Mustafa, Kimlikin Modern n, Kimlik Politikalar ve Trkiyede Kimlik Tartmalar, Doktora Tezi, Ankara, 2009. Herkes hayatnn belli safhalarnda kendine dnerek Ben kimim? diye sormutur. Kendimizle ba baa kaldmz bu anlar, genellikle kiisel (ya da sosyal) problemlerin bir krizle kendini aa vurduu anlardr. Her kim tarafndan sorulursa sorulsun, soru dile geliini, geleneksel aidiyet biimlerinin zlmesine bal olarak ortaya kan sosyal blnmle ve toplumun farkl kompartmanlar arasndaki atmalara borludur. Sosyal blnmlk ve atmann modern toplumun asli vasflar arasndaki merkeziliini dikkate aldmzda, ben kimim? sorusunun ve mnhasran kimlik meselesinin neden hayatmzn vazgeilmezleri arasnda yer aldn anlamak kolaylar. Bu almada, kimlik meselesinin sosyal teorinin temel tartma nesnelerinden biri hline geliine neden olan tarih/sosyal gelimeleri ve kimlikin kimliini (nasl in edildiini, innn fillerini, daha iyi ve doru bir hayata kap aralayabilme potansiyelini) zmlemeye altm. Bu amala, Freud, Piaget, Erikson, Kohlberg, Mead, Goffman, Husserl, Schutz ve Habermasn birey ve toplum arasndaki ilikileri konu edinen al malarn birbirleri ile mukayese ederek ele aldm. Ayrca, kimlikin sadece bireysel bir mesele olarak ele alnmasnn yol aaca elikilerden kanmak adna, son blmde, kimlikin kolektif inn, ulus-devlet/piyasa ve yeni sosyal hareketler arasndaki gerilimli ilikiden yola karak tarttm. Anahtar Szckler 1. Kimlik 2. teki 3. Hayat-dnyas 4. zneleraraslk 5. Kimlik Politikalar

369

ABSTRACT ALTUNOLU, Mustafa, Modern Construction of Identity, Identity Politics and Discussions of Identity in Turkey, Doctoral Dissertation, Ankara, 2009. In a certain period of his life everyone has probably turned to himself and asked Who am I?. These moments, when we are all by ourselves, are those at which usually personal (or social) problems reveal themselves through a crisis. The question, no matter who asks it, owes its expression to social fragmentation emerging as a result of the dissolution of traditional forms of belonging, and to conflicts between different parts of the society. Considering the centrality of social fragmentation and conflict among major qualities of modern society, it is easier to understand why the question of who am I? and especially the issue of identity have an indispensible place in our lives. In this study, I have attempted to examine the historical/social developments that have caused the issue of identity to be one of the fundamental discussion objects, and the identity of identity (how it is constructed, the actors of its construction, and its potential to show the way towards a better and more true life). With this aim in mind, I reviewed Freud, Piaget, Erikson, Kohlberg, Mead, Goffman, Husserl, Schutz and Habermass works on the relationship between the individual and the society in a comparative manner. Besides, in order to avoid any bias that could be caused by an examination of identity as merely an individual issue, in the last section, I have discussed the collective construction of identity, based on the tense relationship between nation-state/market and new social movements. Key Words 1. Identity 2. Other 3. Life-world 4. Intersubjectivity 5. Identity Politics