Você está na página 1de 12

JACHA YATIQAA UTA:

ESCUELA SUPERIOR DE FORMACIN DE MAESTROS


TECNOLGICO HUMANSTICO EL ALTO
Jacha Qha!a
YATIQIRINA"A:
Anti Mamani C. Alcides
Ramos Quispe Mariela
TAMA SARA#I:
Ciencias Sociales 3 - A
E$ A$%& ' La Pa( ' )&$*+*a
,-./
Qa$$%a0*1
Aka qillqataxa jac!a qana uksa tuqita u"anca#istani$ akasti a#maranakataki$
qicu%anakataki m& jac!a cimpu%a$ jica pacanakanxa jilpaca cakana sutimpi
u"t!ataxaraki%a.
A#maranakataki$ qic%anakatakixa kuna#mani takinaka u"anca#iri%a. 'a#raqata
#apuca"a u#%aca"a tuqita amu#a#istu$ ukjaruxa paca sara%inakata$ caca %armituqita$
alaxpacata uraqipaca tuqita$ #aqanakampikuna u"anca#arakistu.
Cakana cimpuxa qullasu#una$ juk!ampacasa (a%antinsu#una cimpupa%a$ ukjamaraki
a#maranakana qic%anakana #aqanakana jac!a cijnuqa cinpu u"t!ataraki%a.
)imsa uru llama#u paxsina saraqataru%a a#maranaka qic%anakasa cakanata
amtasipxirita#na$ kunatixa uka aruma%a sumpini cacanaxa laqampuna u"sti ukata aka
markanakana amtasipxi* Copaca+ana$ (iuanacu$ A#ata$ ,ucurmata$ -sla Qi%a#a$ -sla del Sol$
-sla de la ,una$ .uerto Acosta uksanakana ukamaraki anqaja markanakana/ .eru$ 0cuador$
Ar1entina uksanakana amtasiraki.
2akisi%a aka #atxata%i arsu"a$ u"t!a#a"a kunatixa jica pacanakanxa %alja
#atxata%inaka%a na#ra acacilanakasana caqtaski$ %a#na ta%aqunakaxa p!inqasjapxakipi
akanakat arsu"xa. 3kat%a ma#a ma#a pankanaka u"akipasa%a akaxa qillqt!ataraki
u"act!a#a"ataki kunxa askisa jac!a qanata #atxata"a uka kunkinpi%a %akt!a#a%a#ata aka
panka qillqataxa.
,1 Jacha 2ha!a1
4ac!a qanasti Cru5 Andina sata u"t!ataraki%a$ akasti p& aruta juti ma#niristi a#marata caka
puente qanalu5 sa"araki muni$ qic%a arunsti caka puente janan arri+a cielo.
6atxatirinakaxa sapxi%a$ ni#a 7888-9888 %aranqa maranakatpaca na#ra laq!a
acacilanakasata$ a%icanakasata jakapxana uka pacanakatpaca u"t!apxana$ kuna
amu#unaksa ukamarxama%a kunkanca#apxatana. 3katraki (i%anakuna$ )uskuna$ Ca:in
uksanakansa aka cimpuxa u"stakipuni%a.
4ac!a qanasti$ na#ra #atxatiri acacilanakaxa laqampu u"c!ukipxirita#na$ ukana
arumanakaxa pusi k!ajkiri %ara%aranaka%a cika laqampu a#naca tuqina u"sti$ ma jac!a
kurusakaspasa ukjama u"tasita%a/ ukja jac!a lamananakaru uma asnuqasa%a %ara%aranaka
u"japxirita#na. 3kata Cakana jac!a cimpuxa apaqata%a.
Acacilanakasaxa ti%anakutpaca$ %ali #atxatiripxan%a jupanakaxa pisqa pataka
marakama#a jakapxiritana$ kunatixa paca mamanpi%a suma jakasipxatana. 4ica
pacanakanxa jaqinakaxa jani%a ma#ninakata llakisjapxitixa$ jupanaka pura%a #anqacasipxi$
jani %alt!a"anakaru puripxi$ a#llunakansa pacamamanpi suma qama"axa juk!ata juk!ata
jama%a caqtaski.
Sara%inakaxa m& taki%a$ pata u#%anaka%a m& si%a sa%ina u"aca#istu$ akanxa ti%ula%a
#aqa u#%anakampi atipxa#asi$ jupasti jani%a atipxa#asisaxa qiparkiti.
/1 S*0a 3a0*
T*04$a56* 7a56a%456*1
2alxa u#%anaka$ jaqinaka panpa takinakana sarnaqapxana$ na#raqata qipata ukama%a
sarapxana aka u#%anakasti jamp!atu$ asiru$ mallku$ m& qar%a %a%apanpi$ m& u#%a a%atiri$
m& %armi$ ta#pi ciqansti m& %a%a$ qipapatsti m& puma tuku#a"atakisti m& ti%ula/ ukama%a
sarapxana.
(i%ulasti qipa sarirjamaxa na#raqata saririru%a arnaqatana$ jamp!atun%a na#raqata
saraskana$ ti%ulasti akama sata#na*
-4umanpixa nu#t!asi"a munta jamp!atu sata#na.
-4amp!atusti sarakitan%a nu#t!asi"ansa#a$ m& aruma jani paxsi mistkani ukja sasa%a
ja#satana.
-4umasti jick!akita%a$ na#axa jac!at%a$ taqxatama%a$ ti%ulaxa ukama sata#na.
3ka uru purinjasinxa$ jamp!atuxa najraqata purxatana kunatixa puri"a ukjaru ukasti taki
tukusin%a$ #aqa u#%anakaruxa taki jarqanta#atana jani m& akc!a c!usa ti%ula
sarnaqa"apataki ja#tasa.
(i%ulasti purita#na%a jamp!atu taqasa.
-;jamp!atu ka%qanktasa<
-Aka na#raqatankt%a ti%ula sasa%a jamp!atuxa ja#asatana.
-=(akisti puqarakisa> ;na#raqataru kunjamsa purpaca< Sasa%a ti%ulaxa jiskt!asita#na.
-4amp!atusti satan%a aka pirqa patan jama#a t!iskt!animxa akaru purini"atakixa.
-(i%ulasti su#t!ita m& qa%qa paca$ taqxatama%a satan%a.
-4amp!atusti ja#satan%a$ ti%ula aqana su#ama.
(i%ulasti perqa pataru makatatana jamp!aturu jikxata sasa$ ukatxa jamp!atuxa
jausaskakitan%a$ ti%ulasti sarnaqaskakin%a pirqa patan jama$ ti%ulasti jiskt!askakitan%a.
-;ka%qanktasa<
-Aqankasktu%a sasa%a jamp!atuxa ja#satana.
(i%ulasti sarnaqaskakitana%a$ perqaxa m& p!i#aru%a tukusitana$ ukaru%a ti%ulaxa
manqikama jalantata#na. (i%ulasti jamp!atumpi%a atipxa#asisasti$ takinkapxana ukanakasti
ma#saru%a kuttapxatana.
4icasti na#raqata saririxa asirun%a$ ti%ulasti juparuraki%a arnaqatana$ ukatxa
atipxa#asitan%a asirumpi$ ti%ulaxa mallkumpi #aqanakampi atipxa#asitana$ ti%ulaxa
ukampacasa arnaqasiskakitan%a$ jani%a jupaxa qiparta"a munkatanati. ?Arsu%a#ata%a
Modesto Mamani$ 2ila 4aqi$ .ro:incia Aroma$ @AAAB.
Aka si%sa%i u"akipasasti$ u"jasispa%a laqampuna akasti m& taki%a pata jaqinakataki ukanxa
%ara %aranakana u"jasi/ m& jamp!aturu u"tata$ asiru$ mallku$ paka$ qar%a %a%apanpi$ caca$
%armi %a%apasti %ara %ara cakana ta#pina$ uka qipapansti puma ti%ula jupanaka%a
ukankapxi. Aka si%sa%ixa u"aca#istu%a ti%ulxama jani qiparta"a kuna jan
%alt!a"anakarusa atipxa"akiski%a.
81 9:4!3a 7acha 2ha!a;a 4<a!cha=*3%4>
'a#raqatsti sara%inaka tuqita u"aca#istu$ jaqina taki jaka%ipata$ markanaka suma
qamapxa"apataki$ cakanaxa pusi tuqini%a$ a#lluxa ta#pinki%a ka%kantixa c!amanakaxa
jiktaptapki ukana$ a#lluxa jaqimpixa suma jakapxa"apa janukasti jaqixa llakitaki%a sarnaqani$
suma apasini ukasti ina k!uciki$ llamp!u cu#manpi aka pacana sarnaqapxani$ jaqixa
paninipuni%a sarnaqapxa"apa caca %armi.
Cakanaja u"aca#istu%a jaqinakana jaka%ipata$ ukamaraki pa#a pa#a sarnaqa%inakata
jac!a qanasti pusi tuqini%a ukanxa u"jaraksna%a kunatixa jaka"ataki %akiski ukanaka/ uma$
nina$ uraqi$ samana$ pacanakasa pusi%a/ alaxa paca$ ala#a paca$ aka paca$ manqa
paca$ pusi ciqanaka/ c!iqa$ kupi$ na#raxa$ qipaxa$ pusi taki jaka%i/ #uqalla-imilla$ %a#na-
ta%aqu$ caca-%armi$ acacila-a%ica ukanaka%a jaka%inakaxa.
Cakanaxa m& caka%a u"aca#istu%a kuna acunaksa #apucapxi satapxi suma
saranta#apxa"apataki$ kunatixa suma maraniti jani suma marakani ukanakata u"xa"ataki$
saraksna%a ma taki%a. ?.oma Santos #aticiri%a arsu%a#i$ C8@3B.
4ac!a qanaxa u"ta#istu%a taki sara%i ji%asa markanakasataki$ jaka%inakasata$
sarnaqa%inakasa$ u#%anakata$ #aputuqita juqampinakata amu#t!a#istu.
Ja:a0*3a!a:a 3a?a0*
Caca-%armi 2a#na-ta%aqu
Acacila-a%ica -milla-#uqalla
Akaxa pa#a pa#a%a$ pusi manqinxa pa#a%a utxi/ caca-%armi$ uru-aruma$ jaka"a- ji%a"a$
ala#a-a#naca. 4ac!a qana manqinxa ta#pi%a utxi na#ra markanakasana$ a#llunakasana
u"t!a%inakapa%a.
P43* 7a:a<a%a:* 0a:*3:*?*!a:a
3ma manqinxa jamp!atumpi asirumpi%a ukanki$ samanasti mallkumpi pakampi$ uraqinsti
qar%ampi ti%ulampi$ ninasti intimpi %ara %aranakampi.
81.1 L46*0*1
Akasti amu#t!asi"a%a kunatixa na#ra acacilanakasaxa u"t!a%a#apxata#na aka
uraqina sarnaqa%inakapa$ #apunaka #apucasa$ u#%anaka u#%asa$ uka u"t!a%inaksti
ma#ni ma#ni jaqinaqaru arsu%a#asa%a jan caqtkiti.
81,1 U5a Ja2*1
'a#ra marcanakasaxa quta iramanakana jakasipxatana$ call%anaka katxasa$
amu#upansti jani umanpixa jani%a jaka"axa utxkaspati uka amu#unakampi%a
sarnaqapxata#na.
81/1 Qa$a #a0a1
.aka 4aqi
Samana
,upi 2a%a
'ina
3ma 4aqi
3ma
Qala 2a%a
3raqi
.a#iri t!aqa$ ti%anakunakaxa utanaka utacasipxatana qalanakampi ukana #apu
#apuca%impi jakasipxatana$ qala %a%a sata%a u"t!atapxata#na kuna la#kutixa qalana
%a%anakapapxata#na%a.
8181 L46* #a0a1
Aka kimsa t!aqansti cakana u"tasinsti$ -nkanaka%a lupina %a%anakapa.
81@1 Pa:a Ja2*1
'a#ra pacanakanxa jicapacansa aka pata tuqinakana #aput%a jaqasipxi$ jan quta
ti#ana jakasirinaka$ patana sarnaqapxiritana pakalinaka$ mallkunakampi jakasa.
L46*0*!a:a 3a?a0*
@1 Cha:a!a :4?43aA %a%*%4!a :4?43aA 5a=7a6a1
)imsa uru llama#u paxsina ampasi%a cakanana urupa kunatixa ukuru%a sumpini aka
laqampuna u"stiritana$ na#ra pacanakatpaca%a amtasiritana m& punca%impi taki
Amu#a%i
C@ Mara t!aqa
,up!i%i
3 ,lama#u
6ati%i
C@ Acuqa
.!arxta%a
C9 2illka kuti
Qama%i
C@ 4allu Qallta
Aruskipa%i
C@ ,apaka
Sarta%i
C Anata
,ura%i
C@ Sata Qallta
sara#iriru$ cakanaxa u"ta#istu%a sarnaqa%inaka$ punca%inaka$ paca cimpunaka$ jaqina
lura%ipata$ jac!a qananxa u"xaraksna%a #ati%inakasata.
4ica sara%inakampixa aka uruxa tatituna kurusapanpi pantatakixarakipi$ aka kurusasti p&
la%a a#tapt!ata luratakipi$ cakanana kurusapasti pusi %ara %arani%a ukanxa utji%a m& ta#pi
ukan%a c!amanakaxa jiktaptapxi.
.acasti jac!a qanarxama%a amu#t!a#ata$ jani%a aka paca sapatakikiti janukasti
taqpacataki%a saraksna%a paca tata paca mama$ kunatixa aukixa #atiri%a$ ta#kaxa suma
llamp!u cu#mani%a ukat%a paca mamaruxa kuna lura"atakisa amtasipxi.
B1 Ach42a0* $$a5a=4 6ha;3*!a1
,lama#u paxsinxa tuku#japxi%a acunaka aptapi"a$ aka paxsin%a acunaka luqta"a paca
mamaru %akisi$ jupa%a manq!a"anaka acu#araqistu ukamaraki%a jaka"a curistu. A#llu
markanakanxa qullu patanakanxa kurusanakaxa utjaskaki%a$ ukan%a luqtapxi$ %ajt!apxi$
paca mamaru acunaka$ punca%inakasa lurapxi.
C1 Jacha 2ha!a!a 6h4!cha0*6a1
)imsa uru llama#u paxsina saraqataru%a a#maranaka qic%anakasa cakanata amtasipxi$
kunatixa uka aruma%a sumpini cakanaxa laqampuna u"sti ukata amtasipxi akas a#llu
markanakana* Copaca+ana$ (iuanacu$ A#ata$ ,ucurmata$ -sla Qi%a#a$ -sla del Sol$ -sla de la
,una$ .uerto Acosta uksanakana ukamaraki anqaxa markanakana .eru$ 0cuador$ Ar1entina
uksanakana amtasiraki.
4ica pacanakanxa u"t!ataraki%a kurusana punca%ipa$ laqampu patanxa qar%a na#ra$
ururu ukanaka kuna u"c!ukipxiritana.
Sapa kimsa uru llama#u paxita sumpini laqampu ukana u"xsna$ ma kurusaru u"tata%a pusi
%ara %arani akasti sa"muni%a apacitanakampi aruskipa"a acacilanakampi$
maraninakampi$ u#%irinakasampi$ #aqanakampi. ?.anka 0l DiarioB.
M& punca%iki%a utxi llama#u paxsina kimsa uru saraqata llama#u paxsina ukja
amtasipxi%a a#mara markana sa"ani (i%anaku$ aka taqpaca a#mara markana$ jica
pacanakanxa inasa jani amtasxapxciti$ na#ara pacanakanxa amtasipxapuniritan%a. ?Quelca
Eeri+erto #aticiri%a arsu%a#iB.
6atxata%inakanxa u"xjasi%a m& punca%iki akasti apasiritan%a kimsa uru saraqataru
llama#u paxsina pata kurusana punca%ipa sata.
Ph4!cha0*!a:a 3a?a0*
D1 T4:4=a0*1
Cakanaxa ma jac!a cimpu%a$ %akisi%a suma u"t!a"a kunatixa u"act!a#istu%a ji%asana
sarnaqa%isa$ na#ra acacilanacasaxa jakapkana uka pacanakatpaca$ kunatixa u#%anaka
u#%acana$ #apunaka #apuca"a uksa tuqinakata aka jac!a qanaxa amu#t!a#istu.
Aka cimpunxa %alxa tuqinakat%a amu#t!a#istu jani%a jasikikiti aka tuqita u"akipa"a$ pusi %ara
%aranaka%a taki u"aca#istu.
Qapaka Ra#mi .aca
C@ Acuqa
Mara (!aqa
C@ Mara t!aqa
Qu#a ra#mi paca
C@ Sata Qallta
Cakana %ara %ara
3 ,lama#u
Qixu qixu
C9 2illka kuti
Cika Mara
C@ 4allu Qallta
Ama#u -%xa .aca
C@ ,apaka
-spa .aca 3ru
C Anata
Ma#a ma#a pankanaka u"akipasinxa aka cakanasti a#maranakataki$ qic%anakataki taki
irpiri%a a#llu markanakataki$ %ali aski%a #atxataskaki"a aksa na#ra acacilanakasana
u"t!a%inakapata.
E1 Q*$$2a 6a!:a!a:a1
Del Carpio Fi:iana$ Miranda ,ui5a1a 4or1e$ 0l Gien ComHn$ ediciIn a5ul editores$ C88J ,a .a5
Goli:ia.
Al:arado Quispe Manuel$ Mamani (ito Mar#$ 0l Kri1en de las Liestas Andinas$ ediciIn
propiedad de los autores$ C88M ,a .a5 Goli:ia.
Nrillo 0duardo$ Nrimaldo RenOijo$ A1ricultura # Cultura en los Andes$ E-SGK,$ @AA8$ ,a .a5
Goli:ia.
0ntre:ista a .oma Santos @C de Diciem+re de C8@3
0ntre:ista a Quelca Eeri+erto @C de Diciem+re de C8@3
.eriodico 0l Diario 87 de ma#o de C8@C.
A6:a%a0*1
Jacha 2ha!a $a52a564!a
Jacha 2ha!a!a 6h4!cha0*6a

Você também pode gostar