DEGA: PSIKOLOGJI-SOCIOLOGJI

SEKSIONI: 01







TEMA : ARTI NE SHQIPERI






PUNOI : #MesueseAurela
PRANOI: ..........




DURRES 2014






Arti n Shqipri




"Shqiptart", mozaiku i Muzeut historik kombtar

Arti n Shqipri sht influencuar nga ngjarjet e ndryshe gjat periudhs historike, ka gjurm t
hershme, dhe vazhdon t zhvillohet.
Gjurmt m t hershme
Fillimet e artit figurativ n truallin e Shqipris jan t hershme. Gjurmt e para i prkasin
periudhs s neolitit. Nprmjet zbulimeve t shumta arkeologjike, n zona t ndryshme t
vendit, jan gjetur qindra e mijra qeramika, terakota, zbukurime ne metal etj., q u prkisnin
fiseve ilire, paraardhsve t drejtprdrejt t shqiptarve t sotm.
Prodhimet m t hershme jan t thjeshta, pr prdorim praktik, por n to shfaqen edhe vlera
artistike si n format zoomorfe t enve ashtu edhe n dekoracionin, gdhendjet dhe elemente t
tjer. Nga shekulli i gjasht deri n shekullin e trete p.e.s n qeramika vizatohen linja dhe figura
gjeometrike ; forma ndrtohet me siluet m elegant dhe pasurohet me element plastik. Shum
en t ksaj periudhe, q ruhen sot n muzet e Shqipris, kan vlera t mirfillta artistike
dalluese vendase, q nuk i ndeshim n artin e fqinjve t tjer po aq t lasht
si Helent, Maqedont apo Romakt.
Nga ato en t lashta, t zbukuruara me dekoracione e fraktura plastike, nis rruga e skulpturs n
truallin e Shqipris duke u br kshtu bashkudhtare me artin e popujve m t hershm t
Evrops. Tipare m t qarta u dukn sidomos me formimin e qyteteve
ilire Bylis, Amantia, Foinikue, Butrot si dhe me ngulmimet
helene : Dyrrahu, Apollonia, Orikumi.
Arti Ilir
N qytetet ilire mori zhvillim m t madh skulptura e rrumbullakt si dhe relievi q lidhej me
ndrtimin e monumenteve. N fillim skulptura u zhvillua duke prvetsuar element t artit
helen, sidomos nga tradita korintike dhe korkyrase.
M von, nga shekulli VI p.e.r., krahas lidhjes me traditn helene, arti ilir fiton veori te reja, t
dallueshme, brenda kuadrit helenistik. Apolonia dhe Durrahu q u bn qendrat m t
rndsishme t artit n ato vite, kishin mjeshtrit e shquar vendas q gdhendnin dhe skalisnin n
nj stil me tipare t veanta kundrejt veprave t importuara prej qytetrimit helen. N muzeun e
sotm t Durrsit jan ekspozuar disa skulptura t paprfunduara, t gjetura n at trev. Ato
dshmojn pr gdhendjet q jan br n truallin shqiptar. Jan zbuluar gjithashtu edhe gjurm t
punishteve t hershme t qeramiks n Apolloni dhe Durrah. Aty u prodhuan shum nga ent dhe
vazot e bukura t stilit antik q ruhen n muzet tona. Figurat e pikturuara paraqesin skena t
ndryshme mitologjike, pamje nga garat atletike, skena luftimesh etj. Prgjithsisht jan me figura
t zeza mbi sfond t kuq (shek. VI-V p.e.r.) dhe me figura t kuqe mbi sfond t zi (shek. IV deri
n periudhn helenistike). Pikturimi i figurave sht n lvizje, plot harmoni dhe plasticitet. N
kt periudh realizohen edhe shum statuja t vogla prej bronzi si dhe terakota, ku paraqiten
edhe motive laike si dhe figura fmijsh, barinjsh etj.
Figura me vler artistike ndeshim edhe n monedhat e shumta t ksaj periudhe q u realizuan n
Apoloni, Durrah dhe Orik. Lulzimi i disa qyteteve ilire dhe i kolonive helene solli nj zhvillim
t madh t artit q u pasua edhe me shumllojshmri formash e teknikash ; q nga afresket e deri
te mozaikt e bukur monokrom dhe polikrom. Por n shekullin e I-r u ngadalsua gjith ai hov
zhvillimi. Pushtimi romak q shkaktoi rnien ekonomike t qyteteve ilire, la gjurm t dukshme
edhe n art. Ndonse Roma pushtuese u pushtua vet prej artit helen, prsri ndikoi n qytetet
ilire me tipare t kulturs s saj provinciale romake. U duk m qart ndikimi n skulptur, ku
prgjithsisht u ndoq realizmi tipik i kohs, por ndjehet gjithashtu fryma klasike q mbshtetet
n traditn qindravjeare. Qendrat kryesore t veprimtaris artistike mbeten prsri Apolonia,
Durrahu, Botroti etj.
N vitet e pushtimit romak prej artit zyrtar shkputet arti i trevave fshatare, ku pasqyrohen
motive nga jeta e prditshme. Me pranin e elementve t thjesht artistik, q dallojn nga
veprat e mparshme, si dhe me skalitjen e veshjeve dhe emrave ilire, veprimtaria e ktyre viteve
mund t vlersohet edhe si nj qndres ndaj asimilimit prej pushtuesve m t fuqishm t kohs.


Zhvillimi i Mozaikut
N t njjtn periudh me artin e trevave fshatare, n truallin e Shqipris arriti zhvillimin m t
madh edhe arti i mozaikut. M i hershmi sht gjetur n Durrs. I prket shekullit IV p.e.r. dhe
sht i punuar me gur zalli shumngjyrsh. Ka vlera t rralla artistike q shquhen n gjith
veprimtarin e ksaj gjinie. Quhet Bukuroshja e Durrsit dhe mund t cilsohet si bukuroshja e
gjith mozaikve q jan zbuluar deri tani n truallin shqiptar, pr hijeshin e figurs dhe
mjeshtrin e realizimit artistik. N shekullin e I-r, si prmendm, u arrit lulzimi i ktij arti
dhe nga gurt e zallit u kalua n kubik t prer prej guri, qelqi, mermeri apo balte t pjekur.
Mozaik t till jan zbuluar n Apolloni, Durrah dhe Butrint.




Zhvillimi i mvonshm i mozaikve lidhet kryesisht me monumentet paleokristiane. Pas
shekullit te V-t motivet e mozaikut ndryshojn nga modelet e pikturave t hershme, si sht
amazonamania n Apoloni, duke u zvendsuar me figura simetrike q qndrojn t shkputura
n siprfaqe dhe q paraqesin figura kafshsh, shpendsh, pem frutore, lule e t tjer simbole t
artit paleobizantin. Ruhen edhe sot n gjendje t mir disa vepra t tilla, sic jan Pagzimorja n
Butrint, mozaikt e Linit dhe t Antigons. Nga grmimet e deritanishme, sht gjetur vetm nj
mozaik paretial n Durrs, brenda Amfiteatrit t qytetit, q i prket shekullit VI-VII-t.
Galeria e mozaikve t gjetur n Durrs





Rilindja dhe Pavarsia

Kol Idromeno, artist i shquar rilindas (autoportret)
Lvizjet e mdha lirimtare q solln pavarsin e vendit (m 1912), ofruan kushte pr nj
drejtim t ri artistik, q do t pasqyronte m me realizm jetn. Lindi piktura laike me motive
patriotike dhe etnografike. N historin e artit shqiptar viti 1883 sht i shnuar pr pikturimin e
dy pikturave m me vler : Portreti i Sknderbeut nga Jorgji Panariti dhe Motra Tone
nga Kol Idromeno. Me kto tablo nis rrugn piktura e Rilindjes Shqiptare. Duket si rastsi por
pikrisht motivet e ktyre dy veprave t para, jan motivet kryesore q mbizotrojn n
tematikn e artit shqiptar t Rilindjes dhe t periudhs s Pavarsis ; pra tema patriotike q
evokohej me trajtimin e figurs s Heroit Kombtar, Sknderbeut, si dhe skenat nga jeta e
prditshme ku fiksoheshin edhe vlera t kulturs t kulturs kombtare.
Te piktort e Rilindjes prgjithsisht ndihet fryma romantike. N shum tablo vihen re edhe
tipare t realizmit klasik si dhe t nj realizmi m bashkkohor, duke fiksuar kshtu n art,
gjendjen reale t vendit, ndonjher edhe me qndrim kritik. Piktori m i shquar i ksaj periudhe
sht Kol Idromeno (1860-1939) autor i shum tablove, portreteve dhe peizazheve. Veprat e tij
u bn si shkoll pr artistt e ardhshm. Idromeno ka qen gjithashtu edhe arkitekt dhe fotograf
i njohur.
Fotografia artistike dhe dokumentare pati nj prfaqsues tjetr t shquar, t njohur brenda dhe
jasht Shqipris; familjen Marubi. Po n Shkodr, ku jetuan dhe vepruan mjeshtrit Idromeno
dhe Marubi, doln edhe piktor t tjer t shquar si Ndoc Martini (1880-1916),Simon
Rrota (1887-1961), Andrea Kushi (1884-1959). Zef Kolombi (1907-1949) etj. Pas
Shkodrs, Kora u b vatra dyt ku mori zhvillim arti i pikturs n Shqipri.




N Kor u realizuan tablot e bukura t piktorit autodidakt Spiro Xega (1876-1953) si dhe
veprat e poetit t peizazhit shqiptar mjeshtrit Vangjush Mio (1861-1957). T dy kta artist
jan n krye t prfaqsuesve m t shuar t Rilindjes dhe Pavarsis shqiptare n piktur. Edhe
skulptura e rrumbullakt, pas nj ndrprerje t gjat prej disa shekujsh, filloi t lvrohet srisht
n periudhn e Rilindjes. Si autor i par njihet Murad Toptani (1866-1917). Ka realizuar disa
vepra me tem patriotike, ku shquhen dy bustet e Sknderbeut (m 1899 dhe m 1917). Por
nivelin e ktij arti e ngriti lart skulptori Odhise Paskali (1903-1989). Me statujat e tij
monumentale, q jan t parat vepra t ktij lloji n Shqipri (Lufttari kombtar - Kor 1932,
Flamurtari - Vlor 1932, Sknderbeu - Kuks 1939), nis rruga e artit monumental n
Shqipri. Veprimtaria e Paskalit vazhdon edhe n periudhn e paslirimit me vepra t shumta. Ai
mbetet edhe sot si personaliteti m i shquar i skulpturs shqiptare.
N vitet e pavarsis artet n Shqipri zhvillohen n mnyr m t organizuar. U bn prpjekjet
e para pr prgatitjen e artistve t rinj, pr themelimin e shoqatave artistike dhe pr organizimin
e ekspozitave. N vitin 1920, n Kor u hap ekspozita e par personale nga piktori Vangjush
Mio. Me kontributin e poetit t njohur kombtar, Gjergj Fishta (1871-1940), i cili mori pjes
edhe vet me disa punime n akuarel, m 1923, n Shkodr u hap ekspozita e par lokale, me
pjesmarrjen e mbi 15 artistve shkodran. Ekspozita m e rndsishme e gjith ksaj periudhe
sht E para ekspozit arti q u organizua Tiran n maj t vitit 1931. Kjo sht e para
ekspozit kombtare n historin shqiptare. Ekspozita e msiprme u prgatit nga Shoqata
Miqt e Artit q sht gjithashtu e para shoqat artistike e themeluar po at vit n Tiran. M
1931 u bn edhe dy prpjekje t rndsishme : pr realizimin e nj Pinakoteke dhe pr ngritjen e
Shkolls s Artit. E para nuk u realizua, ndrsa shkolla u hap. Me nisiativn e piktorit A.Kushi,
m 1931 u el kursi i vizatimit dhe, pas nj viti, m 1932 u themelua Shkolla e Vizatimit, e para
shkoll arti n Shqipri. Shkolla e Tirans mori nxns nga e gjith Shqipria. Aty jepnin msim
artistt O. Paskali, A. Kushi, A. Buza, italiani M. Ridola dhe L. Poradeci (1896-1989), poet i
njohur i Rilindjes, i specializuar n Bukuresht pr arte t bukura.
Nga Shkolla e Vizatimit morn msimet e para pr piktur brezi m i njohur i artistve shqiptar
midis viteve 40-70 si B. Sejdini, K. Kodheli, N. Zajmi, F. Stamo, I. Kodra, Q. Grezda, Ll.
Nikolla, F. Makoci, H. Reci, Z. Bumci, etj.



Gjat viteve 1932-1935 n shkolln e Vizatimit u organizuan disa ekspozita arti. N veprat m t
bukura ndihej vazhdimsia nga tradita e pikturs s Rilindjes si dhe tipare t reja realiste, me
qndrim kritik ndaj vshtirsive t jets dhe padrejtsive shoqrore t kohs. Po n kt periudh,
n artin shqiptar u zhvillua edhe karikatura me tem shoqrore e prfaqsuar nga A. Dino, M.
Frashri si dhe Q. Mesarea, q ishte njkohsisht akuarelisti m i njohur shqiptar n vitet e
Pavarsis.
Pas njohurive t para q morn n Shkolln e Vizatimit, nxnsit e saj, vazhduan studimet n
akademit e arteve t Evrops si n Rom, Paris, Athin, Milano, Bukuresht, Firence etj, dhe, kur
u kthyen n atdhe u bn msuesit e brezit m t ri t piktorve shqiptar. Veprimtari tjetr e
rndsishme gjat periudhs s pavarsis ka qen konkursi ndrkombtar pr ngritjen e
monumentit t Heroit Kombtar, Sknderbeut, q u organizua n Tiran m 1937. Ve
skulptorve shqiptar morn pjes mjaft autor t njohur evropian. mimin e par e fitoi
skulptori i njohur kroat A. Agustincic (1900-1979), ndrsa e drejta e ekzekutimit i u dha
skulptorit italian R. Romaneli. Monumenti i Sknderbeut, realizuar nga Romaneli, u vendos n
sheshin Albania n Rom, dy vjet pas konkursit, m 1939.
N artin e periudhs s Rilindjes dhe t Pavarsis prfshihet edhe veprimtaria e artistve q
jetonin n kolonit jasht atdheut si dhe veprimtaria e arbreshve t Italis. Ashtu si letrsia e
ksaj periudhe, edhe veprat figurative te arbresht dhe diaspora kishte t njjtat motive e t
njjtin stil me artin q zhvillohej n Shqipri. Nga kolonit shqiptare veohet piktori Theohar
Gjini q veproi n Paris dhe Bukuresht, ndrsa n fshatrat arbreshe (Itali) u shqua
skulptori Mikel Trota, q kritikt e kohs e quanin Canova i ri (A. Canova 1757-1822). Gjat
lufts s dyt botrore (1939-1944), kushtet pr veprim n fushn e artit u kufizuan. Megjithat u
organizuan disa ekspozita. M e rndsishmja ishte ajo e vitit 1943, me pjesmarrjen e artistve
m t mir t vendit. Veprimtarit e tjera kan qen kryesisht ekspozita personale.









Galeria e artit rilindas





Arti pas vitit 1945
Veprimtaria e par n fushn e arteve figurative, pas lirimit t vendit, sht Ekspozita
Kombtare, e hapur n prill t vitit 1945, n Tiran. N shtypin e kohs ajo u quajt ekspozita e
par kombtare, duke mohuar kshtu at t vitit 1931 dhe t tjerat m pas. Pra u duk qart
tendenca pr t filluar gjithka nga e para edhe n art ! Ekspozita e vitit 1945 dhe sidomos t
tjerat q u hapn m pas, prcaktuan dhe drejtimin e ri n artin shqiptar, rrugn e vetme t
lejueshme pr shtetet komuniste ; metodn e realizmit socialist.

Ngritja e institucioneve artistike


Galeria e arteve
Pas 1945-ss edhe n fushn e artit u b nj pun m e organizuar pr ngritjen e institucioneve.
M 1946 u hap shkolla e mesme artistike q prgatiste piktor skulptor dhe grafist. N
vitin 1954 u ngrit pr her t par Galeria Kombtare e Arteve, ndrr disa vjeare e artistve
dhe amatorve t artit. Aty u grumbulluan veprat m t mira t tradits si dhe t autorve
bashkkohs. Njzet vjet m pas u ndrtua godina e re e Galeris, ku ndodhet dhe sot dhe u
pasurua me nj numr m t madh veprash. N godinn e re sht hapur nj sall pr vepra t
autorve t huaj ku bjn pjes edhe tablo nga Rembrandt, Ticiani etj.
Ne vitin 1972 u krijua "Ndermarja e Riprodhimit t Veprave t Artit" Drejtuar nga z.Sknder
Glina, ajo u b nj qndr komplekse n ndihm t artistve t t gjitha fushave t artit, kryesisht
t ati monumental.
Piktort, skulptort bashk me artistt e tjer t skens dhe ekranit themeluan organizatn e tyre
t quajtur Lidhja e Artistve me qllim q t bashkonin prpjekjet pr formimin e artit t ri t
realizmit socialist.
Nxnsit q mbaronin shkolln e mesme artistike n Tiran vazhdonin studimet n akademit e
arteve n Bashkimin Sovjetik dhe n vendet e tjera t Lindjes. N vitin 1960, kur Shqipria u nda
nga kampi socialist, studentt u kthyen n atdhe dhe, po at vit, n Tirane u ngrit Instituti i Lart
i Arteve (sot Akademia e Arteve). Disa vite m von u hapn edhe shkolla t tjera artistike. N
qytetet kryesore u ngritn Galeri Arti. U hapn disa muze kombtar si Muzeu i Artit Mesjetar
n Kor, Muzeu Arkeologjik n Tiran etj si dhe disa muze historik si Muzeu Sknderbeu n
Kruj, Muzeu Historik Kombtar ku ve afreskeve q jan pikturuar aty, ruhen edhe shum
vepra arti origjinale me shum vler. Pr studimin e veprimtaris s arteve figurative, si dhe
arteve t tjer, q nga viti 1986 funksionon Qendra e Studimit t Arteve pran Akademis s
Shkencave.

Zhvillimi i skulpturs
Q nga viti 1945, thuajse do vit jan organizuar ekspozita t arteve figurative. M t
rndsishme quheshin ato me rastin e prvjetorve t lirimit dhe t ngjarjeve te tjera kombtare.
Jan organizuar gjithashtu edhe shum konkurse kombtare. Konkursi i par u shpall
m 1948 pr realizimin e monumentit t Sknderbeut. Nga ky konkurs fitoi skulptori Janaq
Paco (1914-1989) me bocetin e tij q u realizua n bronz pas 10 vjetve dhe u vendos n qytetin
e Krujs (28 nntor 1959). Mbas lirimit mori zhvillim t madh skulptura monumentale. Brenda
pak viteve u ngritn disa vepra. Nga veprat m t rndsishme vlersohen monumenti ekuestr i
Sknderbeut n Tiran (1968) me autor O. Paskali, A. Mano, J. Paco ; Monumenti i
Pavarsis n Vlor (1972) m autor K. Rama, M. Dhrami, Sh. Hadri si dhe disa statuja
shtatore dhe monumente t tjera nga Th. Thomai, P. Culi, H. Dule, F. Dushku, A. Mano etj.
N piktur u realizuan nj numr m i madh veprash. Pr her t par morn zhvillim thuajse t
gjitha zhanret e arteve vizive q nga piktura e skulptura e kavaletit te grafika, skenografia,
tekstili, qeramika, qelqi, e deri te mozaiket dhe afresket q u aplikuan n disa godina social
kulturore. N gjith kt mori veprash, ndonse t realizuara nn nj censur t rrepte, u
realizuan edhe vepra me vlera t veanta artistike. N artet figurative mungon nj figur aq e
shquar sa Ismail Kadare n letrsi, por gjithsesi ashtu si dhe Kadare shkroi kryevepra gjat
periudhs s realizmit socialist, po ashtu edhe mjaft piktor t talentuar, kan realizuar tablo t
bukura, q skan asgj t prbashkt me t ashtuquajturn metod t realizmit socialist.

Vepra skulpturore
Skematizimi i veprimtaris artistike
Pas viteve 60 n Shqipri artet zhvilloheshin t shkputura jo vetm nga vendet e zhvilluara
perndimore, por edhe nga shtetet e bllokut t Lindjes. Pr artistt figurativ ishte i pamundur
kontakti me veprat origjinale t autorve t huaj, qoft edhe n mnyr klandestine sic mund t
bhej me tingujt e muziks apo me letrsin. Pra ishte mbyllur do shteg pr t msuar nga
prvoja e artit bashkkohor botror. Kshtu, nga viti n vit, veprimtaria n kt fush
skematizohej gjithnj e m shum dhe artistt e ndjenin veten gjithnj e m ngusht. Ather
filuan disa reagime n forma t ndryshme. Artist t veant preferuan t trajtonin m shum
temn historike, nj pjes e madhe i u prkushtua kryesisht peizazhit ; pra u futn ne ato tema
dhe gjini ku bheshin m lehte prpjekje pr tiu shmangur kanoneve t metods s realizmit
socialist q ngurtsonte fantazin. Nga devijime t tilla qndroi m pak e prekur veprat e
piktorit A. Buza (1905-1987) si dhe nj pjes e madhe e tablove t piktorve K. Kodheli, (l.
1920), Sadik Kaceli (1913-2000) etj.
Pas viteve 70 n Shqipri u edukuan tre breza pedagogsh q prgatisnin artist t rinj. Grupi i
par vinte nga akademit e perndimit, i dyti nga shkollat e vendeve t Lindjes, dhe t trett ishin
prgatitur n Akademin e Tirans. Kontradiktat q filluan t shfaqeshin midis tyre vitet e fundit,
riformonin grupe t tjera q nuk prcaktoheshin nga vendet ku kishin studiuar apo nga mosha,
por nga aftsit, talenti dhe kultura e tyre. Prfaqsuesit q luftonin pr tu shkputur nga
skematizmi gjendeshin n do brez. Por ndaj tyre qndronte gjithnj e fort goditja nga ithtart e
realizmit socialist. Ather artistt novator mbijetonin duke realizuar dy lloj veprash ; tablo pr
ekspozita, q plotsonin krkesat e zyrtarve t artit dhe vepra arti vetm pr n studio, tek t
cilat bnin eksperimente artistike pr nj dit q do t vinte. Her pas here, vepra t tilla
dorzoheshin edhe n ekspozita. Ndonse sillnin vlera t reja artistike ato jo vetm nuk
ekspozoheshin por bheshin objekt kritikash. Nj nga ato tablo ka qen edhe Betimi i Vrana
Kontit t S. Kamberit q sot cilsohet midis tablove m t mira. Ndr artistt m t shquar, t
asaj periudhe, q mundi t rezistonte duke iu prgjigjur krkesave t kohs, por t jepte edhe
vepra me vlera artistike ka qen piktori S. Shijaku (l. 1933). Veprimtaria e tij shtrihet n disa
gjini si tablo, peizazhe, portrete, afreske dhe s fundi n qeramik t pikturuar dhe skulptur




Prpjekje pr liri vepruese
Fantazia vepruese e artistve m t talentuar gjithnj ka qen n luft me skematizmin e
imponuar edhe n artin shqiptar. Ndonse t izoluar nga veprimtaria bashkkohore botrore,
artistt shqiptar her pas here kan br prpjekje pr m shum liri vepruese. Shembulli m i
dukshm i viteve t realizmit socialist, ka qen ekspozita me titullinsinjifikativ: Pranvera-1972
q u hap n Tiran. Pas disa prpjekjeve latente q u dukn n ekspozitn e nj viti m par
(1971), n kt t dytn u ndje nj frymmarrje m e gjer. Por goditja kundr saj u b e
menjhershme dhe e fort duke e ndrydhur m shum artin shqiptar n vitet e mpasm. N ato
vite u shfaqn edhe disidentt e par n pikturn shqiptare si E. Gjergo, E. Hila, A. Oseku, M.
Velo etj. Prpjekjet pr m shum liri vepruese shfaqeshin her pas here edhe n mbrojtjet e
diplomave t artistve t rinj, por ato ndrydheshin m leht. Megjithat ato vazhdonin gjithnj
me guxim deri nga fundi i viteve 80-t kur studenti E. Rama (l. 1966) me diplomn e tij
paralajmronte pr nj piktur q nuk do t ndrydhej m n t ardhmen.
Arti bashkkohor
Ishte pikrisht viti 1991 kur piktura shqiptare nisi rrugn ku nuk do t ndjehej m tutela e nj
drejtimi t vetm artistik, si provoi gjat 50 vjetve. M shum se n artet e tjera tani n piktur
vihet re nj hapsir m e larmishme dhe m e madhe. Jan hapur m shum ekspozita personale
ku paraqiten vepra q u prkasin rrymave bashkkohore t artit botror. N kt faz, n Shqipri
gjen edhe autor q ende pikturojn si n vitet e realizmit, por tonin e pikturs s sotme e japin
piktort q prpiqen pr nj gjuh t veant artistike si dhe autort e rinj me kapriot artistike
q tentojn drejt nj stili sa m bashkkohor. Artistt shqiptar, deri dje t izoluar brenda vendit
t tyre, tani po ballafaqohen me botn pr t marre vlersimin m t sakt t veprave artistike.
Deri tani jan arritur suksese n shtete t ndryshm nga disa autor shqiptar ku m i shnuari
sht ai i piktorit A. Shima n nj nga galerit m t njohura t Londrs dhe q vazhdon edhe sot
n disa galeri t Ameriks.
Tani artistt shqiptar jan t grupuar n shoqata t ndryshme, sipas prirjeve t tyre, ndonse
edhe Lidhja e Artistve (e themeluar m 1952) ekziston akoma, kuptohet tani me nj platform
tjetr, q i prshtatet artit t sotm. N vitin 1993 n Tiran u ngrit Galeria Te & Gi, e para galeri
private ku u grumbulluan nj grup artistsh me prirje progresive. Jan hapur edhe galeri t tjera
private. Galeria Kombtare sht prshtatur veprimtaris bashkkohore dhe ka arritur t
organizoj ekspozita me pjesmarrjen e artistve nga shum vende t bots. Gjithsesi kto jan
hapat e para t artit t ri shqiptar drejt harmonizimit me artin e vendeve t tjera evropiane, ndaj t
cilve Shqipria qndroi e izoluar vite m par.
Artistt e Diaspors Pas pushtimit osman, gjat shekullit XV-t dhe m von, morn rrugn e
emigrimit shum shqiptar. Midis tyre emigruan edhe t talentuar n art t cilt i zhvilluan prirjet
n vendet ku u vendosn. Megjithse ende nuk sht br ndonj studim i plot njihen disa
artist t shquar. N Itali albanezve t Vincencs, Gjon dhe Jeronim u sht gdhendur epitafi :
Ille alter Phidias, his Poliklet erat, q i krahason me dy nga mjeshtrit m t mdhenj t
skulpturs helene. Ndrsa n katedralen Duomo t Milanos, altari sht gdhendur nga skulptori
me origjin shqiptare Aleks Tarketa. Shum artist shqiptar u shquan n Venedik. Atje ngritn
edhe shkolln e tyre dhe e quajtn Scuola degli Albanesi.
Si tekste shkollore u prdorn veprat e humanistve shqiptar Marin Bicikemi (1468-1528)
dhe Marin Barleti (1460-1512) m t njohurit nga artistt jan piktort Mark Basaiti (1496-1530)
dhe Victor Karpaci (1465-1525). Pr origjinn e tyre shqiptare kan shkruar edhe disa studiues t
huaj.
Nj nga figurat m t shquara t ksaj periudhe sht Aleksandr Albani (1692-1779). Edhe sot
ai vlersohet si nj nga t part koleksionist t veprave t artit. Vila e tij n Rom q edhe sot
quhet Vila Albani sht nga t parat muze t artit n Evrop. Aty ka studiuar edhe arkeologu i
njohur J. Winckelman (1717-1768).
Me origjin shqiptare kan qen edhe disa arkitekt t njohur si S. Mehmeti, K. Dulla, S. Atiku
etj q zbukuruan Stambollin dhe qendra t tjera t perandoris osmane si dhe A. Aleksi, M.
Tivarasi, Gj. Durrsaku etj q punuan n vise t tjera t Evrops. Mugesa!
Artistt e diaspors se re shqiptare jan m t shumt se ata t kohve t hershme. Ata u prkasin
rrymave t ndryshme t artit botror. N kt vshtrim t shkurtr po veojm vetm katr prej
tyre q jan t njohur edhe n artin botror. Kta jan : fotografi i shquar Gjon Milli (1902-
1980), q jetoi dhe veproi n USA ; piktori Abedin Dino (1913-1993) mik me Picasso dhe
personalitete te tjera t shquar n Paris ; atin Sarai (1902-1974) mik dhe bashkpuntor i afrt
i ekspresionistit Oskar Kokoshka, gjat viteve q qndroi n Londr si dhe Ibrahim Kodra (l.
1916) nj nga prfaqsuesit e shquar t kubizmit n Itali.
Gjeografia e artistve t diaspors s re shqiptare prfshin shum vende t bots dhe me artin e
tyre mund t bhet nj album me vepra t bukura arti. N kt veprimtari futen edhe tablote e
artistve arvanitas, q banojn n Greqi. N vitin 1985 sht botuar n Athin nj album me
veprat e disa autorve m t njohur arvanitas, por veprat e tyre sht m e pasur, ashtu si sht
m e pasur gjith veprat e diaspors s re shqiptare e cila po shtohet me autor t rinj q u
larguan nga atdheu pas vitit 1990.

Artistt e Huaj pr Shqiprin
Pikrisht gjat shekullit XVIII-t, kur n Shqipri sapo kishte nisur rrugn piktura realiste,
n Salonet e Parisit, n disa ekspozita n Angli, Gjermani, Itali, Austri etj., u vendosn edhe
tablo me tem shqiptare. Vepra t veanta ishin realizuar edhe m par nga autor t shquar si P.
Veroneze (1528-1588) Rrethimi i Shkodrs, A. Durer (1471-1528) Sknderbeu vizatim etj.,
por gjat shekujve XVIII-XIX-t erdhn m shum piktor t shquar drejt Shqipris. U
realizuan disa tablo, etyde, akuarele dhe vizatime nga kreu i romantizmit E. Delacroix (1798-
1863); portreti Shqiptarja nga C. Corot (1796-1875), kompozimi i famshm Grat suliote
nga A. Scheffer (1799-1858), si dhe tablo, portrete dhe peizazhe nga R. Bonigton (1802-1828),
V. Vereshagin (1843-1904), G. Sargent (1856-1925), . Conder (1868-1909) etj. Artisti i njohur
francez L. Gerome (1824-1904) ka pikturuar mbi 20 tablo me figura shqiptarsh; kroati P.
Jovanovic (1859-1931) mbi 10 kompozime me skena t ndryshme nga jeta shqiptare, ndrsa
anglezi i famshm E. Lear (1812-1888) realizoi mbi 100 akuarele, litografi, vizatime dhe tablo
n ngjyra vaji npr Shqipri. Prvec artistve t msiprm, ka edhe shum autor t tjer t huaj
q, ndonse jan m pak t njohur, kan realizuar vepra me vler pr historin dhe kulturn
shqiptare. Pjesa m e madhe e gjith ktyre veprave q u prmendn sht prmbledhur n librin
e ilustruar Albania and albanians in world art q sht botuar n shqip (1990) dhe n anglisht
(1991)
Artisti shte qnie kryenee. Anarkiste.
I lir, brenda burgut t krijuar posarisht pr t. Nuk mund t jet vegl e askujt. Nuk mund t
jet irak i asnj mekanizmi politik, social, a ekonomik.
Artisti shte vetshkatrrues. N krkim t drits, si ajo fluturza e nats q i prqarket furishm
llamps elektrike, derisa ti digjen kraht e m pas t shuhet. Esht romantik, deri n shprfillje.
Esht naiv deri n dhimbje. Esht i fort si eliku i cilsis m t lart. E njkohsisht i thyeshm
si qelqet m delikate. sht kshtu, jo sepse e do por sepse nuk mund t jet dika tjetr.
T gjitha modelet e tjera q serviren sot si shprehje e potencialeve artistike, s'jan gj tjetr
vese nevojat e kamufluara t tregjeve t artit dhe t mafjes social-politike n pushtet pr
dominimin e hapsirave pamore.




Artisti s'mund t jet puthadors i shtetarve, as punonjs i zellshm i mekanizmit propagandistik
t klass politike. Nuk mund t merret me numrimin e fasadave t ndrtesave shumngjyrshe,
brenda t cilave politikan tejet t dyshimt fshehn korrupsionin ekonomik e politik apo
mizerjen sociale t shoqris t ciln udhheqin.
Artisti sht skifter i egr, nuk sht pul oborri prej t cils presim t bj vezn e prditshme.
Esht opozitar, jo sahanlpirs i klikave t ndryshme. Nuk mund t jet konservator, frikacak, i
manipulueshm, e komercial. Nuk mund t jet lodr e askujt. Ky sht nocioni im pr artin dhe
artistin. Ky sht edhe qndrimi im n lidhje me subjektet e trajtuara ktu n blogun "Arti n
kohrat e Kolers", t cilat kan n qendr t tematiks s tyreartet vizuale.
Ndjej se proesi i trajtimit t problematikave n fjal, n mediumin e blogut, e plotsoi ciklin e
tij jetsor. Ju falenderoj t gjithve q bashkbiseduat me mua, q m lexuat dhe m lexoni
prdit. Shpresoj q ky komunikim t ket ngacmuar, t ket hapur dritare t reja n
kndvshtrimin e arteve vizuale dhe t ket qn i frytshm pr ata q rruga i solli n kt blog.
Mbi Realizmin Socialist Shqiptar

"Propaganda Poster, Albania
Nuk eshte i thjeshte studimi, njohja dhe aq me teper perkufizmi apo percaktimi etik i doktrinave
te ndryshme social-filozofiko-estetike ne boten e artit. Nuk eshte e thjeshte me dy fjale te
permbledhesh nje krijimtari "artistike", qe lulezoi per afer nje gjysem shekulli jo vetem ne
vendet e ish kampit socialist, por edhe ne shume vende te tjera te botes. Thjesht nje perqasje e
ketij fenomeni social - i cili shfrytezoi artin, por s'ishte art- do te ishte me e dobishme.

Rrenjet e kesaj rryme sigurisht i zbulojme fill pas Revolucionit te Tetorit (1917) ne Rusi. Ishin
ato ndryshime sociale, e kozmo-historike ne kohe moderne qe paten nje ndikim te madh ne cdo
fushe te jetes, dhe sigurisht edhe ne ato te filozofise, te arteve vizive, te letersise, te muzikes, te
kinematografise (ndonese kjo e fundit ish nje forme e re e te shprehurit).

Fillimet nisen me romantiken dhe endrrat per nje bote me te drejte, e me te barabarte. Shume
personalitete artistike te kohes perkrahen parimet dhe utopine komuniste. Rasti i Mayakovsky-
tapo i Brecht-it, i Ricos apo Prokofiev-it, i Sartre-t apo i Picasso-s, jane tregues se sa kishin
tronditur realitetin global te kohes idete komuniste. Porse ato 'ka predikonte ideologjia
komuniste, nevoja, deshira dhe krijimi i nje bote te bazuar mbi verdiktin e shumices ndaj
pakices, mbi dominimin e padiskutueshem te diktatures se proletariatit, do te ishte edhe grushti
perfundimtar qe kjo ideologji do t'u jepte vlerave te verteta artistike, ne ate 'ka me vone u
quajt Arti i Realizmit Socialist.
Pikerisht nevoja per ilustrim politik te atyre qe partite komuniste te kohes deshironin te percillnin
tek masat e gjera te njerezve, trysnia propagandistike por edhe sociale e klases pushtetare
komuniste, lufta deri ne skaj ndaj do personaliteti artistik/njerezor qe devijonte nga vija e kuqe
marksiste-leniniste, si dhe diktatura e shabllonizmit ideologjik mbi kerkesat dhe vlerat e
mirefillta filozofike, estetike, e artistike, bene qe divorci i artit me utopine komuniste te behej qe
heret i dukshem dhe i qarte.

Nuk mund te pjelle art nje shoqeri tek e cila mungon liria e ndijimeve apo mendimeve. Nuk
mund te behet art kur deshira per eksplorim (ne trajte, apo edhe ide) shfaroset. Nuk behet art ne
momentin kur internon risite dhe nevojen per to. Si pasoje konservimi ne mendim dhe forme, i
atyre qe artisti duhej te trajtonte, u kthye ne filozofi udheheqese te doktrines te Realizmit
Socialist.


Abdurrahim Buza "Azem Galica and combatants" (oil on canvas, 50x40 cm, 1976)

Realizmi Socialist ne fushen e arteve figurative shqiptare ka specifikat e veta. Perfaqesuesit
kryesore te shkolles shqiptare studiuan apo edhe u specializuan ne vende te ish kampit socialist,
duke sjelle ne atdhe parimet si edhe frymen e "doktrines se kuqe". Ky brez i ri artistesh iu
bashkangjit brezit te meparshem qe kishte kryer shkolla akademike artistike (kryesisht ne Itali e
Greqi) dhe qe kishte pershtatur skrupulozitetin akademik ne kuader te shabllonizmit meditativ
dhe emocional te Realizmit Socialist.

Nga ana konceptuale hapesirat vizuale u mbushen me shpata e pushke, kazma e lopata, ushtare e
militare, fshatare e punetore. Kendveshtrimi filozofik i veprave nuk mund te pranonte asgje qe
s'permbante "fillin e kuq komunist", dhe parimet marksiste-leniniste qofte ne pikture, qofte ne
skulpture, por sigurisht edhe ne muzike, letersi apo kinematografi. Kryesisht tema militare,
punetore dhe fshatare, ne te cilat dominonte gjithnje "Njeriu i Ri" i Partise.
Nje nevoje e qenesishme e sistemit komunist ishte edhe ajo e zgjimit te ndergjegjes kombetare.
Ne kushtet e izolimit te eger qe klasa politike ne fuqi denoi popullin shqiptar, ishte i
domosdoshem krijimi i nje mitologjie etnike.


Karakteristika keto qe do te vishnin izolimin e gjate dhe te pameshirshem, si edhe internimin nga
bota, me petkun e krenarise per racen dhe per kombin. Nje mori veprash me bazament te
diskutueshem historik u shfaqen ne artet figurative shqiptare, duke bere te lulezoje retorika e nje
patriotizmi mbytes. Trysnia social-politike komuniste (e veshtruar kjo permes soc-
realizmit) ushqeu realitetin shqiptar duke rritur keshtu breza te tere njerezish mes shabllonizmin
ideor, mediokritetin artistik dhe erresires se interpretimit historik te realitetit shqiptar apo atij
nderkombetar .

Mungesa e lirise se shprehjes dhe kufizimi i kerkimeve ideore, beri qe era e mykut te
zevendesoje delirin romantik apo entuziazmin fillestar te artisteve te viteve 1950 ne Shqiperi.
do lloj prirjeje per te folur me nje gjuhe disi te ndryshme, per te zbuluar mjete te reja shprehese
ne art u asgjesua dhe u shkaterrua qysh ne embrion(si psh: ne rastet e artisteve Edison
Gjergo, Edi Hila , Maks Velo...).


Shaban Hysa "Further" {1966)




***
Per nga gjuha shprehese arti i Realizmit Socialist ishte ndertuar mbi koncepte e parime
akademike. Kendveshtrimi konservator -i realitetit - ne ide, ilustrohej edhe me nje qendrim
konservator ne forme, duke lene shume pak vend apo hapesira per shprehje dhe karakteristika
personale. Une vete jam deshmitar i ambienteve mbytese artistike te cilat merrnin jete qysh ne
ateliete e Liceut Artistik "Jordan Misja", per te vazhduar me vone dhe ne Institutin e Arteve.
Krimi me i madh ne keto shkolla arti ishte se shperbehej cdo grimce personaliteti/individualiteti
artistik e njerezor. Qellimi ishte te krijuarit e Njeriut te Ri, e si rrjedhoje edhe e Artistit te Ri, i
cili ishte i mbrujtur kembe e koke nga mediokriteti soc-akademik i te shprehurit ne art. Varferia e
hapesirave per eksplorim dhe diktatura e skematizmit artistik, benin qe shpeshhere talente me te
vertet te medha te vdisnin qe ne djep, mes pamundesise per te eksploruar brendine e tyre, per t'u
shprehur, dhe paaftesise per t'iu kundervene atij sistemi aq autoritar, arrogant, e shkaterrues
vlerash.
Ekzistenca e tabuve ne subjekt, ne perceptim, ne trajtim, e ne ndjenje ishte edhe arsyeja e
deshtimit te plote te kesaj doktrine filozofiko-estetike. Persiatja tematike, stilistike, estetike,
filozofike, konceptuale, e kompozicionale, bente te dukshme edhe ne syte me te pastervitur
shfytyrimin e ketij fenomeni social ne fushat e arteve figurative. Mungesa e lirise krijuese, e
eksperimentimit artistik, kufizimet ideore dhe ideologjike, si edhe dominimi i demagogjise apo i
propagandes politike ne cdo qelize te krijimtarise artistike, uan -fatkeqesisht- kete orvatje
romantike te fillim shekullit te 20 ne degradimin total.
Renia e sistemeve komuniste solli si pasoje edhe vdekjen e kesaj forme te shprehuri -diku aty ne
fillimin e viteve 1990- duke liruar keshtu artistet nga burgu kolektiv por edhe individual i kesaj
rryme famekeqe.
Sigurisht qe kur flasim per periudhen e soc- realizmit ne Shqiperi, ekzistojne edhe shembuj
artistesh, apo vepra qe munden te distancohen deri ne nje fare mase (ne saje te faktoreve te
ndryshem historik e social) nga realiteti dogmatik artistik shqiptar. Disa nga keto raste do te jene
objekte analize dhe studimi ne shkrime te ardhshme.

Nexhmedin Zajmi "Tregim nga lufta nacional-lirimtare" (oil on canvas, 132.5 x 207 cm, 1954)

Sali Shijaku "Punetoret ne studion e piktorit" (oil on canvas, 250x206 cm, 1974)
Danish Jukniu "Barinjte ne bjeshke" (oil on canvas


Hasan Nallbani "Aksionistja" (oil on canvas, 1966,G.K.A. Tiran)

Ku shkuan vall femrat me prngjasi burri t artit figurativ shqiptar? Femrat me muskuj
peshngritsi? Me gjoks djaloshar, me kmb leshtore, e fytyra me mjekrr? Ku humbn duart e
tyre t elikta e grushtat komunist, pushkt e automatikt, lopatat e kazmat, mistrit e dreprit,
kovat e kazant, tullat e llai?
Ku shkuan vall krijuesit e atyre krijesave hermafrodike, prse kan kaq shum turp pr to?
Prse baballart e djeshm t arteve figurative shqiptare, kur prezantojn krijimtarin e tyre ndr
vite, n libra e albume, n gazeta e revista, n televizione e lidhje interneti, harrojn t na flasin
pr shplarjen 45 vjeare t trurit nprmjet artit? Prse s'na flasin pr rolin q ata luajtn
prgjat dekadash t tra n formimin e moralit t turms?
Prse i vran me kaq lehtsi imazhet e ashtquajtura femrore me t cilat na bombardonin nga
mngjesi n dark pr dekada e dekada t tra?

Sotir Capo "Prodhuesja e telave elektrik" (oil on canvas, 1969, G.K.A. Tiran)

Spiro Kristo "Brigadierja" (oil on canvas, 1976,G.K.A. Tiran)


Bardhyl Dule "Ndrtuesja" (oil on canvas, 1971,G.K.A. Tiran)

Isuf Sulovari "Mjelsja" (oil on canvas, 1971,G.K.A. Tiran)
LABELS ARTI SHQIPTAR, GALERIA KOMBETARE E ARTEVE, REALIZMI
SOCIALIST
Odiseja e nj Pikture
"Sendet s'jan gj tjetr, vese hije t ideve" (Platoni).
N kt sens edhe veprat e artit, s'jan gj tjetr vese gjurmt e atyre sa mendojm dhe t atyre
sa ndjejm n momente t ndryshme kohore, nn trysnin e nj sr faktorsh t rastsishm
vendor, historik, social, politik, kulturor, ekonomik, filozofik, moral, spiritual, metafizik, e
estetik.
Rrugtimi i ngjizjes dhe m pas i mbrujtjes s ides fillestare, n punn time "Sweet
Dreams" sht pikrisht nj argument m shum n relacion me "luftn" time personale pr t
krijuar dhe pr ti dhn jet nj ideje t caktuar...


"National Gallery of Arts", Tirana, Albania" (photo by Toni Milaqi, 2010)

Pushimet verore t ktij viti i kalova n Dhrmiun piktoresk. Do t ishte absurde pr mua t
udhtoja n Shqipri pa mundur t endem qoft edhe pr pak n Tiran. Loja mes dashuris dhe
urrejtjes pr ato q ofron qyteti im i lindjes, gjithnj m shoqron sa her gjendem aty. Dy dit t
tra n Tirann e zhurmshme. Dy dit mes nostalgjis, dhe pluhurit. Mes kujtimeve, dhe kaosit
urban. Mes ndrtesave q t lidhin me fmijrin, dhe t tjerave, t reja, trsisht t huaja pr ty.
Mes nevojs q ke pr vendin tnd t lindjes, dhe brutalitetit q ofron sot do frymmarrje e tij.
Mes brishtsis s emocionit dhe pragmatizmit s realitetit.
Esht e pamundur t jem n Tiran, dhe t mos vizitoj Galerin Kombtare t Arteve.

Linja muzeale e Galeris, e cila ndodhet kryesisht n katet e siprme, funksiononte rregullisht.
E ideuar personalisht dhe e trumpetuar me t madhe ndr media nga drejtori Rubens Shima si nj
projekt ambicioz i prezantimit t 120-vjet zhvillimeve n artin pamor shqiptar. N fakt tek
shtisja pavionet e ndryshme, dy ishin konkluzionet m t qarta pr
mua. Varfria dhe Korrupsioni.

Varfria e prurjeve artistike. Sepse jan t pakta referencat e vyera n panoramn e artit
shqiptar. Dhe fatkeqsisht ktoreferenca asnjher nuk luajtn rolin e lokomotivs n trenin e
brejtur prej shabllonizmit ideologjik dhe strukturor. Gjithnj periferike dhe t diskriminuara nga
konjukturat politiko-ekonomike t kohs tyre. Shum mediokritek krijues. Shum amatorizm.
Shum telajo t ngallosura. T pakta vlerat

Korrupsioni i menaxhuesve t artit shqiptar. Prmban brenda tij paaftsin profesionale.
Mosnjohjen. T qnit epidermik. Mungesn e nevojs pr studim. Eleminimin e s res dhe t
ndryshmes. T vrart e kreativitetit. Krijimin e nj oborri, e nj rrethi vicioz antivlerash dhe
njerzish, nga ku do t bhet m e leht lufta pr dominim politik dhe ekonomik n fushn e
arteve vizuale. Por mbi t gjitha sht fryt i kalbzimit identitar t klass politike q udhheq.