Você está na página 1de 589

Sumr i o

(-.pnulo
0
-
\oc.\ hjsic.de dgic
l.Intoduo,l.2,Prcposio.l.3.scnlcnaabda.2.4.Concctv.,2.5.jmpi.a.1gic,4.
6, Equivln.r Ligica,.1. T,
QuanliJicadores.
5. S, Neso de um ptuposio
concndo quan
.
Captulo t Conjuntos, subconjuntos e sa! rprstas ...... ..... ......
1, IntnrdD.. I 2. Conceitos pnndros, 9. 3, RepEsenrao de um.juo rclo dc pci
nnca, 10. 4. Tipos decojunro,l1 5. Conjunto unjveso
(U
),
12. 6. slbconjunto,12.
,
Cptulo 2
-
Conjuntos cujos elmentos so coriunt
l. lntoduo, 20. 2. cojDnto dm pas de u.onjl, 20.
.
Captulo 3 Unio c inteseco de conjdros .
1.Inrdi,25 2. Urio
(ou
eunino) deconirnros,25 3. [tersecc. de con]u!os.26.
.
Capi t l
: l - Cnj nl odi hr enl a
. . . . .
l. ConceilLao, 31. 2. coniDrto conip.ncilrr 15.
t prtlo 5
-
Prnhlem\ \hr qunriddr\dr rlemrnro dr
(uojtrnr\
finitu\
t apnrlo 6
.
Cla*il@o d6 nmero\.
. noduto.
:16
2.ConjunbnosnrcrcsmruraisrL.I),46.3.ConjunrJsdosnLncrosntcibs
(Z)..17 4. o conjurlo d.s rderos rcn,lis ((..1), ;19
(
aptlo 7
-O\
numPros rci'
l. Conjunto dos nnercs ncionais lO ),57. 2.conjL o dos nmcnrr rais
(
Rl. 59
(
aprulo 8 O eiro rcal
t. cnciturno, 65. 2. ntervdos ais, 6.
.
cpi t ul o 0- Opl no( ! c\ i ! no.
. . . . . . . .
l . !i oduo. 75 2.Si sreni a.asi anoogonl l (ecoodm' 75.3.Prrrdrado.?7.
.
( - at i r l o
l 0- l r odt r r o o e\ i n
l.Conceiluao,82.
( ' apnul o
l l Rel . co . .
l .Cncei l u4o,88.
t0-
t 3
123
9l
.
apnulo 12
-
Domoio e imrgem de uma rclao
l Conccnu4o.93
(
dp' lulo l. funo
l. i,l.duqa., 98. 2, Iomdizo do conceilo dc fnDo, 99.
Cptrlo I;l
-
Imlgcn de m elemento trars de uma fno..... ... . . . .....................
1, nag. de n ment) ltrvs do diagda ie lecha!. 103. 2, Inagcn de d eeinb
ntrs dlc' )
-
/U).
103 3.IDged deulJneo avs do
erfico
de uma tino. 104.
' ( - ! pi l ul o
l 5 E\ nr dodo' gr l cos.
l l otuio, I 13. 2. Aniise glific! ec.ecinenod ntr funo.l3.
cpnuh l 6- un! or l kr l r i cr cl r dl . . . .
-
l. Con.cliao. 123
r
Cptulo 17
-
Funo costntq crescente ou decrescente. .... ........... .... .... .... ...............
l. Raiz !e un tuno. 28. 2. Fun contute. 128 3. Funao cE\cente e funo
4+Cpi r l o
l S t unl i o f i m
u do l ' sr au
l.Conceituaa. l15. 2.Crncodeunr!run.do !srau, l18
128
115
182
207
2 3
r91
Captulo 19
-
V.io de sin.l da tuno do l! gru .
l.Irloduo. l4-,r 2. rsido
sernco
d vdiao d fu|a do !
eu(r)
=
ar + t. !45.
Clpulo 20
-
Ineqao
Drodulo
e incquao
quocien.. .... ........ ... .. . . .. . ...... .... ....
l.lntoduto. 54. 2. lcquo produio, 154. 3.lncqaoq..ienle, l5l.
; Cap t ul o2l - r ' noqui l t i caou t o2. s au. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
1. A prbola, 165. 2. A paho .oo gili.o de una lnno, 66 3. Grlco d. u!a lulo
do 2! grxu, 67. 4, PoDtos noleis dapdbolx, 168.
"
capttut" ,:.U U.\imo( minimo
'lc
m tun{
t. V.lo niimo de ua tuno, 82. 2, Vd rinimo de ur! ln-o, 183
if
Capitulo 23
-
Vario de sinal de ufr funo do ?
g.u...
....................
1,C.nceitn4o,190. 2. Gcnlizxqo, 91. 3, Inequxio do 2'
enu
l93
Cphlo 2:l
-
Aplicao ds tncs do 2P grlu rcsoho dc uba incquo
prodto ou de unincquao
quocienc
Cp t ul o 25 FUDodef i ni dpor mi sdeunsent ena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
1 Concirlrto.207.
(
ap' r ul o 2- o concei l odr mddul o. . . . . . . .
l . Di stnci i enl re doi s
Fnos
do ci xo i d. 2l l . 2, Mdul o de u nmcro ral , 2l ' 1 3. P' o
piedtule! dos 'dl$. 2 5.
{Cprtub r'- t un!o mdlr.. ...
L ConnLro.29.
. f l Cap t ul o28- Tcni caspar aco st . odcgr t i cosdf u el n odul es. . . . . . . . . . . . .
l.conatuaco,228.
Cprtlo 20
-
E' tualoc\ modure\.. ... ..
1. Equ4aes d. tipo
./()
=
s-),235.2.
Eqnacs tlo tipo
Jb)
=
,(r), en que r(r) nn
fun-o
que io aE$cnta nduo.235. 3 Eqnas do tiP.
./(r)
1
()
1. 1n(r)
=
: i ( r ) . 236.
Captulo 30
-
Deigualddes c mdulos ...... ....
l. Popicdades. 240. 2. lrequres nodes, 2.1r
.Cprtulo
3l
(
ompdio de tun(es. ..
l.Concenqo.246.
.
captulo 32
-
Funes sobrejetoras, injetors e biieto
l. Funcs soblreloras,252. 2. Funcs injelons,252. 3. FnDes bijcoras.253 4. Clsili
cao de um funo atruy! do
elco,
254 5, Ca$ilc4o de nn tuo
/
anavs da lei de
ssoci.io r
=().
256.
' (
apr t ul o J. ] - Con. ei l odet uo( si nr r Nd.
. . . . . . .
l,lntbduo,260.2.Relasnlesas,26 3,Funas invcsas,262 4. co.dio necessria
e sulicienl paru que
um Juno seia inveel, 26l. s Tcnica p. a obtenco dr vcBa de
una funo, 265. . Ponos sinicos eD.eha ca sup!e das bissnizs dos quad&es
mpares.268. 7. Gticos de fune\ inve6s.269.
228
252
260
I
'
.
(-aptfufo
34 Pofn.id{ocmR ,re\o)
...
l.Ponciadc base rcal c cxpocnrc nreno.2?3. 2, Pmpieddcs da\
Dorn.irs
de exD@ntcs
jr
.
Cptulo 35 Radicio etr R (revisol
........... .
1, Rad.i!o enR.276. 2. PoFi.bdes dos .dicah.276 3. Simpliicao dendicais,2T?.
rl.
olcra.rs com ndicds. 278. s, PoGn.! de expoene rciona, 2t8. 6.
pr
oDriedadcs dxr
roln.ias de exp.enbs .cionais, 279. 7, Polnci de expoente rnDa| 21t0. t. topiedadcs
das potncras dc crpn1es naci onai s,2l l l .
capilulo
. Fu nio c\ponrn(ill ... ... ..
l. Concciua. 283 2. Iopriedad c s d thn ro e rponeDcial, 285. 3. t4 uo xponencial, 18 6
(
rprlo l7
-
Inequrqno r\poneo.il
1. Conceilualo, 290. 2- Resuo de unn incquao cx!onei.i1, 290.
Captulo 38 Tcori dos logaritmos o porqu dos logritmos.......
.... ...... ............
1, Pnnpios bsicos. 294. 2. Logxnho.294. 3, Frcpricdadcs d or logarln^.296.
Captulo 39
-
Outrs proprieddes
dos logaritmos. ....
l. Apesentao. l(X)
326
351
231
310
3t 5
l zt
.
Cpilulo
lru
Funo lganlmi.a
l. ,rduao,305. 2. Prcpicddes dd tuno log.irnica, 307.
.
p'iulo
4l
-
Lquro lermi( . .. ... ...
r,conccui. 310. 2.Resoluodcnquao loarirnica, 310.
. (-a
pil ulo
,12
-
Tqua!o loga nt mi.a
1. Cn.eu!o, 115. 2. Rcsoui de uma irerluao logdirnica. 315.
. Cpilul0 4.r- Logrilm\ de.imi.
l .
^
Ni bua de oAahnos, 32. 2. Uso da rbL! de ogadhos, 321.
Cpnlo 44
-
Clclo de logaritos no-tabeldos.. .
l Propricdade lni d!nen l da natis s, 126. 2. n terpola io logarini ca, 3 2t. 3. Tb ua de loga
-
nrnos decxmr, ll0.
Cptulo 45 Concito de ngulo....... .......---
1, scniph, 316.
^2,
nsulo
lcomr.ico,
336. 3. reLo replenenar .le un nenlo
Eeonrtri.o.3l7
4. Angulo rso, 338. 5. r\ngu d ura volra e glo nuto,lj8 6. O gru,
un ele de ncdid d arc. e lrgulo,338. 7, Opcrxges co edddcn g!us, njnos c sgur
Cpirulo 4 Ccncrlidde\ \obrr
nClos
l.
^rguo
ero, 346 2. nguo ,gudo, 3.16 3. neo obluso. 1116 4. ,iellos
conpicmenhrs,34t. 5. nsulos supleneme!.34?. 6. Dsdos dj!rrcs. rlr. 7. .iulos
opoos peo rricc, 34t 8.Bisserizdeumngu.318,9.ReLlspcrpndictrlurs,348
{"uonto
n, Trisonomeia o tringulo retnsulo
l,nrodno.351 2. Seno, coaco c trgnre de urn ngulo .E!do, 152.
Cp t ul o 48
-
Doi s t eor ems i npor t nt es. . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . .
j j e
L Relo cnoo sn.. o co leno e a anectc de r ngui rsudo,159. 2. nsulos.onDre
Cptuo 49
-
A trigonobetri o toEma de Pitgore
.................. 364r
. Aplicccs. 164
Cap t ul o50- Cl cul osdeal gunssenos, co- se oi set ngen1es. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
- - l . r s r . ". oo. L, r "
.
Cpulo 51
-
Unidades de medida de rcos glo
r . onn cr on( pi ) , 375 2. or r di r no. n dadenedi dadcar coensul o, 176.
3. Amedi {t ada
cirunlenci. en mdiaDos. 371. 4. Medis equiulentes. 173 5, lnstornas de
cptrlo 52
-O
\ikma trisonomdhi.o
1, lnlrodo. 382. 2. citulnrerncir trisonontica, 382. l. Ar.os igonmlricos, 183.
,Cptulo
53 Seno e co-scno de rco tigoDomtrico........ . ....
l .Extcnsesdosconcei tosdesenoeco-scno.39l .2.Vtuj ai odesi uatdsenoedocoseno,39l .
3. Reduo ao l ! quadntc.392.
Clptulo 54 Redno o l! qadranl (gencrulizao)
r.Arcosdenedi dasd.r d.r+o2r d,39? 2. Acos
(l e
n.dLs oposras (dc o).:198.
.
Capulo 55
-
Relo crtre o seno e o co-seno de um
I . Rel!o fu.d amenal da ligono mctri a. 403
Cptulo s
-
Oqaes trigonomhics en seno o .o
, r ^' . . r r . ,
.
r ql r , v i Evr or f | r . . ' . l O L Re. ot . , .
J-
' . , :
eqb\ , o
xi gononl i ca, 4( )7. 3. Eq"aes
j nedi al as
en seno ou coi cno.40l . 4. N1bd. gi fi co pa a
Esol uo dc un cqui o nnedi rh.
:108.
(
aprtulo 57. fquEie\ n torma lirlorada ..
l. Propndlde do pFduto nulo, 412
Cptuo 58
-
Rsoluo d eqaes trigonomtrics arvs dc eqcs
pol i nomi ai s. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4t 5
t. F4u!o polinonia,
.1
| 5
CaDtolo 59
-
Inequs .igodomtricas em seno o ...................... 418
1.Inequ4@s inediatas en scno on .o sc.o.411. 2. Sisrn! de ncques tiigommticas em
Captulo 60
-
Resoluo de inequaes trigoonhica.s trar's de inequaes
poinomiais..
..... .... ....
................
.123
4t 2
-75
l. lnequ.o polinomi..123.
Caprlo 61
-
Iequs produto
inequaes
qocientc
m seno ou co-sno .. ....... .
l. T.nicas
(le
solo, 417.
Cptlo 62 Tangene d um co trigonom.nco. ...
r. Eenso do conceio de l{recnc,41L 2. Rcdo x. t!qu4an.,414
3, Arcos de ncdidas
opoas (d e d).:136
- t Cap t l o63- Eques r i goDomt r i casemt angent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
L f qu e. i f edr r L. ,
'
.
' f cr ' . . 1, "
Cptulo 64 Ineques trigonomrics cm tangent
l. equa ae ! i mediahs en ranacnt., 4.13 .
Captulo 6s
-
As razes recprocs do*no,do co-seo dr tgcnle... .....................
l . Co-l angen.. sccaG e.o rec!0tede un aro ti gomntri co,
.146.
(-opirlo
6-Idenlidad6 . ... ... ..
1,dentidadccn'n!i!,457.2.Tcnic.spadeno.strrodeidctrlidds..158.
,131
---
cspilulo 67 ldeolidddc\ o\eis
L Atico dc idcntidad.s a Esoluio de
nruhlenas,.16l.
Cptlo 68- Gimndo s inliDitas \oltas d cir.unfrnci trigonomtrica.................
l lntuduo, 46.1. 2. P.gress xritn.a.
,tA
3. ExpElso
Ecra
das nedidxs de u
d.o,465. 4. Arlic.do corjuDtodos Ddos eds
(R) krhre .onjuntodc ponlos dcncun-
fen.i tgo.omi..
.161.
S. Resoluo de una equrio tigonotricr er R,.169.
Captulo 9-Anpliodo conccito de eryreso
seal
ds medidas dc arcos......... .
l.PortossimlricoscnEhnoiorigerdosisre...173. 2.Ponlosqnodividem!crunternc!
trigononddca en a.cos de ne.na
'ncdd.
i1l5
, Cap t ul o70- I ncquast i gonom r i cascomuni r c eI R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. ResLLar dc nncquaqo tigononnica em R.479
518
521
Captulo 7l-frduls d dio dc arcos para osno
1. sr.e.o scnodos xtr'os dc nedidr\ d I ed , 43,1.
Cptulo 72-Fmlllsde dio de !cos
pr a tngente. ... ................ ..
:r9l
1 Taneere do! aos de ndi ds r +, cd ,.49.
.
Captlo 7l- trfrula! d rco duplo parao scno e c .................. 494
.Si .d.. scN do dco dnpl o..Ir,1.
. Cl p t ul o74- F. nul dcr codupl opar u! t ngent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4e8
l. Tangctc do ar.o dupLo. 498
Captulo 75 Fmulas do rco f.iplo... .... .... ... ..... .... .... ... .... ... 50
l. Seno c co seno do arco iplo,50l
Clptulo 7
-
Fmuls do arco mellde .......... 501
1, scno..o scno c raneetre do rrcometrd 5)3.
r
Cptulo 77
-
Equaes trigonontrics co .cos d brma a + r.. ..................... s07
1, Tcnica de sohrio, 507.
Cplo 7E- lnequ.es .igonontrics .om arcos d formaG + .
- ----......
512
l. Tcnc de r.soluo. 5 2.
Capiulo 79
-
Ftorao de elpBses lrigonomtricts em scno e co-seno
-
fmulas
d. proslafres ..... ......... .... .................. ... 55
l. rnuls de *nsfoma) en produlo.515.
CptDlo 80
-
Eques trigonontrica.s na foma fatorada. ..... .... ....... .. ........... ... ....
1, Rsoluo de eq ur e s lhls das inula s de ttansfonra., e n
nrodulo,
5 I 8.
Captulo 8l
-
ratorao de epr.sscs trigonontrics em hngente.................... ...-
1. Fms dc ti xnoflmio en prcdut). 52 | .
Cap t ul o 82- f unoscn
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
l. co.ccitqo, 523 2, Cfico na rno
r
=
scn.52-r.
$capnub
sJ- a runco. o*eoo. . . . . . . . . . . . . . .
i
o
l ,
'
on! f l
' . , \ J"
i
0 2. or
' .
- J
Captulo 84 Outras funes trigonomtricas ..... ...... .. .... . . ........................ ........ ........ 535
.1,
Fno tlnaenr, 535. 2. Fnno co-tlnaenle, 518 3. Funo co{ecnt. 540.
:1.
F.o se-
7lt
Capihlo 86
-A
inveN d funo sno.......
l. Relxio dc. seDo,55. 2. Fnt arco-seno,552.
Cap t ul o 87
-
A i nyer sa da f Dno co{eno. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55i
r. Rero dco c. seno,557. 2. Fno dc{tsco seno.558.
Captulo EE
-
A inye: d tuno tngete......
L Rclao tuo t.ngertc.56l. 2. Funo arco-rtugcn tc. 5 6.1
a' api t ul o
89- Cr a i s d. \ t un( c. t r i sooomeLr i cns i nr cN\
. . . . . . . . . . . . . .
8
l. runalo ar.o*cno. i8 2.lunotuco co sno.568. 3,nioano r,rseDle,569.
aptulo 90 Lei dos co-seno
l r\plic4al do co-scno .r rjouo de rineuos.
j73
f l d- apnul o
sl - Lei dossen
. . . . . . . .
i . 8
l. Anlicao do seno en resolo dc ringulos, 578
\
Captulo 0
Noes bsi cas de l gi ca
1. Introduo
A lgica est de tal modo incxsada na matemlicaque s vezes xmbs se fundem num s estrutu.
A mrrenica necessita da gicpara suas definies,
postuados e teotmas.
Apresntremos neltec.pLuo guns conceitos de gca que sernouliizados nos ts vomes des-
2. Proposio
lncaremos as
proposies por letras minscuas:p, q, f, r, l,
Exemplos
)p: O So1 umaesl rel .
(v) b). 1: Todo ser vi vo nm f ero
(! )
Os snboos V ou F so chamdos de valoes lgicos.
2.1. Princpios bsicos das
proposioes
I. hincpio da no conldio:
It. Pincpio do terceio excudo:
. Toda oro.o{fo
ou
e
'
eraatei'a ou i
. :
lsa: nao ex;re um rercio \ alo lrico.
2.2. Negao de uma
proposio
Dad uma proposop, negao de p ser indicd
por
-p
(l se '1ro1'").
/-i
ur | d
!r
utl usl au
/i
a xgdl au uc
/
r x
' u!!du4
Pvr
"
/.-i
. / .
V,;
7,
Nos bsi casde l gi c
A proposio
?
ser fals se p for veddena:
ou
' e ,
\ er dddci r J
\ e
p
I o' f | . r . Podemo. r cf - e
sentr os vaocs de p e
?
travs da tabcla no
ado, chamad de tbela verdde.
Ercmplos
. r ) p: 8 + 5
( v)
b) pi 5<3 ( F)
- p: 8=5
( F)
^?: 5
>
3 ( v)
3. Sentena aberta
Considerc as seg{nles nfinnaes:
a) p: '-r + 5
=
8" e b) q: "Fulano
,gador
da serco basier de fuebol...
Qua
o valor gico, V ou F. de cada uma dessas dfrmes?
Nenhun delas pode ser classificda coro V ou F, pois nos faltn informes
rcspeo do,ve do
"Fulano". Afinnaes desse tipo so chamadas de sntens aberrs.
Tod senten berta possui pelo nenos um reno varivel. ou sej, uln termo que pode ssunrr
Exemplos
.
)Nasecna' l r+5=8' . av. ri ve r, poi spodemosl i bui ri ni | osvk, esa . Apenasrn
desses inlnitos vaorcs rransfon a senten bert num proposio
verdadejra.
b) Na scDtena "Flano
jogndor
da seeo brasileia dc futebol.,. vdve
.,Fulno..,
pols pu
demos substiuopor
um nome qulquer.
porm.
para que proposio obtida seja ved.rej|a. a vai
veldeve scr substitudapelo none de umjogdorcla seeo b.asileira de furebo.
4. Conectivo
uma exEtxo que
une dus proposies
danoo oflgem uma oua ploposro.
Estudremos
os seguintes conectivos:
I . e
(^);
II. ou
(v):
lll se..., ento
(-):
lV. se, e soment se (-).
L Dr dr . duJ. pf opo. i , r , p e . / . ct r ama- (
"conjuno
dep e.1" a proposio.p
^
q.'(l,se
'
t,
e
4').
A conjunop
^
4
ser verdadeir. quan-
do p e ./ forem anbas verdadeiras; e se fatsa nos
Exemplos
a) 5>3
b) 5>3
6: 5+1 ( v)
c A uJ e ur . , , e. l r el a e oSot i L. nde, t r c-
2>6
t'
6+5+1 ( F)
F
F
^
4<
F
t '
Repr<\cnrando na tahea !erdade,
remosi
( l ' )
( F)
r
Nsbsi casdl gi ca
_,
II- Ddas duas propolics p e
4,
chama se
"disjuno de p e
4"
aproposio "/r v
4"
(l
se
7
ou ./"). A disjuno p v q ser verddeira se pel
r cno\ urnd dd\ propo. i ne. , ' f ou. / ) b \ erdade
ra; c scr 1s penas no caso e' qe s duas
(p
e
Exenplos
) 8>6 v 8=7+l
( v)
- --
b)5>3 ( v
),
poi s essp oposi o
pode serescri t r assi m: 5>3 v
. 5: 3
v '
c) A Lua uma estrel. o.r
( v)
d) 5>8 v
F
( v)
5
=
8
( F)
li
FV
l . DaJa' Jua. pr opo\ i ! e.
/ , .
q, . : r o opo-
sio se p, cnto
4",
que se indicad por
' ?
-
, 1 .
(
chdmadr de condi ci on| .
'
proposio condicionlp- q ser fls quando
I
l or \ er dJJi r ! | , 1' f al . d: e
. em \ er ddJc d no' ou
a) Se 5>3, ent o 5>2
vv
8>9
. -
8>7 ( v)
2+3: 8
-
3+2=8
( v)
FF
d)
b) 5>3
-
5>6
( F)
VF
l \ . Dddr s duas p"ot ni \ o( '
f
e
4.
a pr oF^i (
' 7
\ e. e
. omenr e. e.
q. . l u
. er
r ndi cddr pol
f
-
r ".
e chl modr , l r bi condi ci on| . \
t r poi \ ao
br condi . i onr l r
-
q. e d r er dr dc: r r
qua r Jor r . / r or em Jmb '
\ cr d, l ei r a' ou Jn' b, '
falsasi e ser ilsr nos dems casos-
Exempos
) 5=5 se. e somenl e se. 5: 4+l
vv
b) 3>2 se, e soment e se, 3>4
( F)
VF
c) A Lua uma estrela se, e somente sc.
t'
o So um{ cstela. ( l
)
d) 3 pr se. e somente sc, 2 mpar
1v )
FF
Rcpresen do na tabela \edade, tetnosi
A tbela verdde daproposio condiciona :
Sua tabc verdade :
[
_
"*u""
onro* o",uno"
5. Implicao
lgica
Dizemos que
rma proposio p implica um proposio q quando a proposio
condjcion
/r
_
r/ e
Indicamos quep hplica q do seguinte modo: p
-
./.
Exemplos
a) 3=2+1=3, =( 2+l ) r .
podeos
usro smboo +. pois
aproposio condicion:
3=Z+l
_
3, = ( 2+1) )
ver ddci a.
'
--
b) No podemos
escrever que 3 > 2
j
3 > 4, poi! a poposio
condicional
3>2
. .
3>4 f t sa.
YF
Enbora os smboos
+
e = represenremj especlivmente.
xt operao e uma elo enre
poposies.
empegacmo!
ao ongo dos s votunes penas o smbolo =,
romanrlo
sernpre o cuidarlo
dexs lo apenis qundo
apoposio condicional for vcrdadera.
. Equivalncia
lgica
Dizenoscue
un proposio
1'
equivalente a un proposio q quando aFoposio
bicondlconal
Indicanos que
r,
equivlente a q do scguine modo:p 1a./.
Exemplos
) 3>232>2' 1.
Podemos saro snboo e, pois proposo
bicondicionat:
3>2
*
3, >21 ver dade r a.
b) 3>43, >4, .
Podcmos usr o smboo <a. pois
a poposjo
biconticiona:
: >4
*
3r>4r verddei rn.
c) No podenos
escrevcr que 3 >
-4
_3>- , 1
*
Not
Embo
os smbolos

e e
representem, respectivmenre,
um! operao e uma reao entre
,
prop\ie\.
ernpcgdremos rn Longo dos res vohrmes apenas o snboto 1].
tomando sempre o cridado
i
oe u. r o | en quundo
r
f r opo, i ci , ,
bi . ondr i ol r l I o \ cr dade. i .
l 4
I
I
F
) (
3): > (
4)2, pois
n proposio
bicondicnnal:
(
-3
),
> ( 4), 1ls.
F
7.
Quantificadores
Que
va.o gico voc libuiria senena berta
-r
+ 2
=
5?
No podemos cassinc- como V ou F, pois nos faam infomaes sobe a varivel .
P trirnsformamos uma senten abea em uma proposio, ou seja, uma afimao que pode ser
qualificada
como V ou F. devemos tibur voes s vrveis ou utiizr snbolos lgicos chmdos
de "quantificadores". Estudarcmos o
quanlificado nilesl e os
xisaenc;ais.
I.
Quantificador
universal: V (l
se "qualquer que
sej", ou, aind, "para todo").
II.
Quantificadoes
existenciaisi I (l
se "ex;ste pelo menos rn") e I (l-se
"exse um nco").
Nos quat ro exenpl os segui nt es. consi de c N
=
10,
I
, 2, 3, 4, 5, . . . 1.
Exempos
) (V-,
N)
0'
+ 2
=
5), que se l "qulquer qe seja , 1 eenenro de N. tem-se + 2
:
5",
uma afmao falsa.
b) (fr. c N) ( + 2
-
5),que se "exise peo menos um.v.,v elemento de N, talque.r + 2:5",
um afirno verddeir-
c)
( l L .
- r
N)
( : r +2=5) . quesel "exi st eumni co , j | e emenl ode! , . al que"r +2: s",
um afi.mao verdadeira.
d)
(:lx,
N)
(i! + 2 > 5), que se 1 "existe um nico .,r, r eemeDto de N, tal que + 2 >
5",
uma afimao fs.
Exerccios resolvidos
i;.ili';it
a."i'
d-
"li..a"s
seguinies so p.oposes Cl$ilcd cada proposio
como v ou F:
!.::isr:r9re\
a) 4+2=6 b) 2+9> 5 c) a+5=6 d) , +r =10
.
"4r 5
:
l .
Rsolu
prcposio toda amaao que poie sr cla$ncada com V ou F- Asim. lenos quc:
.
(a)
uma proposio vedaden:
.
(b)
uma prcposio tlrai
'
(c) e (d) n so proposies,
lois
no podem ser clasif,cadas como V ou F; so senLenas bes.
izilli 5saa.r,5 ;3,4,a * l. escrcver d nega de cadd uma ilessas sertenas.
Resoluo
'
^?:
5 < 3:
t-il
Dadas ,l,as proposies , e q, conslruir a tabela verdade dc:
r' ,1s bsi cas de gl
Ri 4: Dadr sdust . opos espeq, compar a. ! t abcl . ver da. l ede- ( r vq) comade- p^- 4.
As poposies
"(t V q)
e
,p
^
-{
i r nesmr rlbcla lerdadei por ss diTenos quc
so prpur!cs
equivlentcs, ou seja.
-(/r
v q) e
-p
^
-q.
R.5 De lcordo con a concusodo exercco R.4. escrcvcr aleeao d pposjo
.,Joo
ailo ou go.do.,.
Ioo no 11 e no .nordo.
R.6 Morar quc as proposies
-(p
^
q)
c
?
v
-4
so equivalcnrcs.
Como as prcpos(' ies
-(r
^
q) e
-p
v,q tnr r mc!a abel. rerda{le. renos qe:
-lp
^.i
-p
v 11.
R.7 Daas s propsiesp
e q. conp a rrbca vcfd.de dep
'
4
con .lc
-q
*
-f.
8. 8
A 1.bel. lerdadc dc p
-
.1 nresma dc
-4
-
,t;
lor
i\so dizcmos .lue css proposies
quivalenes: (/,+
4)
(-t-
-pl.
De a.odo com a .onclusno do exe( io r{.?, escrcl,cr a proposi equvalene r' .Se Cetso pa
Gullhmc, cno Riia espo\! dc Celso
SeRiLa noesposade Ce\o. cntio Celso nio pai de cuilheme.
sendo Z
=
{' ' .
.3,
2, 1, 0, 1. 2, 3,...}. cl$ilctu cada um das anmacs cdo V ou F:
a) ( v, , ea( - =0)
b)
(Y-,
-
Z)
(r
5
:
7)
c) ( 1: . Z) ( r 5: 7)
d) ( l - ! . 7i ) ( r 5=7)
c)
(:tr,
-
e
a
(r
:
e)
f) (:r,
Z)
(2r:
3)
a)
V
pois
adiferena rzercparalodof,.
b)Bpois, se nzms-: , tere,os a senbna 6 5
=
7. qle fals.
c) V,
lois
cxse
-
:
2 1a que 5
:
7.
d)
V
pois
eiiste e nicoo lalor 12pda-ral que,
5
=
7.
e) F, pois existcD dois valorestara:3 ou 3tlquet-9_
r , r . p. r o. Jor que\ . , \ . a/ ai euxr d e' r , c,
- j .
*"
- . , ", ", ".
R. 9
l '
". r . . "0"r """0"*-
8. Negao de uma
proposio
contendo quantificador
Consideremot s seguines proposies:
/r:
"Todo brasileiro golta de tuebo" e z/: "Existe mher 1".
As neges dessas poposies so:
-p:
"Existe bisilciro que no gosta de futebol" e
-4:'Toda
mulher baju ".
observe que:
(no
at')
.
para regannos proposiop.
substitunos o quan1cdor "todo" peo qunrificado
,'existe,,
e
negnos a alimao sbseqente. "brasileiro gosa de futebo";
.
para negrmos a proposio q. substitumos o quantificador "existe" peo qumtificador "toda" e
ncgamos a afirmao subsqente. 'inlher nlta".
De modo gerl:
, 1
"
*ur*
*
^09' e, o
l , r
i V. rr t x, ari Jaz
a conA, ri o, ' e
-p,
' : , 1' ,
nao wri . I i z i
condi o, .
"' : "' \ * '
' ' . - ^' l
""""": - '
' ,
i
Exerccios resolvdos
ii:l{i:i Esc.e"- a
'.s.ao
dalroposiiorr: (V) (- + 2: ).
-rr
(: )( +
2 + ).
'h:
E .."u"r
"
n"gno ,1 propos/r (l) (r > 5).
-":
(v0 (r < 5).
Exerccios btsicos
E. 1
Or xi .
da' \ n . n( d. . ceui [ - . . ao
pr opoi \ o. 1
c) r +6=10
g::'iii
Sen.lop: 8 < l.
a:
-
-
, r: r nmero paa escrev egaio de cada uma desas senlenas.
B:3.rir Cla\slquc cada uma das almaes coo v tr Fi
a) 5 nnro par e 5 nmero np.
f e) 5
>
5
,l
q
{
r nmClo pou
5 e n
e
o rmpar. ,/ rr )
r
c 1 numef . r pouae4ul r pl odel . :
S' .
of
d 6 nmo pr r 6 mul r l l o, 1c l .
!
B: , ] : i Usandoaqu val nc a- ( pvq) ( - ") ^( - 4) , escr evanegaodasent ena"5nner opou5di f e-
Biii:'.l Es.e'a a ncgAo da sentena "Cdlos foi liaj ou foi escola".
a) 5 3: 8
b) 8>3
7
rl :i : :i ,:.
::r :::
:
l l r' ]
,:r.
l :.i :::::i r
r
::
ri :;:,i l ::: :i j ,i :ri :r,].ri ::
[_,r-=..==a,r=
\
illtli Usando a equivalncla-(p
^.
e (-p) v (-., esev neso da senLe.a los csoD,s e foj vjal'.
iti'irl
ese'a a negaao oa sentena Micia Do vorou c ibi @ cjnema .
r$.Si:il
ctasinque cono v oD F ca.la uma ds senLenas:
a) serdoa um nmero.lem-se (v) (>0).
i
c) Searlor um rnero, teh{e (:r) (>0).
F
b) scl do umner c. em seG )
( - r > 0) -
. ,
d
)
se. do a m nmer o. t em- se ( V ) ( +2=2+ ) . V
E x erccio s c o mple me ntqre s
il!1ili:::
Numa renrena ao ripo p
-
q. o condicional
'
s pode ser substitudo
lela
eao de imllicaao
-
qumdo a serte!ap
'
4
for verdadela. Substta. quando for po$vel. o smbolo- pof +.
a) 5>3- 3+1=4 c) 3<2- 6>5
bl 6>5- 3<2 dl 3+2=- 5<1
1
,iii*,jiii Nu-u ,""t"n" ao t'pot
.-
4,
o blcondiconal
*
s po.ter se slbstiludo pelo snboo de equnanciac
qumdo a sentenap
-
4
for veidadeira. SubstitDa. quddo for possve. o simbolo
*
lor
e:
a) 9 + 1= l 0- 5 >2 c) 6+ I
=
5. ' 6 + I
=7
b) 3<5- 3 1=6 d) <1- 3+1=0
g,:
Clasifiqe cada ua ds senLenas cn V o F:
a) Sendo
-
un nnerc. tem-se, >
3
3
-
> 2.
b) Seldo-un nero, Len-ser > 2 =
r
>
3.
c) BC u lringulo .etangulo +
ot ingulo AC poslui lpenas dois ngulosagdos.
d) O tringulo AC possui apenas dois ngulos agudos + ,,1-8C um rringu1o rengulo.
e) Sendor unnmer o, t em sef
=
9 r
=
3.
f) Sendo r nm nmero, tem se
=
3 + rr
=
9.
g) Scndo r nm nmero, tem se 2 > e r > 3!
h) Sendo !m nmero, tem se.
=
25 ei
=
5..
) Sendo r!m nmero, tem seJ pd se, e somente se.r + 1npd.\
j )
Sendo
,
um nmer . r em- r
)
e r . r . .
"' menr e. .
, ; pJ.
( Sugest o: pdacl assi l cdcomoVouFun asent cnado i popcq. enl endaacomop4t t ^ t - p. )
il'iii uosne que
-1-p1er.
(Suseslo:
bst nor que s Lbls vrdde de
-(-p)
e dcp so isxais.)
ici$:l:,: u*"4.
" "q.ir"ter"ia
-(-?)
p, d um sertera equivalente a "Nao verdade que Mcia no voltou .
ip-]r;':
Usmdo a equivaltuc
(p
-
4)
e (-q +
-r),
es.va una sentena equivalenre d cada uma das seNeryas:
a) >3- >2
b) Se Ruqul mulher do Jos, cnto Bero 1lho de Raqucl.
c) Se um trin8xlo retngulo. ento o quadndo da medida do maior ado 8nxl soma dos qudd ados
das medidasdos onlros dois hdos.
Queste
s dos ve stibulares
t ltililri::
(UFBA)
sendo
p
c
q prolosies quaisqler r uma
!rcposo
ve..ladei, s umr proposio fls, a
proposio (p
^
D+
(4 v s) ser:
a) verdade, sonenle se
p
for verdadeira
.b)
verdrdei, soenle se
4
fo verddeird
cj veroaaeira. para quaisqio v]s ls;os dep e q.
ly';l';
(Puc-nS)
I s.nt.na
(t
l-
a
=
) a nc-saao del
6)falsa.
se, lbr vddadeira e
4,
f.lsa.
l
e) frlsa, se,, e
a
forcm anbas falsas.
OVr . , , +h
iY,i{ilili' tv*t*,i"
spl
p."s
srddezas
a e
-!
so tais que.
"se r
=
3. eniao
1
=
7 . Pode se cnclur que
d) so
=
5, enLoJ
=
5.
e
)
nenhuna ds conc uses dteriores vidi-
d) f r 7r , en ao) = / .
Captul o 1
Conj unt os, subconj unt os e suas
represent aoes
l. Introduo
A eor dos conjunLos foi desenvolvidn pof Georg Cartor pof vola dc 1872. Delte oL1rs anrs
contribuies ddas ntcmtica por essa leoria. destacan se as defncs precisas dos conccilos dc
inff nito e infinitsino.
No ncio do scuo XX (9 0 l9l3).,leori de Claror obtele un nlrxlio nestivel dornlcmri
co, trlsofo e socilogo ingls Bcftrod Russell. .!e an avs da teoria dos tipo! elirjnou alguns pr.
doxos da teoria dos conjuilos.
Geof
g
Cant or 11845 1918) l ez d t eor i dos conj ! nt os
! m vast o campo de i nvesl i gao mat mt i ca.
Eudrcmo! agora os concelos eenentnes da leoia dos conunlos.
2. Conceitos primitivos
Pr dar incio sua leofia, Geog Canio admittr os concciros pdnltilos (o-delnnos)
dc "con
junld
e de elenento de un conjunlo". .uc cxcplificarnros a scgui..
A idia de coniunto a n'esnr dc colco.
a) Umr coleo de revjstas nn conjrnto: e cd cvisl r elemento desse conunto.
b) Um time de fulebol um conjunto! e cada a1le1r do dmc unl elemento desse conjxmo.
c) Os rlunos de sla sala de aula lbnnam unl co4junto: c voc um elemnto desse conjunlo.
conjunlos, subcon
juntos
suas rprsnis
3. Representao de um conjunto
-
relao de perinncia
Veremos em seguida trs modos de se epresentr um conjunto.
3,1, Representao tabular
Podemos representar um conjunto sob foma de uma fabela. escrevendo seus elementos en{re chavcs
e sepados por vrgua.
Exempos
) A:
l a, e, , o, ul
E usl darmos nomes aos conjuntos usando letas maiscuas de lIma , B, C. D, ... . Os eementos
de um conjunto so comumene represenados por eas minscuas d, , ., d, ... .
Note, nos dois exemplos aneriores, que elemento do conjunlo e no elernento do conjunto B.
Tri' filo! lerio indicddos
x
(l
se "u
peence a ") e &

B
(l-se
"Il no peence
a B").
De nodo gelal. paa reacion eenenlo e conjn|o, s podenos us um desses smbolos:
3.2. Representao de um conjunto atravs de diagramas de Venn
O tentico iryls Jon Venn (1834-1923) dotou um mneir de representr conjuntos que
muilo nos ajuda na visuazao das operes entre conFntos que estudrenos mis adinte.
Os elementos de um conjunto so representdos por pontos interiores a uma regio plana. limirada
por
ltma linha fechada simpes, is.o , unl linh que no se entrclaa.
Exemplos
)
3.3, Representao de um conjunto atravs de uma propriedade
Se una popriedade p comum a odos os eementos de um conjunio , e somenre esses elemenlos
tm a popriedde p, ento o conjunto pode ser desito por:
^
=
lr
r tem a popriedade p
l.
L se ' o conjunto de todos os elemenos
-r
al que em popriedde p".
10
bl I
=
{1,
2, 1, 4}
-
conjuntos,subconjuntos e sua3 rprsnrs
i..
Exemplos
a) : 1i Y b) B: {
Propridader Propriedde p
Enlend bem:
.
o conjunto fomdo por
todos os pases d Euop;
.
o conjunto B formado por todos os mamferos.
4. Tipos de conjunto
4.1. Conj unto uni tri o
Conjunto unilio lodo conjunto fomdo po um nico eemenlo.
Exenplos
) :
t 5 .
b) ,9
=
{.v |
-r
eela do S ism Solar
}.
4.2. Conjunto vazio
Conjunto vzio o conjunto que no possui eemento al$m. Repesenta,se o vzio porO ou por
I I.
Exemplos
a, 4
, . r l r numer oe . 0-
5l - 4.
b) B
=
{.v
li
palavra proparoxtona, da lnsua portusuesa, no-acenluada}
:
{ .
4.3. Conjunto finito
Consi dereoconj unt o, 4: \ , i . b, c, d, e, s, hl . Cnt dose sel emenros, umaum. consesui mo\
chegar o "fim" d con(agem. Por isso dizemos que,,t um conjunlo finito.
Exemplos
) B: b) c=
{i . 2. 3, 4}
c)D: {
-r
brasi l ei ro}.
4.4. Conjunto infinito
Voc
j
esudou no pdmero gu o conjrnto dos nmeros naturais
Ol
e o conjunto dos nmeros n-
teiros
(Z):
N
=
10,
1, 2, 3, 4, . . . e Z
:
1. . .
- 3, - 2, - 1. 0. 1, 2, 3, . . . 1.
Cda um desses corjmtos inlnito, pois, se conarmos seus elementos um m,jmais chegaremos,ro
Exenplos
a -
r C\
r ep 0. ' . 4. 6. 8. . . . .
b) B: \ ae7t r di v s vel por 3
)
=
{. . .
6, 3. 0. 3, 6, 9, . . . 1.
F
11
f-r.*.r..r*r,*,-,=
5. Conjunto universo
(U)
Q,
. , r dn e. r JnJr no. l
nr r o11". ' h r : r , , . . de.
conjunto de todos os sees hxnrnos qre !ivet.ln
' i r \ i . er . , r , o( . :
Jdod-
l oni Jr . | , ' r
so (U)
do estrdo er questo.
QMndo
estudaros.s lgur.s conLidas ntr
t . l :
. o . ur L u
, c .
J
*
, .
f .
, r ' ^ l .
*.
l
l . I
o conjunto xnilerso do csLudo cn qucsLo.
^+zl
f f i @
Asstu, podcm)s gen.rli7{ri
Novembr o de 1989: o t vl ur o de Ber l m come r L
' ,
dando i ni ci o a uma r ova r dem ml ndi a. Os
per
r ' o
p r

o
uni ver so d hi s r i a da h! manl dade.
Coniurto univeNo de un esdo um coljun|o o qr peercen todos os elenen'os dessc
Cuiosidde
En cltudos antigos da teoia dos con unLos, rclmiLia sc r c\istncr clo co'
iu
nto tlni\ | .rbsu, u I o,
isto , o conjunto qrLe possui todo e qualqucr clcnelo. Is)
trcvocou
guns
trradoros
na Lco x. que
reve clc scr rctornulda. Aps a refbmuco. po!ou se quc no xist o connto nvcr) rl')luto.
Fafenos essa pro!. .L tulo de curjosdade. no cpruo 2. rps estudarmos dlguns p r:rqujsros
. Subconjunto
Considremos o counro B, l)nrdo por todos os brsileiros. Com os elenenbs dc I podenos for,
n1r o co.junio;. dos hornens basilciros, c o conjurto C,.las nrlheres bmsilcjras. Dircros.lue os con
jnos
l1 c C sio subconjuntos deB.
De rodo
8er1.
podenos defn:
Scndo A eB dois conrntos, diz sc quc ,1 a subcoDjunto.lc B sc. e \omertc sc, todo ele
mcnto de petence 8.
I nd ca- se quc / subconj unl o deB po :
CB (
se ", 4 csr condc o c B") . ou. nr da.
| o :
Al i ( l
se' A conl n, , ) .
12
conjunts, subconjunrs e sua".",""""r"rr
o r"nj unro ra/ i o
e. L, l r. onJUnro de qual querconJun. , O
9. , 4. i
Dmonstro
Uma estratgia que podemos usr pn prov ess popriedde supor que ela falsa. ou seja: faso
( FEACA'
Ora, pela definio de subconjuno, iemos que: se fso que
O C aento exister, tl que.ir O e


,4. Mas isso uma contadio, pois o conjunto vazo no possui elemento agum.
Ass;n. a afirmao Z C A no fas. Peo princpio do terceiro excludo, que girante que toda
proposi oouverdadei raouf l s, conc u mosquep oposi oOcvrddej ra.
(c.q.dJ
Exemplos
a) i c
I r, 2, 3l
P nrdicr que um conjunro no subconjunto de a, simbolizarenos assin:

e
a (l sc " no est contido em B") ou B
y'
(l
se'" no conrn").
Exemplos
a)
1d, h, Ll l a,
b, dl b)
{1. 2. 3
'
{4, 5, 8}
6,1. Representao em diagramas de Venn
Para indicar que C B ou
C
B sob a forma de digams de Ven, usaremos epresentes con
fome os seguines exempos:
) cB( ouBl ) b) AeB\ ouB. bA) c) eB( ouBl )
ao
Nots
L A relao de incluso
(
c
)
usada exclusivmente pam relaciona un subconjunto t com um con-
junto
A que contm A: B C .
2. A relo dc pelnrncia (
)
usada exclusivamente para reacionar um elenento com ltm coD
Exenplos
a)
12,
s, 3 c
{2,
s, 3, 8, 9
)
Propriedade
b) . {6. 9. 6. s] r
{9, 6}
c)
{2.
8l c
{2, 8 i
junlo
que possui i como elemeno: .ir .
Exerccios resolvidos
,,;:i
Rep-*'t- *
-'juDtos
na foma tabud:
a) ={r N
3< <10 b) B=l r Z l =91 c) C=\ r 71 , r l =01
13
[-tr...,-rr*,..,=.r==
)
=
13, , {, 5. 6. 7, 8,
9 .
b) Rsolvendo a equo-,
=
9.1emos quer: a!. isto ,r
=
a3. Como 3 e 3 s nncros ilreiros,
conc u mosqueB
:
{- 3,
31.
c' A umul a F' o u. i v, dp uar equa\ o do. I gnu r , ,
Dr o, "
, .
- r
on, t "
Na equao 2r : I 1=0t enos: a=?. r = 1e. : L
Logo. emo. : A
'
I '
r r ) '
l '
' . . , - - r ' . ' . ,
t
- ' -
como
- 7e
2
AZ. r em\ o'
-
|
'lh:
ll:l oa.minar to,tos os subconjunros do conjunLo
: j
a, . .
.
os scor j unl os de, 4 sor , . 1,
-
Z: A, :
l al : L: l bl t
A,
=
l . J; , , \
=
1d,

j
.
=
{a, . l i ?
=
l / ' , . :
A, =
l a. b, c) .
i i . 3 a as. , n. d, c" no \
out . . l r umdJd. d i , r e. .
9A

l t , 2l
n)
{3, 5,
2) r
13. 5J
a)
Hlois
o lico elenenro do conjunlo
(3]
rmb elemenlodo coljunro
{1,2,31.
b)

pos
todo eeme.to do cnjunto
{2.3.
I

mbm eleenro do conjunto
{
t,2, 3
).
c) F. pois
a rclao de incluso (c)
s pode ser usada enLre um subconjunro e un conjunro,runc enre
eement e conjulo.
d) V, pois o elemento 2 elemenlo do conjunto
Jl,2l.
) F.
I , oi s
t odo el eenr o de
12,
3, 41 t amb el ement o de
{1, 2,
3. 4 ; l ogo.
2,
3, , { c
11, 2. 3, , {}.
t V p,, .
o
'r
o e \Lbcor,unr^
de qualquer con-Ln o.
e)
F.
los
a rcao de peincia (e)
s pode ser usda enirc ccmcDto e conjunro, nnnc entlE subcon
jnro
e conjunto.
h) V. pois
todo elemento de
13,51
tambm eemenr de
13,5.
21.
r{iii Dds os corjunros
)
:
Ia,
b
,
.
I
e Az
:
\d .
el
,
de qulntas mdeiras diferenre! podenos
escolher um e1e,
me der eumder ?
Resoluo
Vamos cons.uif u'na tabela descrvendo todas as posibilidddes deescoha:
Esa tbeld possui t.s ljnhas por d!s coluns; togo,
posui 3
.
2
:
6 elenenios. As$im, podeos
oscohcr
um eleento de
r
e um de , dc:
. l
4 {3
c
11. 2, 3}
b)
{2, 3, 11c {1, 2, 31
c) 2a
l t , 2l
d) 2
{r , 21
e)
I 2, 3. 4 e 11. 2. 3, 41
t ) c
1. 1, 2)
3. 2
:
6mnis diferentes.
L!
J
Nmero d erehentos d 2
Nmeo de elemenlos der
Fi6ji;
Dads c mnjros
\
=
ta,
b,.:),4
=
td.
e] eA.
:
{t s.
l?. il, do qldras naejEs diferenres podemos
escolher un elemento de,4r. um de r e u de r?
No erccio mrio vimos que o conju.to a das posibilidades de escoha de u elehnto de e um .le
Az: B
=
ldd,ae,bd,
be. cd. cel.
14
I L
++

conj!ntos, subconjuntos e suas rpfsnis I


Vaos conshxir nma t bela descrcvendo 1ods as psibilidades de esclha de um elemeDto deB e um
l
11
, '
g3
Esa trbel posui seis lnhas por quarro comsi
logo, possui 6.4
=
24 elementos- Assj,
podefts
escolher tr elenento dc r, um de .4r e un de r
de: 3. 2..1
:
24 maneins dlrcntcs.
3. 2 4
=
24mne ! s d l qent es.
J
lu-*" *,".*., *,,.
Nnro d element)s de 1
Nmr i ' de el ement os de ,
F: t : r Dads s or j unt s
t
=
| a. b.
cl . A, :
l d, "l ,
A1:
\ ! . s.
h, | l , 4
=
U, k,
t . n, nl er
:
{D},
d quanr as
ndelas diferentes podcnos cscollrer un elemenro de^,, um dc i, um de r. u de a e un de,?
Rsoluo
Pela
lrop.edade
Lerior.lemos que o !mdo de cscolhs
posveis :
, ( , ) , ( J , ( . aJ , ( AJ , ( , 1J=3 2
' r ' 5
1: 20
R!7
Qunrs
sbennos o conjunlo,l
=
{a,
,.

possu?
N lonn de u subcorjnnto de. pa cdda um dos elemenlos a, e . h durs posibildds: ou o
elemento .osideado peencer ao subconjunto a sr fomado ou no. A$in. ur subconjunro esl
deteminad
qudo escolbemos pd! cad.ccmento de una das posiblidades.
sim
(S)
ou no
(N):
Rcicnrdode naneira anloga aos cxcrccios R.4 e R.5. provaie o seguic:
Escollida a atemativa 5. o eememo fd parte do subconjunto a se iomado. Escolhida a altemativaN, o
a, b. cl -
l \ l \ l \
S NS N S N
F
15
f
.-rr*, **-rr*
"
suas reprs.ntes
eletuenlo nio far pac
do subconjunto. Terenos ento os sesuntes subconiunros:
N, ,
Podermos te calculado o nherc de bcnjuntos de
^
peta poprjcdade
enunci.I
na re$iuo do eaer
cic R.5. consideando os conjuntos
B,
=
l s,
N , 8r
=
l s. N
8r =
A: \ a
,
b
{S,
N) , 1l que
sN s sN
;- ;:-
-
Podenos escohe un elcDenro de ar
,
urn de B: e un dc B de:
"(B\)
' n(\) nlB):2 2 2
:
2r
:
8 mdelra! ditcrenres.
Loeo, o conjuro A po$ui
oto subconjuios.
i8l
Qnos
sltrcoljuntos
losui
o conjunro A
=
1
a, ,, .. .t
j
l
Raciocinando do frerno modo que no cxerci
I
a b . .j l
' i oR. 7
r e o\ . p. , 1.
Jdl et emenl , oo co r i unr o
4du. po. nh, r i d. de\ . \ ou^
{i i ai
Asn . onn. odcposi b l i dl dcsdeescol ha[ , ar . osqar r oc cmen os: 2. 2. 2. 2: 21. .
Logo, posui deze$cis sbcojnnros.
R.i:'
QuaDlos
subcniuntos po$ui u corjunr com, clerent{)$?
Sejr n
=
aj,
4! d., ... a, n conjunto com, elenenb$.
pa
cadr etemello.le,.l.
temos duas
lorsrbi
lidadcs:.S ou N, Poarro o nner de po\sibiidades
de e$colha p.ra os eenenlos :
LoBo. posui
2, subconiunos.
R.t0i:
Rccordenos aleunas notaes e aleuns corceir\.h geomeria.
.
Pontos so Domeads por lerras lalinas mansculs e de fma (,,1, B, C,l),...).
.
Rctas so nomeadas
lor
le.s laLinas mi!scnla! (a,
..,... /,,,
|...).
'
Um
"egmenl o
oe . ' Je
- \ t r emo\
4 el ] e i non dJ. r por t j
.
Ua sem-rerade orjgem A que pssapo.,
i.dcdaporB-.
.
Uma reta trn corjunto de ponrosi bgo, cada un de \eus porros trm ccmenro da rta.
.
Uma senl eta D conjunro dc pontosi logo, cada um de scus
lorlos
elcmenro
d. semi_rc.
.
t.m sgnerro de rt! um conjunro de ponros:
logo. cad u de sens ponros
um elemento do seg_
, 16
I
I
r
conjunos,subconjuntosesuasrpsns
.
De acordo com ! llgura. cassifrcar como v ou F cada um drs anmacs:
b) F. pois a rcl:o c s usada entrc subcnjuo c conjunto o .o en1o ecnento e.onjrfio
c)
V
pois o
poo clenenro d. reta /.
d) F, pois ,a no elcmenlo de /. ms sin subconjuno de r'
e) V.
pois todo ponto da semi-ttr,1
lemerto dc r'
f) V. pois todo porto dc D l.mbn
ponto de ,4t. Logo ! rco c e coftta
g)V, pois o porto dcC.
h) F,
I' ois
relao c \ nsadacte slbcoriunl(, e conjunnr. e no entre elemeo e colunlo'
lRi:l
A supecie d lousa dc su clase uma $perfcie
llana
Por iso dizo\ que elae contid nn
pldo. Esse plano innnilo. isto , n se lim1a s aryens dd lousa. Un plato .onslitudo
piifinios
pontos: e Loda reta que
lssa
por dois de sels
PonLos
(disilnto, e contide nese pdo.
Em geomebi. podc{e represenid u
plmo po u pdalclogramo e usa se um! lct gEg ninscula (o,
b) c,
c)
{ . /
er
e) Al t cr
\
DE C
g) AC
h) c ,1c
a)
V
lois
po!1 de r.
9. ' y, . . . ) ! n
denonr i nr o.
Sabeldo
que os pontos e D peencem o
pano d (l$r! !o lLo) e qe C n pecnce
a d. clsif,ca cd una das almaes cono
) Dd
b) Dcd
d) ,,rB c e
e) ABeo
a) Vpoi sD / er ao: ogo, D e d.
b) F, poisD elenlo dc a: logo. a relo a no pode ser usad4 o coelo D d
c) F
lois
| subconjunlo dc d; logo, a rclo no
lode
ser usdar o clftto ' c e
d)
V
pois todo poro de 1bm ponto de d: logo' B subconjmo de d'
e) F, pois ,4-B subconjunto de d: logo, a reho n
pode scr usd O
'oe1o

'$
c a
t) F. pois ncm tdo
lotr1o
de t
lerletcc
o
Exerccos btscos
l.F.lllr:t:
Rep*s.ile na fom' tbuld os coniunlos:
a) : J eNl 3r - 4<2 +l
b) 8: { Zl - 3<a<3J
. ) C
=
1xe7t
t u+5>t u+91
17
'.-r**,
**-"**
" "!as
prsn,s
E2litl Reprcsente m ronm tabul os conjuntosl
a) . a=l r eZ| a- { j - 3: 0l . ) C: 1xe7/ . i 5 i +4=0
B: bezl . +6
=
\ )
4. 3
'
l x*i , ou. .
^no
V o, t - ! i dxumad. . ahnnd\ oc. :
a)
I 1. 2. 3
c
11, 2. 3. 4, 5)
b) \ -
' 7
c)
{
N dirise por 6

c
{
N r divisvel poi 3
l
d) ( N r <101 cl Z
- >
3l :
e) 3c{1. 2, 3
f ) 3
{
. 2. 3}
g) l r Z 5<, <81I
l t , l
- <0
8. 4 C, . n{dcr c o. cor uf l . \ 4 e a e . t d. \ i f i qu<
como V on F cad um dds annaes:
a) 3 ,
b) 3c3ed.
c) 3oul 8,
d) 5/ e5eB,
) 5o! 5B
f ) 3e3er .
g) 5Ae54.
8.6:De acortu con as convenes uriizadas no
cxerccio R.0. clasinque coo V ou F cad!
uns.flaes:
B. 5, l i Repr esei Leosconj unt os, l ={1, 2, 3. 8. 9}. 4=11. 3. 5, s) eC: 10,
I . l . 7. 9

no di asr . m:
B.Trrli indicmdo, respccnvmerte. po
C e / a crcun
irncia e rcta. clasinqDe como V ou F cada
411f
b) Es
c) Rc/
d) aEcr
e) ,1t c r
f ) , 1 r r :
h) Dr eDr j
) r r c Dr ;
i )
A
AB
k)B
4!
) rl , 1
) t A
I
C /
n), 4 c /
h) PeCePer .
,
L
c.
k) P0cf .
b) Pr ouPC.
e) NCeN/ .
f ) NCo! N/ .
l "
Cniunlos, subconiunts e suas rpsenbs
:,tiijitl conside um ptmo d, Dma reta r coniida em
o e ur reta r
que pssui um njco
ponto ,4
on comum com o plno o e no concoente
Cl6tinque cada um das afirmas como V ou F:
a) r cd
gFacd
b) 0
) i go
c) co
d) r o
j)
Sc ,{, e r e M dislinlo de , ento M

d.
e) f cd kl se { . . enr o { o.
f ) aao
l ) sePd. cn oPf .
IFj::i:
letemine toaos os subconjDns de 4
:
(1.2.3.
isilli
Quntos
subconjunbs
posu un conjuto d
d7 eements
E xe r cco s c o mple me ntare s
ffiS
Represente
'ra
roma tabuh s conjunto!:
A=l xezl ) : 1>ol
urr
=
{' .
z
r =01
o
c
=l g
ezl
t =' ' }
tc"i auool l
ffi
chsinque como v ou F cda uma das anrocs:
a) 2{' Nl r p. i mol
hl , c\ l ep mo c, \
' . i mP"r . .
c)
{
Z qadrado pcdito

c ['{.
a) sc5B. ent o5e.
b) se8, enr o8eB.
c) se7 e
B, enro 7 e
.
ii$ii euc
spl
Q'nl
,lo,
"onjunlos
a sesu inndto?
a)
{i
l.1 r< 5
b)
{r Z
- i < <8}
c)
l rz
rdi v so. de8)

t t ) D=1r z
"l ; +1
: 1+11
q
a
=
1"ezl
^17
=

(cui ddol )
d)
{aLl {I di vi sor de8
I
{r
N di vi
o{' ez1- - t
d) se9r . ent o9e.
e) se 10

A. eno l0 e .
d)
lr
Z
la
lnplo de 31.
e)
l r
Z pi i noer ! ar | .
+
- ; '
=t
cN
$,i*:ii
um conjunLo e posui exaramente 5 I 2 sDbconiunlos Detemine o nmero de elemertos de
Que
st e s do s v e stibulare s
i.$i-{ii!
@ackelte-SP)
c I so dois conjunlos o vzios, de mod
que c Br entio:
r r semDr e\ i . , e' . '
' 1. r
quer I a
' l
' c' eB
enr r or e4
b^er i . ei i r c, . ,
8. Dl qJe e, a c e B n; o r em e cr ncnr u' em com"m
c) se B, cnl e .
:ffiii
(cescem-sP) Sejm e a dois conjnios tais que "se-!
pcnence entopeenceB" Pode-se
mr
1s

Captulo
2
Conj unt o
cuj os
conj u nt os
el ement os
so
r. rntroouqao
Considerenos
o conjuDto / cujos cternenos
' i . o. . i r r \ o< r ur r \ ol . t Je d. pJr . , n
o. : npr , ,
nto bnsileiro. Assim. renns. por excmplo:
. ur i
ne do( , r r r . n. dl
j Dt oB;
.
o ime do Flamengo trn elenento do con
I ' o' ' { r r .
r Joo. . J, J t r n. c r n . or J| r . i e
l er r r ' . Jq, ' eo. . {
l , r nr o8.
. r n cor
t , , r i i i |
.
elenentos so coniunlos.
Ar d. . ^
de. . e c\ er nf t u F-
eb- r ^. . ,
' e er r Jr e
r r (
ao\ . . ! el
. r n . r j r ' I
pn. n
I
. or r o
( l er . r ' t . .
ou| | . ^ cot Jl u. . I . , . \ J r r , .
ajudar a cdendr a defio scguime
2. Conjunto
das partes
de um conjunto
, C' hdma\ e' Loni un odr . pJne. del mr ur i ur o, , . ci r di ca- sepor r ( ) , oco j r l ocuj osct emeni os
. x
odi i \
o sub( i i nj Unt os Ll r 1.
Exemplo
sendo
=
la,
1,, .
L
rcmos que os subconjunros de A so:
. , 1dl , l b) . l ( 1.
\ d.
bl . 1a, . : J. l b. 4 e
t d
h. 4.
Logo,
o conjrnto das pLe!
do conjunro :
, t p(t \ )
:
I a, t u l , I
b
l , I
c
t . I
d, b
). I
a. . :
t , I
b, c
l , I
n, h. c)
j .
Jvolc que 3(,4) possui 2r
=
8 ecmefios.
Os excccios esolvdos R-7. R.8 e R.9 do cprulo anrerior moram que o nmero de subconjunros
de un counto de, elemenlos 2". Logo,lenos:
Exemplos
a) o conjunto
:
b) ocorj unl oB
=
c) oconjunlo
C
=
, 20
I
I
I
I
l, 2, 3, 4, 5 possui cinco elemenros; loso.
.j()
possui
2r
=
32 erementos
1.,1
possll 1 elemenro: ogo, /(B) possui 2L
:
2 eemcntos
1 I
possui 0 eceno; logo.9(C) posrui 2,,: I elemeno.
conjunto cujos lmntos so cnjntos
\
E xe rccio s re s olvid,o s
|Fjii sendo,4
=
12.5.
detemnar9(A).
Resoluo
O(A) o coinro fomado por lodos os subconjurtos dc,4, e somentc ecs Logo.lemos;
sl A) :
{o.
{2}, 15 . I 2,
5 .
ij senooa:
I7 ,
deteminr o().
Resoruo
4J0!) =
rz,
r7.
iirirli sendo A
:
o. dcteminar 9(A)
Resoluo
O conjunto posui um nico lubconjlno,
qe o propro o
(vazio)i
lo-so,9()
=
lZ.
cudlol o conjunlo
.{A) =
{1] I
un conjunro uniLrio. io . 9()
possui um nico elemento.
que o a.
;;*ll
s."a. e
=
{
1. 21, Lenos que 9()
:
{2,
l1}. {2 ), {1.2}}.
clasincd como v ou F cada una
ds
'16r
rol c!
. r , l l LJLa,
dr l l l -
- p' n'
r r l
l
. 7' 4,
j ' Oe"' 1
; . i '
"r i
t - r L, r r i , i l r t r er , t , t , a
p
c/ l F
P. ) l ' l . 2 eq |
\ ' ! Pt A\
a) v, pojs conjio
{l
subconjunt de. e iodo subconj1o de elenenLo de
g():
b) V.
lois
I elemento de Ai
c)
4 lois
1no subconjub del loso. no
lode
ser elemero de
A);
d)n pos
{1)
subconjunto de,'t: oso, eleme o de 9(.1) o contlo
{l
??(A);
.
e)
Y
pois. sendo
{1 }
u elenento dc
qA).
emos que o conjunto formado
Por
esse eemento; isto '
{{

}.
subcojunlo de 9(,4);
f ) Rl oi sos ni cosel enl osdcs1e2: oeo. oconj nnt o{1, 2 noel enent odei
/
g)
Y
Poi!
o corjunto
I
I
,
2

slbconjunio de,4: oeo. elemento de +();
h) F,
lois 11,2
um eenenL de9()r ogo. o conjuto fomado
por esse eemenlo. isto .1{1,21}, um
subcorjub de 9(A): o coreb
{11.2}
c
.?)r
i) V,
los
slbconi uno de./t: ogo. A eemnlo d 9()
)

pois o conjunto vazio sdhconjunto
deAr o8o. elemerto de'_p(A);
k) V. pois o conjunt vazo subconjunto de qualquer conlunl
in51ii:
N'- p."c.-, a" "' u speclador
paicipa de um
joeo onde drye responder a cjnco
pdsuas As
Pe
gunts, p apEsentarem dinculdades em naes di ferentes, coftspondem a
lrmios
difeentes: nm rcgjo.
um rdio, u fo8o. un televisor e um
geladeira. Pia cada rcsPosta e. o espectadof
goha pmio
coespondnle perguntd De quells nneiras difcrcnes
pode ser
preniddo (ou no) esse esPectado'?
Resoluo
Seja
=
lP,,
P?. P,, Pa. P! o corjunb fomado pels cinco pcreunlas. O esp{rdor
podc era Lodas as
estosas ou rcerlar pems ur!, ou aceff sonte dud ou somente ts. ou somenle
quatro, ou, aind,
acear as cin.o resposias. Assim. o tolal de restados posveis do
jog
igu] ao nmero de subcdjunt'rs
de. i st o . 25
:
32.
rrittliii
Um artistd
plsrico deve p1ar um panel cm peo me.os dlas cores, sclhidas entre quao cores distin
is.
Qudlos
coniDntos de cores diferentcs o atista
lode
escolher
para pntd o panl?
Resoluo
Sej a
=
1c, . . , . r , . a}
oconj unt odascor csdeqeoa i sr di sPe.
O paineldeve ter pel meros duas oes escolhdas entre.r..,,.r e.a Poanto o nnero de conjtos de
cores dilenles
que o asl
pode escolhr o nmro de slbconjDntos de. exceto os subconlntos
Lni r i oseo\ ur l
2 4 -
1.
T"t"l d" subcjuntN Subconjunto
sbconjri0s unitios
Yazir)
ded de
d
,.
- - -
Z .-r^"-',""-*-.*"-"r"*
Curiosidd
Conlome promeLcmos
no capluo I, vamos povar
agora qe no existe o conjunto que possui
qualqer
elemnto.
Demonstro
Conlideemos um conjunro .birrro U. cujos elemenos so conjunros. SejaB taL que:
B=
l x
x conj unro, x u e _x.x
l .
( r ) ( I I )
vamos povar queB
e U.
para
isso, dmiiremos.ue B e U e povarcnros que
ess suposio nos
evr a conrradies.
De fao, dmitindo que B U. temos duas e apens duas alremrivs:
B a
(1
alternarv) ou a

a
(2!).
Andnenos cd lima deas.
l 4) BU e R8.
Por (I)
e
(II),
conclumos que
a
e
B. or. B e B e B
e
a uma conrtdio; togo, lternariva
BUeAeBi mposs ve .
2a) BeU eB8.
Por (l)
e (II),
concunos que B e B. Ora. B

B e B A rm conrradiioj
torp, a alternativ
BUeBeBi mposs vcl .
Assl m, aproposi oBUnosl evaconrradi es. Temosent o: f soque/ eU. Logo. Bet r.
Comooconjuto
Ufoi ronado abilriamente eprovamos queexisle pch
menos um ctementoB quc
no pertence a U. conclumos no exisrir m conjumo que possui qxquer eterento.
Not
. "que no aceita estrio
'
.
:;i:.::.ffi
Exerccios
bsicos
A palvra "arbihrianrene"
significa "independente de ei ou regrr"
l . i i i i : ; l . i . . . : : ] j l . . : : : ] . . : : . : ' : . : : . | : . : . . . : : .
B. I r ! Sendo
=
17. 8, 91,
der emi ni p( ) .
8. 2: l :
Sendo
:
{, 7,
8. 9 , . l et cmi ne 0( ) .
8.3 Sendo,l
-
{2,
r,.. d,...1, quxms
clcmentos possuj?(r)?
8.4 Un conjbto posui ele.renlosj quanLs
elemclros posup():
8.5
O conjunto das prs
dc um conjrnto.9(), possuj
exaramenre 256 lemcntos.
eual
omcro oe ere-
8. 6 sel do, l
l a. b. .
. emu. q- e: . p. 4, , ?. l r l n
, t . t r . ht . t J
. , . . b. .
. a. h. ,
Classlique cada una das afimaes como V ou F:
d)
ld
9()
c)
l a
c +()
f)
1{"0
c
.r?()
c)
t dl
c
8) {a, }
14)
h)
{{a,
J . ?(. 1)
i)
lla,
r
l
c .a,(,,1)
j aeA
k)a E
xA)
\) ta cglA)
22
Y
conjuni cujos e mnros s coniuntos
E xe rc co s c o mple me ntare s
t-
iti: Seja o cijiLo dos
lontos
de ua reta. ca$ifique como v ou F cada una das maes:
a) ua seni-reta conlida nessa rera um eemento de;
b) unn semi-rcta contida nessa rera elemento de O()i
c) *
0
um ponto
lorlencenle
a e$a reta. ento
O
e
q)r
d) rc
0
um ponto
lelencelle
a essa rela. enro
(O

gp():
e) se segmonto de reia est cortido nessa reta. enro esk segmenro emenro de:
f) s uh segmento de rcta est collido nessa reta, enro esk segnenro emenro d0().
lc-;irir sejA um cnj!r. stedo quo
J4
e 9),
lr l
e 9().
ld..
9(A) e que 0() possui eiarmente
oto eemenlos, delemne conjunto,4.
li,Srjii
seja u corjunto. sabendo que o nmero de elenentos de 9(,a
)
mior que
32, qua o memr nmerc
Dssvel de elementos de ?
i-G-iiljli Caaa uma eas quatrc compoas de na reprcsa acinada
lor
un dentre qualro resjsrros. As comporas
tm vazes diferentes entre sj. Podc{e dd vazo apeMs por nma comloai ou
lor
duas quisquer.
o! por
trs qDaisque.,
o pelus quao smutucamcntc. De qumtd meiras diferentes pode se dar vdo Agua
iij-nji
Um painet e composro por aez
lpad de corcs difercntes.
Es
!inel
transmitc um
mensagem em cdigo pda
cada .onjunto de npadas
aesd, sendo 1ahm uma
meffagm o paine tollmente
apagado. Por exehpo. na n-
eua
@ ldo. o
lalnel
e
transmitjndo una ensa8en.
Qudtas
mensagens difdenles poden ser reprsentdar por essas dez ]Dpadas?
$'$.iil
auutos
suuconjuntos cn pelo menos hs erenentos possui o conjunto
=
{
, h. c. d, e.11
tern.id.
Qub
poln.
|.de
.e, .
o,^-
rruido' com vni.* en pelo men. r,<. Jc$c'
l6lll
Um raUricmte ae perrunes dispe.l oilo sncias lifernres pda a fabrcao de perfues- Saten.lo que
cada mistura de peo menos duas essncias resull2 numa fagrncia diferente. calcule o nmdo de ftagn,
cias oue Dodem ser obtidas.
r
23r
t'
;":;."
" "-""." ".. """::
Questes
d.os ve stibulare s
.
(F.
c. Chasas sP) so
=
12, 3,
{31, 12. 31},
ent o:
)
{2. 3}
c b) 2 c) sA
d) 3cA
ffi G.
M. sdra Cara-sP) Un conjuro possu, elemenlos. e um conjutuo a possui m emento t nais do
qu . Sendo r
),
os nmeros de subcnju os de e a, respectivamonte. tem_se que:
ffffi
(]ICE)
se um conjDnlo A poss n elemenios, entao o conjunto
g\A),
das
Paos
de , possui I elefrentos.
Qua
o nmero de elementos do conjunto das partes do 0()?
c) ) =t r .
e) 16'
a) 2'
d) 8"
)
, 24

Gaptul o
3
Uni o e i nt erseco
de conj unt os
Exemplos
) Sendo
:
1
1
,
2, 3

e
b) Sendo C:
{1, 2. 3. 4}
c) sendo t
=
{1, 2. 3}
e
B
=
{6, 7 , t emosqxe:
AU B: 11. 2, 3, 6, 1) .
e D
:
{3,
4. 5, 6, 7}, t emos que: C U,
=
{
l , 2, 3. 4, 5, 6, 7 .
F:
{0.
1. 2. 3, 41, t er nos q! e:
t U F
=
10.
1, 2, 3, 4 .
2,1. Representao
ern diagrarnas de Venn
@@
Toda .egino tachurade
Toda .egio hachadr lbd a regio hachurda
1. Introduo
Considee os seguintes conjxmos: o conjuno ds lunas do cogio que,garn
voeibot e a o
conjunto das lunas do colgio qejogm
bdsquetebo.
O professor de edcao fsic mrco dois treinos: pr
o primeiro, oram convocadas as lunas quc
jogm
voeibo o br,squerebo e, p
o segundo. 1bn convocadas s alunas que
jogam
voteibol
Ts amsas, Regina, Crisna e Rita. so
josadors.
Resina
jos
s voeibot. Crisrina
josa
s
bsqetebol e Ri1joea voleibo bsquetebol.
Quem,
dennc etas, deve comparecer
ao Drimeio lreuror
f qucm de\ ecor r par ece Jo segundol
Caro que s ls devem comprrecer o primeiro reino e penas Ria, dentre s ts. deve prcpal
Esse exempo nos judal a entender s defies seguintes.
z.
unro t ou reunt ao) de con. l unt os
A unio (ou
reunio) de dois conunlos e B, que indicremos porA
U A
(-sc..
unio B"). o
conjunto cuJos eementos !o rodos aquees que perencem ,,{ ou a B. Em smboos, temos:

f
,"
-.
r*-**.0".-r.*
2.2. Propriedades da unio de coniuntos
:]
V, B,
Em pticua, temos. Z J A
=
At A U A
=
Ai U
:
a
Conseqent ement e. l emos: ! U: UAr U. . . U"1, =
{- r
ei ou . r , 4' ou. . . l ; e "}.
3. Interseco de conjuntos
A inteneco de dois conjuntos e B. que indicaremos po n ,B
(-se
A inseco B"), o con-
jun|o
cujos eementos so todos queles que pefencem a A e a B. Em smboos,
Exempos
a) SendoA
:
{
l , 2, 3, 4} e B
=
13, 4,
5. 6, 7 . t emosA n B
=
{3. 4J
b) SendoC=
l i 1, 2, 3|
e D
=
17, 8, 9, 10) , r emosCnD
=O.
Dizemos que dois conjuntos so disjuntos se, e somene se, inteseco entre ees fo o conjunto
v,zio. Noe, no exempo
(b). que C eD so disjunros.
c) Sendo t
=
1a, 5. 6)
e F: 12. l , 4, s, 6, 7 , t emost nF: 14, s, 61.
Note quet n F: t. lso sc dcve o fto de,E c F.
3.1. Representao em diagrarnas de Venn
' Iod
a egio h..iurada Tod .eio tachrada
3.2. Propriedades da interseco de conjuntos
1. ' 1i 6: , a as4
6; ; ; ; r Y1, s.
Em pai cul ar, t emos: J A: , A A: A; : .
II, YA, B, C.
CoDseqent ement c, t emos: r nr nr n . . . n, 4, , :
{
- 1
e. 2 e
- ! 43
e. . . , 4, , 1.
n
B- 1,
U"lo
"
""r"""" d"
"."jr"i"\
Exerccios resolvidos
l di i 1 sa" o"a"' o*
"ot ". r os
=t r zl - 3<r <51 eB=
( az
2 <_r <
81.
Detemlnar, U a e nr.
A=l - 3, 2, 1, 0, 1. 2. 3. 4 B=12, 3. 4, 5. 6, 71
e Al \ B: 12, 3, 11.
U A
=
I
3, 2, - , 0. l , 2, 3, : 1, 5, 6, 7
h,i,i
ot'"*-d"
"
ne*", lembr-se dds convenes:
'
F represerta a reta que pss petos pontos e Br
.
d regeserta a semi rera.le origem e que pas por B:
.,48
epresenta o segmenlo de reta de exemos e B.
A
. i nr dv
o F m
( add
t m- da\ , f r o. .
a) ABlJ BD
:
AD
t r 44t cD=AD
, ) AD8D=BD
Resolno
Logo,
r ) AUBUCUD
d)
4D
^DE
=
82
e) P
E: 4L
r) AD acD
=
CD
o4[.i
p.
=
L
h) ABUBA=AB
Rsouo
) V, pois
,{, o co.junt ds pont$ que peencem a IB o Dj
b)
4
pojs
exisle ponto em,4, que no peence J 3 e nio prrren.e CD. po
exempto. n pono
errre B
eC;
c' V po \ AD e o con unto do. poro. qu. perrencem
",tD
e a AD:
d' poi . . , ponr o
l . po e\ emp o. pe, r en. e a 4D e a Dd. e nao p. - er
a AD.
c) F+oisoponL. po exempo, perrence De no penence a BC: ogo.,4 nj pode
lenencer
a
AD BCI
I V
pois CD c,4r, assin C, o conjlo dos pontos que pertencem a e aD;
c) R
lois
o conjunlo dos pn1os qu
lerrencen
aE e a F o conjunto AB-
h)
Y
pois
-D
o conjunto dos pontos que pertercem a ou a F.
lil-ifill sa" a"a.'
". ".t,"r.',
={1, 2, 3, 4. 5 i B: 13, 4, 5, 6. 7 :
C: {2, 3, 4, 5. 8, 9}i D={10, 11}.
b) nr nc c) nAnCnD
d) ( , 4n8) u( cnD)
a) UBUCUD:
{r
r , 4 ou aB ou r C ou eD}.
Logo, UB U CU,
=
{1, 2,
3, : 1, 5, 6, 7, 8, 9. 10, 11 .
b) nBnC:
{ l r
e r B e C}.
Logo, AnBnC=13. 4, 5] .
c) nB n CnD:
i xl
e e aB e C e r Dl .
LoAo, AOBai Ca\ D=.
d) na
=
{3, : 1. 5 r CnD= { .
Logo, (, {
n B) u
(C
n D)
=
{3. 4,
5 .
h*..1 o tinet-,
'"p*..nra
05 con-unb\ n. a e a
Hrchrd a regiao que represenla o conjunro
n( auc) :
F
21
r-,",""
",..".,"",,"." ".","..",
Inicilmente. vaos hachu.ar a regio que cone Agord, vmos hachua. a lnlerseo do conjunto
iFirirji'ii
Temos, assim, a relresentao do conjuto n
(B
U C).
Colsidere un co.jufio lniveno a/ com dez elenertos. Sejam e B dois subconjunos de U ts que:
.
n B possni exatamente trs elemenrosi
.
possui exatamente quatro elemertosr
,
A possui exatancntc oito clcmentos.
Qtrdtos
elements peence, U e no pecen a U a?
L n B possui ls elenetos. Indiqreros esse
faio escrevendo nro I n regio n al
possui qlro lementos. J indicas \ ele-
ment(N At lallj portmto,
apenas urn eldenro:
I I
III. , possui oilo elementos. Como
j
indlcos
ts elementos em B. falrm, pormto. cilco
IV Cono U
posui dez eleentos e
j
foram indicr-
dos nove elemenos eb U B, temos que existe
apes nm elemcnlo que pccDce a aI c no
2A
Uni e l nerseco d conj ui os
j;:i|:
Reslver. Do @njunto uivcrso U
=
Z. o sstema de ineqn.es:
f +'
, r <2- . +r
( r )
I s_ +] >4 +5.
( n)
Resoluo
Resoller csse sistema cm Z signinca deteni! o conjunto,S de nmos leiros que satiifaam rs ne
qDre. (l)
e
(ll)
simultdneamcrrc. Iniciamcnte, deremimos o conjunr souoSr dainequo (I):
41 9s2r +3+4 2 <3+9. . 2 <12. . r <6.
Logo_Jr
=
I . . . ,
1, 0, . 2. 3, 4, 5. 6 .
A segur deteminaos o conjDnlo slo ,tr d inequa (l l) |
5 +3>4r +5+5 4f , >5 3. . r >2.
Loso. . t r
:
{3,
4. 5. 6, 7, . . . 1.
O conjnlo soluo ,t d sisLemd lo@do peos
elemenlos que peiencem a ,t e J:, ou sela. S
=
.t1 n ,t2:
J
=
I . . . .
1. 0. 1. 2, 3, 4, 5. 6 n
{3, 4, 5,
, 7. . .
Logo, J
=
13. 4, 5, 61.
r7r::
Resolver equo
(
- l)(2r2 r l)
=
0 no conjunto univeNoU
=
Z.
Resoluo
Pa resolver e$a eqMo, vaos u!r propriedade
do
produto nulo, ou seja,
" ' : : .
,
. , t . : d; ;
_
o, . ; . t , , l i i s, . .
( 3r
l xzr r r 1) =0e3 1=0( I ) ou 2r r - , 1=00D.
Determinudo o corjunto soluos da equao
(I),leos:
3 1:0 +
3r
=
1 ..:
Loeo. sr
:
l - 1.
Detemindo o conjuto soluo S, da equao
(tr).
temos: 2f a I
=
0.
Da lmua resolutiva da equao d 2! gnu, ar + r + .
:
0. isto ,
l
a
_
ba' [
' 2. '
^=(
1) : 4. 2.
com A
=
,' ?
.k.,
temos:
t + l
l ) : 9. . r : I d f =
t
\
1l
Loco. r : =l r , 7 .
O conjunlo souo S da equao prolosta fmad pelos lements quc pertence a S, o Jr, sto ,
J=S USr :
' 111, {j l
r
Lo8o.r
=
1i .
' ,
i l
29
f:u"r."
-,"^*0,.
**"r**
Exerccios btisicos
iEi-!ti'il. sao dados os conjuntos:
4 -
t r eT
4 r ' . 2t .
B=
( Nt
r <3) ;
) Ua
b) AnB
c) ,'l u D
d) np
e) AUAUD
1iF;
paoos
os conjunrsa. r. c deiemine:
a) UBr
b) n Ai
r ) AnCi
d) anc;
e) nAnci
f ) AUBUC_
i.Jlii
s"a".aoq".a n a
=
12.
5),s
=
12.
5,e e
U A:
{2, 3, 5, 8, 91,
r cpr esf l t e no di agr ama
ao ado os cnjuts e B.
f,lll.ii!;l
satnao que a
=
{
1, 2, 4. 5. 6, 7, 8. 10, 1l
},
B
=
| t . 2. 3, 6. 7. 81
e C
=
{0,
1, 2. 3, 4, 5 .
rcprcsente os corjuntos , B e C no diagma
tFi:'i:
c=
I x
eZl 2 <x <5l i
I
zl 3 <r <
8 .
f ) nanc
g) , 4nanCnD
h) ( uD) n( BUc)
i )
( nr )
u( Bnc)
sabndoq! na
=
11. 2. 3 .
AnC:
{1, 2, 4, 5}. ,
nc=
11. 2. 6 .
B=
I l , 2, 3, 6, 8, 9 ,
C
=
11. 2.
t . 5.
6. 10 ,
AnBat C: 11, 21 e Ua U C
=
{1, 2, 3,
4, 5, 6. 8, 9, 10, represnle os conjutos. a e
C no diagr:m ao ldo.
1B4i; coside um cojmro universo U com doze elementos. sejr e a djs subconjunlos de ris que:
.
n B pos ts elemenros. exatenle
.
losu
i cico elemen l,o,. e\drammr:
.I
lossui
sete eldentos. eurmente.
Quantos
elementos pencem a U e o
?erlencem
a U B:
30
Uni o e nte6eco de onj unts
iqifrl
um coj unro U
losui lrecisanente
23 elemenos. Dois sulconjuntos e de u so js que:
.
A
possui
doze eementos.
lrocismnle;
.
B possui nove elomenlos, pre.isamente;
.
Existem exatmente cinco elmenlos de U que !o perrencem a U A.
Deiemile o nmero de elementos de n A.
!b,ii
tt*t'"." .., ai"g.-as a resio que cmesporde aos sesuintes conjunlos:
a) UAUC
e) GnOU( nC) U( BnC)
b) Ananc J) n( duc)
: i
) (
i )
F' "
- =
r ) ( nc) UB
) ( BUC) n( uD)
+l
e) AUA
T) C D
g) aUCUD
h) BncnD
wi
t
c) ( nB) UC
@@
ij$'i obseNando a icua, lsitque como v ou F cada na ds afirna!esl
^) ACa\ BD=BC
b) ABUBC=AD
. ) EF AC=1Bl
EcD: 1
. ) A- , eD: A
t ECni E={B}
s)E
.t IE
=
a
h) D nE
=
{D}
\
E
^E
E
=
t
Exerccios complementares
,,i?i
sao aaaos os conluros:
A=l xeZ f >0l B: l Di l 3r <r +2 ; C=l xez x>ol i D=
I ) B\ J D
VBND
c) aUC
d) Bnc
Resoha, no conjunlo uiverso
=
Z, o sistema de ineques:
l 5a
8< +16
l o"- s<t r +t .
Resova, no conjunto uile U
=
Z. o seguinb ss1ema de inequaes:
I
s' +6<2x+24
l 2r
l <r r +2
t l >2r l .
31
fl,"'..
"
r,"**0," o"
-"r'*
a)
{9,
01
b)
15, 6. 9,
r 0
c)
12. 5. 6. 7,
9, l 0l
V:2:'::: (FGV
Sp) A paehachuadaDo grnco
a) n( BUC)
b) n) uc
c) ( uB) nc
d) u( anc)
e) ncnhuma ds anrqiores.
: : r i i ! : Ddemi ne el or cs de , , Z, de d que r 3<3 5<2r +4.
Sugeo: es duta dcsgaldade eq!vae.te a 3<3a 5 e 3_
j<2t+4i
logo, basra
resolvef o sistedi
1r
3<3 - 5
t 3 5<2 +4.
C. 5
(
r sr i qup co . , V ur l - caoa , r ' d, l
dhr m.
\ oe. .
a) A interseco de duas rlas
lode
sd um conjunr unirio.
b) A inteseco de duas fetas pode
$e o conjunto vnr.
c) A ntcrseco de duas rc.s pode ser um conjurro innrito.
d) A intescco d duas rctas pode se um conjunro con xatanente dois poos
distntos.
el A nLerscco de u rera con nrna cituunttlcia
lode
s ur conjlnro con nais de dois pons dsiintos.
f) A inreseco de un.etacomum crcuo pode ser utu conjunto com nais dc doisponros dislnlos.
elo:!:rl R.solva aeqao (jr
9)(-r: -
('
+ 8)
=
0no conjunto umverso tr
:,/i.
C:t:i Rcsolv e,iuao (rr
25)(r: r 6X - 4)
=
0no conjnlo unjvcBo ar: [.,r.
Que
st e s do s v e stib ulnre s
V t l i ( Mackenzi e
sp) sat t +c que uB U c
=
l ,
N I <, <
t 0 , A n C=
12. 7) , r nC: 12. 5, 61e
n d
l !
\ l l a 8l . Ocoq. nr , r c:
d)
J2. 5, 6, 7]
Vt:,:ii (U.
Uberaba-MQ) No dagraa, a pae hachundr represenra:
4( nF) nc
b) r nG
. ) Gn( EUr - )
d) ( Enr ) u( Fnc)
V4
I
(Cesgrnno)
Se I e
y
so conjunros e X UI
=
I. porle-se
semprc conclun que:
, 32
I
r ) Ycr b) r' = I c) XnY: Y d) x=
e) YcY
Gaptulo 4
Conj unt o
l Conceituao
A idia de dferena dc conjuntos usda Ireqenemente no noiso dia-a-di. Vejamos.
Voc vai escola todos os dias d senn?
Ceamente vo. rcspondcu: "Todos os dias mnos sbado e dommgo .
Na vedade. vo. usou
par d ess resposta o conceito de difcrcn! de conjumos, ou sej. tirou do
conjunto
:
{segund
fcna, le-feira, quaa-feira. qujnta fcia, scxla-lia. sbado, domingo} o
conjunto li
:
(sbado.
domingo. Ess idin se lonnazada a segjr.
con. . rere
o. conj unro.
-epre. enradu' r' , Ji .
grana ao lado.
Qua
o conjuno do! elemeDtos
qxe peencem A e no peencdn aBl
|
- e
con- unr e
- . ' ) . 6. 5 e
e ch, m, "' con-
junto
diferna de e 8'. nessaordenr.
Definio
Em snboos.lelnos:
e a
1, 1. . - 1
; ' *t f , , '
Exempos
a) Sendo, , 1
:
{1. 2. 3, 4. 51
c B
:
14.
s. 6, 7, 8. 91, t en os:
- B:
{1. 2. 31:
r
^: {6, 7, 8. 9I .
b) Sendo C
=
{1,
2, 3, 4, 5, 6 e,
=
{3, 4, 5},
t cmos:
C D=11. 2. 61; D C=O.
di f erena
'
' : .
I
l.l. Representao
em diagramas de Venn
Td a regio hachurda .epresenra ,{ ,. Todi a regiohr.hada
represenh a
- .
@o
o@
Todr regio hchuad reprsenrr rr,
Todi a regio hrch.la rep.senh
.
Trd regio hachurad ftpresr / d,
1.2.
Em paicar.
emos:
q
a: 2.
@0
El pa l i cul ar , - O=.
31
2. Conjunto cornplementar
Qual
o signficado da
pnvra
"complemento
?
Complemento "aquio
qe completa", segundo o dicionio de Aurlio Buarque de Hond Ess
exatanenle a dia de conjunto complement: aquilo
que
complet
Por exemplo, dizemos
que o conjunto compementa do conjunto das corsoantes em relao o con-
junto
ds leas do nosso alfbeto o conjunto dds vogis.
Qu
o conjunto complementar do conjunto A
:
I
jneno. feveeio, no, b, mo.
junho'
l
lho, agosto) em to ao conjunto dos meses do rno? o conin|o B
:
lselembro.
outubro, nove'
bro. dezembro
,
isto , o conjunto dos meses
que {atam em pra ompltr odos os meses d n
Defino
. , ;
- "
Em smboos, temos:
No e que
{-
eB e. ve}=B -. Assi n, oC o conj unt o di f erena B
le
B

que c B. Caso conlno. crzemos
que nao e*lste

B
Exeplos
n,
) Sendo: :
11, 2, 31
e B
=
{1,
2, 3. 4. 51. 1emos queA c B; 1ogo, exi s e t
", queddopor
B , i st o, kd
- B
- :
{4, s}.
b) Sendo: N:
{0,
1, 2, 3, . . . ) eZ=1. .
1, 3, - 2, 1, 0, 1, 2. 3.
1.
emos que l N C Z: l oso.
^
ei sl e LN uuedadoDor T
\ . i sr oe,
\ - Z
\ - 1. 4.
' .
2. I
n^
c) sendo D
:
{
I, 2, 3, 4} e
:
{3,
4, 5. 6, 7), lenos que D

tr ogo, no existe
9"
2,1. Representao em diagramas
de Venn
B
::.':.
,l:,.:::
roda esio hachtrd! epresenb C
35
, -
a
2,2. Complementar de em
relaco a um universo
Qundo
tivermos m conjurto unveso pevia-
mente fixado, indicaremos o complemenar de ,
em relo a U, simplesmene por , (ou
) em
U
roda a .esio tachurada rD"",""u
,, ou"
pode
se indicdr por'o
).
2,3. Propriedades
do complementar
'i;',#f,'8,*#.,'rl"'
u.ffiffio^ Paticularmen.
Co
=
O.
m.
:irililii,f#lsi i&i v,r. tv.'W.W::6W.fWf vA. B.
Esss duas ims prcpdeddes sao conecidas como
.,les
de De Mogn,, (do
ings Augusnrs de
Mogan, 1806- 1871. considendo um dos poneiros
da lsica modema).
Exerccios resolvidos
f s S
Daoos os coi j unt os
=
{1,
2. 3. a. 5

e a
:
i 0.
1, 2, 3, , {, 5, 6. 7},
der er ni nd:
) a ;
u
' '
d)
' '
a) B A=
{- i - B
e e . Loso. a : 10, 6, 71.
b) a: 1r l r e e

Bl . como o. r o el emonr o de A r mbn c emenb de a ( ousej a, A
ca) ,
t emdque A=2.
a, n,
c) Como c a. mos gantid
a
qsrncla
de Ln
=,
/.Lgo, L
=
10.
,7).
d) cona
G.
emos que no exisre L,
e) Cono c , temos gdtida
a existnc .le Ui
=
A - A
=
.
il-ti
oaao o oiasrama ao lado, hachurar rcgio
coespondente :
) (
B) u
(a
):
t t C( ena) .
Resoluo
a) Hchurunos as regies B e B - . rcP|e
selando as no diagrdma:
Tod rgio hchurda reprsent
a
B) v
(B
a).
.r
'
b) Cono n B subcotlo de, tcmos gmn-
, ; * u"t 1r , 6n"i n 6" f , t e
n r )
=A- ( nB) :
Toda a regio hchurada presnra
l ta
nrr

i
t'
) )
36
R; j
t r _
Fi xado o unNc6o ar , e sendo
, 6
e( / UR) '
r espe4r a_ en c o\ coml l ef enl '
r .
o . a e
U B, en lo a U- lachurd no dirgraa
as re81es .oesPondenrcs !:
a) ( u8) :
a) lmos que (
U r)
=
U ( U a):
b) Temos qu n A'
=
(Lr
A) n
(U
A). Hchurdndo
!o
parrcs:
) A: U , 4: 2r B' - U B:
}) Finalmente, A nA':
Nol equcar cgi ohachur . dnoi l e( ) aner nadoi t em( b) : a$ m. t eos( UA) ' =, , 1' aB. que
um! das leis de De Morgrn.
37
Exerccios
bscos
i i i
5co oaoos o\ !onj unto\:
') F E
b) G- E
c) ( r uc) - F'
8. , 4 . a
=
{1.
2. 3, 8, . 4. 9l e 6
=
, {, s,
, 7, 8}.
d) ( , - G) u( c F)
O
C( r nG)
"r
Cc
'r
'
r n
$*il:i wor oiug."."s u s"guir. hachure a regio que coresponde aos conlunros ndica.losi
ri'li,iiii:ji
sao a"0". .'
".t,'os
.epresenrados peb .r,!erdxa:
r ) B C
b) c- a
c) - ( dUC)
liiili N" ai"g.*, u *g"j', hachure resio coespondenre a (d u c
).
o'
r; Ct' u
cr
r,p'
a) A UB
: -j i l i i i
u*-ri "rr. r"i ". soUral que, (U)-27eossl bconl unroserdeusot ai squ:
'
4(.4 U B)
=
24'
.
,(')
=
10;
' h( B) =12.
Detenine o nmero de eementos do conjro n B.
38
t .
I
b) i nBf
iriii
Um conjlo iverso U r qne ,(U
)
:
44. rs subconjunios , a e C ]e t/ so rais quel
'
"( ) :
i 8:
.
n( B) : 221
'
nt uuc) ' t =9r
"(
n B n c)
=
r
Detemine o nnerc de elenentos do conjunto C.
liil-i';
u. .o";"rt" .rir-so tal que,(ar
):39.
Dos subconjuntos e, de U so ais que:
4t(A .1 B)'l
=
32 k(A B)
:91
u(B - )
=
3
Delemine o nnero de eementos de
(
U B
)'.
. , ( nr ) =9i
.
r ( nc) =8;
.
r ( Bnc) =11.
d) ua. . . . . . . . . . 8 -
e) n4. . . . . . . . . . (B
- )'
0(
nB1 . . . . . . . . . . ( A - B) u
(
)
e " e i ndi c- se
l or , l B
o conj u r o
. c
( u) : {d}.
iiliiiti s".ao e
". '.r."'lmto
de um universo U, crssirque como v ou ! cad uma das anlmes:
iitiii;,ll
s) U
A=A
sej am4. 8. Fel , onl r o. quai . ql er l ! i \ que,
^
",
'
QJal .
de1' e
".
at Lcr cr t r as J. esx r .
corer?
^) A=B
b) =, c) E=F d) F= . ) E=B
Conplele cada prcposio coft C ou I onde e I so subconjlntos quaisquer
de um univdso a/:
r ) A' a\ A=i
b) , U: U;
c) A' A: A' ,
a). . . -. . . . . . , 4 A
b) B . . . . . . . . . . a'
c) n4. . . . . . . -. . (' )
d) A' -
=
;
f ) U A' =Al
E x e rccio s c omple me ntare s
i--'iii cr,"." se "lifren simtrica enrre dois conrunLos B
(
B) U
(B
- ),jsro,
Dados os conj ui os
=
{1, 2. 3. 4, 5
eB
:
{4, 5, 6, 7,
8}. der e. mj ne A a.
i!!Ji!il oois conlmtos e e a sao rars que:
ua=
{1, 2. 3, 5, 7. 8. 9) , nB: {1, 21, A
A:
J3, 51.
Delemin o conjunto A.
(Sugesto:
relresenle os conjtos em digrma.)
i-iii!, r.e.
"on;*to'l.
r
"
c so ris que:
. nanC- {a, t : . 8nC= a, t . j }r
. A
n
=
{4, t . r l
. B- ( UC) ={. . };
. A c: l a, i . e, l i .
( BuC) :
{sl i
Dtemine os conjuntos , B e C.
L+!,"i,ii nep-'.nt" no oiue'-a sgDinte o conjunro
{,4 )
.
;it:ti
3s
r
C. 8: _
con. , u . um ponr o O dc um
r l .
e um nmcr o pu' n: \ o,
\ : ' o do o\ con Jnl o.
l PO' nur r
r di r r ( b oe r r O .
A: I Pea Pc, =t l i t s: \ Qal Qo<r \ \ D=\ Te TO<r l .
De1emine os conjuntos:
.
-
t , ", r , ' , f , q
ar
", k,
b k' c t "
", , ,
""
Que
ste s dos ve stibulore s
,Vilj:iil (Fatec
SP) Scjan . B e C subconjunlos do cnjunlox
=
{1.2,3
tais que smlrdenene.
A^l C B) =
1 ) , an( A
C) =12 e Cn( a ) ={3
SeY: nBnC. ent o:
l v: Z b) l ' : {l c) v: 12} d) =
{3
e) n. d a
V2
\ l u\
Rl / scnoo a e a o. N con- Lni . r dF que 4 | 8- a. e. ; .
' "
'
- C. "- ""- "i ' *

( au)
b) B
d) nB c) U a
,lI:
cv-nl)
,q p".1" t'"chlrada no ds@a reprcsentd:
a) ( BUc) UC
b) ( r uc)
c) at n
d) , 4- ( auc)
) A
nBnc)
(Obsenao: x com!ener dex em
140
l-
Captulo
5
Probl emas
sobre
quant i dades
de
el ement os
de conj unt os
f i ni t os
Erdaremos
nese crptulo lguns probemas prtjcos que envotvem quantidades
de eemenros de
coryuntos finitos. Apresentaremos
alguns problems soividos
e proporemos
ourros para voc.
Lembremos:
o smbolo r(), que se ..'1 de,,. indica o nneo de etementos
do conlunto rinito,,l.
E xe rc cio s re s olvi.do s
iiBiliiri Forn cDtreviltadas clnqenta donds-de csa sbc suas prererncns
eD rclao a duas marcs e ri de
\ dbi u
em pd. \
r c. ul t ad^\ . a op\ our \ d
. o
pr p. , . dnent e.
.
2l pessos spondera que nsarn a mdca;
.
dez pcssos espon'leam que usam a marca e ! marc Aj
.
cinco
!e$os
respondertm qne rio usam rcnhuma das .lus ndcas.
De acordo con eses dndos. quanhs pcssoas usansonenre
a marca s /
Resoluo
.
U o corjunto universo das cjnqenta
lessos
'
A o conjurtodas pe$oas que usam amarca:
.
a o conjuro das pessods que us ammB.
l.lnicialnentc,
vas corsldda. o @njunLo
,1 n B que
aquele d6 pesss que usd
as ouas .cas, oD seJa. usn a hdca e
Liunbm oNa B- Tal conjuno
rosu
dez elenentos. Pa ns ofienrd. vmos
escrcver o nqo l0 n esio coesDon
denr ,4 n E:
IL O conjunto aquee das p$od que
usm a hala
. Tal corjuno posui
2l
ceme.tos, porm
na pae (I) j
foran con-
sideradas dcz pe$oas q E usam a harca,,l,
rrtdndo, poanlo.
onze pessoas pda
coD
Plet
o conjuto.
o nnero l l deve ser
indicado na rcgio r1 3:
nt
r
Poblms sobre
quntidades d lmentos d conjuntos finhos
I t l . oconi unrorL
8, edquel edt ' pc"os\ que
I v o' onj unbB { rquel e da
Pe\ ' o_
qe
'''
'r,i"L;;i"-"ai,-,i".
-".),".
o""'i'-
usan omente a maca. seja r nnero de
io eiiementm aesse con;unto e cinm:
elenentos dese conjunlo:
Cono"()
=
50. dvemoster: 5 + lt + l0 + r
=
50
+ 1
-
24 : n(B A)
=
24
I-ogo, z
tlesoc
usa' rcmente a mdcaB
RIEs; Um oroie"sor de DousDs
passou Dma
pesqisa numa sala de aula de tinta alunos.
lelgulando
qnen
"
hav l; lido a. obs D o C',nuro o" M cno' ias
psthos de B ts Cubas,
^nbs
de Mchado de Ash O
;
rcsultdo da pesquisa fo prcisamentel
'
dezonove aunos leramDrn Cd.'nrto:
.
vinte alunos leim,{r'e,lrdr
pstrtuds de Bt Cubds;
.
ts auos ! leran nenhum dos dois livros.
com base ese rosultdo,
quantos alunos ler as duas obras?
.
Lr o conjunlo milerso dos tnnta alunos
.
D o conjunto dos aunos
que leram Dah
.
C o co.junto dos lDnos que len Mer-
tias psums de Bnis Cubds.
I. CNm, lesse lipo de problema. indic incia' II O conjunb D tem deanove eementos Como
mente o nn dc elemeos da inleneco
j
adDitinos
que r eementos.j sto em D,
D n C- CoDo ese nm.o exahmente o qne o faham por.nro 19 t eementos'
qle devem
lroblema
pede, vmos cham o de t:
lI- O cjunlo C tem vinle elmentos Jdmitimosr
Tv.
eemonios em C, fallam
portanto 20 r clenen'
t$. que devem sr indicados na rcgio C D:
ser idicados na egio D C :
Trs alunos no leram nenu dos dois lvros.
Assin. o conjunt
(D
U C)' dve ter ts el-
Como o numer ede el emenr o. de U
0.
de\ em. | f
3+19 r + a + 20 - I
=
30
3

=
12 . n( DnC) = 12.
hgo. dod alunos lean as duas obras
, 42
I
Problmssobrequantiddes
daentosd oiunosfinhs
R.3.
:
Numa pesqlisa
de ncdo fom eftvi$ladas 6t pe$r
sobrc suas prcferciu
en taao a res
Jor
nais , A e C. O resultado da pesquisa
lrecissmente:
. :r4
pe$oas
cm o
jomli
.
37 pessoas
lem o
joml
Bi
.
32 pessoas
leD os
jois
c Cj
.
28 pessoa$ cn os
jomis
,1 c d;
Con base nesse rsutado, qnmts
ressod
lem o
jomal
C?
.
26 pessoas lm os
jonais
B C:
.
vinte
le$oas
lcm
osjormis, R eCi
.
sele pessoas
no emjomal.
Il
.
U o conjunro unvefo d! I pesoas
.
o coniunto das
le$oas
que lem ojom1,li
.
B o conjunto das pesoas .ue leeD o
jomal
ai
.
c o conjunLo das pesoas que Em o
jonal
C.
I. Conv indicar inicialmente o nmero de ele-
mcntos de 14 n 6 n C, isto . o nnerc de pe$
soas que le o$jomais. e C:
A seguir indicmos
o Dmetu dc clemenlos dc
^
nB
( 28) ,
n C( 32) e, n c( 261:
IIL Indcmos aeora o nnerc de elemenos
conhecenros o reo de cemenros
C
(,A
t-) BJ.
de
(44).
de a
(37)
e
d C, indicamos po
de( UB UC) ( 7) ;
cDno o
o nmero de ccmentos de
Cono o nmero de elemntos de 1, devemos ter
7+r + 2 + 20+6 + 3 +8 +. 1- 61- : I
Loso.39
lessoas
len ojomalc.
, . , ( c) =L2+20++I =t 9.
'
,,
,
.
,;
,,;,',',,,,t
t
,
,t,,
43
Probl emas sob@ a1i dds de el ementos d cnj ntos n' tos
Exerccios btsicos
tiE;,",
Numa festa, Zl pessoas dsculiam $be dois n mes e B Precisamenle:
.
rreze dessas
Fssoas
assistiram ao nlmer
.
cincopessoas a$islilm aosdois nnesl
.
scis pessos no sistiram a nenhun dos dos lmes.
Quanlas
pesoas assstrn ao filmeB, sabendo
que todas as 29
Pesoas
opindam?
4: l i ; :
r ' *. . p' . . . . xbi ct e dc: r hcJl . i . do.
p, er ' nJe l . n. dr t m n, r . r cdur n n, ' , - e, . i Jo Pm n o
encomendou lma pesquis sobre as prcfcrncns dos consumidores enlre duas enbrlgens e B Foran
cnsullads 402 pessoas. e o resnldo foi
lrecisamente
o segumte:
.
I 50 pessoas gostdam soenle da embaagen Ai
.
2! 0 pe". oc. go. r d, a n da emb l asema:
:
.
sessenta
lessoas
goslarm ds dnas etnbalagens.
Qanlas
pesoas nao gostr de neuma ds ds embalagon!. sbendo que lodas s 402 pessoJs opl
t
iB-,8j:f
a'arenta
e un atuos dc um clso opndan nua
pesqlisa em qe ran solicitds d spnder se e'zm
lelores de
joma
ou revjsta. Cncluiu se que cxatmente:
.
24 unos lenjoral;
.
binta arrcs lcm rcvisLa:
.
cinco abnos no c
jomal
nem revrsl.
QuLos
lunos lem
jomd e revis?
lF.lj}iii
s
'-.
,"Liga rivatidade entrc os fbricantes de dois reiriserartes: o
eud-cola
c o pinba'cold P s
''
'
slber qual o preferido numd ca regio, lbi feit uma pesquis! enL 245
Jovens
dess loclidade
Preisamente:
.
135
jovens
entrevjstads beben
8rud
coa:
.
75
jorens
bebem os do frieeraniesi
'
quarella joacns no beben nelm dos do ftfiigerdtcs
Saberdo que todos os 245
jovels
opinam, co.clua voc
qudl refriSerac preferldo por eles c qudnrus
jovens
bebem ess retiigerante.
E x erccio s c ornple me ntare s
fEilli
Dentre d alemalivs,
qnl a corcra. pd qujsquer quc sejam os conjuntos,l e B ?
a) n( 1ua) =' ( ) +, ( B)
d) , 6U4) =, ( , ' l B) +n( . 8 A)
b) a( U B) : , ( ) +, ( B) , ( , 4n4) e) n( A U B)
=
n( Al
'
n( B)
.j n(A v B)
:
h(A) nlB)
tpiji?l um proressoL ae lisLri fez trs persutas dos 32 a1urcs da sala e pedi pda que os alnos leartdscn o
brao sc a respoa fose"Sim'.
11pergunta;
Quen
j
estudou. !a Anliguidde orienta. a hisrri do Egiio?
'
2! pereunta:
"Quem
j
esrudou. m Artiguidade ocident.l.. hstr! do mDndo grtSo?"
3r pegunta:
"Qnem
j
csiudou. n Antieuidade ocidntal, a histra do mndo romano? '
O profesor obsorvou
qe exatamenle:
.
deksee alunos reslolderan Si" lq
lergunta;
.
dczenov alulos esponderam "Sim 2
Pergunta;
.
21 auros reslonden Sj" 3! peiguntar
'
nze lunos responderm S m" la e 2i pergunra:
.
trcze alunos responderm "Sin" 2! e 3n perguntai
.
doze aunos rcslodem "Sim" lc e 3!
pergunta;
.
dez alunos responderm "Sift" s bs perguntd.
Quelos
aluos da sald l estudem lem o Egi1o. nem o mudo
e:tgo,
nem mdo ndo?
i 44
I
Problms sbr quantidads
de etemns de coniuntostinhos
-.*l tluna prcm
rcUre o cop humdo consravam tis quees:
primeiraj
sobre o slstema circulaLonoi a
segud, sobre o sistema respLioi e a rcrceim. sobre o sisrema newoso.
Sabe se qDe, dos 29 auros quc
fize1m a
lrova,
precisamefiei
.
qnin2e
dlunos acert2lm a pea ques!o,
.
sele alunos ace1eam somee a seguda qneslol
.
un. ' l r nodceao( . omen, er ' e, . e' cqucr do:
.
on2e alunos rcerttr m a sgunda e a terccira qnesol
.
rc.hum luno crou lodas as quees,
Quuros
alunos ecdm as 1rs qusresl
iti;i:l l,I^ f"*r"'. devido s pssms
condies sanirrias, s .lenas prciferan
con nui1a rapidez. Em
exmes de fzcs, feitos em 4l cranas lveladas. foi constrLdd a prcsena de ts ripos de bctria
[4.
B e
.
onzc cridas aprescntdm ! bactrd e Bi
.
dozc cfreas apresentamm as brctras A e C;
.
nve cnod aprcsentam s b.tias e C.
Sabendo que cada uma das 4l cranar apesenron pelo nenos ud das bacrrias. quas .rid. alre
scntdm s lrs badfias?
if4:11 O O"p".ta."nto O" reeo d p$oa
de uma lndsrri atrtnbilsrcd apli.ou M iese en
.!4
canddaros.
.
23 ins apresentambacrriai
.
25 cins apesertaran bactria Ai
.
22 ins npresentaran a bacli Ci
Uma ds perguntd
foi: voc
j
Lrbdhou no
a) setor de nontagcm?
b) selor de pinlum?
cl 60%
Conciuiu{e que todos os cmdidros tm cxpedncia em pelo menos trm dos serorcs e que exaLmee:
.
28 pessoas abaham em monlagei
.
q@iro pesso.s lrabharam s em monagen:
!
uma pessoa trabalbo s en cerricidade;
.
2l
lesroas
jtrabalhm
en monlagcm eljnrunr
.
deresseis pessoas
rrab.hmm en pirrd
e elet.icidade:
'
ere pessoas rabdh{am em mofiage e lelrcidade,
L
Qumlas
pesos
tm oxperincia nos trs srorcs?
IL
Qudtas
pesos tm cxperiNia en
linrar
IIL
Qudlas
pesoas tm experincia em eleriicidade?
Que
ste s dos ve stibulnre s
:rjie
euc/Cmpinas
sP) Nnm cnunidado corstiruda .ie 1800 pesos, h trs posramas
de 1ev favontos:
esporre (), novea (N)
e hunonsmo (,,t).
A tabela a segui indica qutas peso$
a$istem a esses pro-
Alravs desses dados, verifrca{e que o nmero de pesoas da counidade que lo assisrem a qualquer
dos
a) 100
c) 900 d) Os dados do probln
esto incoretos.
c) setor de eleLcidade?
b) 200
ffff 1c"rg.*inl
e* ,.a unive6idade so l.los dors
jornds
e B. Exar.mente 80% dos rtunos em o
pmar
r e 60%, o
johd
A. Sabendo que rodo auno leitor de peo menos nm ds
iornais,
o
rrcentuat
de alnos
a) 48Ea b) r4o% d) 80q.
,:&:i
tcescen-Spl
um subconjunrox.te mcrcs naturais conm pftcisaerte
doze mltiplos dc 4, see mlri,
plos de 6, cinco mtipos de 12 o1o nmercs mpres. O nmero de elemenros d x :
^)
32 b) 27 c) 2:l .1) 22
e) 20
45
,'
Captulo 6
Cl assi f i cao dos nmeros
1. Introduo
Quem
poder dizer eln qe momento da histr;a surgiu o conceito de nmeo? Tlvez tenha surgido
co o prprio homem? Ou mesmo antes da prpr hunanidde?
"Dtw:n, no The escent of mdr
(1871), obseNou que agns animais super;ores possuem capa
ciddes como memriae imagino, e hoje nd mais clo que as capacidades de distinguinmero,
tamano, orden e foma rudimentos de m sentido mtemtico
-
no so propriedades
exclusivs da
humanidade. Experincis com covos.
po exemplo, mostram qe pelo menos lgrns pssaros podem
distingir conjuntos com at quatro elementos."
(Cl B. Boyer, em Hisrid da ,atentca, editadD
pe Edilor Edgrd Blche e pel Editor d Universdade de So Pauo.)
Aind que ess discusso nosfic cuse polmics, no se pode pr em dvd a imponci do
nmefo n histri do homen. O conceilo de nmero evouiu e, povavelmente, ir muto lm do que
Paa orgnizrmos o estudo dos imeos vamos classificlos em conjuntos:
N
(conjunto
dos nneros nturis);
Z
(conjunto
dos nmeros intei0s);
Q
(conjuito
dos nmeros racionis);
Q'
(conjunto
dos nmeros iacons);
R (conjunto
dos nmeos reis).
2. Conjunto dos nmeros naturais
(lN)
Admitiemos a exisncia do conjunto bJ
:
10,
1, 2, 3, 4, ...
),
denomjnado "conjto dos nneros
Podemos caracterizar nmero natur como sendo todo aqele que re-
sulta da contagm de nidades; po exempo, iodo nmero que resta
da contagem de pessos um nmerc ntl (rctdos ecentes da ONU
(Organizao
das Naes Unidas) cusrarn que cerc de 1000000000 de
pessoas no mundo vivem em estdo de misri absoua; o nmero
1000000000 um nrnerc ntura e sssladorl).
"Todo ser humano tem deito a alimentao, moradia, sd e
educao." E o
qu
esr escrito na chamada "Declarao Univrsl dos
Direitos Humanos", de 1948,
d6
Cl assi i cao dos nmeros
Not
A corstruo dos nmeros ntunis pode ser feita atravs da eoria dos conj untos
(ye
Teoria ngn
dos conjuntos, de PaulR. Halnos, pubicado pela Edior Polgono, So Paulo), porm a constuo
oge s pretenses desa obm.
Indicarcnos po N* o conjunto fofmado por todos os nmeros naturais excelo o zeo:
l I +: N
{0}.
Logo, t emos: N+
:
{1, 2, 3, 4, 5, 6, . . . }.
2.1. Propriedades
'
A soma de dois nmeros naturais quaisquer um nmero natulal.
Exemplo
"8
+r : =?0
Nllu.d Natural Nltu.t
'
O produto de dois nmeos natuis quisque um nnerc natul-
xemplo
il; il;
"J*,
.
Se n un nmero natual, ento
'r
+ I um nnero natural tl {ue:
I.
'r
e r + I so chaados de "nmeros nturais consecutivos";
II.
'l
o ntecessor de rl + l:
m. n + I osucessordeu.
Exempo
3 e 4 so conscutivosi 3 o antecessor de 4;,+ o sucessor de 3.
3. Conjuntos dos nmeros inteiros
(Z)
Os nmeros nlurs no so sufcienes para esovemos iodos os poblemas
matemticos que
aparecem no di-a-da. Por exempo, em econornia, define-se blana comercil como a diferena entre
o vor lot ds expoes e o ds importaes de um pas, nessa orden.
Observe tbel seguir, que mostra s exporles, as importaes e a balana comecia de um
pas nos anos 1990. 1991 e 1992 (em milhes de daes):
=30
Note que no existe nenhum nmero natual que represente a balana comerci desse ps no ro dc
1992, pois, paa que a diferena l? - exista em lN, devemos te d
>
,.
Para se rcpleseniff o rcsultado de 19.000 - 2 L000 necessno um ouo tpo de nmero,
\o-ntu'
aL o nrnero negtivo -2.000. Assm, dizemos que a balana conec il desse pais em 1992 toiv.000
milhes de dlares, ou seja, o pas expofou 2.000 milhes de dlaes menos do que impotou.
\
47
Cl aesi f ko do nmos
No se sbe extmcnte qundo se fez uso dos nmeros negtivos pel primeia
vez. Sbe,seporm
que por voa do ano 300 a.C. os chineses
j
azim ccuos usando dus coees de baas de bamb,
marlrn ou feo
-
um de barras vermelhas para indicff os nmeros posivos e a outa de barras petas
para indicar os nneos negvos. Provavenene esses clculos se referiam a dbitos e crditos resul-
lanres do comcio de meLddoridr.
Um prte do conjnto dos nmeros negvos fbrmd peos nmeros l. 2, -3, -4, ..., que
chanamos de "nmeros negatiros inteiros". Denominanos conjunto dos nrneros intiros oconjunto:
7t : 1. . . 4, 3, 2, 1, 0, 1. 2, 3. 4. . . . 1.
Alguns subconju-ros de Z que merecem destaque so descrjtoi a leguir.
Z*
(conjnto
dos nmeros inteiros no nulos):
z*- 1. . . 3, 2, 1, 1. 2, 3, . . . j
=z
l 0 ,
ou, i nda, z*: \ xzl r +ol .
Z+
(conjnto
dos nmeros inteiros positivos):
Z+
=
1r, 2. 3, 4, . . . 1,
ou, ai nda, Z
:
l r
e Z
-r
> 0 .
Z
(conjuno
dos nneros inteircs no-negativos):
v*=
10, 1, 2. 3. . . . 1.
ou, a nda, z+:
\ xzl \ >ol .
Nofa
No podemos denoinr Z+ cono conjunto dos inteios posinvos porque o zero no positivo.
Zi (conjunto
dos nmeros inteiros negativos):
Z! =1. . . 4, 3, 2, 11, ou, a nda, Z! =1t eZ r <0] , .
Z
(conjunto
dos nneros interos no posiivos):
7t
:
1. . .
4, 3, 2. l , 01, ou. ai nda, Z
:
{
Z
l -
< 0}.
Nota
No podemos denomina Z cono conjunio dos nmeros nteios negaivos poque o zero no e
negatiYo.
3.1, Propri edades
.
Todo nmero naturl inteiro, iso , N c Z.
Exemplo
Temos que 4 N; logo,4 Z.
.
A soma de dois nmems inteos quaisquer um nmerc inteo.
Exemplo
. - 18
+. 20
:
2
Intiro lDei.o Inliro
'
A diferena ente dois interos qusquer um nmero inteiro.
Exemplo
( - 12)
-
(
7)
:
s
nteiro nteio Inteio
it8
Clssc ds nmeros
.
O produto de dois nmeos nleiros quisqe um nmcro inlcro.
Exemplo
31 2
:
6
.\_ t-
+
Inieirc Intiro Inteiro
.
Se
'1
um nmero iteiroj eno ,? + I um nmeo inteiro al que:
L ,? e /, + I so chamados de "nmeros inteiros consecutivos";
IL r o ntecessor de n + l;
I I L ? + 1 osucessorder.
Exemplo
5 e 4 so consecutivos; -5 o anecessor de -,1:
,1
o sucesso de 5.
.
Todo nmero inteiro possui sucessor e antecessor.
.
P todo nmero inteirc existe o inteirc
l.
dcnoninado "oposto de i". aque:) + : r +}'=0.
Indicaremos o oposto de-por
-!.
Exempos
a) Oopost ode5 5. b) Oopost ode 8 ( 8) : 8. c) Oopost ode0- 0=0.
4. O conjunto dos nmeros racionais
(Q)
As necessidades de cda poca tm exgido o sulgimeno de novos nmeros-
Os nmeros racionais foran iados a pi da necessidade de divid dois nmeos nteiros (por
exemplo, :4). Essadivso, o Aeqente em nosso coridiano. fndanentl pm resolve nNitospro
trletnas pticos, ais cono: um honem deseja divir, em paes iguais. sua fzcnda entre seus quatro
filhos.
Que
parte da fazenda caber a cada filho? Hoje em dia esse pobem trivial: sabenos que a
. _l
Lada iilho caberi
a
ou 0.25 da fazendr Porcm. se voc esiivesse vivendo num poc, cnl que ind
no existissem as fiaes, sentiria necessidade delas para responde o problema.
SeguDdo Cd B. Boyer. en\ Hstria da natetutca. acrcdit se quej
na Idade do Bonze tenh sur-
gido a necessidade do conceito de frao e de notao par fes.
4.1. Nmero racional
Nmero racional todo aquele que pode ser representdo po uma rzo enre dois nmeros inteiros:
! , 1o, t ' 1czt
"
r +0.
h'
Exemplos
a) 0,25 nmero racional, pos pode ser reEesenado por uma rzo enlre dois nmeros inteiros
( t
2
\ . 4
8' - . 1
b) 3 nmero raciona, pois pode ser reresenado por uma rzo enre doLS in"l-.
(+
+,*)
: 1
^-
OJI o. e\ empl o" de nmer o. r Jcr onr i ' : 0.
S
. - i
. 26.
et c
Indicamos o conjuno de todos os nmeros rcionais pela letr
Q.
o"a
C si* ds nmros

^
=L-\ . Asi m sendo. l emo\ :
o
\ ;
aLebt
l
sto ,
(
o conjunro de todos os nneros da forna
f
,
con a inteiro e inteiro no nulo.
Agn ,ubconjunro. de
O
que merecem desuqe ,o:
Q*
(conjunto
dos nneros racionais no-nulos):
Q*
:
{:r

Q
-r
+ 0}.
Q
(conjuno
dos n'lmeros rcionis positivos):
Q+: l Q
r> 01.
Q+
(conjunto
dos nIneos rcionis no negativos):
Q.
:
{r

Q
>
0}.
Q
(conjunlo
dos nmeros rcionais negativos):
Q
:
I

Q
jr
<
0.
(conjunto
dos nineos acionais no-positivot:
Q
:
lr

Q l
< 01.
Vale a pena obsen r {ue rodo numero inLeio
acionI, pos
todo inteiro
-
pode ser esito sob
i or ma de zo enr r e i nr ei r oi :
- : . J sr bemoj
t
tambm qe todo nmerc naiura intero; ogc,
lodo nmeo natual ambm racional.
Asiim \endo. podemos repre.en! o' conjun-
tos l{, Z e
Q
no diagrama ao lado.
4.2. Propriedades
'
A som de dois nmeros racionais quaisquer um nmero acional.
Exemplo
2- 1' 7
3.
t
- 3
Racioml Racio.al Racio.al
'
A difeena ente dois nmeos racioris qusquer m nmeo cional.
Exempo
Rcionl Rcion.l Raciorol
'
O poduto
de dois nmeros racionais quaisquer n nero acional.
E\empo
3
4' . )
.
:
-
Raconal RacioDa Rrconl
2510
R&ional Rionl Rcionl
.
O quociente de dois nmeros rcionais, sendo o divisor diferente de zero, uln nmero racional.
Exemplo
31
l.
50
C ssi l i c do. nm6ro
.
Ddos dois nmeos cionis
Z
e q, comp <
4,
existe um nmeo cional m tal que:
p<m<q.
Exemplo
Dados 0,7 e 0,8, exisG o nmero 0,75 al que 0,7 < 0.75 < 0,8. Essa propriedade nos gnte qe
entre dois nmeos rcionais disrinos sempre exise um outro nmero racionl- Podemos ento enten
der qe entre dois nmeros cionis diferenes existem innitos nmeros rcionais.
.
Pam todo nmero acional r.. exisie o racionl r, denonindo "oposto de f". tl que:
r +r =r +r =0.
Indicaremos o oposo de r po r".
Exemplos
a' Ooponode+
+.
b, opo{ode 0. c
,
0. ' - 0. .
.
Par odo nmerc nciona r', r + 0, existe o acional r. denonindo "invrso ou rcproco de t',
t que:
/ r - ' =1.
1
lndicarenos o inverso
(recFoco)
de r por
- .
Exempos
. - t 29
, ) ur n\ e' \ o( ou e( r p ocor der e3. cr ur nver sor our ec pr oco) oe
e
-
2,
I
b) O inveso
(o
reciDoco) de
:
e
-.
Exerccios resolvidos
liiill cru"ln.. *a",.,.Ias maes conov o F:
d) r Ncz d) OeZ
d0, 8Q
b) 0{cQ* a) 3ez h) 0, 86e2
1
. ) zcQ
I
e
. , 1 i ) - 3. 4
Q
R6oluo
a) V, pois todo nnero mtural , tmbm. interc:
b)
4
pois zdo pertence a N e nio peence a l*;
c)
Y
pois lodo nmero inteircr pode ser escriro como o enire dois interos:
i
ogo, tod intei
d) V, pos Z o conjuto dos intei.o! no-posilivos e como zero hleiro e n-psitivo, leos qe
oez.
e) F, pos Z o coljuto dos inleircs no-posnivos e cono 3
jnleiro
posltiv, Lemos que
3 e
Z .
DYloisi
trm razo enlre dois inlenos
(cm
o denom, or d ieenie de zero : loeo.
1
O.
d
Y
pis 0,8 pode ser relrsenrdo por ua razo enlre dos inteiros:
10!:
logo, 0.8
Q.
h)
4 lois
0,86 no nnero irteiro.
l)
Y
pois
- 3,4 pode se. repreado por uma azo ent e dois inleircs:
;;
oeo, 3y'Q.
51
C1sif i ds nmrs
ilffi
sur"nao qo" o ro.u e o produlo de dois nmeros inteiros so. lmb, nmeros inteios, povar que

soma de dois nmeros racionais tambm um !mero acional.


Resolno
Sepeqsodoi sner csr acl onai s, ent oexi st emnmer osi nt ei r osa, . . ed( +0e. 1+0) t i sque:
o=i "=i
Devemos pr ovd que p + qci onI . Dr r o, r emos: p+, r
=
+
+i
=
*#t
Or a, ad+. i nt ei oedi nt el odi f cr eni edeze. oi ogo, cnp+4i gual r azoenr r eessesdoi s
inteims, tcmos quc? + q raciona.
ffi
Moslar qe
nlia aritmlica ent os nmeros raciolas 0,6 e 0.8 mao que 0,6 e menor que 0,8.
Resotuco
i
A meJb dr r , mel \ o en r 0 u. o. t
-
' o. , "u
t
0. - .
Logo, temos 0.6< 0.7 < 0,8.
f f i HMos! quen1i i t mt i caent r doi snmer csr aci onai sac. coma</ r , na o. quede nenor
A mtu, nnneru enrE d e /,

L ddo que a <


,. Smando a a anbos os nembros dess. desieladade:
r r ot t , - 2n o , . . o
o
r b
II. dado que d < . Sonddo a aflbos os membrcs dessa desiguadade:
a+b<b +b+d+b<2b . . +! <b.
Po (r)
e
(rr), t emosa <
a
< .
Nota
Obseve que, colno a e t so rcionis,lemos que
1+
umbm e um nmen racionaL. Assrm sen
do, cbmos de provar que entre dois nmeros rcionis diferenes sempre existe um outro nmero
ii$ii
vostra que a oizina peddca 6,8888... um nmro feional.
Dwenos prov que a dzlma peridica 6,8888...
?ode
ser rcpesenld coho a razo ente dois neros
inteiros. P@ lal, considorcmos agualder
p
=
.8888...
()
e mltipliquenos mbos os mmbrs de$r ieualdade por 10: 10p
=
68,888... (D
AgoE, subrramos as igualdadcs
(ID
e
(I)
mcmbrc a mcmbro:
l0p
:
8,888...
p:
6, 888. . .
9P
=
62'A)0
'
Loso.
op
' . .
p
-
;
Asm mo. ndr u, qJer
F r m numer o . i onal .
r
-
Clssif ico dos nmrs
Not
A to
;
camrdr de "rao gerriz'
da dzima peridca 6,888... . Isso porque. dividindo
'e
62 por
q.
obrem{e drTrr peridic,
.888 ..
iffirii
Deternind a fta
sertz
da dzima peri,dica 5,42222...
R6oluo
Sei ^: p: 5, 12222. . . 0
Mujtiplicmdolor l0 mbos os menbros d iguldade (l).emos:
10p
:5.1,2222._.
Gr)
Mulliplicadopor 100ambos os mefrbros da igualdade
(I).
tenos: l00p
=
5:12.2222.. (IlI)
subtraindo nbm a membrc
(trI)
GI),
temos:
IOOp
=
512,222...
IOp
=
51.222...
488 214
qOp=488
+ p=
90: . r = 45
R.: r
or.raerar o
.eemenro
de rerc 4A de meoida .
AB
De\ r e\ er Jm p oce \ o pm ohe, oponr oadc sej er r ad. ml que(
- - . , .
1. Divide{e a unidad om trs
ldtes
iguais a
+
auB
2. A p i , de
. r
medr m se. \ obr . . en F, a 44.
. e, e par -
r - "
.
+
onr endo. er *t r opl r o.
a+c
i{i$ji nemiao r: r':merc
!
to.lo nmero que pode ser exlreso sob a foma 2n, con , z.
Definio 2: nftero mpd todo nmero que pd
ser epr$so sob a fom + 1. con
'
Z.
a) se k m nmero pd, eo kr um nmero par:
b) se ft um nmrc frpr enro r npar:
c) sek Ze&, ! e, el t ot pd;
d) se & Z e k? mpd. ento & m!d.
Demonst.a6
a) Sendo I un ninefo pd, e!t,o k:2n..on nZ.Logojl@Ns1?
=
(b), =
4h1:2(2n)
Como n Z. conclumos qu
e 2t1 e 7l ..
WI^no.
L
=
2t2: I e nu meo
!d.
(c.q.o,
b) Sendo fr um nnr mpr. ento
=
2r + 1. com r e Z. tngo, tmos:
E
:
12
+ 1l
=
4n'. + 4n + 1
=
2(21f + 2a) + L
Comon Z. conclunos qe 2n2 + 2t eZ e. poarto, k:2(2n, + 2n) + r nmero m!ar.
53
ClssiJicao dos nmeros
c) Sendo t um nmero inteiro,lemo! quet par u ftpar. Pm, c par.l no pode
ser n,
pr, pois no iten (b) pr!nos que qladrado de un frero mpr npar. Logo,t par.
( c. q. d. )
d) Scndo um nmero inteifo, temos quc I pd ou mpd. Pom. como r mpa, t no pode sef pd.
l
:
pois no ilem
(a) provamos que o quatuado dc um Drncro pa par Logo./. par
Notas
L As
Fopredades
()
e
(c) podem ser enunciadas assm: um nmero inteiro I par se. e somene se,
r': par.
2. As popriedades (b)
e
(d) podem ser enunciadas assim: um nmeo inteirot mpir se. e somente
Exerccios brTsicos
Er:1,rii clcsinque cada ma das afm.es como v ou F:
ll:::i
Clasinque cono v ou Fcada una ds alaesl
a) 5N
bJ5ez
c) - l N
d) 3ez
a) 6.5 {l
b) 0. 6eQ
c) 5{l
d) sQ
e) 0Q
f ) 0, 8Q
a) ZcQ
b) NcQ
c) NcQ*
d) Nnz: b
e) OeZ
DO
eZ:
EJ3e7t +
e) oeQ
h) 0eQl
) Q*c(
i )
{l cQ
k) Q cQi
e) Nnz*: N
0Nnz*=N+
7r i Q=71
h) L Q*: Z n{l : N
h) Z 71, =l 0l
i ) z
u7t *=7l
j )
7i : I z: : / t
I )
Q
CQ
n) Q c0+
") Q
nQ. : {0}
o) Q: nQ : z
p) Ql uQ =Q
t ) z cQ
j)
z c 4)+
h) Z: cQ+
l) (N a z)
Bi3r Clr$ifique cono V ou Fcada uma ds anmaoes:
Redva os exerccios 8.4 c 8.5 com bdc na scguinlc propncdadc:
'::,
l:ln:
. ' r ' "r . ' - - '
"l
l
::,,,rr
_
rt,r.t :.,r::lr:,f
:
Biri: rde qe o produto de dos nme.os conais q@isque. um nmercacinal.
BrSl:ri Pove quc o quocicntc dc dois nmeros racionas quasquer, scndo o divisor difercne de zelo. u numcro
8-6-,:ll Mostre que a dzina peridica 5.66... um me.o racional.
Bi7..lr Detemine
geariz
de cada un d6 dzinas peridicas:
r) 12.4114..,
b) 22.555...
c) 0,333...
d) 4,252525... (Sugesto: cosiderc a igulddep
:
4.252525... e, seguir, nultiplique anbos s mem-
bros poi 100.)
e) 3.421121421 ...
54
Cl assi f i co dos nums
iElti clusitquecomov ou Fcadauma ds armaes:
a) O oposb de tr nmeo iDteiro imeiro.
b) O oposto de um nneo raciona racjndl.
c) O oposto de zero o
!pfio
ao.
d) O inveBo de um nmerc racionai no-nulo um nero rcional.
e) O iNe6o de u nmerc ilreiro no-nulo ilreiro.
i
)
O inverso de zero o
!!rio
zerc.
s,
u olos do r c6o de
1

T
h)o oDon d! oDosro de 5
a
5
i) O iNeBo dojnveso de 3 3.
j)
Todo nner ciona teD inve6o.
k) Todo nner ncional ten opoo.
lEjli::
o nr:m*o poirirc
r opo de s e inveBo de -'. Deidmine /.
B O: Pr o. e u. o Dr odu! d. . + numer o\ pr . . e ur numer c po, .
&. j
rrcvc que o prodrto
oe dois nneos mparcs n no !d.
Bii Prw q
a sna de un nmero pd com nm nnero mld um nfro mpr
Exe rccios
conplementare s
Ci.,trii::l Considde o sccmenro AB de medda a:
Descreva um p1oceso pra
obter o ponlo C d
semi-rora,43. ral quC
=
+".
G::
priscitu
e emerso. con esavm:
Voc saberia respoDder
Qual
o nenor nnero
Qual
o menor!inero
55
r
Cl $i l i cao dos nmos
f f i
I h. i nque . o. o v ou Fcao um. da r hm"e":
-
a) Se a e so nmeros narurais, com , + 0, enro
;
D nmdo raciona.
b) Se a e , so nmeros inleiros, effo
+
um nr1eo racioral
c' ( eJe. donmeF\ i n, ei r osed
0. enbo: - i
"
* *. . . , -
- .
d' seaeD\ ; onmer osi n! e"-
*^ #
umnumer c, , onar '
e) se a e so neros intei.*. *'a"
ff|
n nmero racionr.
i) Se a !m nine.o inteiro, en1o 453 um nmerc intirc'
g) Se p e
4
sb nDeros raaonais. entoPq un nmero racional.
h Se , e
"
so nndos racionais. entao
Z
um nmero mcional.
.t
i#
Mostre que a dzina pendic 4.52222... m nmerc ncional
ffi
Detem;ne a genrriz de cada un das dzimas pidicas:
a) 6,254144..
b) 13.82:134343...
Questes
dos v e stibulares
#a; Gatec-sP)
Se a
=
0,666...,l,
:
1.333... e.
=
0.141414.-., no ab
+.isaa:
,
'71
)
gg
. 80 , .
187
.,
30
-.
67
", 30
{ffi
(cescea
sP) se n e
"
so nmeros Dtuais e se ,
< n < s("). onde s(') o sDcessor de ,, ento sompe

i
I
, . .
r27
' 198
ffg
(ces@m-sP)
se
p e
a
so nmeros inleios quaisquer com q + 0, onto:
)
3
um nnqo inteiro.
u)
-4-
e u n,.inerc intelo.
c)
4a
un nfrrc inteiro
a)4 e rm ntmero inteiro se. e somcnle se, existii um intio ta que
P
:
/.4
et senoo
I
inteiro. ten+e tmbm
que
a
lnteiro.
' . 1
- P
56
Captulo
7
Os nmer os
r eai s
l.
Conjunto dos nmeros irracionais (e,)
Dunte mujtos scuos ncredi|ou se que os nmeros rcionais fosscr
sxficiemes par resotver
qualqur poblema numnco que pudesse
sugir. Adt]ljtia se que a nedida de un grande,
eln
quaquer unidadc, poda scmpre se cxprssa havs de unr nmero ciont.
No se sbe-o ceno. nas
supoe-se que
da escola pitgica
sxju um prcblema quc tnnou por
tera a suficincia dos numercs
Qual
a medida d dason de um qurdrado
cujo tado mcde uma unidade?
Pclo teoena de PiLgoras em se que:
. 11= 1> + l ' 1 = d' : 2.
Essc probema
ceranrcnre cusou polnca
entre os rarertcos da poca.
euxt
o nmero d cujr se,
gundr poncin
igu n 2?
Provou-se que no eiste nnrcro nciontcujo
quddo
sej ieual a 2. Unadenonro delsa
dlmo feita a seguir, como curiosidade.
Pi t sor as ( sc! l o
Vl a. C. ) . Ssundo a
escola pitagrica,
a ordem do universo
esta n!mericamerte
dererminada.
51
Demonstrao
suponhf f o, qJee\ , nJum
! . r ' - 2, q. / ' . ' "r q*f + =r .
q q'
Podenos supor. sel peda cle
gcneridade. que
L
'ejarrrao
rrredu u"t iso e, o marimo divisor
co umenl reI ' e
4
i gual a 1.
Temos duxs, e penas duas. possibliddes a consideraf:p prr oup mpar.
Primcin possibilidade: admitamos quc p par, ou seja,p
=
2n
(/?
e Z
).
Assim. emos:
(
2'
\'
=
z =
q,r :
zq'1 . . ;,n2
=
q'1.
\ t /
Nole que
4r
par. pois 2rr
pa.
Or. o quaado dc unr inteio par se, e lomente se. esse inteio
l;
fo p; logo, ./ p.
EssacoDcluso bsxrda, pors, sendo/ c q nmeros pares, r frao
4
no ser irreduvel
' . 1
Logo, a pdmeia possbilidndc no pode ocoffef.
Segunda possibiidadei rdmirmos quep mpar. p
:
2, + I
(, Z) Assim, temos:
/ 1- r | \
i ' ' - - l
2) \ . ) a
t ) ) r '
\ 4/
O quadado de um nneo mpr semple mpar; ogo (2, + 1)r npar. Como 2q2 par, temos
que
essatima igualdade ibsurd. Logo, a segunda
possibiidade no podc oconer.
or. se no existe p inteiro, pa ou par, de modo qu .
(
+)'
:
t. sesue-se que no exste nmero
.
\ 4,
racional cujo quaado sej. igul 2.
(c c.d
)
Sugiu assim a necessidde de Dovos nmeros, que no pudessem ser represenados como um r.Lzo
ene dois inelos- Convencionou sc chmos de nmeros irracionais.
1.1, Nmero irracional
Nmcro iaciona tod dzia no pe djc, ou seja, todo nmeo com
jnfinitns
csrs decims
e no peridico.
Exemplos
a) n:3.14159265...
(dzim no-peridica). b)
^/
=
1,41421356...
(dzima
no-peridica).
I m nimeo irracional o
pode
sr! epre.enrado como m r7do enrre doir ineitos.
Indicamos o conjunto de odos os nmeos inacionis pelo smbolo
Q':
Q': {.r
i dzirn no-peridica
}.
1.2. Propriedades
.
Se o nmero
,
com a N* e d N, no inteio, ento iacional.
58
Exempos

.tt a'
b)
,n

Q'
.)
16
ea'
e)
1 6q' , pol sl [
=
I i nt ei ro.
r,tr
O'.
pois
le
=
2inreiro.
.
A soma de um nmeo cion com um nmero inacional um nmero iraciona.
Exemplo
J
* 3, 1415926s. . .
:
4, i 41s9265. . .
Racio.al (r) rracionl Iacionl
.
A diferena entre um nmero rcion e xm nmeo incionI, em qulquer
ordem, um numero
Exempo
1 3. 14159265. . .
=
-2, 1, 1159265. . .
R.ionl (n)Irracn'nal
.
O
Foduto
de m nnero racional. no-nulo. po um ninero iracionl um nmero icionnl.
Exeplo
."n
J!
Rrcional Irciol
.
O
quociente
de um nmerc Icional, no-nuo, por m nmero inciona un nmero iraciona.
Exemplo
2 t 4;
' 6
R(ionul lrracional
, )
J)
s)
2. Conj unt o dos nmeros reai s R)
O conjunto de todos os nneros ais ser indicado
por
R. Assm sendo, emos:
Exempos
a) 3l R
b) 3, 8cR
c) 7r R
4R
1. *
- " e n
0R
*
- "
0, 7R
"en
r
Podemos representa os conjuntos numricos no seguinte diagrm:
Indicarnos o oposto de rpor .
Exenplos
a) ooposode ,E
"tr.
Exemplos
- 1
a) O inverso de
J2

JZ
.
Note
que o conjunto dos inacionais (Q')
o
complemenr de
Q
em re\no u R. ou sei".
{'
=
R
Q.
) + =i r +) =0.
b) O oposto de
'
(-n):
n.
. 1
D) U rnve $ oe I e -
1l
Exemplos
a) 547R
Exemplos
) r 5 R b)
d
R
60
r r e noa>0.
c) ' J- r
e
R
.
Se natural mpar e l? R, eno

R.
b) 3J 8 r R
.
Sendo ,? um nmeo natural par difeente de zeo e a um nmero eal, tem se que
2.1. Propriedades
'
A soma de dois nmeos eis quasquer um nmero reI.
'
A difeena entre dois nneos is quaisquer um nneo rel.
.
O poduo de dois nmeros reis quisquer um nmero el.
.
O quociente entre dois nmeos eis quaisquer, co o divisor ferente de zeo, um nmero real.
.
Paa todo nme! ea. , exise o reall,, denomido "oposto de,r". tal que:
.
Pra todo nmero eal no-ulo r. existe o nmero real s. denomindo inverso ou ecproco de /,
ta que: s,'
:
,'r
=
1.
I
Indcmos o inverso ou recproco de r por
:
.
b
d) 3J 3eR
v

Exerccios resolvidos
m
chssitcr cono Y or F cada ma das afimaes:
) , 6 ea'
b)
v2
o'
c) " ea'
Reiolno
tf,mbrdos segninle prcp.iedadl
a)

pois
Jt
no inteirci loso, iacinali
b) V.
lois lA
no intejroi logo, iacionl
c, V poF
,[
nilo inrerro: logo. d ironal:
d) F. Poi s, / S
=9
e 9eQ;
el
Y
pols
"4
.
,6
=
!/it
no inteior loso. ineiona:
f ) r , poi s16. "6
=3
e 3{l ;
e) F, poi s
{6+!
=0
e 0{}
h v poi\
5 I J75 nor inleo: loCo. e ira.ional:
fi
i r F, poi s
=
J9
=l
e l O.
'1t
ffi
Clii.como \ ou l- cada uma da\ afimae\
d)
J81
O'
o, 6
"6
eo'
0
"6 "5
a'
o)
"6
eR
b) 8R
c) R=QUQ'
d) QNQ' =Z
Resoluo
a)
Ypois !
e
Q'
e
Q'
c R: oso,
"6
eR;
b F. poi . 8 L Oe O L R: l ogo. 8 e I R:
c)
Y
pois
nme.o real todo nmerc racioDa o i@ionaL loso.lR
=
Q
U
Q';
d)
Y
pois no existe u njmero que seja reonal e ieioM rc mesmo tepoi
e)
Y
pois xclDi.d conjunto dos re.sis os nmorcs imcionais rostdo lodos os reionais e somenle
f) F
(vd
explicao n espost e)j
c)
F, pois
-,6 e
{5
so iacio,ais e no ontnto a som doles zero. qne racion1.
ffi&
provc
que
a soma oe um nneo ncionl cofr un njmero inscionl um nmdo icioal.
R6olno
sej m o\ nmer os, . c' n1. e / . I nc, onl
Seja a soma de / cm rl
e) l R- Q' ={: }
f ) R.
Q' =Z
g)A sona de dois nmeros imcionais senlre
um nmdo iaciona.
Raciml racioMl
b
61
And isemos a possibilidadc dc t scr un nmoro racionall
t +t {+t
R.cionnl Irracionl Raciona rracional
-
._x- .1-
Racionl Racional
Mas diferena entre dois racionals sempre um racionli logo, t fracioal. Assim, teDos:
t
:
k- f
Irracional Racion.l
Frs guadade absu' da,
lois
no exstc nrcro irracional quc
scj igul run nneo r{ciona, Podanto
{ no pode ser .oli lgo. I nnconal.
tr{.:'' Considcru o seeDento , de conprimento 1,
em uma uDidade r. Dcscrcver u prccesso pda
obter o
!o!to
da semi rcr.
-a=.
tat que o com
f l , mcl r o
do \ eemcn, o
, r /
cj ", [ na uni . r a
sej um qdado
em
que um dos ados
segenbAa. A ftedida I da daSonal.lo qu-
drado dd pd:
dl
=t +
I . d
=
^t .
Con o auxflb de um conpds$i co ponta-
seca e e io C. desen!-se o co que
jntcrcept
a senl reta E no pono t, co!
A$i, tenosqueo comlrime.kr de,
,[
B.ijlr
Resolvr equaio r -
it
+
1;+,/t
:
0 no conjunto unvso 0
:
{.).
sendor r ef , , asl zcsdacquaodo2qer auai : +b +. =0. t cmosquesona( . S) eop odut o( P) de\ -
h
sas razes so d.dos por:
I .
l r "=;
Assm. scxL e.r. so !srzes daequrof
(1 +
!6)+ ,
=
0,lemos qe:
: t +^l t
^,5.
Loso. as iazes so ,
:
I e-r:
"8.
Corno o cijunL unive6o ar:
Qe
t e
qe
a
q.
temos
como conj u o so uo S:
{l .
=
1.,J:
. - . :
l
' . - ' ;
Exerccios btisicos
,E:rl.r:,i
clasif,que como v ou F cad ua das anmaes:
) . "t r e, c)
, ^67
eq' "t
". "t
O
e) s"[
. , 60 e' i ) 3 +, e
b, . ' ' o ni 4 s
- o
,
18
- o
n

. t
8. 2 cas, i q- ef . ' mvoul cadr r mJ\ ar ' aa, ne' :
a) Toda dzim no'peridica nmero iraoional.
b) Tod dzim nmero imcional.
c) Tod dzlma peridica nne.o racionI.
d) Todo nnero que pode serescrro sb foma decima .ea.
e) Nnercs reais so somente aqueles
que podem ser represcntdos
pel izo cnle dois nmeros intoiros.
rj
,'
en
- j
g) 8R
h) 6, 3333. . .

R
. I _. -
' r
I e, u
n4 en
) 41' nR+Q' ,
) Q nR: {. 1
) O prolo de um nncro f4ond
lor
un nmero lraciona u nerc inaciona.
o) O oposto dcum nmrc i.onal lruional.
p) O inveBo de um nfre i.iona
jmcioa.
&iiil etove que o pro,lrto Oe um nmcro rcionI. to nuo, por !n nmero iaciona un !ne iacional.
B-r'i:j:
prcrc
qrc, s I e ,n nmero iacioI, ento a nero iaciona
Bi.t Resorva a equaol
(E + t)'+,8
=
0 noconjunLo universo u: {1.
$liX nesolra r equrior'
(r5 + r
)'
+
!/l
:
0 rc conjunto nivdso u
:
R
E xe rcc ios complementdres
cit Indiquenos por p
e d s fre.fils do permerc e do dieto de nm. circunferncia. sabe se, da
Seometia,
qu. .
'"-u
4
e ieurl ro numero r rd! i, ,n!l
n
:
3,1,11592654... Nesss condies, assinale lmao
a)p e I so nmeros raconais.
b) Sep for irconal, ontao I deler sea obrigalofiaente, acional.
c) O prodntopd ceatnete icioml.
d) A somap + d pode srreinal.
e) Se p for lnteirc. cnto d deve ser, obriSatodmcnte, iteirc.
c'g::::il Co.sdrc o sesmento,4s de comlrimenl l,
cm uma unidde . Desdeva un proccsso pam
obte o pnlo c .la semi reta a 1!'t que o con-
,

B
mmr n o
o seamenr o / 1L set a / )
nr unr da-
(Sngesto:
conslrua !m rcrngulo cuj hase nea I unidade ! ctia ]Lu ne 2 uniddes ,r calcule
agr a nedida da dagonal do rengulo.)
7
.",ia PNe,!\e (^1,
)',com,
nrlura e p&, um nnero racior. (sugeo:
se, ntural pa, ento, pode
ser escrilo sb a fona 2. r N)
,.W
Po
sw(E )',.on
I natuale m!d, um nneo ieional. (Ssesro:
se, natul mp. ento a
pode se. escrito sob a foma 2 + I, t N)
iffi
Oeremine o nLlnero de eemenros ]e cad! um dos segurnes conjnos:
dr / =l N r 0/ <. <r 0r 5l
oB: 1,
Nl
+
<, <! q,
]
i Xt
sj daumsr bc. i . t odeR. Sexi st i oel ememo, , r e. hl quer <1, , V) . ) e, ent aor cnamaoo
de ninimode e indicado por mn(). Detee o mnimo de cad um dos conjuntos:
l @S"; "e. "t ut on; unLdeR. Seexi l r eoc er ef i o , , l al quea>J, V] , ) , en or cham. dde
miimo d e indcdo por m:(). Dclenine o frxnno de cada u dos conunros:
a) :
{r
N 50<r < 180
b)
=
{
R 50< < t 80}
c) c=
( L , l
r < 181
d) D=
l r eR
i < 18
Que
ste s dos ve stibulare s
iffi 6nt""-Se1
s";o-
"
"
nmeios aconais quaisqu. Das anmaes:
I- d/, um nmeio ircona:
[. a +, um nm.o i@ional
IL a pode
serum nmeo reionali
a) : { N
r >51
b) d:
l
e R r > 5
b) as trs so verdadeiras.
c) somenre
(I)
(lI)
so verddeid.
a) um nnero natuial-
b) u nmeo inteo.
c) um nmero raciona.
Explque por que o lesl foi uuado.
c) C={ Nl >5)
d) D={aRl >sl
d) sometue
(I)
verdadeira.
e) soenle (I)
e
(tr)
so falss.
iii,!* (cescem-sp)
A ea de um in8ulo 8 cmr.
pode
se arjna. que:
a) se ftedida, en cntmerros. de um lado dese rringulo um nmer natural,
onto a ftedida. en cen_
tnelros, da atura reltv! a e$e lado r nimerc natra.
b) se a medid. em cenletros, de un lado desse ingulo um ,nero irrconI,
ento a ftedida, em
centnetros.
da altua relLild a ese lado uh nmero icioml.
c) nenhuD dos lados do nglo pode 1er cono mdida. em cernelros, um nmero naciona.
d) se as medids. em centmetros, dos 1rs lados .tese rrngul torem nmercs mcinas, erro a nedi.
om certmelros. de cada lLua do rringDl um nmero rciona.
e) se as medids. em centmelos, dos rs ldor do tringdo so nmcros iacionas,
enro a me.lida. em
ccnmeos, dc peo menos una das alls um nmero rcnal.
fllitli.;j
(urm)
u-. 0", insucs <tc nm exane vesbuld arjmavs que cada resre que compua a prov
a!re-
selava cinco altermtivas, das quais apes uma eE coetr.
psados
ale!.s dias d prova, foi .lvutgado
qe
um dos tses lavia sido dulado. O se anuado apresnrrva as seguilres alrenativas:
d) um nmqo iacioral
e) m nnefo red.
64
Captulo 8
O ei xo real
1, Conceituaeo
Seja um nidde de comprimentol
Pode se incr a medda de um segmento de reta quaquer, na unidad !. por um nico nmeo eI.
Exemplos
a) O segmento B bxo rem conprin1enlo 3,. Note que 3 R-
b) Sendo C o ponto mdio do segnento 8. temos que 4C tem conpimenro
J,.
N*.
c*
i . R.
I
c\ O . ompr i nenr u d da di dgonal de um r er r n
cuo.
cujJ br.e n,eLle l/ e cujd Jrur mede
pode sercalclrado pelo teorema de Pittgoas:
d1=3, +21=. 11: | 3
. . a:
" l
.
Logo, d
=
1i
lTr. Note que
"4:
e n.
r
Assim sendo, podemos
associar cad ponlo de um ret r um nico nmerc eal e a caal nmero
real um jnico ponto
da reta. Para isso. adoamos um ponto
O d eta, que ser chamado de origem, e a
ele associamos o nmero zero:
O ponto
O oigem de duas semi-rets opos, contidas em r. A cada ponro P,
p
+ O, de uma dessas
semi-retas, associamos o nmero rea positivo qe e a medida do segmenoPO, numa ce unilare r:
l l ,
;,1.
1J
, 1 ,
-11
l| |
' , , , u
| ' t r
Aos pontos
da oua semireta ssocimos os nmeros rcais negaivos, de modo que dois pontos de
/, smtricos em relao a O, estejam associdos nmecs reais oposros:
'1
1, 4
Esse sistema, assm construdo. denonirado ixo real, cujo sentido o
que
concoda com o cresci
mento dos vaoes dos nmeros. Indicaremos o sentido
por:
Se um ponro B do eixo rcal esdver ssociado a um nmero rel . ento diremos que
-r
a absciss
de B. Ind;carmos ess associo por A(-r).
Exemplo
No eixo real ao lado emos:
o(O)i zeo abscss de O;
(2): 2 absci ssa de;
a(4): 4 abscnsa deB;
C(
4I), Jn
bscss de C;
D( 2): -2 abscissade D.
2. Intervalos reais
Sejamde nmeros reais taisqea <
. Chamam-se intervaos reais os sbconjunlos de R mostra-
dos na tbel da pgia seguinLe.
66

{xR
a<x<b}
{xR
a=x<b}
{xRl <x<b}
i xe
R x> a]
{x
R x<}
{x
R x< al
I nt e vl o i ncomensurvel
abrto esquerda m .
I nt er yal o i ncomensur vel
aberto direita m a.
l nt er val o i ncomensur vel de
I
-,
+-l
(
- , : - )
Nota
A paavra 'incomcnsu\,e" significr "que no sc
Pode
nedif
Conr'nes
L A bolinha chc
(.) no ertrcno de urn inter\o ndica quc o ncto .ssocirdo esse e\t'trno
pelterce ao Intenlo.
ll. A bolnrha !azia
(c)
no extcmo de um intcr!alo indica.uc o nmelo associado . es\c cxreno
no peence ao Intcrvlo.
IIL Ustuenos sempe a denomiro 'abeo no +- e no
*.
Excnpos
r ) Ocount ol i R 3. : r =5 oi nl er aa ot chr dodeext r emos: c5. (
sci x. 13. 5l . Sua r c r f c
sentro no elo re :
l a, b]
I
n er val o f echado de
Intervalo berto de extremos
l nt er val o echado esquer da
e aber t o di r ei t a d
I nt er val o ab t o esquer da e
chado di r ei t a. l e
lnirvalo incomns'rvel
fechado esqLrrda em -
l , ' - l
l nt eNal o i ncomensur vel
fechado direita em .
|
- ,
a)
61
b) O coninto
{
e R
|
- 1 < < 4} o inrevalo belo de extremos I e 4, ou seja,
I
- l, 41. Sua
representao no eixo ea :
- 1
4
| i l
c) O conjunro
ir
e R
;
<.,,<
+i
o itervalo abeo esquerda e fechado dieita. de exre-
|
+ t t
mo'
;
e
i .
i . r oe.
| ; . i I .
Suar epr esenr dl j onoer \ or er t e.
L
inconensurve fechxdo esquerda em 2. ou seja,
I
4
d) Oconj unh{. r eR
r > 2} oi nr e v o
[2;+-[.
S epresentao no eixo rel:
e)Ocoaj unl o{ Rl r<5}
o n er\ ' al o i ncomensurve be l o di re el n 5, i sl o , I
-. 5t .
Sua represento no eixo e l
Nots
l . O i nGrva o
[ 3, 3]
o conj unt o
{3}.
2. Os intervlos
13,
3t,
13,
3l e
[3,
3L so vzios.
Exerccio resolvido
,*i:1
l*-*-
".
p--rso pda localiza no eixorcalcada un dos nmercs:
")+
b)
,[
, . 5
f l P l o( al i r . numer c: r ce, v, , ed:
' l i . j di mo. .
ur J"de I e . , r o Dm, i gr l N a

Apxni r o. U. . ob, . o
. ( m
ei \ o
t . {u\ n.
mr
ccmo. c, f u \ een en. \ l e mcor d. i t u. , ' , nbr endo. , . , i r . , p, n oO". t , , *.
i ,
, 1
oA
_q
b) P.a l@alizar o nmero
at
nocoftl;
A edi.la zl da diagonal obdda pelo 1eorcm de Ptgoas: d1
-
l2 + 11 +
d
:
^lt
.
Usmdo u compaso con ponta sec. em O e abeun d
(d
=
.[ ),
,lesmvemos un arc
que intef-
cept aoei xoeal nopont oA. Aabsci ssade
^[
:
conrumos un
(ludrado
eft oue dois vices cnsecurivos tenham abscissas 0 e 1:
c) Pea localizd o nncrc
"6
!ocixoreall
A nedi dad dadi dgonal eob. i dapcl o r cor cDd de Pr "sn, \ : J 2 - t , . t -
l
Usddo um compa$o com ponta seca cm O e dbet!a zl(d
=
^/5
),
descrevemos uD dco que
inlerceot! o eio rca no Dolto A. A abscissa de B J5 |
2.1,
Operaes com intervalos reais
Os inteFdlos rcais so conjuntos e, poanto, podemos eftuar com ees qul{re un ds opeaes
ente conjunos: unio
(U).
interseco
(n),
etc.

con.umos um relnulo de altua 1 e de modo oDe dois vrtices consecnlivos tenhm abscissas 0 e 2:
69
Exerccios
resolvidos
i*:li;tii
Dadd 6 iirealc:
t3.8t
e8
=
t5,
lot. dele|mind:
AI A. \ B
b) A UB
Resolo
a) Pr visu!izamos
interseco de et, considermos s eixos reais pdaelos
de modo que qulquor
L peryendicular
aos s os lnrercepie em ponos
de abscisss
jguais.
isro :
Fei t oi sso, r epr cscnr aDosnopr t r ei r oei x, Ar osegmdoenBmr er cei o( embr e_sedeque
n, o cnjlDto dos eleerbs comuns a,4 e a)l
Noteqe5

n B, pois
5
8.
Logo. remos: A n a
=
15,81.
a \_) .
o,
-
-
o5 10
Lcmbre+e
de que U B o conjuno tomado
lor
tdos os elemenlos que peencem
a ou B. Log,
t emos: AUa- t 3. 101.
l$iiii luao. o. int"-nlo'
'r
=
|
1, t e a
=
14.
el, oeenn,ne:
) B
b) a A
b)
AB
A o conjunto dos elementos que pete.cem
a no peencen r. Asiin sendo, noie que
4 B.
l o s
4 A e 4
e
a. Logo, r ens: , , 1 B: [ ] . 41.
B o conjunro dos elenenros que peencem
aB e no peencen
a. Desse modo, note que
6eB . l oi s6er e6e. LoBo, r ems:
B, q
=16, 91.
70
,,11;r'::: la,los os;nrervatos e
:
15.
+-l e a
:
tlo.
l3l, derenin C3
Resolno
na
Not equeB c, 1i l ogo. exi sl e U-
:
B.
c, =

t 10 113
_+
0 i 13
Logo. l -
: 15,
l 0 U
l l 3.
+- f .
F. 5 Re' oher. n Ro. t L". "
"" ". "". , . ". , 1u
' ' '
'
4, oJ0.
O conjunLo soloi do sislen ine6eco dos conjuntos souo das nequ!cs do sistcna:
16
s<4 r e
316
4_t <e+s
. 12r <14. 1_ <7 0)
[ +, r s>3, - 10 14 3j >10 9 l >] l - >r . ( u)
Represenlando os conjntos soluode
{I)
e
(lI)
no eixofeac cltuando lnl^eco, temos:
R
o)
(II)
(rntr)
LoBo. s
=
t l , 71.
Ei6lu Resolvem R Lqrl deseu!dde:
3r +10<5 +8<4 _2{)
Essa dupt desisuldle eq,t"","","
".,t.t"-",{:'
*
'
t
1'
t 2l
L5 + 8: = 3 + 10.
O conjnto solo,l do sistema intesecib dos conjuntos soluo ds i,equacs do sstcna:
1: ,
d
r , ( ,
1- '
l , , R
. 1
12
.
.
. 2
' r ,
51 8. . r u
. ,
r ' t {' . \ . '
2, 2
1,
t | | ,
Represertando os conjuntos soluo de
(I)
c
(II)
noeixo eal eltundo a inte$ecio. temos:
(r)
(Ir)
unx)
' , 1
12
Logo, S
=
0.
12f .
.:]l]::,:
::,xel1,r.ql!j]]1i
:lj.'3,rr
B'6i Btf
1t{5r!3ieli:r,.{:ci.?;
71
s) l --, 2l
h) l
*. 4t
,i*liii
. Ql i
nepe, en. enocr , o' e
) , 4:
{ r R l 5<r <7}
b) A: {- R 1<r <8
c) c:
{
R
l 2
<r <6
d) D
=
{r e
R r >51
Usando as notaes de inrerlalos:
Id.
1.
ta,
dl
-..-..r--.-------------->
DJ
-a--<-+
cl
13
:.dtl
oaaos os intenatosa
-
I
3, l0l ea:
15.
l3l, dcrcmine;
a) ,4 U B
c) ,
,liliia serdo
-
t2.
+-lea:
I
*.5t.efctuel
a) ua b) ^nB c) B
Bb Con. i de, l r doo. i nr eFr l o. a - 1.
ar eB
10.
.
hr P
h
b) AUB
lil:l; oaaos os intenatosa
=
I1,41,8
:
12,
8t e C
-
ta,
l0l..lereminc:
a) AUBUC
b) / nanc
l.i$.lii; n.y,t'a em n os sistem.s de incquaes:
, 3t
9<2r +2
o' Js"
= o' * r
::gif:i:: nesotva em I as ouplas dessualdades:
) 2 3<4- r +8<5 +9
b) i 1- 4r
- <5,
E x erccio s c omple me ntare s
;i: o***".. p*."o pr loclizar no exo real cal un dos seguilles nmeros:
+
d) u
d) B-
o'
e) ( nB) C
I
13
c) nB) Uc
d) ( uB) nc
, . 2
Exerccios btisicos
t$! nepresentc no eix. rcal cadr um dos intervdlos:
a)
t5,
el
b)
I
3. 5t
c)
t 1, 8t
d)
10. 51
hl ,
, .
e)
14,
+-t
013,
+- l
e) E=
{r
R i <51
f ) F: {r R r > 3
g) G
=
l r eR
r <l
/rl,
ld,
t. etc., reprsente cd ufr dos inter
72
b) ; o r/io
,C2l
.
Usando nigu e cmpasso. l@alze no eixo real cda u dosnmeros:
a) ;
b)
i
o, / i 7
Ci3i i::
O profcssor de educo fsic! mcdiu as esrtuas ds alunos do
lrimciro
colegial e separcu as mcdidas en
inteNalos, osquais chmou dc classes de eslturas, reldo a$imarabela:
Alisando a tabela consruda pelo p.olssor,
respond:
a) quntos
auDos 1m esrur peencente
cla$e
I
1.60i I
,651?
b) quanLos
alunos 1m esrtnra ne ou gual a 1,70 m?
c) quinto\
alunos !m estaturanioque l,5 l
d)halgum luno cuja cstarura peena a nais dc umaclase?
e) se o proris\or
nvcse considerdo classe
I
I _50i 1.651. qul seri. a feqnci
de$a cl.se?
C.4,:1, Denle se comprimnto dc cada um dos nerlals
lu.
1,1", t,ld, 1. o
td,
[ coo sendo a difere.r
d. Drdos os ine.vdos
=
t3.81e,
:16.
l0L, deremnc:
a) o copfnnento do inevaoj
b
)
o comlrimenlo do interalo B:
c) o comlrirenlo do intervalo U 8:
d) conlriDenlo do inrelalo n r;
e) o comprmcnto do interd Bi
t
o conl'rinenodo interalo B - .
C. 5: con. oe, eoi nr er , r t , ' 1,
. l , cpr - . e
r adoa. egu, .
Clma se ponto mdio de um intervlo (de
comp|incllo finito) o ponro qne dvde o nteryalo em dols
intealos de msmo comprimento.
Qual
aabscissa do ponro mdio do inremto
ll,5l?
C,6 Dclrmine a abs.issdoponio mdo de cad un.los intevalos.
r )
18, l 2t
b)
t 7, 131
. )
15,
1r l d)
ta,
rl, sndo a < .
Ci?: Cons.lde os innnitos inrer!,s:
,
t , )
r t . , l
[ 0. - 1 l . . [ ^ ,
, , 0. - : . . :
a
l o,
|
,
, r .
a) DLenDinej Ur U,4r U 1.
b) Determine/j n . n,{i n .
cl Pode se esterder denrAo dc illcseco de cnjur(Js pra
um nnero innlto de corjunLos. d
/ r n : n , n. . . :
{r l
er r e- . e
}.
Dternine a lntersec de todos os ineralos do tjpol
[ o, r ] . - . , ev,
I
re
Considrc todos os intealos do ti?o
[-4,
d], onde G e tR. Delemire a inlerseco de todos ases inaer!
ffi
Sabendo
que u a
=
,81eqne
B
=
13.4t.
delenine o intervloB
I
I
t
I
Ouestes dos ve stihulare s
W euc-Rs),sejm;.ct
1'*aos
reais,
"o'i'
o
<, <..
o cojmo
ld..t
-
lb..t
e isurraoconjro:
a) 1 eR a< <
d) { eR <r <. 1
b) {' R a<i <l e) { [ t b<a<. 1
. ' r , Rl d s,
ffi @pusp)
O nmero r no perience ao inlervalo beo de esbemo\ -l e2 Sabe+e que < ooDa> 3.
Pode se ento concluir quel
a) a< l our >3.
d) r >3
l
l
e nenhuDs ds resDstas anterioros est cmei.
ffi G""
sP)s",1=

lR e 0 < r < 2 a
:
{a
reRe 3
< i < I
,
ento o conj o
( ur ) ( 4n8) :
a) t 3. 01U11, 2L
b) t 3. 0t ut 1, 2l
c)
I
-.
3l u
12.
+-t
di
0,
rl
e)
t -3, 2t
74
Captul o 9
O
pl ano
cart esi ano
1. Introduo
Qual oseuendereo?
-
Meu endeeo RuaPuryunna, nq 33. Vila Madaena, So Palo.
Qundo
lhe pedem o endeo, voc dcve dar um conjunto de infons que localize sua rescln-
cia. Essas nfomaes so as coordends de sa residncia.
Quando
estudamos o eixo rcaL vimos que cda ponto do eixo possui um,,endereo.., qrc a abscissa
do ponlo- Por exemplo, o pono do eixo ea que possui abscissa 5 o ponto,
representado a segui:
E se quisssemos dar o "endereo" de um ponto no pano? Como famos? o que mosrmrcmos
seguir.
2. Sistema cartesiano ortoqonal
de coordenadas
Em s\ta obra Gontie
(1637),
Ren Descares formai-
zou o conceito de sistema de coordend$. Embora esse
conceito esteJ ssocido o nome de Descafes, ouIos
malemtcos
j
o hviam utilizado, como Aponio de Perga
(?262-190?
a.C.).

E
Ren Descarts
{1596
1650).
O principa objetivo de m sistema de coor
dendas deteminar um ponto atavs de um
conjlmto de informas.
Pda \e dereminar um ponro de um plno. pi,
demos fir nesse plano
dois eixos reais O'I e O]'
Perpendiculares
ente si no ponto
O :
'
esse sistema de eixos conhecido como sis-
tema carlesino ortogonal de coordenadasi
.
pl r no que conr m es' e
. i r ema
chdmd
de plano cartesiano;
.
o ponto
O a origem do sistema;
.
os ei i o' Or e r ) . denom: ndJo. "ei 1o. coor
dendos", so rcspectvamene o ixo das abscis-
ss e o eixo das ordenads;
.
o. ei \ os coor dendo. sepJr m
i r
pl uno cr f l \
' j ano
em qur r o ngi e\ denomi nada, qudr n-
f es. que devem se enLmer r do, . nf nr me J i i CUr . .
Not
Os ponlos dos eixos coordenados no peencen a neum dos qudrntes.
2.1. Coordenadas de um ponto no plano
cartesiano
Dado um ponto P do plno crtesiano. chama-
mos de
projo
ortogonl de P sob um dos
ellos O ou O), a inlerseco desse eixo com a
pe?endlcua
a ee, taada por P.
.
P' a pojeo
ologonaldeP sobe o eixo Oi.
.
P" a pojeo
olosonal de P sohe o eixo or,.
.
Dizemos que s coordenads do pono P so: a
bscissado pono P'e a ordenada do ponto P'.
Exenplos
Os nmercs 5 4 so ! coordenadas do ponto P, sendo 5 bsciss e
:l
ordenda.
\
O. nume o. 4e 5. o as coo denadas do pon r o
0,
sendo4 a abscissae 5 a odenada.
Nore que o. ponlos
P e
O
ro djlerenre\. Ar
\im \endo. neces,lamo\ de uma norao pdr.
di Jer enci a as t oo, denad\
5 e 4 da\ coor denada
, 1
e 5. Fdr emos e. . a di sr i no concei r undo par
3. Par ordenado
Pra ndicarmos que m ponto
P possui absciss d e ordenada , usaremos a noto
p(a.
). O s
boo (d,
) chanado de "p ordenado".
Assim sendo, quando indicamos:
'P(5,4),
estamos dizendo que
a bscissa deP 5 e a odend 4;
.
0(4,
s), estamos zendo que a abscissade
0
4 e a ordend 5.
Exemplos
a) Pra representarmos no plano
caesiaro o
pono (3, 6), traainos um p?endicular
ao eixo
O-! peo ponto de absciss 3 e uma perpediculr
bo ei \ o O, pel o
Fnl o
de ordenJa
h.
A i nl e,
seco das reis traadas o ponto .
b) P representarmos no pldo
caesiano o
ponoB(4,
0), traamos umperpend;cula aoeixo
O-! peo ponto
de abscssa 4 e uma pependicu
ao e\u OJ pelo ponro de orJenu& zero re,.a rera
coincide com o eixo O). A interseco ds etas
aadas o ponro B.
c) Para representamos o ponto C(0, -5) no
pano caesiano, traamos na pe"endiculff ao
ei \ o O pel o ponro de Jb' . *a / ero
Le. sd
rerd c. -
in. de com o erxo O)
r
e rracmos uma perpendi
cul r ao ei \ o O) pe o ponro de ordendd 5. ,
interseco ds retas taadas o ponto
C.
a'
77
Nots
1. Um ponto P peence o eixo das abscisss
se. e somenie se, sua ordenad for zero.
2. t m ponr o 7 pe r ence ao e \ o d1 o denr J, ' \
se, e somente se, sua abscissalbr zero.
3.lndicaMo os quadrantes lq.2q.3q e 4q, espectvamene, por I
Q,
n
Q,III Q
e Iv
Q.
emos:
Se umds coodenrdas do pono P 1b igual a zeo, ento P no peence anenhum dos qdrnes.
Exempos
a' O ponr o , 5. 0' penence ao ei \ o da\ ab' ci . . . , ' .
b) O ponto a(0,4) pelence ao eixo das ordends.
c O ponr o a 1.
r ,
penen, e i l o Ll ur Jr : r nr c.
d) O pontor(-2,5) pertence do 2q quadruntc.
e) O pontot(-4, -6) peence ao 3! quadrantc.
f) O ponto I
(5,
2) perence ao
,tq
.uadrnle.
E xerccio s re solvi.do s
R:+ Odnguloac ral qe {0, 0), I (4, 0) e C(0.3). Calculd:
d) nedd do ado
4?
do trinsulo:
b) a rdida do iado C do lnenlo:
Represetanos o lringDloAAC no plano c!csio:
c) a mcdida do 1doac do ingulo
a) a medlda do ado A, 4l
b) a medida do lado C 3r
c) a nedida r do ladoBC obtida pelo teorema
ii?-lil
:Rrij
Relreseitd no puo catesiano os seguintes
lontos:
(2. 5)r A(1. 1); C(0, 0)j D( 4, 2)
E( 3, ) : F( 2. 5) i G( 6, 0) ; l t ( o, 6) .
Resolo
3
1
5
12 3 4 5 6x
6) pccn! ao 4= quadra.L.
, '
!
o
Delcminar de modo que o
lontoP(?l
+ 1, 3
2 +l >0
PeI VOel
_
t 3 - 6<0
Fazendo a nlerseco de (I) e
(II),
tenos que:
r <2.
I I )
{
0)
(II)
Por t . nt o, R.
t
<r <2
3.1. Propriedade fundamental dos
pares ordenados
Observe as epresenlaes dos ponlos P
(5,
4) e
y
0
(4,
s) no pno catesiano ao do.
Nore que o' pd e' o denddo' 5. 4 e
/ 1. 5
e+
to ssociados ponLos {:lslintos. Por isso dizemos
que esses pmes so dferentes, ou sej:
(5,4) + (4,
s).
Pr que di.
re.
ordendo'
ra.
e , . J
\
o(
nmeros reis sejm iguis. devem estr ssoci
dos ao mesmo ponto do plano cartesiano. Para que
rsso oco'ra, devemos ter:
I r :
( . a) : ( 7, ) ) l
L
=
1
Exempo
79
(
Exerccio resolvido
rF,4:,
pcterminr
os rrtmeros reaisa e de modo qne (2d + b,5d bJ=\11-3).
R6oluSo
Pea
lropriedde
tundamnll dos pes ordenados, devemos ler:
24+b: t t
( l )
I
54 t ,
=
3.
)
Softd membrc a membo (l) e (It),
temos; la: t4+ d:2.
S ubst i t ui r do a por 2 em
( I ) ,
t emos: 2. 2 +
=
113
=
7.
Loga. a=2 e b=1.
Exerccios brsicos
lB:'l
Rcpesente no plmo calesido os Rguinles ponos:
414.2)
B{2, 4)
c( 2, 5)
D{5. 2)
t ( 4,
-r)
r( 1, 4)
c( 6. 0)
H(0. 6)
(0. 0)
6
5
12 3 4 5 6x
Bj?rli: Pa.a quc valores reais de a o pono P(5r - 8. r + 2) peen.e o 2q qMdr?
l,i
ri Detemine os vatores reais de r pm que o ponto P(3 + 6. 21 4) peer. ao 4! quadr.nte.
B.'i4:rl': Pda que valores rcas de r o ponto P(r 9. 5) peerce o eixo das ordenadas?
B5!:l DetemineoslaoeseaisderpdaqueolortoP(3,1 5 + 4) pertena ao eixo ds abscissas.
8.6 ! Dete.mine os nneros reais z e de ftodo que: (3a
- 2b. a + b):
(lO.ll).
B.? Sendo u e, nmeros reais tais que'(5a 1,2a+l)=(2b+4-a 2 + 7), a qle quadrdle peence o
ponloP(d,r)?
80
E xe rccio s c omple me ntare s
C;t,:l: os pomos A(2. 1). B( 1) e c(2. 5) so vices de m rringulo. Cicuo:
a) a medida do lado
44
do trinsulo:
b) a medida do lado
4q
do tringulo
c) a mcdida do lado AC do tlingulo.
G,2:ii consiae'e a rra
'
repesenla1a n pldo cdt
sio ldo. Se o ponlo P(,
r)
pernce a r,
d3l:
pra
qre
"alores
rcais .le o pnLo P(3r 6. 2r + 4) pdrencc ao 4q quadmr
c: i
Dcterminc . x rR, de modo que o
ponro P(: - 9. + 3) seja a origen lo sistema caesoo.
g.5:1,
'
Dete e a e R, d" ."d. q* (
'
+ 2,3)
:
(r 1,3).
C,6. Clcule a m.lid de ma disonal do qadrado cujos vices so os
!onrosA(3,
2), B(3, 6), C(7. 6) e
D( 7, 2) .
Qae
ste s do s v e stibulare s
v1l:i::
Gvesl-SP)
Na ngura esto rpresenrados geometricdnento os nmeos.cas 0,,
)
e L
Qual
a posio do
Vt,'r (Cese.auio) E-
'-
sistema cdesiano ortogonal, os pontos(d, ) o 8(., d) so silricos em rela
ciro das odenadas,Astin send. tem selrue:
V3t:,i
GrrcE)
os pdes ofdcrados de nmeros ris
(2d
- 5. /r + 3) e
(1
4a,21' - l) so iguds se. e soment
a) a=1eb=3
. , .
+
=' =;
d) a=o e b=2.
Vi',,
,
(PUc
SP) Em reao a um sisrcma cesno orrognal, o ponto (3 + l, 21 5) pence do 4q qu-
mte se. e somento se:
e) l <r - 2
5
T
1
3
,l -i
' r i
81
Captul o 10
Produt o
cart esi ano
Conceituao
Uma montdora de automves lanou no mecxdo um novo vecuto en trs verses: vcso slm-
pes.
MSt a luxuosa, n4Z; e supcrluxuosa, .SZ. Cd verso pode ser dquirid em uma dentrc quaro
corcsi azul, verneha. preta ou brnca.
@@@
Consideremos quc
u consumido cscolha em primeiro tugar uma das verses (MS.
M, ox.a), ccrtr
segundo lugar uma ds cores (azu.
vermelha. preta ou baDca). As possibilidades
de escolha so oaos
Pelos
paes ordenados:
(Ms,
azul);
(nr'S.
vermelh);
(MS,
pret)i
(n4.s,
bnca):
(ML,
zz]lt)l
(ML,
verneh);
(X[L.
prca)l
(Mr,
branc);
(sZ, zul):
(sr,
vemelha);
(sZ, prel,);
(sr.
banca).
O conjunro formado por lodos esses pares odcndos chmdo de
..produto
ca.tesino .lo conjunlo

=
lMr.
M.t, Sal pelo conjunto B
:
{azu,
vemrelha. prea, brncl,,.
Definio
Em smbolos.
sendo + Z eB + ta,remosl
, 4 8:
l ( . r , J) l
ee) 81.
Exemplo
Scndo
=
{1,
2, 3
}
a2
e B
:
{5,
8}. t emos:
x B
:
{( 1.
s) , ( 1, 8) , ( 2. 5) , ( 2, 8) , ( 3,
s) ,
( 3, 8) }.
Tal produto pode ser apsentdo sob a forma do
digrm o ado, chamado de diagram de fle-
chas,
Pode-se ainda repesenar o produto cesrano
no pl Jno cr ne. i uno. O coni unl o de ponl o. del er
minado pelos pares ordendos de X B chama
do de "grfico cartsino do poduto x ,".
Nots
1 Se: OouB: O, def i r e-se x B
=
81.
Por exempl o: O
X
2. O produto cartesiano A x se. indicado po ', ou seja:
: ' :
.
.:..i .1A-.
,.
.
r ' . . i : . ,
3. Se e B so conjuntos tis que + B, en1o x I + B x A
Exerccios resolvdos
' l ; i q oaaos os conj ur os, q
:
I - 2. 1. 3, 51e8: {4. 6 . det emi nd:
a) o
lroduo
cartesio : B. represenLdo o em diaga de flechas c no
!1mo
caesiano;
Resoluo
a) A x B
:
l (
2. 4) .
( 2. 6) ,
( 1, 4) . ( 1.
6) ,
( 3,
4) .
( 3,
6) ,
( 5, 4) ,
( 5.
6) l
b)a x
=
{(4,
-2),
(4,
1),
(4, 3), (4. 5), (6. 2),
(6,
1),
(6, 3), (6. 5)l
Note que x + B x .
i i l i r:i i oaao,.,-"i ."t,a
a) gRc
de x a;
b) ogr ncdeAX.
Rsoluo
-
12,5t
c,
=
{3}.
relresentu no plarc caesiarc:
a) Os pes ordendos
(a.
r)
perencmes a ,4 x a
so tais que A e) . tngo, o crjunro
est contido no eixo O e B e contido ro ixo
Of.
Trndo peediculdes o ixo Or
lor
rodos os
pontos de,4, obenos um faixa. Trddo a pe.
pndiculd ao eixo O) pelo ponto
de B.
lercebemos
que a interseco dessa reta com aquela faixa un
A*r m. endo. og, l hcuo\ epmen odee\ uer no. , 2. J' c, 5. J, . l echddocm' 2.
r eabcr ce
L5. l r .
L o erreno
(2,
3)
prtece
ao
srfico.
Indicamos
esse fato represnlndo um bolinha chea
(.)
b) dxd
IL O extremo
(5.
3) no peence
ao grf,co. Ildi-
cmos esse lato rcprsentmdo uma bolia
laz (o) nesse extremo.
Asim sendo, o giifico regio plda limitada pel
quadmdo de vdices
(2.
2). (2,
4),
(4,
4) e
(4,
2). os
lados do quadrado fmm parte
do grnco.
,:83:::r
Dados os conjuntos
:
t2,41
e a
:
13,6t.
representar no prnno cdnesno:
a) o grco de :i
b) ogr f i code: A.
a) Lembre sede que A:
:
x . Assim, temos:
84
O
giifico a reeio relngulr de vrtices
(2,
3),
(2.6), (4.
6) e
(4,
3). P(m. o l:do de exlremos
(2.6) e
(4.
6) nio fz prte do grnco: tal falo ser
idicrdo
lor
um segmenlo f.ejado com bolias
bed (o)los extEmos.
Exerccios btsicos
iB:irl:
Dddos o" .njrnos
=
I
l, 2, I

e a
:
{
5,5},deieminel
) o produto cdtesiuo ,4 x a. ropeserlando o em agrdm de flechas e no
Plano
cas!or
b)oproduto cdtesieo A x i
c) oproduto calesianoA x
:
Ar.
,?t lraos os conju.tos e
:
{
1,r,2er=10. l. dtermire o produto caesano x d, rcpresontando<)
em di.gmma do fle.hs e o
llano
cartesilno.
3, i
oaaos os conFnt os e
=
t
3, 2l eB: {4}. r cpr esent enopl nocd esi nos Rcodl
b) d
Ei{:
r
Dados os cijunros
=
14,
8l e ,
-
13.
51, represente rc plao csino o
srlco
de:
a) AxB
b) r x
Bl.1r: oaaos os conjurros
=
13,6le
d:
{
i.2.31, rcpresenLe no parc cateslano o grlco de:
a) , 4 xa b) Bt A
B,:: Reflese no plano cartesiano o gfico do produto R x
I
I
]
.
E x e rc c io s c o mple me ntdre s
CJ::r Um corjutrto,,t possu exaumete dez etemcntos e un conjuo, posni exatamete cinco cementos
Qnal
o nmero de eeretos do conjuon )< t?
C.2
:Unconjnlopossuiexatameteu
elernenlos e umcount d posul etxnente t elenentos.
Qual
o
nnero de eementos do conjunto
x d?
C.3 Una mps
posul 2 400 tutrcionros. Todo tun ionio idntilcado
pof
um cdieo fordo poium
et ndo alfrbeto de 2 letras e uD !nere nrural m.or ou isu a I emenoou igul a 100. por exemllo
'
:[].6
:
. No existem dois luncon/tros com o mesno cdiso.
Sabe{e
qe r empresa admitu 350 nvos furcionios .o denitiu nenhun dos ntgos. O sistena con_
linuar sulcierle
lda
identifica bdos os funcionrtios? E caso negativo, que fteno voc fdia no
s1ena pda qe todos os funciorios
pudesem ser idenlificdos?
-
85
ig;*
isiF
ExsLem cnco esadas ulindo nm cidde,4 una cidade a e exsrem seis esadas u.indo B a ourd
cidade C.
Quantos
camihos diferenes pode fazer trm usurio dessa\ erddas, pando
de,,l, pasando
lor
Quantos
nnercs naturais de dois algarisos poden
ser fomados de modo q
a casa das unidds sejd
ocupada por um agarsmo par e a ds dezens se oculada por um algasmo npd?
O grnco do
lroduto
calcsido R x Z fomado por:
c) innnihs ;ers parae]d
ao cixo Or.
d) irnnitas res paalelas ao eixo O.
e) nilitossegnenlosdeLapclosaocixoOr.
O glc do prcduto cal1esiuo R x R
:
[{: :
b) lodo o
llano
catesiano.
d) o conjunto formado
lcos
dois eixos Or e O).
c) o conjuno fmad
rlos
dos cixos Or e O), exceto a origem.
19!?:i:,
i
Questes
dos
lv:i::l (Faap
sP) Se
a)
ve stibulare s
:
l-
R I
<
-!
< 3
I
e B
=
I
3
I .
o pioduto cesd A x B gralcamentc
se:
86
:ff,S!]
(cessdno)
Dados o.
-"i"**e
:
{r.
icode,4 X, represenbdo por:
a)
HSi$ trrvO
O grari"" ao produto carlesirno x B fomado
!d
quinze poros
disritos.
pode
k jm
a) no un conjunto unitro.
b) posj
ts eenenn)s e B, cinco elementos.
c) um conjuro de meros inteiros.
d) A + B.
e) possui quinze elenentos.
-
a7
Cap t ul o
11
Rel ao
Conceituao
U neteorologista,
pa aralis^r r viao da tempcrtua nunrn detninda regio dunte seie
dias. enumerou os dis de I a7 e registou em cada dir a tcnpearura di., obtendo ssinr I seguine
Usndo alinguagen atcnlica, podemos dizcrque o centish cabeleceu xma eo do coniunto
de di as
:
11.
2. 3. , . 5. 6, 7l no conj unt o d{s mcd das das t empc l uns B
=
118.
19, 16, 13. 15}.
ssocardo cad di a tcmpentura dia concspor'dente. ssa rclo pode se repesentadx
lor
um
dos trs rodos aDrcseDtados sesul.
T. Digrm de flechs:
l. Grfico crtesino:
88
IIL Conjunto de prs
ordenados:
R
=
t (1.
18), (2.
19), (1,
16).
(4,
l 6). (s,
16). (6.
13), (7,
l s) ,
em que o pimeio elemenro
de cad paf ordendo perence
ao conjunto,4,
dos dias, e o segundo elc
mento petence
o conjuno B. das medidas de tepeRrura.
Note que
um subconjunto
do produto
caresiano X B.
Definio
Se
(,
),)
R, ento djzenos que_r
e_r eslo associdos (ou
relacionadot
travs deR.
Exerccos resolvidos
H:lilr:lr D.ds G mnj6,1
:
1,
2. 3 e I
=
Il,
2,.1, 6. l0
,
dercminr cad um.los conjunros sesuintcs.
represeDtando-s
em dlagranas de flechas e no
lrl
dno ca$ido.
a) O
I)roduto
caesiano X r.
b) A rela!o . dc en a, dada po

=
l(,])
x a
)=
2a)
c) A r e ao:
dc e a. dapor Al
=
{( , r . )
x a, } < 1.
Resoluo
a) Ol r odut oca esi eoxAocnj uDt of on adol or r L ososl ar sor denadosG, ) ) t al que e
)
A. Assim.lenos:
x: ( 1, 1) . ( 1, 2) , ( 1, 4)
( t ,
) ,
( 1,
l 0l .
( 2,
1) . ( 2. 2) , ( 2. . 1) . ( 2, 6) , ( 2,
0) ,
( 3.
1) . ( 3, 2) , ( 3. 4) . ( 3.
) .
( 3.
l 0)
Represenr.ndo / X B num diagrama de iechrs, temos:
O grnco
cdesno do produro/t x a l
tA;lliit'1".r.
.i'+"i-i,....jj..':i;
89
b) A relao ,
=
I
(r,
r)
x a
J
:
2r

o subconjunto do /4 x a fmado
leos
pdes ordenados em
que o segundo cenento
(r) d cada pd o dobrc do primeio elenent
(r).
Assim,

=
1(1, 2),
(2, 4), (3. 6)).
Rcpresentndo R, e digrm de flechd. !e- Repr eqent ando , nu! l dno c
{*: : ^
a:,i,/
4. . )
. "' j
A repEsefiaao de uma rclo no plano caesido chmada dcgrfico da relao.
c)Arelao,
=
{(r.))
x B
}
<
}
o subc.jnlo de A x B fomado plos
laes
ordenldos cm
que se$ndo elemento
(:r')
de clda p menor que prlneio eemerto
(t).
Asrim. tcmos:
R'
=
((2'
Repiesentddo r en diagrana de fechs. re-
1).
(3,
1).
(3, 2)1.
Ogl j codeR: :
R. Z
. o, . L
ogn. ooar el a- ; oR- , . ) , LR
' - .
Resoluo
Lembre se de que rR:
=
R x R, cuja rcprcsen-
l!o
ejflca
todo o puo catcsiao.
A relao ,R formada por todos os
larcs
orde-
Mdos de nmeros reais, la quc o pmcirc ele-
nento
()
de cada p sja
Eual
a 3. A
represeao desa reao a reta /, confome
grfrco ao lado.
Sugesles
90
Exerccios btisicos
l i Br Dados os col j unt os
=
{
2, - 1, 0. l , 2} ea=10. 1, 2, 3, 41, der Dhe cada ua. l ar r c aes
sguintes. rcpresentdo as en dlagrana de flech e consrruindo seu
sico
canesido:
a) r
=
l ( . ) )
x B
) : r
b) R,
=
I
(r.
l)
,.1 x B
,
=
+ I

Brir constna o
grtco
da rcao
=
i
(,
l)
LI
)=4
l Bs: i . Oaaososconi unr os={- 4, - 3, 3, 4 eB={4.
3. 3. 4, 5}, del omi ne cada uma. l s! el a@s
seguintes, rcpresentudo d em digma de flechs e cn strundo seu grnc:
a) Rr
=
1( r . l )
xB . f +t r
:
25 r ) E: t r . ) . 81) <r l
b) R, : 1( r , ) ) xA
I
=r
B.tii
construa o
srfico
da rela.4
:
{(-:. )
IN,l}
-
r}. Lembre se de que
N,= N x N
BiSli i
Conru o giico da reao
=
I
(,
:r')
lRr
| )
:
-l
.
E xe rccio s c o mp le me ntare s
C.l.:r U economisra, para
fer uma anlise d
v.riao d Ld de
infao nun deLemi-
miMdo pas, enume-
rcu os tneses de I a 12
e ssociou a cad! ms
a inflo corespon-
denle. obLend ssnn a
Consider a elao
do conjLo dos me-
ses:
{
1. 2, 3. 4, 5,
6, 7, 8. 9. 10. l l . 12
no cotrJuno oas das,
em Eo, B
=
16, 8. 9, 7,
5, rssocido a cada
s ! la de inao
conespondene.
Construa o grnco dr_
relao e. obsea.
do o
e.fico.
responda:
c) ] ?i
=
1( r . l )
r 1 xI
) >1+

) do ms I ao ms 3, a taxa de inflao foi cescente. decrs.erc ou consldle?
b) do rns 6 ao ms 8, lx de inflao {oi crlscente, decrcsceDte ou conshnre?
c) d $ 9 do ms 11, a tara de i.flao fol ciescenLe, d{rescene ou constdte?
d) qua a vdiao da taxr de inlla do ns 7 ao ms 8?
Note peo
elico
que do ms I ao ms 2 lnx de
jnflocrscen
2%i por isso dians que do ms I ao
2 a vno da tda de infao foi +2%. Note lnda, pelo grnco, que
do ms 4 ao frs 5 tdxa de
inflo de$esceu 1%: por iso dizenos que a laiiao da a de nflao do ms 4 5 loi de l.L.
9
C. 2
I m Fi ur t o ao
( . . udJr
um. . ul r ur c b^r eno-
' s(
. . onr ou
^
nur ncr . de bac' nJ num
dcr em, nr do I nndf ,
qual f h"mou J
i n. "n r / er oi e . o f i nb' J. caod uma dar ' n
hos seguintes fez nova contagem
das
b- 1. n.
. .
O. r . * r ado. J. \ - c\ ! e n. i
. .
oe\ 1, . o
Pcl o
gdnco d, ' I do Oh' PaJr J
gnco.esponda:
a) {ual o nmerc de bactrs no ncio da con_
tgem, s1o , no n$nte rerc l
b) de quato umentou fljmcro de badns
da quinta
Pra
a sert hora?
c) de quLo uncllou o nmero de bactrias
da crcim
Pda
a
quinta hor l
C.3 o .o' iu rro Jo.
ponru! do gcn. xo odo
trn subconjunt de Rr.
prtarto uma rcldo
J. R er n R Ob' enanJo
o
Sr chcJ
, h"r i Jl (
. omo
\
ou 1, , dr u_ dr s af i aoes a. eui r :
a)
(5, 8) n.
b)O!o1ode,
de abscissa?, o
Pont
(7.0).
c) O
pnto de . de abscissa 4, en ordenad
d) Exi apenas un ponto de com ordenad!
4.
c) N eiiste nehum
PonLo
de co ordenr-
f) Erise un nico pont de con ordenad 2
g) Se5 < < 6 e
( , ) ) e??, enl o4< <
3
h) Se7<r <9 c
( r , ) ) , . enLo)
> 0
Que
st e s do s v e stibulare
s
, {r r i i :
a1ec
sp) Sej an
=
11. 2. 3Je
B
=
13. 4,
s, 61. Unae ao
de e :
a)
{( 1,
1) l
d)
l ( 2.
1) ,
( 1, 2)
bi
r, 3i ,
(a. 3)l
e)
{(2. a). (3' 3)
c)
{(3, 3).
(a. a)1
:V:zi:.
(Ceseran.io) Seja z o conjunro.los intoiros sejam alnda os conjuntos
:
{
Z

-l
<r<2le
I i =13, 4, 5 . Ent o, seD=l ( r , ) ) xB
- v
>
I + 4
] ,
t e{e
quc:
) D=xB.
b) D tcn fr rco elenento
c) D tom pend dois lemento!.
Vr3.,
(Fa5p) coNide relo
=
4 {( 0, 6) , O, 4) ,
( 6, 0) }
br
l ( 2, 2) ,
( 3, 0)
c)
l ( 0,
l l ,
( 2. 2) . ( 4. l .
( 6. 0) l
92
d) D tefr apenas t s elefrentos
e) As
quatro lmarivas alleiores so falsas.
{(a,
b) e [.{ x N d + 2b
:
6
.
ento igua a:
d)
{( 0.
) ,
( 1. 4) , ( 3, 0) }
e)
{( 0, 6) .
( 3, 0)
I
Captul o 12
Dom ni o
e i magem de uma r el ao
alrvs deR.
. hJn: '
' e
coni nl o i msem dd r(. l aao e
i nJ.
. e
pnr l r nR, ocor unr . :
l r r l f
l o
0l ' l :
Conceituao
CoDsidere a elano R .c ,1 em , descfit peo dagran a seguir.
Os conjunlos ,1 cl] so denomrados. especri!amcrtc, roniunto de parlid (Cp)
e contrdo'n'n'o
(CD)
da relo R.
Chama-se domnio da eloI e ndica-se por D(R) o conjunLo:
D( R) ={1, 2, 3 .
O tr !eja. D(R) o co trno dc todos os eementos
Assir sendo reros:
. l 1, t r ee . 1o r J( i u r : . l
r . ' { e
en<, r o. CeI
t '
oL . j :
. n R, e o. ont Jn
^
d. , . u, , . n.
e en e I
tos dc /i que eslo relciondos co elementos
De naneia gerI, remos:
SeR umrclo de emB, ento:
I. A cramado de conjnto de prtid d relaoi
II. B chamado de contrdomnio d relao R;
IIl. chm-se domnio d relaoft o coniunro D(R)
-
1

I
(r,_')
n
I:
lV. chma sc inagem ou coniunlo imagm da relao R o conjunto
l nr R,
l ,
- , '
, ' . \ ' LRl
93
Domni imasemd um relo
Exerccios resolvidos
H!?!il
se:a-
=
t
-2, -r. 0, r, 2, 3 e
=
{
-6, -3, 0. 3. 6. r2t. Represote aEao
R:
{(r,))
e x B
J:3}em
diagrama de nech! e detemin o domnio e a inagom de
Resoluo
D(, c)
=
{-2.
1, 0, 1, 2}
I (R)
=
{-6.
3. 0, 3, 6}.
Consttui. o grnco cdtesimo da rcaao do exercci tenor
R.sluo
O dom de o co.junro dd rbscissas dos pon)s do gifico
e a nagem de R o conjuro das orden,
d6 dos ponlos
do g|f,co. Asim tefros:
B
No pldo carlesino ten{e o
8rnco
de uma reao:
Detema o domhio e iingem da reaorR.
R6oluo
O d@nio de o conj1o ds abscissas dos
lontos
do gafico: ogo, D(R)
=
I
3,-2,t,2,41.
A imagm deR o conjuto ds ordenadd dos pontos do gifico; logo,In(t)
=
{
- l, 1,3}
'------.:
\
Domno i mqem d uma rel ao
R.4 A li8d ao ddo e o grilico de ur r ac.o .
Detemine o doio e a imagem da rela
Rsolo
O domnio de o conjnnto das abscissas dos
lontos
do gfico, logo,
D( ) =
{ R
3 <a< 6 -
A i mr 8em dd r el ai o R

o . on- nr o
' l J.
ordenadas do\ ponros do
trlco.
oB .
I n( ) ={) eR 1<) < 7) .
l
,it,il
;1:l::1
:l lili]:
irl rrl;
ilf r ::' :
rilil
: !
rllr::l!r!iiirr-til-i"ilf',iiii:i.r:,,jii;
Exerccios btisicos
S! 1' , r Sej am os conj mr os A
:
{- 2,
. 0. 1, 2, 3, 4}eB: {- 1, 0, I . 2, 3, 4, 5. 6}. Repr csenr e a r cr aao
R
=
I
(a.
J)
x
)
:
+ I

ft dig de flchs. dremine o domio e I igem de R c d o
grnco d relao.
B' 2l : i l Sej ao@nj ut uo=11, 2, 3, 4, 5, 61. Rel r esenr ear c ao=l ( . ) ) A: ) >3 l emdi asr : mdef l e
chs. delemine o donrnio e a imagem de e d o grnco da rclao.
BiSi:t:l O
e.n-
d" uma rclaao o conjuto de
pntos represenlados ao ado. Dcremine o do-
mnjo e o onjunLo iagem da reldAo .
8.4 O. ponro d\'ddlado. lormd o
Brai,o
dc
um"
'elan
n Dcrcrrinc o dominio e o con
junro
inascn de n.
#jffi"ffiffi
Domini irgm dEuda relao
*
i
I
I
t
I
I
I
t
mll
A neur o ado mosa o
srnco
.le ma
relo . D o donnio e a imagem de .
ffi!
o gr"o o" ,., ,.ra\;o e a curud rep.en.
tada ao lado. D o domnio e o conjnnto ima
m
Deiermne o domnio e o conjunto inasen da sesuinte flao:
=16. 1) t x N
] =2r l
m
considererlaos
:
{(r.)
Nx N
)r
:
- sl.
a) Delemire o dmdio de lR.
b) Deleme o cjult imgem de A.
cl
Qld
o ponro (,l) lal
quer
=
9:
dO pto (0.0 pefrence
a laoA:
mm
considerercao,R
=
{t'.rt.*
"
o
l,
:
'];-}
a) o
lonto
(4,
- 1) pertence
a a ? c) Detemie o domnio de R.
b)
Qua
o ponto (a,
l
e 1l que ,
=
1?
Exerccios
crn
plementdres
{W Aci r cnnf er nci aasgunosr ncodenat r oR. Der emi neodommi oeoconj unt oi msemdel R.
96
Domnio e ifrgm de uma rcao
$lilii,ri
pelemine
o oomi"i o conjuDto inasem da relaoR cujo
efico
a reta a Fsuir:
l1#i
o
eranco
ae uma retao n reta rcprcsentada a sesur obtea o donnio e o conjnnb nnasen
'l
R'
ihiiii
construa o
eranco
0a reao ]t t1que D(a)
:
l5l
e Im(R)
:
R
Questes
ilos ve stibulares
lil-ii.t1j
(acafe-sc) o domiio e a inase da reao
:
(r.
"l
t,tz,nl,tz.ll l.t3,n)
so respoctivenle:
d)
1r,2.31
e ,n,
"1,
, Jt I
"11r . z. nl
.
t ", E, Et
a)
l n. ! .
"61
e
( 1. 2. . 3
b)
11,2,31
a
11, ,t2 .
^lt
j
O {r . r q3
e
l ' . {6. {6 }
lffi
(uc sP) o dohnio da rclao P
=
I O,. ))
a) l'{
b) l'l*
c) R
l NxN
) , =r
5 :
d) l r el N i > 6
e) 1 l N r >51
r l
, V. i &i :
'
pu
, c*p' "^-sP,
o oon' ni o da el at o
/
f . ' t
R R
'
4 r
re:
) R,
b) R*
c) lR
d) {r Rl r +2}
e) l ' Rl +2er + 2
97
,-
Captul o 13
Fu no
1. Introduo
Suponha que um uom\'el pcrcorra
um tlcho B de um eslxd a uma veocidde constnre de
80 km/t.
Consideremos cono ponto de paid e ssocicmos ele a maca0km. A cadaponlo
p,
do trecho
-a, ssociemos nc.? kr, que a disrnci de P at A, medda ao longo da trajeri.
Que
distncia ter pecorido
o automvel aps dus horas da paida?
Conlo avelocidrde do utomvel constanre,80 kln/b, aps duas horas a dstncia I oerconiua serai
d
=
80' 2km . . I
=
l 60km.
Raciocinando dc maneia anoga, podem!.,
construi a tabe ao ldo, descrevendo dislncr
d perconida
em vios pontos aps r hors d pr
da.
Note que para cd{ valor de I se ssocir um
ni co \
j l or
oe J. P, - i ' . o dr , / emo' que di . l i nci f l
./ dada em funo do tempo 1. Podenos exprcs
sr adstnci cm funo do tempo pela seguinte
equaoi ./
-
80r. Essa equo substitui. com
vntagens. a ibela anteior.
Se quisermos distAnciad aps 4 hors dapaida. basaf aze. mosr : 4er e emsl
98
d: 80 4. . d- 320km.
Conhecendo a distncia de B at , 400 km, se
quisermos
o tempo necssrio p
o automvel per,
corer o recho 8. basta fazermos d
:
400 km e teemos: 400:80r .'. /:5h.
Do mesmo modo como rclacionnos as grandezas d e r, podemos relaciona muitas outras grandezas.
Exempos
a) Em um temmetro, a temperatura dada em fno do compimento d couna (de
mercio
ou de lcool), ou seja, para cada comprimento da coluna est associad uma nica medida I da
b) O preo de una pe de tecido ddo em furyo da metlasem desse tecido, ou seja, para cada
metragem de pno ssoci-se um nico
preo.
Procur voc mesmo outros exemplos em que dus grndezas estejan elacionadas de modo qe
cada valor de uma se associa um nico valo da outra.
2. Formalizaco do conceito de funco
E.tudarcmo. agora um ripo paruculal de rca
oenlre
conlunlos. E,e upo de relao. porpo-
ruir
uma propnedade esperial. sera chamado de
funo.
Consideemos relo
/
de em B, desffita
pelo digrama o lado.
Note que
todo eemenro de e'r 'socid..
drra\ s de
/.
r um nico elemenlo de B. Eisa pro
priedade caracreriza uma tuno e por i..o dte-
mos que
I
um funo de em B.
Definio
Usemos a noto
/:

.-
B paxa indic que
/
funo de em B.
Exemplos
)
/
funo de en B, pois todo elemento de
est associado, atravs de

a um nico elemen-
to de B.
l? tuno de M em N, pos todo eemento de M
es associado, atavs e ,, m nico ee-
99
c)
g no fno de C em ,, pois
exisre elemenro
em C
(o
elenento 8) q e no esr associado,
atavs de, a eemenio agun der.
r no 1no. pos o elemeno 4 estssociadot
atravs de r, a mas de um elemenio de P.
Nota
Uma funolde A emB um reo, e por sso os conceios de domnio (D),
confadomnio (CD)
e conjunlo ingen (Im)
contiuam vlidos. No exenplo
()
anrerior. emos:
D( / )
= =
{5, 8, 7, 6};
cD( / ) : B:
t , 2, 3, 1. 5. 61;
I n( l ) :
{1, 2, 3, a] .
Exerccos resolvidos
*i : i i i l
o"a**- ' : "' r *e: {0, - r , r , 3, l l ca=10. 3, 27. 3. - e. ; qudi sdas er essesu nt esso
a) / = 1 . ) , r ALj = ; l
b) e
=
l r . ) r 1
a
l : r J
Resoluo
Re presen l!do . ,dr uma J". Fldrc, em diJSrd" de flech. reru.:
a)
/
runo. pois todo elemeo de A sr
ssociado, atravs de
/.
a !m nico le-
8
no fn, pois
o elemro I
!c1en
ccnte a no esl associado, anvs de
e,
a
nenhum clemento de a.
n no fun, pois eiste eemeDto peen-
cente a A, e 3, associad. alravs de li. a
mais de m elenento d B.
c) t - {( r , r ) ) <a r >, + 3
d) R: {G, J) xB
J: 31
b)
L
100
d)
,;ffi
li:llli
D( J) =A=\ 2,
cD)
=
B:
{0.
r m( f )
-
{0.
1, 4}.
R funo. pos
todo clenento de ,,1 esr
assoclado, aLrvs dc , a um nco ele
8i ' t Dados os conj nnt os
=
{
2. 1, 0, 1, 2 cA
=
{0, I , 2, 3, 4, 5l , det er ni r eodo ni o, ocnL adn nn)
e o corjurto iaagem d! tuno/
=
{(r,))
,4 )<A
)
=tl.
Repcscntamos aluno en diagma de fl@has:
Exerccios btisicos
i i r t : i i i Dad6 6 nj unt $ A
=
{
1. 0, 1. 2 er =l 1. 0, 1. 2, 3, 5, 81, qua sdasr el assegui messot u es
"l n
=
f l , . rl . o, .
u
, :
! l '
b) l
=
I ( . _r )
x a
r =r +l l :
rBit:i::i Dados os mnjuntos.
:
I
.
; +
"
a
:
{:,
:, +.
I
a R=1 ' . ) r
. ,
=; ,
b) J
=
l ( , ) )
e x a
=4
r ) :
i B: 91 : ' i Ddos os conj umos
:
{
i . 0, . 2, 11 eA={ 1. 2, 3, 4. 5. 6, 8. 11 , det emi neodo ni o. oconl a
dominio e o conjunlo inagem da turyio
/
=
I
(r,
])
x A
r
:
3 + 2
I
.
B; 4i : : Dad66onj un l ) sA={2. 1. 0. 1. 2 el =l 0, 3. 4. 5, 12l . det er mj neodon ni o. oconi r adon, moe
o conjunro imsen da funo/
=
{(a. ))
x,
I
=
3tr!.
B: i Oconj unt o/ : {( 1, 2) . ( 4, 5) . ( 6, 8) , ( 3, 9) ) nmaf ur odeema. Det emi neodon ni eoconj unl o
imaecm da funo. E possvel
delemnar o conlradonio dessa funo?
B.Oi,ll o co.junto
/
=
1(3,2),
(8.51. (6.r)l
uma fungao cujo donnio D(/)
=
13.
E, 6
|
e o corjulo inasem
Irn(/)
=
{2,5 } Quais
so os po$veis valores de r?
E xe rc ein s c omple me ntare s
C: 11, , o. i j unt o
/ : {( 3. 4) ,
( s, 8) , ( 6.
1) ,
( 3, 6)
na r el ai o de
=
{3, 5, 6l
nun conj un oB. Essa r el ao
fu.o de,4 n A? Por qu?
c) s: {( , t ) AxA
) r
=
r i
d) =l ( r . ) ) xa
) :
r r .
5t

.
qua ors F, t \ \ ecu
c) e: l ( - . r ) xA
) =2 r
d) l
=
l ( a, ] )
x I r Qe) Nl .
r01
ioj,jiii
o conjDnro
/
:
{(2,
5).
(3.
5).
(6,
8),
(,r.
2)} rma ao de
=
{2,
3, 6. 4} nDm conjunto a. Essa
lao funo de A em B ? Po qu?
lqltii o mnjunlo/
:
{0.
2), (.
3),
(5,8). (6,
a) um fDn de
:
{
,5.6. e ftn onjio a. Nessas
condies, qual o vlo derl
l ' . r : t r;
oaaososconj urosa=t 3. 6l eB: {s), re1aol =1(r, . f )xsl )=8 umat uro. l eAemB?
l ci i l l j
D"d. "-' j "' t . : t r, 2l -Arel aao/ =l (r. ))11/ =i Dnaf u odeen! porqu?
: i i : i i Dads6oi j unt G=t i : t . a=t i st ""t ' . ol : 1( , , ) , ) xd
]
:
+ 1
] ,
det emi ne o
domio. o contdonnio e o conjunto imagem de
/.
I
.,i
l ei t r l i i
Dad6sconj unt G=t r , ! l , r =t i , al eaf ao/ ={( . }) xr : y=2 }, det emi ne:
) o donnio. o corhadomnio e o conjunto imagm de
/i
{) o par (,
r)

J
t,tl quer
-
5
(5, ir:
)
c'i$i
.qtraves ae um esruao sobr o cnsuno de energia ltca de una fbrica. chegou-se eqDaoc
=
4rJ0 r,
en que C o coNumo m kwh e r o rempo ern did.
a)
Qu'tl
o consumo de eneigia el1rca dess fbicd en oito dias?
,b)
QDantos
djds so necessios pda qDe consumo aija 4800 kw?
:\c)
Se a enpsa dquir uma nova nqlna que consuna 200 W dirios. qual
deve ser a equao que
descsa o consuo toral da brica em tuno do tempo?
l'iiiili
Un raze"aeiro estateece o preo d sca.l caf en uno da q@rdade de scs adqdridas
lelo
con-
p'ador aavs d eqa. P: 50 +
-:::,
em queP o peo em dldes er o nftero de srcas ven
a)
Qudt
dde pagd, por saca. n conprd qe adqujnr @n sacas?
..p
Quto
dele pgar por srca. m comprdor que adqur d!n1as scr?
!
c) Sabendo
Ce
um comprador pagou 54 dltres
lor
saca, quantas scs cnprou?
Q
ue ste s dos vestibulares
'lilrdili
Gv-sP)
os dias.m6 seeuinres definem as fes
/, s
e/] de A en , sendo ,4
=
11.2,3,4.
Sejm M, N e P as imagers ds tunes
/. s
e/! rsleclivmente. En1o M' U M U P, nde
X'
=
cnplemenra de X e relo a , o coniunro.
b)
{2. 3, 4
c)
l i l
d) a e)
11. 2. 3
' j zl *(FEI -SP)consi de. ere ao/ de=11, 3, 8 enR: / : 1(1, 2), (3. ). (8, 6), {r. r)).
Pda que val de r a relao
/
um tuno? ?'
i!.iill
(Csem-SP)
Os
ldes
ordenados de nneros re'is ra, ,) e (a. ar peencem a um uno
/.
pode-s
con-
) odominio de
/
o conjunro
a,

|
b) o cojunro imaeem de
/

Iu,
1. e) r =0
i
102
J' Jnn^u'tu
Gaptul o 14
l magem de um el ement o at ravs de
uma f uno
1. Imagem de um elemento atravs do diagrama
de flechas
Con. i Jercmo,
J f uno de. Lri a pcl o di g rma
Sc um elenen.o I de A e,rr\er xi\oLr:do d ux,
el emenr, ' , de 1. rra\ e\ de/ . enro d emo. qLe
I
i mat scm de \ . ar\ e. de
/ .
e i ndi cdremos e+e
l r opo' \
-
/ , . e' )
e guJl J/ der "or ' ) e
magem de atravs de
/
'). Assim, remos:
.
6
=l(l)
(6
imasem de I atravs de
/ );
.
7
=/(2)
(7
imagem de 2 aavs de
I );
.
8
=/(3)
(8
masen de 3 aavs de
I );
'
8
=/(a)
(8
masen de 4 aavs de
I );
.
| |
- / / 5\
/ l
| \ :
i mbgem
de 5 a! ra\ e. de
/ . .
2. Imagem de um elemento atravs da lei y
:
/(r)
Consi der emososconj unt oi A=13, 81, 8=t - 10, 201eat unol : , 4+B. ondecd- , .
associado m nico
/(r), /(i)
e B, atavs da lei
/(-r)
=
2r + 1
A ei
l1)
-
1 + I nos di7 que a imagem de cad.rdo domno de
I
o nnero 2 + 1 do contra
dornio. Assim. temos. por exenplo:
.
a imgem do elemento 4, atrvs de/, :
(4\
:2 .
4 + I 3/(,1)
=
9; logo,
(4.
9) e/;
l
.
a inagem do eemenro
t,
trvs de
l,
:
r(I)
='
+
.
'
=r{+)
-
,'
"e..
(},
z) .r
103
l msem de um el emnto arves de uma fun(
Exerccos resolvidos
rftl';irl
Dada a fmol de cm A, desila peo
diagrama
ao ado, calculal
a),/( 3)
b)./( 2)
c) "( l )
d)"f(0)
e)/(l) +
/(2)
f \
' ' '
'
f t t )
+
t ( 2)
l1)
indic nnagem do elenenlo , drdvs da funo
/.
Assn serdo! temos:
a)
l(-3)
-
8i
b)J( 2)
=
9.
c) l ( 1) =e;
d)
/(0)
=
loi
A naee de cada,I ,4,
/()
:
2r + 4 loeo, tenos:
c) / ( 1) +/ ( 2)
:
l l + 12
:
23;
u;,,F;
=
fr:
c) / ( 5) : 2. 5+4+/ ( 5) =14
c)
/ ( 3)
=
3. ' r + I +/ ( 3)
28.
Fe: l i Dad66onj unt s=t l , 5t , : L6. l , 1l caf uno/ : ( , / ( r ) ) e) . 8/ ( ) =2 +4) , ca cur d:
.).( r)
',(+)
o.t(5)
a) l ( l ) =2. 1+431( 1) =6
"/(+)
:'
+
+ 4=r(+' )
=7,
llpiiil
Dad, runo/: R
'
R.rernda por)
=
lr + r. cdculd
a).{ 3)
"' (' )
c)l (3)
Lemb.c se de que
I
pde
sor subslihdo po
/(r).
n1o,li)
=
3r + lil0go.tcmos:
a) . f t - 3) =3. ( - 3) . +
I / (
3)
=
28:
b. t
.
. . 1, . 1 , , [ r . ]
q,
3. Imagem
de um elemento
atravs do grco
de uma funo
Consideremos o grfico
de uma funo
)
:
).
5
104
masem de um rfreno araves de um6 funo
Cad ponto (,
l,)
do grfico
de
J
deve ser
jnterprctado
como
(,
/()),
o sej a. a ordenda a ingen
da absciss trvs de
/.
Por exemplo, o ponto P(5, 4) peence ao grfco, portanto
/(5)
: :l
Anlog.
.
(
6, 5) ponto do gico; logo
/(-6)
=
-5:
.
(
2,0) ponto do gfico; oso
/(-2)
:
0
.
(2,
3) pofto do
sfico;
ogo
l(2)
:
3;
.
0. | ) e ponro do g' : i f i co: l ogo
10,
l : er. .
3.1. Estudo do sinal de uma funo atravs do grfico
sendo
/
uma funo de domnio D, dzemos que:
.
/
positiva pa m elernento r. D. se, e somente se,
/(r)
>
0i
.
/
negativ pa m elerento . D, se. e sonrente se.
f()
< 0;
.l
se anul pa u eemento,v,i D. se. e somenre se.
/(.v)
=
0.
Note. ponto, que o sinal d funo pra um elemento x, . D, o sinal de
J(),
e no o sinl
Exempo
Dda a funo
l:
R
-
R tl que
/(.r)
:
t' 9, temosl
.
a 1 no posi t i va pa a
-r
=
4, poi s/ ( 4) posi t i vo:
/ (
4): (-4), 9=7:
. f unonegt i vapara. r:
2. poi s
/ (
2) negat i vo:
/ (
2):
(-2)2
9: 5;
.
1no se anrla parai
:
3, pois/(3) zero:/(3)
:
3r 9:0.
Atravs do conceiro estudado no tem 3, podemos disctirvariao de sinal de um 1no
/
atravs
Llo
srdfico
Seja o grfico da 1no
l,
=
l('):
105
l mAfr de um el emenl o dl ravs d um.fun
.
Paa todo , 2 <
-|
< 7, ren-se que
/(r)
> 0:
dJ
J\2)
e),/(3)
3
2
5
Por sso dizenos que a funo
/
positiva para 2 < < 7-
.
Pra todo
-r,
-6 < < -2 u 7 <
<
9, tem se que
/(.r)
< 0:
Po isso dizemos que a funo
/
negativa para -6
<. < -2 ou 7 < < 9.
. Par =
2 ou
:
7, a l no se nul a, ou sej a,
/ (
2)=0e (. ' 7): 0.
Note que as abscissas dos pontos de iterseco do grfico
com o eixo O so os vlores para os quas
Exerccos resolvidos
R. 4 .
Ogr i i co ao l ado, ep' e. enr a uma f undo/ de
={ 1, 0, 1. 2, 3}e n, =I 2, 0, 3, 4}.
a)"/( l)
b)"/(0)
c) / ( l )
I
106
l magm d m el eme.to i rvs d umfuno
Rsoluo
Cada porto do grnco do tipo
(i,
/(i)).
ou seja. a denada de cada ponto
a imagem da abscissa, rrvs
.
de os pontos do
erfico
so
(
1,0),(0,3).(1. 2).
(2,
4) e
(3,0).
Lso, renos:
4^ U=or
b)/(0)
=
3; c)
(1)
=
2. n)
Q)
=
4i e)
/(3)
=
0.
iEili!
o
g'nco
ao lado.presonta uma fo
/de t-3,4[em
R. Detomine:
)"r(D
b)l( 2)
c)
l(
3)
d)t( 1)
e)
"f(0)
) os vorcs de x pda os quais
/(r)
> 0.
g) os vatord de r pda os quais
/(r)
< 0.
h) os vaorcs de pda os quais
/(r)
=
0.
Resoluo
Lenbrndo quo o smolo "boljnha vazia
(o),
usdo no gfico, exclui o ponto do grfico e
qu smbolo "bolinl cheia"
(.) inclui o
ponto no gfico. tems:
b)/( 2)
=
6i
c)
/ (
3) =3:
d)/( 1)
=
0:
e)
/(0)
=
1.
a)
/(1)
a denada do ponlo do
sco
cuj bscissa 1; loso.
/(1)
=
4;
f) Devem$ detemind os vaores do domnio da fuo, portto vaores do eixo O cujas inagens.
atravs de
i
sejm positivd. Eses valores so dados peo conjunto:
l , cl R r - J ou 2 , - ou
: l l .
g) DNemos detemiM os valores do domnio da fno.
?ortanto
valors do ei\o Or cujas inagens,
atravs de
/,
sejam negativas. Esses valorcs so dados pelo conjunto:
{ Rl - 3<i <- 2
ou 1<r < l }.
h) Dwemos deteniE os valores do donnio da funo cujd imagens, atrvs de
L
sejm zorc. S existe
'
u vaor de r que salisfu esa condio: a
=
1-
i,ii$,liii una runao
/:
n
-
R r. qe
/(a
+ b)
=
/(a)
./(r)
e/(1)
=
e. calt:
a)
Q)
b).f(0)
")i
(rJ
Rsluo
a) Podemos escr eve 2
:
1 + l ; l s.
/ ( 2) : / ( 1
+ 1)
=/ ( 1) . / ( 1) =
9. 9
=
81.
b) Podemos escrevd 0
=
0 + 0: loso,
/(0)
=
/(0
+ 0)
=/(0)./(0) =
t/(or.
Por hiptese,
/(0)
R. Assin, temos:
107
l - 1
fl l )=Lfl o\' i ,.(
=et.J6
..
(o)=
t.
lmqgm d! um oLefieo tivs da
u|in3
funo
Por hi Ddt ese. f - l Ri e/ ( l ) =9l o8o. Emos
l l +l
- e=
/ l +l
. . . ( +l =r .
"f(l)
:
mffi
o
grfico
ao lado
dosh
o volufre d gua de
u reseryatrio em funo da allura do rvel de
goa'
De cordo con o giffco respddal
) qua o oume de Bu qndo
o nvel ann-
gir
5 dm?
b) qul o voume de gua quando nvel tin-
g 8 dm?
c) qua viaoido voue de gu qlddo
o re vdia de 5 dn 8 dm?
Rsoluo
a) A denad do ponto do grnco de absciss
5 25l,20,logo o volume d era qnddo o
r ne a ge 5 dm 25l .
0
r
b) A o.denada do pro do gico
de abrcissa
8 301,.l4, logo o voume de gu qdo o
nvel alinge 8 dm 301.44 ?.
I
c)
Quando
o nve vdia de 5 dm a 8 dm o volune de gu
yi'a
de 25t.2O |
^301,44
. ogo a viao de
volmer 301.44{ 251,20 |
=
50,24 t.
I
)
m
Sendo
/
Ma funo de R e R t que
l(r)
=
31 2t. quais so os eementos do domnjo ate/que pos
suen cono imgem o rnero 8?
Resoluo
DelemG oblei x. r
.D(l
I
ta. que
"{)
:
&
ou. seja,
l a: 3
Nessa equao do 2q g!! rem*
1:
: :;
.
,
:
3r ' 2r =8+3r ' 2 _8=0.
- b! j F- 4;
2a.
2. 3
Poanto os elemenos de D(f) que
?ossuem
inagem igua" i .- Z
"
f.
nm
Sendo
/
una funo de domnio A
:
{
-1. 0. l,2l e conrradmnio R ral que
/(r)
-
( - 2) 1"{ 2 4. 3
.
(
8) 21 0
Resolo
Temoqque L ,
l / , - l ' .
/ , 0' .
/ (
l ' .
i 2, 1.
m que:
t<ot. i\
/(
1)
:
(-ry
+ 2
=
3i
/(0)
=
01 + 2
=
2.
/(1)
:
14 + z
:
zt
jQj
= y
+ z
=
rt.
Loso. I m/ / )
- 12.
J. l 8) .
s
s de umaf uno
nExerccios
bdsicos
i E: i t , j , ' i
o"o"' *
-' i ". t *e
=
t
l 0. 8t . B: f 0, 100t caf uno/ ={( , / (r)exa, f (J)=3 +40}.
a)/( 0) c)"(o)
.'(+)
d),f(s)
b).t(2)
j j l : Dados os conj *i os
=
t
1, 61, 8=t 0. +@t eaf un/ : - 8der ni dpor / ( r ) = r +t , cdcul e:
a) l ( 1) b)111) c),(s)
dr l ; J
$rX' l i i o, *, scmni unt ce: t -5. st eRerr no/ -{(r, )), 4)<t R
)
=
) +
- ,
ca cul e:
a)"( l) b)./(2) .)" 4)
d)"f(0)
,ib-';iili! sedo r tuno
l:
R*
-
R dennida porJ
:
+
l.
calcule:
r).(l) b)"f( l)
nfQ)
,hii ,qo uoo tem e o gralc de uma 1no
l : - B, ondc
=
{
1, 0. . 2 e
B:
{- 3,
I , 0, 11. Det emi ne:
n)/( 1)
b)l1o)
c)
l ( 1)
dl
\2)
. l 1)
- '
f ( 2)
+
f (
1)
ii9tili
o
crlco
o lddo de ua tuno
/
de
I
3.51
em R. Clssiiqle como V ou F cada Dna das
a) f t 3) : 7
br f r 0r
:
o
.).(4)
:
o
. l ) / ( s) : o: ' -
/ o\
e /
l r ]
<
o
f)
"f(3)
<
0
s) / ( 5) / (
3) = 11
. i *
b) r)
=
i
4. 7t
!
lmgem de umlmnt atravs dp umaluno
i'frlt:
uma fDn
/:R-
R tal que
/(4)
=
2,
/(9)
=
3.
\ab)
-
b) - o),vta,
c R. calcure:
a)"f(36) b).f(81) c)
c)
i;Afi uma fmo
/:
R- *u,
n*1tl
:
r,
1zr;
=
I
"
I
(;)
"f()
+ 0. Calcule:
d)"f(l)
=
- / ( )
. @'
v{4, ' i cl R' mn' +oe
d)l (o) e) (8. 27)
a)"f(1) .)/(+)
",(+)
i *r i : ' : ' Sej a
/
u. d f t ndo de R em R Lst quey' , ,
-
l ' l 2.
e, nt "o"t ". "nr ododom, ni odef ouepo sul
como inc8em nne'o ll
i hi o: D. da f ui i o/ : R. . Rr sr quel r , -
- {;
qu, . ** a". "nr o. dodoDi r ode/ que po$uem
cmo imagem o nmeo 4?
ifBifi
s*d"
/
"."
f,'. de donnio
=
{
2. .0, r.2le contradominro rR mtque/rr)
=
4i - r. deter
ni.e o conjnto imasen de
/.
t i Hi i i
oaa. ' """' ; . ' t oe: 10,
r, 2. 3 eaf uni of : 4-Rrrque
f i rr= -f -, der"*-. .
-, 1", r.
Inff).
Fiill$coside.rdoatno/:{(,r)tN,)=I 3r
,
clasinqDe cno v ou F cada uma das fimo$:
e)
(1.
-2) e
J
r ( | , - f ) . r
s)
Existem dois vaores de r de modo que (J.
4) e
/.
f,tr-i:l
a)
(3, 0)
/
b) (0,
0)
I
. ) 6qe
d)
(3. 5)

/
Considerdo a fDno/
=
1(r,l)
R1l:r'
=
? - ), classifique como V oD F cada m s afimes:
a) ( 8, 40)
e
/ 4E i sr emdoi val or esde dnodoque( . 10) e/ .
b [ T.
?. J
Li e) E: i qeumoai . o\ . r or de, demodoque, , . a, /
, .
, t '
l ! . 2' e
r
O grh... a fgu repr,enk hd fNdo
/de |
4.2lem R.
E xerccios c omple me ntdre s
a,
(
4)
110
ti;:il
b)"f(- 1) c)
Q)
d)"f(0)
-
lmgm d um elemnr vs de umaluno
g*rt:ii
o
srco
ao lado representa uma funo/ de
t
5. 5t em R.
a).f( 5)
b).f( 1)
c).f( 1)
d).t(0)
e)"f(3)
r)tuln)
g) s vlorcs de r pa os quais tem-se
/()
>
0.
h) o, vlorcs de r para os quais teD-se
/()
<
0.
j)
os vlores de r p,r os queis
/(r)
=
0.
iqijiii
uma tuno
I
: rR:i
-
R ra que/(2)
=
1 e
/(a
.
b
)
=
f\a)
+
f lbJ,
Vl d, l c R . Cal cu e:
(E)
a).f(4) b)"f(8), c)
"f(1),-
rq,i dl l i r
umarunaor:nt-Rr"q*5)
=
1"/(+)
=d
/rat,vr,.r,r
c r+. curur",
a).r(r)
r/(+)
qe5).
d)/(125)
i.iiil: o
erenco
a seguir qesenta o crescimerto de ua pldra em tiuo do tenpo:
Analisando o gco.
rosponda:
a) qual a altum da planta ao nnal da lercela
b) qual foi o crescimento da pldra dudre a
c) dute qual
das trs semas rcgistFdas
houve o maioi desenvolvinenro da plara?
;d-lll
pm
epocas ae cruvas, as enchentes de ros cregos causafr
gra..les p.obemd.
sobretudo s populaes
ribeiias. A incidncia de enchenres podo so prevjsla Lavs da anlise da vu o de um rio em funo
da sua atua imnintrica. A altu limnimtric medida com m apmlbo denomiDado limngrfo.
que regisa continu*nerte vio do rvel de um rio, adotdo comoDivel norml ou nvel 0
(Erc)
o
nvel do do fom da esto .ls chuvs.
111
lmasem de um e emenlo alrvs d um funo
a
Un engenlreiro. estudmdo a vuo de um no,
obreve o
elco
ao 1ado. que flosa a vazo
e funo da al1! linninrdca.
Obserland o
enco,
responda:
a) qual vzo do rio para a altua limni-
b) qual a vz d rio se ele estiyer 4 m acima
do seu vel noml?
c) se o o se nntivd, dumte 2 h, 3 m acim
do vel nmal. qal ser a vazo tolal nes-
d) Sabendo qe ocoe enchento somente se a
vazo chega a 40 800 { por minuto, vdinque
se @oner enchente se o rio esilver 3 m
acima do nvel nomal.
624,3
Questes
dos v e stibulare s
ivri;!1i,t
(UFMG)
seja a funo
l:
LR
+
R tdr que
/(r)
:
-f.
s.' + o. o.n op-*a" p-"
7 (f
)e,
b)
_r.
u
?+T
ivl?i'iil
(Fuvest-sP)
Una funo
/
satisfaz a scsuinte cndio:
/(a
+ 1)
-
/()
+/(l) pa qualquer v.or rcar da
vdive r. sabendo quc
112)
=
I
,
podemos conclui que
/(5)
icual :
I
. ' ; b' r . , , d :
- l
0
1!tl1?
atec-sP)
sja a fun
/:
N*
-
N+ tal quc
t(,
+ r)
:
(, + 1)
/(,),
para todo, e N*.
5"": "f(8)
--"f(r) .
"n,"o.
a) r =8 b) i : 7 c) r =
l'l4S,ltl
(Fu!e-sP)
s
/()
:
r+.
qmo'arel(f1)
d) : 5
112
Jt"l^-^rxl"
importanes eis d fsjc.
O grfico , sen dvida, um instrumento muito
vaioso p
a rcprcsentao de um elao. Em
l odo' o. mo. do coecr menr o humdno e, r L
dam-se os gficos
desde una simpes descrio
do de. empenho de um \ endedo r g r i r o o l ddo,
at e a, of i \ r i cada cuNJ no mal de Gu\ s
t Jo
al e
mo Cr Friedrich Gauss, 1777 I855). usada em
e'rrNlicJ para o Llculo dc
tr\,bdbiirdades
(
gal-
2. Anlise grfica
-
reconhecimento
de uma funo
Atavs do grfico, podemos verifc se um relao ou no una funo.
Captul o 15
Est udo
dos
grf i cos
1. Introduo
\o decnrr do ,eculo )(]V, 3, Ji,cui.es
'o
brc grndezas variveis e dependentes eram ex-
cessi \ menr e p ol i xa. e de di f hei . cnncl use.
dad falta de cnicas adequds esse estudo.
O mr r em i uco hJnc, \ i col e
OFme
! l 32Jt -
1382), o estudar o movimeno de um coqro com
acelerr{o constante. reve idid de represenrar
d' grundeza, "veociddde e "rempo adves d(
umu l i $r a que hoj ( f hl ma, no. de
! dl i r o
.
Numa rca /. Oresme ssinalou ponos
4,1,,
11 ..
rctre.enhndo insranrrs de Iempo. e Dor e\\e pon-
tos traou segmenos peryendicularcs
ar. cujos cornprmentos r,. r,, rr... represenavam s vetocidrdes
do co?o. Obseando que os pontos (r,.
!,
)
bmvam urn ret, Oresme consraro
geometricamenre
113
Exemplos
a) Considere o
sfico
a sesui. de uma reloR de
:
{1,2,
3) en
=
{4,5,6,7}r
Podemos ento obseva que:
v
t' "
t ;
Podenos generaiza:
Anal,ando o grafico. percebemo\ que a eluo R
no tuno de em B, pois (1,
4) e
(1.7)
peencem a R, ou seja, o eemento t do conjunto
de pd i d e5ri asoci ado. rra\ e. de R. d doi s el e-
mentos do contadomno: 4 e 7. Representando R
em diagrm de flechas. temos:
b) Obse ve o
er f i co
a i egui r. de uma rel ao R de
=
f 2, 51e nB: I l , 3l :
Nor e que qul {ue
er r r pdr ul eh ao ei \ o Or . pa,
sando por um ponto de bscissa,r , intercep
r o gr ahco num Li ni co ponr o. Ts. i gni f i ( que
qualquer.r, . est ssocido, lvs de R. a
r n ur ucol . ,
(
L Logo. R e f undo df
, l . mL
2.1. Determinao do domnio e do conjunto imagem de uma funo
A parir do grfico dc m funo
/,
podemos dctemrinr o domnio e o conjunto inagem de
l:
Exemplos
a) Considere o grfico de um funo
I,
repe.
O donnio da funo o conjunro das abscis
sas de lodos os pontos do gfico. iso ,
D( / )
:
I
2, r , r , 2 .
O Loni Lr nr o I ndem d! uni o e o conj unr o da,
ordenads de todos os pontos do grfico, isto ,
I m( / )
=
{
1, 4}.
114
.8.:
Do
tncn
Dtuxo. quas aorunoer oe A -
b) Considere o grfico de uma funo
/,
epre
O dornio da frmo e oconjuntodd5 bsci\\\
de todos os pontos do
srfio,
jsto
, D(f)
:
[3,
9].
O conjunro inagem da tuno o conjunro drq
ordenadas de todos os pontos do grfico, isto ,
In(I)
:
tl.
81.
Exerccios resolvidos
R. i . O
g h. o ab"i ' o , ep, e\ enr um. r l J\ ao , { de
4
=
{- 2, 1. 4}ema: {2. 3, 6, 71.
A relao ,R fino? Por qu?
Resoluqo
R no fr'no. pois
os pontos (4,
3) e
(4.
6) per
tencem a , ou seja, o nesno eemento 4 do domnio
est Nsociado, atras de n, a niis de um elomonto d
contradonuio Repre.enbndoA em agram remo.
Podemos rcrjustiicado a nos resposh dizendo que
nao tuno pois a reta preh ao eixo b, que
pa$a
leo
ponto de abscissa 4 do eixo O, inrrcepr o
grnco em mis de m
!ono.
t l . 81enr
-
12,
l 0l ?
"l^
I ,
1 5
a) Traandoe retas paraclas ao eixo O)
pelos
pont osdebsc ssasr . r ee6< <
8, pe -
cebe se que
essas reias no intercepl o gr-
flco de/. Logo, no cxistel(r) para 1 ,4 e
6 < <
8. Conclu se erto qne
/
no
b) Tod rcta pdalela ao eiro O passodo por
qulquer ponto de abscis, , nbccpa
o grlico
dc
8
nx nico ponro. lsso qucr
dizer qe
todo r, . esr assciddo a un
nico
J, )
8, atnvs de g
Conclui-sc.
cnto. que
S
tuno de ,,1 em B.
.) Exisle peo
mcnos uma reta r praleh
ao eixo
OJ,
p'rssldo por m ponto de bscssa r.
-
A, que ntcrcepta o grnc de n em mis
de uDr ponto.
hso significa que eisre peo
mens um r! r e,4j ssociado, arvs de li. a
nis d um
], ]
. Conctui se, enro. que,
no tnno do em A.
d)' Ida lta paralela
ao oixo OJ.
passando por
quque.ponto
de abscssa . _r e . ntercepta,
o grlic de l num nioo ponro. Isso signitjca
que todo . , est assocado r un nico
).
\' A. rvs de L Coclui se, emo. que I
f,'rio de eft ,.
fii3,;:l:, Determin o dmnio e o conjunro imsen .l iuno
/
cu.jo
srnco
:
Resoluo
O domnio de/ o conjunto das abscissas de todos o!
pontos
do
erf,co-
Logo.
D(/ ):
t
6. 3t .
O .onjrnto imgem o conjunto de todas as ordenadas dos pontos do grnco.
Logo. Im(/)
=

7,
r 16
|ll1,ilr
o"r.-in- o oo.inio e o conjnlo imasem da lunao
/
cujo
srdnco
:
Rsoluo
O donntu de/ o conjunto das abscisss de todos os pontos d
grnco: D(/)
=
I
7,51.
O cnjunL inaeen fomado peas denadas de todos ospontos do
8rRc:
Im(/)
:
I
7.7.
h'$;i oetmru o aor"i"i e o coniunto lnagem da lun
/
cujo
ernco
:
. . . . . . '
),
"/ :
l i
' ?
O domnio d
/
o conjunto fomado
pels rbscissas de todos s pnts lo glco:
D( . ) - I 6. l l U12, 81.
O conjulo lmgem de
I
o conjunto fomado peas ordends de lodos s pnlos do glco:
I r n( / ) =l 5, 41 u16. 7l
117
;'
,
j
LXerctctos Dasrcos
m
O
sdfico
o ldo repE.enra m lelaao de

=
1. 2.
I .
a
em A
=
{5.
. 7. 8' . R e f t no
de em B? Por qu?
mffi
o
srfico
so lado rcpre\enr. uma retaoR de

=
{-
l , i , 2. 31 em B =
{
1. 2, 3, 4, 51.
funAo de ,4 en ? Por qu?
W
o
sco
do ado represenr uma reIao,R de

=
{
l . 2. 5. 6 emB -
|
l . 2. l . 4l f e i n: -
de,4 en B? Por qu?
m
Quais
dos
erncos
abaixo represenre funoes .te,{
=
a)
b)

._
t
r
I
F
t
,i
I
t
3, 6l em R? Por qu?
118
lEi$i,
Dercm,ne
o domini
c o .onr.n,o
msem
ol
raol
cujo gfico
c dado ao tado
riqi:' Deremirc
o doh,njo e o, oDjuoro ,mJem
da
to
f cujo
!.ra-co
e dad ao lado
E xe rc cio
s c o mple
me ntare
s
-Cj,l:i
,
A *" /
e o
crdhco
de u'a
Rta;o,r
cu.
i l ;::' "-' "
-
rr' Arerq;oe
' un\;;r
119
fi,j
uma clrcu"retencia
pode !e
grnco de u tunao de R en lR? Po
qu?
i:'G-3
qr"
a"t
g.j"",
" 'eguir
no podo rcPresentd uma fno?
a)
d)
li';!ii
a""l
,1"'
'".i"n"'"frncias
de centro o, reprcsenadas a sesu, pode ser
8rnco
de uma tu!?
120
@?
.e rcta r e o gitnco
ae uma funo
I.
Derm.e o domnio e o conjunto imgem le
/.
S$
e reta r abaixo o gnc
le uma tuno
/.
Determne o domio c o cojunto intgon de
/.
c- Deremrne o dotuio
i,f oetemine o aominio e o conjunro irnasen {i funao
/
cujo
sa.o
a sencircunferncia
a seenn :
Que
ste s do s v e stibularc s
:itl,:ifi
puc'Se) qu
aor grtcos
sesuinies repesenra ua turo.lelR em R?
vl
"7"
--
\
121
e conjunto inasem da lno
/
cujo grfico :
O dominru e o con-unb imcgem J.
/.io R.pecri\amenre
a) t 5, 71 e
l - 2. 51.
b)
L-s, 7t
e
I
2. 51.
c)
t
5. 3t u
t 4. 71
e
l -2, 51.
V3u.l
cv-spl
Sej,/, n- Rtal quer:
/(a)
Anaisaldo o
snco
de

rcP.esentado abaixo, ssinale a anr-
a).rI
t.l
>o
b) / ( 0) : 0
c) - l ) : a)
d)/(-3)
=/(6)
e)/(a) < 0
'Vi
:
(unisinovns)
O consumo de combustv1 de u aulomrel medido peto nfrer d quilmetros qDe
percore. gaando I { de combustvel.
O consufto derende, entrc ouos fles, da velocidade desenvolvida. O grfico (da
revls^Qnto Rodas)
a sesu indica o consuo. n deDendNia da volocdd, de ceo autoDve.
lv:ir'il (F.
M. sdta Casa'sP) o
erco
de uma fDno
/
:
d) t 5, 3t Ut 4. 71 e
I
2, 51
l 1 .
e) ReR.
2
A mlse do grco most que:
a) o maior conslmo se d aos 60 kn4.
b) a palr de 40 kn, quanlo maior a veociddde. maior o conslno.
. ' o con umo oi er amcnr e p| , c, onr l \ e. o! , dal .
d) o menor consumo sc d. ds 60 km,4r.
e) o consmo iNermente
prolorciona velocdde.
122
Captul o 16
I
J.'.l-tti"tt
Funo real de vari vel real
L OnCertuaao
Toda furo
/
em que o donnio e o co.rradomnio sao sbconj untos de lR denoin se funo real
de varivel ral.
Para que un funo
/
esteja compermente definid, necessrio que sejam d{os: o seu domrnio,
o sctr conrradomnio e a lei de associol,
:
/().
porm,
pr fcilitar o estudo ds funes reais de
varivel real. foi convencionado:
Exempos
) Ao apesentarmos a fuo
/.
trvs d lei:
/(:y)
= L.
.
fc subentendido como domnio de
/
o conjuno de odos os nmeos . reais, de rnodo quc
tambm seja real; temos que:
l
I
R I e R e I
+
0, l ogo, DUl
=
Ri i
.
fica subentendido como condomnio de
/o
conjunro dos nmeros reas. CD(/)
:
R.
b) Ao presenallnos funo
/.
aavs da ei:
/(.)
=
,[ ,
.
ic subentendido como donnio de
I
o conjunro de rodos os nmeos , reais. rle rnoto que
.[
t mbm sej al ; t mos que:
aF
e n<+' ] re Ur, ; ogo, D(/ ): t R
;
.
fica subentendido como contradomnio de
/o
conjunto dos nmeos rcais CD(/)
:
R.
c) Ao apresentmos a tunol, trvs da lei:
/(r)
=
3 + 5.
.
fica subentendido como donnio de
/
o conjunro de todos os nmeos ,r. re,is, de modo que 3 + 5
lmbm seja real: temos que: 3 + 5 e R R, isto,3,r + 5 ea para todo _! rea; ogo.
D(/ )
:
R;
.
1c suben enddo como contradomnio de
/o
corjuno dos nmeros reis CD(/)
:
R.
123
Funo real d vi vl rl
Exerccios resolvidos
idi.F+l
oeteminr o domnio da fuo
/G)
=
---!-.
Rsoluo
o donnio de
I
o conjulo de rodos os nmeos f, rcis. o" ."0"
o*
;\
rambem seja eal. rmos
que.
-
8
. R- r '
Rc 8- o ou. eh, , 8, ,
LoBo, D( / )
:
R
18l .
+ifil
oer.mrna o oomrnio da tun\.o
/
I
.
r
5 .
Resolro
O domftio de
/
o conj uno tle todos os !meros r. reais, de nodo qle
!
5 tanbm seja rea. Temos
que:
"&-J
e ne-.e le 5
>
0
(ou
seja, r > 5).
Logo, D( / )
=
{
R r >5
ffi
Deteminar o doio da ino
J)
=
;i5
t,e -r .
R6oluo
o doftnio de
/
o conjurro de lo.los s nerosr. reas. o.
-.0.
o*
*;
+
"
- S rmtern seja
r eal . Temosque:
r 8
+. J - 5 R eR, f +0 e a- J>0
1)
(tr)
rhbrando que o conecilo "e" indica a inteNeco dd solues das ineqDaes (I)
e
(II).
rernos:
Logo. D( t )
=
{ R
r >5 e +8}.
Detemind o donio da fuo
J(r)
=
I ; J
R6olno
O donio de
/
o conjunto de todos os neros r. rcas. de modo que
lJ
t emo\ aue: "' : c{R- r R. , 4 0 e 49/ u.
Resolvdo a inequao
(I),
encontrmosr > 4, e rcsovendo
(tr),
encontnmosr + 7e+7.
Fuendo inlereco das solues d
(I)
e (l),
lemos:
(tr)
(r. rr
a o t
#&
l ; 4
rL 49
nmDem tF .r'
(tr) (r)
124
Logo, Dl /
) :
r Rl i >4er +7j .
Fno real de vl vl real
d:6i:'.1 Definio: duas tunes
/e s
so i.tnrics sc, e somene se. rn o mesmo domnio D el()
=
s(r),
V1. D. Segundo esa denn, lelque se as funes
I
e
8
so idnricas. nos sgunres casos.
a))
=
(r+
2 e
s(r)
=J)
+ 4a + 4.
b)
l l -t
:
-
e
s(r)= +3.
Devemos da os
pssos
dcscritos a seguir,
!ra
verficsr se
/
e
I
so idnricas.
cmpdmos D(/) con D(s)l
'
se D(l) + D(g),enlo s funcs
I
e8 no soidnlicas.
.
se D(l)
=
D(g), islo ,
ce
as lunes tm o mesmo domnio D. ento vmos pdd
o 2q
lasso.
Isualnos
,(r)
turyo
s(1),
isro .
l(r)
=
f()
Essa ieualdade equjvlente a
l() s(r)
=
0
(D.
Se. efetuddo todas as operaes no pnejr menbro dc
(I),
obrivemos 0
=
0, enro s funcs so idn-
ticas. Cs co.lrro d ftryes no soidnrcs,
D/ / R"Dl ?' R: . omoDr / , D, '
t r
o. pdaopr cl i mopa*o.
Isualanos
/()
d
sG).
ou seja:
(r + 2)'
=
' + 4' + 4 (i + 2)'1 i1 + 4:O
. . +4x+4 ar 4 - 4: 0. . 0: 0.
Loeo. s lns
/
e
8
so idncs.
D("t):rR
{3}
c D(s)
=
lRi coo D(/) + D(s). conclumos qne as luncs
/
e
I
no so idnrcas.
Para determinmos o donnio de
fG)
:
+
devemos imlor qef + I + 0, ou seja, r, + -1.
Como essa desgualdade verdade pra rodo , r R. renos que
D(7
)
:
R. Temos ainda que
Dk)
-
R. ConoD(/)
:
D(e). paimos
!a
o 2: passo.
rguamos
t
a
s(r),
ou sja.
Logo. as tunes
I
e8 so identicas.
s. =0. . , , =o
. , t " Cl
= :
. -r
.
rt , t :
'
125
Funo real de vari ve Ga
Exerccios brisicos
ii:'iit
oeternine o aontnio de cada um das tunes:
' r n. ' =; i
er
f r : ' +2
i ) ) =r ' 8 +12
b) , f ( r ) =
'
r
o/ ( r : ? ) / G) =?
", "/ , , -
I s
p' I ' , '
l \ , / , . \ , - . J I
o"frr= -+
h)r-
L
,
,gi:ii
Detmine o doninio de cada uma ds funes, represenando o no eixo real:
a)
"/ (' )
=
; : T
+/ ' 11. 1--1=r' +; i ,
oTAr : "e
- :
f
J ] , = 4
1
. r
t
t::- "
", . / . ' =
- : - : - - - - - a
r 25
,n$tifi Detenire o domnio de cada ma ds fues:
a, ^, , - i , , r , . ,
- - - - L -
I
'
8
"6,
,
16 l
b) / G) =r - r h) f G) :
_
-
- J-
5
,,
n.r
__l _
J2, - |
'
J, '
5
4l
r' l r)
_
-_
rr rr' - '
, f
. l , rAl : ;
^; -j
k)
i , ) :
- + -
.
i-4;ij
oeternine o oonno.l cd Dma das funes, rcpresentando-o no eixo rel:
r )
f ( . 1:
+
_- j -
+
Jf
l
", i ' ' ' "
- ;
- : -
o, / : , , - . r |
- '
.
^ / \
| . J| z' l
E x e rccio s c omple me ntare s
rq,j:ii:i
oetemine o oominio de cada uma das tunes:
'
a) f Q) =, F
") *) : . /
( - 1F
t ", = J=
b)
r)
=
^/:'
d)"fG)
=
'[i
ii.ii
os dom"ios de dus fnes
I
e
8
so, respectivamenrc. D, e D,. seja, uma lno tar quo
,()
:
/(r)
+
s().
Assinae a afirmao verdadeira:
) O donnio da fun li o conjunto D u D. d) O doftnio da fo, o conjurto D,.
b)O domnio da tuno li o conjunto D n D,. e)O donio da fDno n o conjn1o Dr.
c) O domnio da tuno I o corjunto D Dr.
126
Funo real de vrl vel real
iterS'l os dominios de duas funes
/
e
s
s, esleclivdenle. D e D,. Sj una funo tal que
(r)
=
/() s().
Assinae d afimao lerdadeiia:
a) O domnio da tuno/] o cojunlo D1 U D,. d)Odomniodatunoroconjun1oD,.
b) O domnio da funo n o conjnlo D n D:. e) O donnio da tuno li o conjunto D
c) O domnio da luno I o coljunto Dj D:-
e{t:il os domnios de rrs tungcs
/, s
e , sao, rspecLilaenle. D,. Dr e Dr. Sendo ,R uma fo tal qle
(,
=
l, s0)
.
l(r). asinae d do ledadeira:
.a)
O domnio datuno,,oconjunto DL U Dr U Dr- d) O domrio d funo f oconjtoD,.
b)O domnio funo R o conjunto D, n D? n Dr. )OdomnodafunooconjDnoDr.
c) O domnio da fun o conjnnto D.
iCl: Os domnios de dus funes
.l
e
I
so. respecnvdenle. D, D,. Sdte-se qne
s(,
+ 0. V, r Dr. seja
I umdl ol l queI i '
r ' ' )
e. . r ul e a amaao t er o, . t .
' a '
s( l
a) O domni d fo I o conjunio D, U Di.
b) O domrio da liaao l o conjuto D, n D:.
c) o domnio da tuno n o conjunro D! D,.
Ol6lir seja
I
uma runao oe domno D. o cojnto
inasen de
/
o conjnfto das imasons
r)
1e
odo. o' elemenro. r do oor n,u D, Fro d.
In(l)
-
LfO)
r e D. Num dasam de ae
d) O domnio da funAo I o conjuto D,.
e) O domnio da tuno,'] o conjunlo D..
Detmine o conjuto iDagem de cada uma das innes.
o
"/0)
=
! b) l ( r ) = +2
cs nos seguintes casos:
a) , f o) =
l ' + . J
- 2
ur / t ' r : ] ; f
I
g( al = ' +- :
g()
=
lr
d,()
=
h)
"fG)
=
e)
l -@,
Ll u
11,
+-t
c)
J(r)
d)
l()
I
.,
Crt De cordo com a denno apresenada no exerccio esolvido R.5. erinque se s unes
/
e g so idnti-
c)
,(x)
=
t
e
s(r)
-
j
dr f r r r :
i l -
i =
e
Sr i r =
h.
Questes
dos ve stibalare s
Y,i!';lil1
("uc-sD
aDal
o donoio da fuo
')
:
=r?
V*liiii
(JIPR)
o donnio da tuno:y
=
a)
l L,
+-l
b)
l -1,
+-t
a) {) R: ) > 1}
. l ; +1
c) l l . l l
d) a
L
:Vtirii (cescrmio)
Sendor
> 4. o conjunto imasem da fuo
I
=
!t
+
-+
e oaoo po.,
a) l ] RJ) >0J
b) l ] R 0<) <21
c) {) Rl }>2}
d)
{)
R
l : r ' >
41
V. [ i ] i : G' ! ' MG)s"j u/ , R-Ruaf ! ddal or r=z+"F+t . pooeseanmdqneoconj ut oi a-
e) nenhuma d6 rcstostas anteios.
d) {l R: ) >31 e) l R b) {} l Rr y >
0 c)
{}
Rr l
>
2l
127
Captul o 17
!')i*aJ,^
Funo
const ant e, crescent e
ou
decrescente
1. Raiz de uma funo
Corsidere funo
/:
R
.-
R tal que
l(-)
=
: 9.
No eque/ ( 3) : 3:
9
=
0e/ ( 3) : (
3) r - e: 0. ousej a, pa a : 3 ou : - 3, f uno
l(.r)
=
]] 9 se anua. Por isso, os nmeros 3 e 3 so chnrdos de .azes (ou
de zeros) da funo
/,
Definio
Exempos
a) As razes da fno
/(.r)
=
r: 5 + 6 so rodos os valoes reis _ rais qe
/(_r)
=
0,
jsto
,
: 5-y +
6: 0 =
-
2 ou. v: 3. Logo, s ra zes de
I
so2 e3.
b) Ami zdrf ungo g( )
:
21 3 obri df zendo-se
{rr
r
:
0. i s o, 2r
-r
:
o-r
: 1.
6ro.
_3
ar z( l e8 e2.
c)Af unol ?( )=. v' ?+9nopossui rai znodom ni oR. poi s r+9: 0=_rr: -9. Nohnume o
rcal cu]o quaddo
seja igua 9.
z. r, unao constante
Consideremos
a funo re. de varivel ea
/(-)
:
5, ou sej. .L imasen de qualquef
nnero rcaL r
o nmero 5. Por exemplo:
1(2)
:
5.
i(,"tr )
:
s;
. (l )
=
5;
. .
14
l
, \
5_/
_.
Tdl f t n{i o e den. r ni nadd t n{; . const dnr e .
124
Seu grfico :
Funo cnstante, crcscente ou decrescni
O grfico dr funo consante
llir)
=
a eta paalel ao eixo O
pelo pono (0,
t)
Exemplos
a) A funo
/(.r)
:
or A t undo
l , \ |
-
LJecon. r anr ee\ eu gt uf i \ ' oed r er ( uecor ncr aecomoei \ oOr :
3. Funo crescente e funo decrescente
Considere o
sfico
de uma funo
/l
2 constntc. Seu grfico :
Note que no intefr'alo
[2,7]
c D(/), se consider nos dois nmeros quasquer
-v1
e.!::. com : >-r,.
tereos que a imagem de z ser maior qe imagem de
-1.
isto ,
{,,:}
c
12,71,-r
>
|
+
l i "J
>
l (-r' ).
129
Funo constre, crescent ou dcrescenl e
Por isso, dizemos que funo
/
crescente no idefllo
t2.
71. Obseve:
Note tmbm que, se consideftnnos no inter-
vlo
t7,
l0l dois nrnercs quaisque
r e r,, com
'
rr. Leremos que imgem de r: se menor
qe
a imagem de i1, isro ,
lr.
:, c
t7,
l0l. r: > r +
Q)
<
1).
Por r 5, o. di / emos quee\ t unoJ edecr e. cent e
no intervao
[7,
l0].
Assim, podemos
defin;r:
Exempio
sej
/
a funo cjo
srfico
:
.
/
crescente no intervlo
[-6,
2]:
.
/
constnte no inrervalo
[-2,3]!
.
I
decrcscente no ini,eryalo
t3,51.
Exerccios
resolvidos
R:ir
,l
leremina as rai.es Oe cada un! das tunes rais do varive real:
RBoluo
t : Jz*r
"t r
= !
130
Um nnero /. r D(/),iz de uma tunol:
,)
se, e somente se.
.)
=
0.
Funo constanl , ccnt ou dececnt
a) Pe detminmos 6 razes de
f(r)
:
r! - r, basta impomos
)
=
0. isto :
i =0+, ( : l ) : 0 . . . _Y=0 ou
f 1- 0+ / =l r : l l
Assim, s rares .!a tuno sao 0, I e - I .
b)
"l 2r
- 1
: o+2x
i
=
0. . r =
t .
Assin, a raiz da fuo
y
:
",Dr-

")
I =ot i , . ' er .
1-
Asr n. t unao
=
-
naopos{r r a1z.
::,lr:
o gr,fico de u funo
/
dado ao lado.

2
Quri!
s s rafts de
J?
Resoluo
Nore que
^-a)
:0.
^1)
=
0,
3)
=
0e
s)
Logo. as rzs de
I
s
:1.
1, 3 e 5.
-a
iii,,,t:ll::li
r;:
r:r::rl,ill::;l
,iT:*x;.il
t:t:::\,::1.:' :u::) :
| :.:ati:r' : :.i:::.. :::,::,:';
B:i o grfico de uma fo
/
a reta / ao ado.
Deterninu lei
I
:
1)
que dsoca cada r do
donnio de
/
sua ima8em.
Resoluo
Peo grfico obseramos
que a imagem, lrvs
de
/,
de qulquer r rear o nmero 4. Logo.
temos a fuo conshte
/(a)
=
4
':ftiidij
o
enco
de !n funo
/:
131
Fun consl anl e, crecnt o ddesoente
a) Em que intealo do donno a fuo
/
crescent?
b) Em que interalo do dnnn ! runo
/
decrescene?
c) En que interao do domnio a funo
l
conshnte?
a) Se, alnenLando-se os vaores de 1, conseqenremelre
crescente. hso ocone no inteNalo
[2,7].
b) Se, aumenrndo-se os valos de
-tj
conse4nenlenerte
dccrescente. lss core no intenao
t
5,21.
c) A fu!o connle nos
jnleNalos
t
8. -51e
t7.l1l.
anmentdem os vdlores de). enro a tuno
dimiNrem os vaores de
r,
ento a funo
Exerccios
bscos
l:l,!i D"t"*i." *.u."t.le cd un.tas lues reais de vdvet real:
iB#rll
Dere-inc as razes de ca{r uma das tunes reis d vailcl real:
b) ) =5 +3
) ) =+
Dl ) =
/ f .
j _,
c)
l()
:
_r 6r + 8J
t$-:i!j
o g.fico
de un fun
o
"/G)
=
"t-
e
, t l r :

el
/ll
:
/
dado abao. Deremine u raas da funo
l:
2\ +2
1
Zx
E;!:1: Os
eancos
Oe auu runes
./
e
B
so, respediventel
sobe- do
oue, oda r al de8 , dh-
c ni l de
/ .
detemine as ras de.q.

Funo cn$ante, crescnte ou decr4cnt


a-:-

constna o
srfico
de cada ma dd tunesl
i.E-j6*
t o iomno e o conjunto inasen de cda una das funes:
a)
"(i)
:
5
:Fi? o grnco rle nmr funo
/
:
:lEi4lr o grnco ae uma runo
I
a rer r:
a)
/(r)
=
5 b)
l(,)
:
r
I
D] t \ r =T
a) En que intervls) do donnio a io
I

b) Em que interalo(s) do donnio a tuo


/

c) Em que interalo(s) do donnio a l'o


I

Casilque cono V ou F cad ua das anmaes:


a) o domno de
/
o conjuro [{.
b) o conjunto magem de
/
lR.
c)
I
possu um nica.aiz.
d)
I
decrescete em lodo seu domiDio.
e)
I
crescente em todo setrdomnio.
8) , / (
2) =0
h) 0) =3
E x e rccio s c ornple rne ntare s
b) r ) =
- ' t +5
r +l
i;:'ii! As mzes da funo
/(r)
=
af + + 4 so I 2. Detemine os vatores ile a e r.
1;3in'
Duas zes da fDno
^r)
=i
+ r +.r 6sao I e2. Delene os valofes de e..
iBi-'i
construa o
clco
aa funo
)
= a.
,,iiii
o
c.4""
"..g"i.
-ostra
a velocdade
()
1e uronvel em tuno do tenlo
):
c)
,f(-O
:
-
2
) E que inte!oc)
b) E que inre!lo(s)
c) En que inerlalo(s)
133
Funo coNtant6, crsnt u drescente
Que
ste s dos vestibulsres
!V.ll O.
Cailic ,1e Sl'a.loBA) Sobre a funo
/ .
de a. i
l e.
R. cur , , gdhco\ er ecol ddo. e
a)
/()
<
0 pdra todo r no lleflalo
td,
.l.
b)
/
Gescnre no intonao
t0.1.
c)
(e)
>
Jl,t).
d)
/
tem apen, dus ra?rs reais.
e)
l(r)
> 0
!m
rodono inrervalo
t4,
01.
Vzi : ' , t - cv, sp'
Ser um, r nl do) -
y' , ,
cuj o
s-
ico est .lresentado ao lado. Asinle a an
mao corelai
a)
"f(o)
:
0
b)
"ft,)
=
"f('.)
=
,&.)
=
0
c)
/
crcscenre no inteNrlo
1r,
jl.
d)
/
decrescenre no iredlo
F1.
5t.
e) / ( r r = 4) =o
ti3,'.:
GEI
SP) o1ft+e ponto nxo de uma nbo
./"
um nmrc real x, ra que
r)
=
. calcule s pomos
fixos da fDnr
.fG)
=
I +
!
l 1! 5
c) No tem ponto nxo. Tem innnuos ponos firo\.
Vii,,ll
fr'a-k"i"
spl
Q*t
das tunes a sesuir o possu
iz Ml?
b)
s(i):
",t
s I
. .
a)
(')
:

t r
et st . t :
u: T
r +t
134
I
Captul o 18
:''
ix,^ffu
Funo af i m ou do 1q
gr au
l Conceituao
Unra mquinafabrica 2 m de cordapomnruto. A tabelabrixo dcsceve aproduo dess mquind
em funo do rempo.
O gfco corespondent cssa tabela :
Medindo a produo da mquna a cda meio mnuto. temos I scguinte tabea:
O grfico conespondente i
3
5
135
Funo af i m ou d l qg. au
Se diminuirmos mais e mis o nrevao entrc
d. I nedi e\ , ou
\ ei r .
:
mi n. - mi n. eu. . obr ( .
- 4X
remos mars e mars pontos,
e todos num mesma
reta. Podemos eno dizer que o grfico
ao lado
Liescreve i producio Jc",:r mdquir em tuno d
Esldaemos neste capruo um tipo de funo
que tem como gfico
uma rea.
Como deve ser a ei de associao
)
=
l()
para
que o glco
d funo sej un reta
Pra cheganos a uma concluso sobre csln
pergunta.
vmos raciocinar de modo inverso, ou
sel, pair do grfico
e obter lei.
Consr der emo, a
l l n\ i o/ cul og dt i cc d
"et a. ,
repesentadx o lado.
3
5
A pir
desse gfico
possvel
dereminar tei
)
- / 1,
que ds, ci d cadd
'
doJomr nr oa, Ld i -
gem
).
Para isso, basta considerdr um ponto ge
nico P(r,
l)
d reta r, dslinto de
(2,
5) c de
(4,
e).
.
o comprimento do segmento CD, que indicanos simpLesmene por
CD
Gem
baa horizonart. e
CD
=
4 2: 2;
t
o segnentort tem compdmenro DE
=
x - 4;
.
o segmento FG iemcomprmenoF6
=
9 - 5
:
4;
.
o segmento cll em compdmento
cH
:
)
- 9.
Fuoaf m u d 1! gr r u
Nota
Se o ponto P petencer semi et B, eno os segmenlos D e C1 rero compdrnentos 4 ,r e
9 -
]],
respectivamente. Porm. isso no alera em nd o nosso raciocnio.
Peo teorema de Tales, temos:
CHBPT9RP
FCAB1A8'
DE
CD
b) ) = - 5
=
AB= 2
: 2L.
l
\ - 9 a 4
por
l e
/ r f .
l enr o\
o
_
i
20
_
o\ _ r r
4 .
Divdjndo anbos os membros por 2:
Y
9=2( x 4) . . 1 9=a{ 8. . }=2r +1.
Noe, fiilmente. que os ponbs ,,1(2. 5) e A(4, 9) ambn stisfzem a gudade
)
:
ar + 1
,
poj \ |
5: 2 2 +1e
9: 2 4 +1.
(\ )
-
ax + b com
l a. l
c R e d + 0.
Definio
ir:i:1il:i
Assim sendo, temos que el | o grlfico da tunoll)
=
2 + l.
De manejr anloga que flzemos para a rcta r.. demonsl,se quc qudlquer
reta do ptano caresino.
no-parlel a um dos eiJtos. grfico
de uma funo do tipo:
Exempos
a) , v: 3i + I
Nota

*t
Todaf unodol qgr auy: 4. 16. . que: 0r ccebeonomep cu ar def unot i nr . So
iineaes as funes
J
:
4.
r
=
f.
4..
r37
Funo af i m o do egr !
2. Grfico de uma funo do 1q
qrau
Um impotnte postudo d geometi diz: "Dois pontos distintos determinam ma reta". De acordo
com sse postuldo, construo do grfico da funo do 1
q
gru feit obtndo-se dois de seus pontos
dislinos e irErndo-se a ret deteminada por eles.
Exerccios resolvdos
R1r,, conr1"1. o
*o"o
o" tunoy
:
3x 6.
Resono
O grnco dr fun
J
:
3r - um ela- tgo, peisaos de don pontos disnnbs pa detemin la-
Pda isso, atribumos a dois valores reais, disiinlos, qnisquer e calculmos a nagem
)
de cada um
Asim, o gr6co.la fno
=
31 6 :
> (0.
6) un
lomo
da rcta.
r (1.
-3) Dm ponb
da rcta.
ar2iii
Rsoluo
O grfico da funo
]
=
4t ma reta. Pda deteminmos dois pontos distinlos dessr rela. construmos a
r (0.
0) um ponto
da rera.
= (2,
8) um ponto
da rera.
\
Fun fim u do lqsrau
Aslm. o grfico da tuno)
=
4r :
,ii',,lffi
, : -
:itllrll::t . i
. ' .
Rri:l o gnfico da funo
)
=
d + :
Detemind os vlo.os de a e b.
Resoluo
Como o ponto (0,
4)
lertence
ao grnc, ienos que a senlena)
=
+ dve tomd'se vddadei
In

=
0e)
=, t , i st o, 4 : a.
0 + b
+ b
:
4.
Anaogmente, o ponto (
2, 0) peence ao grfico. Ento devenos ter 0
=
a
.
(
2)+.
Co no
=
4, t eos 0: a
. ( - 2)
+ 4- a
=
2.
''
ii'
oet.-i"- os pontos de interse.o do
ernco
.la funo
)
=
3 6 com os eixos coo(lena.tos Oie Or.
Resoluo
Como todo ponto do eiro d! abscisss le ddenada i8ua a zero, pa deteminmos o
!on1o
de encontro
do grfico com ese ixo bsta fazer

:
0. OD sej, o=3t 6+x=2.
Ingo, ess pdto
(2,
0).
Anlogame1e, fzendo i
=
0, obteremos o
lonto
de encontro do gflco
com o eixo O):
Irgo, o ponto
(0,
6)
) : 3' 0
- 6=)
=
6.
139
Fun l i m do 1!qrau
lnl::l:
.q o"rpru-"n,nr o" uma emprcsa com encdsos soclis ddda pea funD()
=
20 +
+.
ond DG)
u despesa em mihdcs dc rcais eJ o nmero de luncionnos.
a)
Quai
sd. despesa quddo a etnpresa 1vcr ccm iuncjonios?
b)
Qual
ser o nmero de fuiciorrios quando a despcsa lbr 50
'nil
reais?
Resoluso
- )
F, / . nJ u, e, emu. nL, r . ,
. "
, ( l ^n)
n.
Logo, a despesa ser de 30 ni re.ls.
b) FazendoD(r)
:
50. tereu" 50
:
20 +
l
Logo. a cmpesa ter sesscnta fconos.
R.6 |
m. emlre.". p, con'
(rr
n,. e\nJJr. cob'.
mc l a\ i f i l i mr i , u, n. r x\ ", u' r ' x dp r cor do
fom o ncro.le quime.r' de e , : dd con\
1ruda. O gnco ao lado descfeve o custo da
oba. m nihcs de darcs, cm funao do
neo d qulmetros construdos.
\
bPl hr
ci )
_
r
| dr , ,
- 0. qucdcr c
mina esk grli.o,
b Dr emi npdr . , '
nh. Jdr 1.
e
f
r ' "
para a constuo d esrd.
-
OLa
er ; o . . , o r or xl J. obn. \ dbendo
l ue
a eslrada ter 50 km de extenso?
a) Ogf,couma semi rea conidr m rel que passa peos pontos (0,4)
e
(10.5).Alcir =
l1j),
clioi
icoessarcta, da forma)
=
d + .
cono ospotos
(0,,1)
c
(10,5) pcenccm !cssa rcL, devcmos lcrl
4=a. O+bb=4
( D
e 5=a 10+/ , .
1I I )
Subsl i t ui ndo( I ) em( I I ) , 1emos5
=
d. 10 + 43d
=
- L
10
A" i m.
"
l er qr
p
det pr r na.
' .
gr Jl l . r ' p. r d ,
n. l
Devenos sDpor >
0.
pois nnro de quilmetr.\ d esrd consn!d.: logo. no h senLdo
em abibuims vles ngdlivo -.
b) A taxa nxa obtida faendor
=
0. ou seja, o incio da obra:)
=:
+4
.1
Logo.esa taxa de 4 nilhes dedlares.
c) Pa.lcularmos o cusro total da obra, basta fazdmos
=
50. ou scja, o lnnino da ba:
, =
p
+a=1. =e.
' 10
Logo, o cuso lotal da obra ser de9 nilhes de dldes.
+ JU:

. . =60
l 0
140

Funo aim ou do 19qrau


Exerccios btsicos
$jjf.r,ji
consirua o
srco
de cada uma das futres:
s) ] =;
e)
) :
l r +2
4) : xr
iFi$jlj
Corgua o ganco ae cada uma das tunes a sesuia Delemine os pontos
de inreBeco ale cada
g.nco
coft os eixos coordenados O e O.
a) ! =2t - 1
b) r : - Zr - 4
a) r =5 10
b) ] = r I
e) l - 2{ 3
f ) r ' =
+
+1
r - : I
-
!
32
dJf :
2:
- 3
.S1i
Detemine o dmnio e o conjunto nasem de cda una das tes:
a) J: 5 +3
li{
o
elco
datuno)
=
d + :
ffi
o
srnc
1 fno
r
=
ai + l
b) r =sr
I r
Deremine os vlorcs de a e .
:
O grfico
d ino)
=d
+ :
a) oi aaloes de a e r
i$-#j
cr]:m se fu!o identi'rde a funo linedlli)
nando seu dommi oe. e Lor i unr o i magem.
,. consrua o
Br:ili.o
d tundo rilendade derem
41
/
Fun sf i m u do qgr u
t3i:B:t:lt
O
Crnco
seCintc
-osr
d tempetura de umarcgio da cidade de SoPaulo desde d! 7 h t s ll hen
um dia do irlemo.
a)
Q!l
a rnpetua m\ima nese perodo?
b)
QDal
foi r vlao da lemperatura desde a$ t h t s l0 h?
E x erccio s c omp le m e ntare s
Grlt
,:
O
erfico
Ae uma runo
/
dado ao lado;
a)
Quai
a raiz da funo
l?
b) Pa que al@s de r tem{e
l(r)
> 0?
c) Pda que vatores de r teD-se
/()
<
0?
d) Pda que vaor de
)
tem-se
:
0?
.C.e-l
o gnco de uma tu.o/ dado ao lado:
a)
QDal
a aiz da turyo
/?
b) Para que valores de r iem se
/(r)
> 0?
c) Para que valores de r tem{e
.f(r)
< 0!
C3 . it' Denio: seja
),
=
/(r)
uma funo tal
que:
1. So 0
(rerc) pertence o domnio de
/,
erto/(0)
=
0
l l . ' l ( t r nL' enonur ar pmr ooopd( / . ) t
/ . . on'
0.
Dizenos que as viveis
]
e r desa luo so diretmette
pmporcionis.
Com base nesa dofin, respond:
a) Na fuo
/:
R* IR tal que]
:
1I, s vdiveis)esodircten|epioporcionas? Por qu?
b) Na tu!o
/: t2.
41
-
t,
121 tl queJ
:
3i, as variveis
)
er so dirctfrente proporcionais? Po. qu?
c) Emqua quer t uno/ : - 8, eBsl bconj unl osnov osdoR, &r quel =& . t const anl eno-
nula. as vvet

e r so dire1aenle
proporcioiais? Por qu?
d) Como o grlico de ua funo
/:
A
-8.
e A subcorjuntos no-vzios de R. lal que)
=
r),
cofr s
laiiveis
)
e ditmente
lro!@ionais?
e) Na tuno
fr
R
*
R tal que
]
=
3 + 1, d vdiveis
J
e x so direiamerte proporcioais? P qu?
142
Funo ai m ou do 1!
s.au
Ci . I m" o, ' d d a" de l or ma ci l nd ( d r r t s
errao por u nr 6rned Abend d romeim.
volune da caixa d'gua vai amenlndo em
funo do tempo, segundo o grlico ao lado.
cl A\ \ a\ er . V e
,
' i o
di r r amenl e pr opor -
cionais Por qu?
b) D a li
que asocia Y e l.
c) Sbndo
que o volume da caira d' ga
1. 8 m e que r . a\ a esr at a \ ' d qudo
tomejm foi abea, quanto lefrpo a lomeira
deve pemanecer abea pr encher comple
imente a caixa?
l
x
r,ii'
i'si
Consrua o gilco da fu;or
:
- . - 3
Um un)nvel pasa
!o!
um
!o1o
, dirigindo se a um ponb A. disire 330 km de . A luo que mede
a distncia
(em q!lmetrot e funo do tempo
(em horao do aDtonvel ao po.to4 S)
=
120 t.
a) Aps 30 mjn de ter passdo pelo ponto. a que distnc o aulovel str desse ponto?
b)
Qunto
lempo levar o autonvel paa i dc at a?
Queste
s dos ve stibulre s
iii:it
Nunesp)
Um bot.ic rede o cresclmello de unra
plta, em centmelros. todos s .as. Ligddo os pon
tos coocados po ele num
enfico.
resulla a figur abaixo. Se for mmtida senpre esa relao entre tempo
()
e altura
(l). pldra ter. no trigsino d, dna altura i8ual a:
a) 5cm
o"-
d) l 5 cm
:ii,ijir:
(Mackenzie-sP) A funo/ defida po/()
=
/a + . sabe-se
que/(
1)
=
3 e/(l)
13)
:
143
lli,lti:
@ackenzie
sP) sendo
:
12,
51, o
srfi
co d! funo/
:
( (,
))
'.
)
=
:
b) 2
a) um conjunto lnito de ponlos.
d) - 3
d) um segmento de rela-
e) Neuna ds respostas aclma corel!.
Captul o 19
Var i ao de si nal
1e
gr au
da f uno
do
1. Introduo
Con' i derc
a f un. n do I p du
Ji r. /
)y-,
cujo grfico
dado o lado.
.
3 aiz da funo:
.
1ino crescenre;
.
pJt u qual quer , re. l l . .
.
J. rcmo,
/ (
\ |
por exempo,l(4) >
0;
.
para qualquerirea,
-r
< 3, tcmos
/(-y)
< 0;
po exempo.
J(2)
<
0.
Por isso, dizemos qe:
.
a funo se nul pffa.
:
3j
.
f un( o e posi t i t u pd a r odo ,
"er t . r
.
J;
.
a f n( o e negi l i r par d r odo
'
r er l .
'
J.
Repesentando esquemaicamente
a variaao de sinal da tuno, tcmos:
O estudo da vnao de sinl da tuno
l()
=
1 6 pode ser feito ambm agebricamentr,
s!
o auxflio do gfco.
Obse e quc:
.
raj z da t uno
/
n i z d equao 2 6: 0= : 3;
-
.
os valores de r pa.a os quais
/(r)
posirvo (l() >
0) so as soues da inequao
Zr - 6>0=r >3;
144
V l q d s nl d uno do l esr au
.
os valoes {e i para os quais
/(-)
negvo
U(-t)
< 0) so as solues da inequo
ar - 6<03 <3.
2. Estudo
genrico da variao da funo
do 1n grau
/(x)
:
ax i b
2.1. Raiz da funo
/
Al ai zdaf unodo 1" gr a
JG) :
. l x + h ar a1z da equaao ar + : 0. ou sej a,
1
Exemplo
Araizdafno
/(.v)
=
3
+ 5 obtid resovendo sc equo 3- + 5
=
0
':
-+
2.2. Condio
para que
;f
seja crescente
Sejam os nneros reaisi e2, quaisquer, com.r2
> 1. Pra que a funo
I
sej crescente. devemos
ter
/(:,)
>
l(,),
ou sej:
a . +b>cl xt +h. .
a: 2+b Qt \ b>O. . Lt 2
a r >0. 4( i - 11) >0.
Como 1> . ent o r ' > 0. Assi m, emos I
-
a>0
Logo, conclumos
que:
Exenplo
A uno
/(.t)
:
2r - 8 crescente.
pois o coefciente dc positivo
2.3. Condio
para que
/
seja decrescente
Sejam os nneros reaisr er2, quaisque, com
-r
> . Para
que a funo
I
seia dectesccnre' deve-
mos rer
/(:r,)
<
1),
ou sej:
al - +b<d' +b. . a . +b
t $t b <0 , ' . ar - axt <o. . d( 2 r ) <0
Como : >
jr1,
ento , -
-r,
> 0. Assin, temos
t a-
",
,,)
<0
o u<0
Logo, concumos
que:
Exempo
A tuno
/(-r)
=
-2 + 4 decrescente,
pois o coeficiente de negativo
145

Vi ddesl nal da uno do ]c gf


2.4. Estudo da variao de sihal da funo do 1q grau
atravs do seu
srfico
Sabemos que
o
gfico
de
/
intecept o ixo O no
ponto
de abscissa -
a
Gaiz).
Tenos dois casos
a conslder.
1! caso: /' > 0
(fimo
cescente)
4 torma do gfico de
/e:
a 1no positiva,
ou seja, tem o mesmo sinal de a;
a funo negativa, ou seja, tem sinal coniro ao de a.
Obsene que:
.
paa valorcs de , >
.
paa vaoes de r, <
Exemplo
sendo
/()
:
2r - I, a vaiao de sinal de
/
:
Esquemacmente,
temos:
2o caso: 1 < 0
(fungo
decescente)
A foma do gnfico
de
/
:
146
Vai ao de si nal da funo do l qgrau
Observe que:
.
pa vaores de,-! > -4. a funao negativa, ou sej.lem o mesmo sinal de,ri
.
para voes de , < -
4,
a funo positiva. ou seja, tem sina! contn4rio ao de rr.
Exempo
Sendo
/ "
) *
,
4. d\ r r i \ aode. i nd de
/ .
"'"
"
"
.-''
':;*"'
*t'b\:';
,
.
Esquematicamente. temos:
Resumo
Exerccios resolvidos
R:lt.'r
l
Con i o grlco,la funo
^a)
=
2 4cdiscu a vro de sinlde
/
com o auxiio do glco.
*, ; i
t t ' t t ' "' .
,
t
. , ' ' -
r"t
.
.
"-
147
deasinld funo do leg.u
M
Discutia lgebricmenre, a vdio d sina da tuno
l(r)
=
zr 4.
t "' 0- I
4- 0 ,
' ,
"r. (r)
>
0
e
2, 4>O _. . x>2. ,
J( ) <0e2r _4<0-
<2.
ffi
conshun o grnco dr fno
r)
=
-2r - 6 e dis@in a viao
(te
sina de
/con
o auxaio do
srco.
a
Vri o de si nal d uno do l qgrau
:]lilf$i Discllir, alsebricamente, a vdiao de sin] d fnno
l(1)
=
z! 6.
- 2x- 6: 0. ' . r = 3l
2 >0. . 2r >6. . - < a
- 2r - 6<0, , 2r <. ' . r >j -
16) =0

Discllir, alsebricmente. a viao de sinal da tn
o f():
+ b..a,hl c R e 4 0, en c.la r\oi
Resoluo
( )
=
o e N+b: o
/ ( i )
> 0 e d+ >0
/ ( a) <0ed+<0
/ ( ) =0ed+l r : 0
/ ( i )
> 0 d + >0
- L
I
. . . , :
1,
. ' . or >- t t o t <
L:
t l a
(r)
/ ( ) <0ed+
<o. . dx<
b- "' -
+.
t t a
0r)
Em
(I)
e
(tr)
houve i.!en n senlido das desigualdades.
pois dividiDos amrs os ftnbridas
desiguadades pelo nmero negfivo a-
-+
t
149
Vri d si nal da funo do 1!gu
fii!ffi
o grenco nostra a temperatum de oa regio
doRi oGi d d"51 de' dc a' 5 haF
"'
l n
a) En qu horio dc$e perodo a rempetu.a
allnFu 0'C
b) Dure qudto tempo desse peodo
d ren-
pralur
esteve negativa?
c) Drnte qumto tempo desse peodo
a ren-
peralu
estcvc positiva?
Resoluo
) Osr ncounsegment der et acont i donar et aquepassapel ospo t os( 5, 2) e( 11. 10) . At ei J: _ )
que
ten como
8rnco
essareta da foma)
=
d + r.
Coo os ponlos (5,
2) e ( l. 10) perlenccm a cs. reta. tenos:
l z=a, 5+b l r )
[ 0
=
a. l t + .
( l l )
Srbtraindo. membro a membro, as igualdades (l)
e
(I):
12= 6a+d:2.
Subsl i t ui ndoa: 2 em
( I ) :
2=2. 5+b+h: 12.
Logo, o
srfico
em questo ddo por:
r.
=
Xr 12.con5<a<1.
P.4 sabermos o instante en que
a lomperatra chegou a 0'C, b fzr)
=
0, o! seja.
t ) : z\
12+x- 6.
Pornro. a rempemtura 0'C du+c s h.
b) Anan,ndo o grfico, consralaos que, nese c) Aoalisando o grfico.
constlramos que. nesse
periodj a temperatuE esteve negativa
l
perodo. a remperarura esleve p!iva pa
5 < <
6. ou sej a. dur dt e t h. 6 < < l l . ousej a. dur m e5h.
i i ::i L:::l ' i ,
;,:'
150
: : lllil::: i: : : I'
Vari o d i nl d funo do cAu
Exerccios btsicos
j$ir,lili
pir"ula.
ut
"ue.
ae
erfrco.
a variao de si.l de cada ma das frnesl
a)
/(r)
=
5a 10
l)
/(r)
=
5 - 10
c) ( r ) =3r +1
d) J= 3r +1
^)
i6)
:
2' - 5
b)
l(x)
=
-Lt - 5
0.r
=
-s"
s) ) =a- 2
h):y
=
r 2
t l n= Er-
' t
t)t: -.tr,
"ti
f)
l(0)
=
0
i ) / ( ) =4r +i
i) ./()
=
a +1
l)
l(r)
:
-r
ir:'ril
piscuta,
atgetr;canente, a vdiao de sinl .le cada ma das tunes:
d) ) = 4r +2
e) l c) : ++r
:;Bi?:t
Disdr vriao de sinal d fo
J
:
d + . cujo
srfi@
a rera:
iiqi4'!':' Distut ,
'diao
de sinal da funo
J
=
4 + , cujo
Bnco
a ta:
a)
.1)
> q
b)
l(2)
< 0
i.i:l: Uma tuno linee
I
dftscentq Ca$ifique cada n .ls dmes cono v ou F:
or ( | )
. o
d)
l ( -
l ) <
0
E Xe rc tc to s c om
p
te m e n lare s
c.l L md brm de re.o ro squecrd! arc umc tem
peatura
de 30'C e seguir foi esliiada at a
lemperatlra de 6'C. O glco
ao ado mostF
leftperatura da b em fno do cmpo.
a) Dclois de quanto rebpo, aps o icio do
F. t r i amel r o. i , empe' un! a
da od ai ng. -
0'c?
b) Dc 0 a ni., em que intervao de rempo a
temperalura da baa esteve positiva?
c) De 0 d min, em que lnier!lo de renpo a
lenperatum da bda esleve negatva?
Vi de sl n d uno do l eqrau
Czr : Umbdco paea as coms de nn cienic. As contas lencen. no ms de abril, segundo a funo
+
+ 18, em quc
11,2.3....,30
e) o saldo do cliente em US$ L000.00 no da d bri].
a) En que dia do ms do abril o sr]do do clielte chega a US$ 0.00?
b) Em que interalo de tcmpo. no ms de abril. o saido positivol
c) En que intealo de tcmlo. no ms de abril. o sado negativo l
L, 5 A ogud
que
Br ar J"\
r Fnr . . \ qr e de\ em cr , or Fcr \ dJ".
sefrpre ]ipas. Snas mgens no devem ser
povoadas, p. que esBotos no sejan despeta
dos en sns aeuas.
Supo hi q,
(
nur na de*. . , ct , r ' d.
"
_edi dd
do nve da ga consisi! do una hr gra
dr Jd. . pe. pe d, - d upc . , e J. i s.
' . . 01
fome . ngun.
Sendo 0 m o rel nnimo
par bsecimento
da rcgio servida
pel eresr.
O
! , . r
. u db. \ o mo. r i . o n \ l de\ ' a cp ev
m , nr . . J, , r .
- pJ.
no. Je/ p i mi r os dj a do
Sutond que o grnco ern todo o ms de r
kj un semenlo de reta, responda:
r
P_ qu d, . do r de m" o o t u. e dd; L
x i nei d o i mo n. ( c\ ' i i o pr .
'
' b.
, e
cimento da regio?
o, dr , f l nr e quanr " np. r o m* Je mi i o o ni
vel da gu se apesenlar negativo?
. , du. n' e qu. n o r _po on demcj oo
vel da gua se pesertar positivo?
C.4 Numa estEda so marcdor Lrs pontos: A. O e B. Ao ponlo O alscimos o nno zEor do
ponro B. dis-
tdtc60kmdeO, associaos o neo 60, e aoponto, distante 30k de O, ssocimos o nmeo -30.
A cad!
ponto
ete A O. distdle / km de O, associaos o nnerc r. e a cad ponto.
ent.e e O, dislnle
r kn de O. sso.fros o nmero /
(corfomo
gua).
U automvel vai de at B,
lasedo lor
O.
O grnco ao lado mostra a posio, em rclaao
a O, do autonve em n'tro do temlo.
a)
Quanlo
lepo levou o autome
lda
i| dc
b)
Qnanto
lepo tevo! o automve
lda
dc
O aBl
c)
Qual
a distncia de a r?
d)
Qua
a velocdadc do auronve, em qil'
meltos
lor
hon?
152
Vio de sina dfunodo r' gu
Questes
dos vestibulare s
ivjilii
(r"racte',i"-spi
e*"mimdo o grfico da furo
/
abaixo. que rma Et4 podemos
concl:
*ll.i'i! Onicmp-SP)
o
eflco
da funo
)
=
ru + , passa peos potrtos ( 1. 3) e a(2. 8). Pode se amd que:
4161r 0*, r f
f,iil#d
6rcel
e runao
1,1
=
d + rr qe
f(3)
=
0e4) > 0. Pole-se anmd qD:
a) se
)
< 0, ento r > 3.
b) se r > 2, enro
11)
>
J12)
c) se < 0, enro
)
< 0.
d) se
)
< 0, ento r < 0.
e) se r > 0, enro
J()
> 0.
a) a inica raiz da fno 4.
b) 3) : 10
c)
f\4)
=
12
b)
I
crescdre en lodo sD domnio.
c)
/(0)
=
3
e)
/(2)
> 0
153
Captulo
20
:'.,1,""'^r,d*
I nequao
pr odut o
e i nequao
quoci ent e
1. Introduo
Sendo
jr
e R. considemos os nmeros 2! + 4 e 6 3. Pr que vaoes deoprcdto desses
nmeros positivo?
Para responder a essa pegunl devemos rcsolver a inequo
(21 + 4X6 - 3r) >
0.
Note que esse tipo de inequao absoluta novidade,
pois no nos deparamos com nenhm dessas
t irgorii. Para resolv, o que farcmos no exerccio R. I
,
vamos anes definir inqao produto.
2. Inequao produto
Chma-se "inequao
Foduto"
rodn inequo presentada em um ds seguintes fomas:
/ ( - ! ) ' s( ) >0,
/ ( - r ) . s( ) >0.
/ ( ) ' s( ) <0,
"( r ' s( ") <0,
/ ( r ' s( r ) +0,
em quel e g so 1nes quaisquer.
Exemplos
a)
(2 + 4X6 3)
> 0
b) (s 10)(6 - )(3.r - 15)
<
t
Exerccios resolvidos
R.l!li
R6sol'er m rR a i.equ
(2
+
,l)(6
3J>0.
Esrudandouva odesi nal decadaunadast unes/ (r): 2 +4e8(a): 6-l . l eos:
r ' 6) =\ +4:
.
ni zde
i : b
+ 1= D x= 2i
'
viao de sinal de
,:
a > 0+
/
cescenre.
c)
(2 3),(1 -.r)3(2 &r)
< 0
154
Inquto produi
e i nequao q!oci ni
Oltivemos os sinais na tima linh plicndo a rcgra dc sjnais pa.a o prcduro
ls_
Cono nos inreressd que
esse produto seja positvo. (2r + 4)(6 - 3r) >
0. leos
que
o conjunto sou :
J={r R 2< <2} ou s=l - 2, 2t
fi1*l
Resolver em R a inequo
(5
- 10X6 - )(3 15)<0.
Est uda do a vdi ao de si nal decadumd! f uns, / ( )
=
51 10. s( ) =6 en( r ) =3a- 15,
L/ ( )
: 5
l 0:
'
r ai z de
/ r 5-
l 0=0+r =2;
.
vdjao d snal de/: a > 0
=l
crescente.
I.8O)
=
6 3r.
.
. ai zde8: 3r
=
0 + : 2
.
\ anao
de si na de
8: ( r .
0
E
dem. cenl el
Represenl2ndo no eixo real !ao de sind de
t 8
e
/s,
temos:
I I . 80)
=
6
.
r i z de
e: 6
r =0a=61
.
vdiao de sina de
8
: d <
0
+
I
decrescente
IIl.lr()
=
3 15:
.
.
t t i ze h: 3r 15: 0+r =5:
.
viao de sinal de nr a
>
0
+ /] crcscenle.
\
155
lnqu prduto
e inequ qucint
Represemddo no eixo real a vao de sinal de
/, s.
, e
fsn,
Leos:
25
.
.i4'di- ln
+ + +
+ + +
-t
+ +
Os sns da lta linha foram oblidos atravs da rcgra de sina
pra o
lrodutolsh.
Como nos intercssa
que ese pioduto sej negalivo ou nuo,
(5r
10)(6 )(3r 15) < 0, remos que o conjunto solu;oc:
J={r R 2<r <5 ou >6 ou s=t 2. 51 ut 6, +@t .
.&i
nesot"er ern r< a inequa
(2r
3)r(l )12 8r) < 0.
Resoluo
Deves inicilmenle estud a vio do silal de cadi una das fures,
/()
=
(2
3)1s()
:
: ( 1
r f el ( ) =2 8
I
/(-t
=
(2t
3)'?:
.
ai zde
/ r ( 2t
- 3) r
: 0+
z, z
=
o x=
| :
'
vdiao de sinal de
/:
lenb|do que tod
poGncia de hase real e expoent par

positiva
ou nul4
remos que
/(r)
> 0 pda todo r. r e R.
Esquemaljzddo. temos:
IL
s(r)
=
(1
r)rl
.
r ai z des: ( l ) r
: 0+
1 - : 0. .
=
1:
.
viao de snl de
I
: lenbraido que tod. potncia de bse rl e expoent mpar tem o mesmo
sinl da bse ou nula. temos qle a ldiao dc sinal d funo
8
()
:
(l
r)ramesmalariao
de sinal .l funo
)
=
1 , qne dada porl
I I L ) : 2- 8 :
.
r ai z d : 2 - S : 0 +a
=
+:
.
variao de sinal de : a < 0 + I decrcscente
156
Inquro produrd in6quo quocinte
Rqrrescnlddo no eixo real a viao de sjna de/.8, li e
/gl.
remos:
13
412
i t 4- 12, 3
+ + + +
+ +
.,4t.!1
-t?.:,8.
l , :..
,'.,:
.
+
- . . .
+ + +
Os snas da ltima linha form obridos arravs da rega de sinais pda o
!roduto/8l.
Como nos inrercssa
que esse produto seja nesallvo,
(2r
- 3(l - ):(2 - 8) < 0, tes que
o corjunlo sluo ;
s: {, enr
}. , .
r }
-
s: l }, , [
:*:r
Resover en R a inequao
(2
- s)(-3- + 6) + 0-
,
Resoluo
Pda que o produto de dois ou mais fatores seja diferente de zefo, necess.io e sficiente que cada for
seja derelle de zero. A$im. enos que:
l 21
8+0
l r +4
( 2
8) ( 3r +6) +0e1e . Je
| - 3r +6+0 l x+2.
Logo, conjunto souo da incquao :S
=
lr
Rl + a c r + 21.
3. Inequao quociente
Charn-se "inequao quociente" toda inequao apresentada em uma das seguintes fomas:
4
o
l +
o.
, 1' l
. 0.
t l
' l
- 0.
, ' , 1
- u,
8t . r l 8( ' ) dt \ . r 8( ' ) {( r J
em que/ e g so funes qisquer, com
I
no identicmente n-
Exeplos
"r
- - . o b. , 2' - . ' u . , JLi ' "] - , t o
Exerccios resolvidos
2-
Bdr nel daao. . . . . - -
<u,
Resoluo
Condi de eislnci: - 3 + 0
+
:*
+:i,t.
(r)
Como o nuneEdor de
I 3
positivo, a frao sen negativa se, e somenr se. o denomnador for nega
i ! o, ou sj a: r 3<03i * 3i r .
( D
157
Inqu pdu inqu qucint
Efetudo a 16eo de
0)
e
(tr),
temos:
i 3
GI)
i 3
onrI )
Lso, o conj unt o sol uo d i nequao : S:
{ R
<3} ou, s=l
, 31.
:88::',: Resolvd em R ineouco
-::---:
<0.
Resoluo
Con; odeeu\ l encr a: I
=
0r ' i i : +: t i :
Estudado vdiao de siml de cada ua dd tunes.
/(r)
-
21 3 o
s()
=-
I,temos:
L"( ' ) : 2. - 3:
.
t t zd : / r 3=0=r =: i
.
viao de sinlde
/ra
>
0
+/ crescenre.
r I 8( a) =r - 1:
.
r ai z de
8:
1=0- r = 1:
.
viao de sinal de8: d > 0
= g crs@nte.
Represenlando no ixo rl a vano de sinal de
1,8
e
l,
temos:
.c
+
:.)..:..,.a.
+ +
+
+
Os sinis da ltia linha forfr obt.los atravs d regm .le sinais pm o qucioe
I
o)
1a
qDe ese quocienre seja nesativo ou nuro.
'J
i
= r, teros que o coniunro
s=l ' e r t r . ' =
;
"'
s:
l r , i
t
158
Notc que o intwao deve ser abeto esquerda.
lois lea
condo de xistncia devems lerr + I
Inequa prduto e i nequo quoci ene
r t | 2r ) ' , J r .
- 0, !.Lr:::.
Kesorver em K a neqaao
------;-:
r
Resol u(o
.,.!
ri :,.:l !..:!.
Condr co de el sl encr d: . r
'
1, 0- : : +l +' i l
_
- r : i . j : i . : :
Esluddo a variao de sina de cadauma ds funes
/()
=
(l + 2t)',
sO)
=

r)aer(r)=3r i,
I./(a):
(1
+ 2)5:
'
ni zde
/ :
( 1 + 2 ) r
=
0+ 1 + 2r
=
0 . ' . r : - l :
2' ,
'
vrio de sinat de/: cono toda potnci de bse rel e e\poente tmpar em o mesmo sinal da
bs ou Dnla, temos qne a vdiao de sin da funo
/(a)
:
(1
+ 2)r a mesma vdiao de sinal
dfunorr
=
I + 2r, qe dada
lor
Esquematiando, tenos:
IL
s(,)
=
(3
)a:
'
. ai zdos: ( 3 - ) a: 0+3 - a= 0 . . r = 3:
.
vria d sinl de
8:
cmo toda potncia d bse rel e expenl
pr
positir ou nl4lemos
que
8
(a) > 0
lda
todo r. R.
Esquemalizmdo, lenos:
Itr. /'(r)
:
31 1:
.
zdeh, 3x 1=0+r : t i
'
vuiao de sinl de ll: a > 0
+ mscenle.
Re?resenLando no eo Ral a \tro de !inal da\ tces
i
8.
n e
l l
233
s
159
Inq poduro
e i n6qu quoci ente
Os sinais da ltima nn frm obtidos alravs da regn de sinais pea a expreso
inteEssa que
$sa expresso sja positiva
ou nul, temos que o conjro soluo :
E
s: {, . *, =
}
- ", i }
*, =l
-
+1,
Noto que exclumos o vror
+,
pois.
lela
cmdi de exjstncia. devemos lerr +
Re\ ol ver emR r i neC.
r r f
r .
Resoluo
Qudo
un inequao do ljpo >, >. < @ < apresenrd vrve no .lenominadoa devemos t aNfon
la nma outra eqivaie.l. com zero nnm dos membrcs d desigualdade, e seguir resolvi inequao
'1
1
T
I
iFffi
condio de existncia:r r+o * tjftifij;
Retuzdo ao mesm denominador, temos: > 0. Como x fator conm. podemos
cor ocd l o em evi dn. i ' no numr aco.
'
; i ^i
"
0. . ' ; i
i
Esttrdando a viao de sinrl de cada um das funes,
/(r)
=
. g()
=
2
.
r ai zde/ : r
=
0;
.
vano d iinal ile
t:
r >
0
+
/
croscnte.
I L8( a) : 2 r :
.
^j zde
s, 2
x=o- x=2.
.
vaiao de sinal de
I
: a < 0 +
s
decrescenre_
I t . r ( ) =r - l '
.
t ^l zde ht x - I
=0+ =
l j
.
vdiao de sial de ft: d > 0 + ares@nte.
>0.
e / , (r: - l , t emos:
160
Inequa p' oduto
e inequao qucinr
RepEsentdo no eixo real a vdiao de sinal de
/. s.
I e
+,
lemosl
+ +
+ + +
+ +
+ +
Os sinais d! lima lia dm obdos alvs da regn do sns pr a expreso
+.
Cono nos inte'
ressa que essa cxprcsso seja positiva. temos que o conjunlo soluo :
S: { eR <0 ou l < <21 ou J=l
i 0l
U
11, 2t .
. . !
Kesoru(o
O donnio de
/
o cju o fomado po todos os vaores reais de modo que
l()
R. Pam gd ti a
""
1' - 0.
exs1nca de.t(), basta impomo qre
.
"
-
_ 2, 5
q
conorcio oe e\rqencra pa a iao
4 r
Esiudado a vdiao de sinal de cad! un das lunes
s(r)
=
2r
_
5
4t
=
4 - , tns:
Ls( r ) =] r 5:
, . ai z. l ea: 2i
5: 0+r : ; ;
.
ldao de sinal deg: a > 0 r
8
mscente.
[ . ] ( r ) : 4 :
.
i ai z de : : l a=0+a=4j
.
viao de sinal de : a < 0 + decrescerte.
Repsentdo no ir re] vario de sinal de g,
g
remos:
1
+ +
+ +
. . 9. \ 4. . . . 2t - . A . . , . : a
+
161
Inqu pd!o
e i nequao quocenl e
Loso, o dnio d fuol(r)
=
- , . .
: D( / ) ={x Rl +
iF;.6]!
Resolver em R inequao r: - 6x + 5
< 0.
Resluo
Todt unodol i po/ ( r ) : dr +r +. . con{a, b. . cRa+0. podeser esoi r anaf oaf t onda:
,(a)
:
a( -',)( -
r).
e que' e 11 so $ ra7rs de/. seja
/(,)
=
',
- 6 + 5
.
RrJzes de
/:
: - 6 + 5
:
0:
a
=
/ , :
_
4a. +
=
( _6) r
_4.
1. 5
=
16_
- , r 1 6! 4
t =
2"
=r =
2
Asslft, podnos escrever
/n
om fatorda:
/(r)
=
r( - 5Xr - 1).
Logo. equao prcposta equivalente a
(
5Xr 1) < 0.
Esludando u vio de sina de cada uma das lunes.
s 0)
=
r 5 e /,(r)
=
- 1, tenos:
I . s( ) : r - 51
'
mi z desr r - 5: 0
+ : 5;
.
vdio de sinal deg:a >
0+g cresote.
[ . ] ( ) = - l
.
Ei zdel : l =0+ : l i
.
viaode sinal der: a >
0+ I cresmte-
Rolrsentando no eixo ret a vdiao de sinal de cada uha das fmesg, I e
sll
temos:
Logo, o conjunto souo : S
=
{
e IR 1<r<5}.
il'l:.
ResolveehrRa Inequao
+
+0.
Resolu(o
Pda qDe o qu@iete de dois nmercs exista e seja diercnte d erc. necessrio e suficiente qu ubos
sejm difeent$ do zero. Assim. temos qlel
t 3x t +o l ' *4
1"1"'
f , 2+0
l , +2.
162
Inequo produl o
i nequ6 quci n16
Loso. o conjunto soluo da inequaAo ; s: {r enl - i +} . . , +,
:,1::,,
Exerccios bdsicos
Resolv em R s neqesl
l
(2r
1Xr
-
2) >
0 d)
(3r 12)( 6) * 0
b) ( l r ) ( +2) <0 e) ( 3r 9) ( a+2) <0
c) r(r t) < 0 ,f)
(6
zrxr 1) < 0
B,:2'
I
Detenire. en R. o conju o soluo de cada uma das inequaes:
a)
(2r
3)(5 a)(5 1) > 0
b)
(r
3Xl rxxr 1)
<
0
c)
(
- 3)(2 r)r( 4)'?> t
d)
(2r
-
.1Xl
- ): > 0
! ) - >- r
br
-=--
<
E.r Kesorva em Nas mequaoes:
e)
(2r
3)'(r 1)r(1 - )'
<
0
,f) (
- 2Xr + 3I(5 2)r < 0
s)
(-
- 5)(31 - l),(ur +
:l)
+ 0
s) r ( 1
r ) >0
h)(r + 2)(2I 1) + 0
. L
.
( 2
4) l
' - G
t F
2
B:3r:i
Deteminc o conjunto de todos os valos:. R. que verncm cada uha dd desigualddes:
) : 1
;
>0
a) =: L 36
+o
+0
, l r
2 i <0
e - <0
) -
au
el - +u
t )
L- 0
i l
. +- - ; r -
<0
")
=-1-
,o
ur=L
' o
E!l:ii: Rcsolva em R as inequaocs:
-5;r
Detormin, em R. o conjunlo soluo de ca.la una ds inequaes:
B4::':: Determine o conjuto do todos os vllores r, e R, que vdificm cada Dn das desigualdades:
a)
(2!
r)1 8),(3 ) > 0
"11:!l$_-!I
; e
b, i t l l i 5r t t , , 2 Jr , - 0 d,
' r ' - "
r
i :
0
-,
(r l )r(r - 2
)r
"/ (x
3x4 L
163
Inequo poduro inqua qucinre
i-:ii: Delemine o domnio do cada uma dd tunes:
a)
.f(r)
=
b)
8(r)
=
d).cO)
=
I

t
-:2
ii-iiiii
p"r.-ir"
. ."i.. .mero inleo , que satisfe a desgladlde
(
1)(2r 5) <
0
ii-fjii o"r..-i'" . .""..
'mero
inreirc r que sLfz aessuot,roo"
!
J$1I
< o.
ilii*
nesotra em r caoa uma das ineques:
d) l r Rer + 5 .
e)
{
R e
t ( <5)
o!
( ' >3) t ) .
(Sugeso:
rod uno do tipo
llr)
=
ar' + r +., con
{a,
,.1 c R e d + 0.
lode
ser esi n fomd
fatorad./(1): d( - J(- rt. em qo exl sao as razes de/.)
i-li o"t"-i"",
".
n,
"
conjuto soluo da inequaao r r 4 + 4 < 0.
(Sgesto:
far@ o pmerc
membrc em falos do 10 gu.)
1-.!i1!
o"t"*i'"
" "..;'"'o
.le to.los os vaores der, r R, que verincam a desisualdade
(2
lxa+ 5) > + 5.
(Sugesto:
escrda a inequao sob a foma
(2t
Xr+5) ('+
s) >0e
falore o primeio menbro e ftorcs do lq grau.r
lliS:i
.q rce e a ati'ra ae ,- t inslo mcdcD 4! e + 2, respecrivaenre, e a base e a atlra de um rer.suro
mcdem + 3 e- + 2, respectivnente, nde R:,
a) Para que vaores de e d Linsulo maio que a do rctnguo?
b)
Qul
o menor valor inelrc r
lda
que a rea do lrngulo seja naio que a do ftLngulo?
Questes
dos vestibulares
lilli
euc
nst o conrunto
"..ana"
ou in"qouao
{=l
a) l R c
(
5<r <3) 1.
b) { Re( < 5)
( r >3) .
c) l r eRet ( a< 5) o ( >3) l ) .
.iii
Gcv
sp) sejo
p
o
"oD.junro
dos nmeos redis r
!"-
* q,"'
]J
> 4. Enro D c o loniunto dos a
"l ' =| "' *2.
b) 2< <r .
'|it::i
(c.*-sp)
o mnjunto de todos os
!a
os
quais
h+r .
i ,
r
cmNmdor ed e:
d)
{ eR
< - l ou >21.
e) {aeR
-
+ 2}.
Exerccios complementare s
a) l r Rl - r <r <2 .
b) {r Rl - l <' <21.
c)
{
R <- l o x> 21.
i4jii. (Cessnno)
Dada a ileqao
(3
- 2)r( -
) l
a l t , <i N, "' 51
5)r(2
-)r
> 0. tem-se quc a soluo :
ay] . , . :
e) diferenle dd qu;o
anteriorcs.
11
b)
l i
i
<r <2our <0 .
"yI
=, = u
2x1
13t
3* 4- 5-
r64
Captul o 21
l +
al.Lf-Ltv)'1.f,
ou do 2e
gr au
Funo quadrt i ca
1. A parbola
Pa o cstudo da tuno do 2r gu necessrio o conhecimenb de uma cuva ptana denominad
prbol.
Esscurva interseco d superfcie de um cone col trm ptno paralclo
auma rtas gera_
Aparbola estpresene no nosso d-a-da enr vras sturs.
Exenrplos
)
Quando
lanamos una pea obliquamerre
pb' r c. mi .
. u, ,
l r{et r d
(
prrbot i c.
b
Qudr
do d( end. n , , , o t ar ol d. , . Jr r o, o. r . , r , . .
de uz, provenienLes da lmpad, incidemnum es
pei ho pr ubol i co. , ! o
- et l er i do,
I : r ! l el Jmen (
Je
165
Fun quadrtica
ou do 24grau
Como voc v, emboa poucos sibam o nome
Como a parbola ser um companheir constnle
Definjo
,lri
' - . :
. ' . '
dess crv, el fz pae
do nosso cotidno
daqui por drne, convm conecla rnais re
if:n,,:
*:irr;t;#r"..rlrir.:.l
O ponto P. do plano (r.
F), peence
parbola se,
e
' omenre. e.
Pf PP
' P
proj euo o ogonal
Nomenclafura
.
A reta r. a diretriz da pboa.
.
Oponto F o foco dpboa.
.
A ret a
pque
pd* por reperpen, l nu r ,
o eixo d simtria d pbolx.
.
O ponto v, inerseco da pbol com o
eix e, o Yice da pabola.
2. A parbola
como
grfico
de uma funo
\o plano canesidno do lado ep'e\enamos
pabola
cujo foco o ponto F(0, 5) e cuj direrrz
rera
/.
pependjcur ao eixo Ov
peo ponro
0.
l) Essa cuna e griifico de uma funio
/ : l R
-
R.
Usando a definio de pabola, podemos deteF
minff a lei
)
:
/(.,r)
que associa cad do domnio
de/ \u imagem
),.
Para i*o. con,ideemo. um
ponro P\.
)).
genenco dd parbol. como mos-
166
Funo quadrl i ca
ou do 2qqrau
.
o ponto Ppeence pabola; logo, P: PP'.
.
O conpimento do segmento PP') 3.
.
O conpimento do segmento P obtido pelo teoem de Pgoas no tringulo POF :
(PF)1= (PQll + (QF)'z (PF:
': +
Cr
5 . . PI
:
''
+ (i
- 5f .
Nota
Mesmo que o segmento PF sej a palelo a un dos eixos, O- ou
,
seu cornprinento pode ser obtido
pela
fmula anterior.
PF
:
PP'
. 1' 4' +] y
s;
:
y :
. . ( ' .
o'
- 5r
I
=cu- : r . . : +o
s) 2=( r , 3F
. . . r t +
y1
t or +25: I 6] ' +9
. . r , + t 6: 4J . . ) =
?
+4.
Loso, a parbola nterior o
srfco
dafunao;,:
f
++.
De nnei.a anloga que fizemos par essa cuva, podemos demonst.a que toda parbola com ei-
xo de simeiri peryendicar ao eixo Ox gfico de um funo do tipo
],
=
dr': + jr + c, com
1d,
, . cRea+0.
Definio
Exemplos
)r
-3: t z
r 2
b)/(.)
:
ai'z 2
c\ @: ; - ;
d)]r
:
,
3. Grfico de uma funo do 2a grau
Essa pabola tem o ei'(o de simetia peryendicular ao eixo Or e sua concavidade voltada para o
sentido positivo do eixo oy, se d > 0, ou voltad para o sentido negativo do exo Ot, se d < 0.
167
Funo quadrl i ca
ou d 2! gru
Exempo
P esboar o grfico da funo
J
:
r, podemos construir seguinte tabea:
Como sabenos qe o gtico dc umr funo do 2! grau uma parbola. nrcamos no
pano
cre-
siano os pontos oblidos pcl tabela e a seguirunimos esses pontos desenando ma paboa.
4, Pontos notveis da
parbola
Alguns pontos da pabola, po fcilitrem constro do grfico da tno do 2q grau, merecem
deque. Vejanos quis so eles.
4.1. Os pontos
de interseco da parbola com o eixo Or
(se
existirem)
Pd aobt l os, apa i rdet =ar' : +b-v+(] , bast at ri bu mosova orzrovari vel )eresol ver
equo: a!: + j| + .
=
0.
1!
Pa. rc\ ! ' l ve l a. JrrL, , amo, a rormul d de Bha. k ,
'
^=
-t
. e nque^ b 4d, .
.
Se a equao ()
tiver > 0, ento ter duas azes reais e distintas:
jrj
+ r:. Assim, os pomos de
inrcrseco da parbo com o eixo O so
(r,
0) e
(rr.0).
Resunindo:
168
Funo quadrti c ou do 2qgu
a) Dd funo do 2q gf:2x2 \ l, para obtemos os
pontos
de nteneco de seu gfico
com o eixo Oiy, tribmos o vlor zero vrivel
)
eresolvemos a equao 2r, I
:0.
Temos^: ' z Aacl L=( 1) ' 4, 2. ( I ) : 9.
Como > 0, a parbola intercepta o eixo Or Sabemos ainda que
o coeficienre de r, pos-
em dois pontos distintos:
(,
0) e
(,,0),
em que tivo (a > 0); logo, parbola tem a concvidde
.r1 e
-r2
so razes da equao.
Detemindo .r e
,
temos:
- hl nE I r : ", 8
b) Considemos a funo do 2q grau
f(j')
:
3x1 +
'7
:t 2.
Atrjbuindo o valor zero vnrjvel/(). obtemos a equao 3jr'?+7-v-2:0.
Te os
=
b2 4ac
+
^: 72
4( 3)( 2)
: 25.
Cono > 0, parbola coespondente ao Sabemos ainda que o coeficiente de
-!,
nega-
gfico de/ intercepta o eixo O- em dois pontos tivo
(a <
0), o que impic que concavidade da
distintos: (,,0)
e
(,v2,0),
em que,vl e :: so as ra pabola voltada paa bixo:
Deeminndo , e r, tl3mos:
-b !
dE -1 ! ,,8
-
2a 2( 3)
l ^
.
Se a equao (I) tiver
^
:
0, enlo {e dus razes eais e iguais:
jrr : jq.
Assim, a pabola se
algente ao eixo o no ponio de bscissa j
:
ar.
Resumindo:
_l
2
-z\-
169
Funqo
qudti c ou do 2qsr8u
Exempos
) Sendo y
=
tz- 6 + 9. f.amos
)
=
0
pam obter as razes dess funo' ou seja ' - 6
+
q:0
Temos=r ' ?
4dc+: (
6\ z 4' l ' 9
Como
:
0, temos duas azes eas e iguis
(.rr
:
J; potnto a
panbola tangencia o eixo O
no ponto de abscissa :r
:
rr.
Determinando essas rzes, temos:
"
- i J
j , _
( - 6) aJo
^h2
. . . Jl
: 4, =
3.
Como o coefciente de
'I': Positivo
(d > 0)'
concavidade
d
parbola voltda
para cima:
b) Na funo
/(r)
=
ar' - 1 - 9. fazendo
f(r)
=
0' obremos s rzes de

ou sej:
4t 2- 12. x- 9=0'
remos
:
,
_4ac
=
=
(_l 2F -4( aX-9)
=
0.
Como
:
0, emos {uas azes reais e igais
O coeficiente
de rz negativo
(d < 0); logo' a
(,r1
:.r,);Ponn;o
pabola tangencia o eixo O:
pabola tem a concavidade
voltada paa baixo:
no
Ponto
de abscissa r
=
tr.
Deteminando essas mzes, temos:
, hL
"l L
r - 12)
a
J0
x=- -
2d - r \ 4)
3
z
.
Se a equao
(l)
tiver
<
0, ento no te zes eais Assm' a
pabola no ter ponto em co-
mum com o exo o.{.
Resumindo:
{concavi dad
pE bai xo)
r?0
Funo quadruca
ou do 2egrau
Exemplos
a) Sej): 2'?+ + l. Fazendol,: 0, emos 2'?+ r + I
:
0.
L- bt 4at + L: 1' 4, 2. 1: - 1.
Coo <
0, a equao no possu razes reas
l"o srgnrlrca que a parabola corrc.pondenre a;
gfico
da funo no tem ponto em comum com
o ei r o Or . Sabemo. ai nda que o coef i ci enr e de
po' r i vo d
0) : l ogo. a concavi dl de e \ ol r r , l "
pala cma, conforme
gfico
ao lado,
Para deerminamos a posio dessa parbola, podemos construir uma tabe:
Nota
Nos subitens 1.2 e 4.3 seguintes, estudaremos alguns pontos notveis da paboa que dispensaro a
consruo dess tabe.
b) seja/(r)
=
-I7 + 2: - 1. Fazendo
f(-)
:
0, temosi 2z+2r l=0.
A
=
b' 1 4ac
+
L
: 22
4( 2X-1)
=
4.
como

.
0. d equao no po,sui rarze, reai'.
poanto a parbola no tem pono em comum
com oei xo O, . Como o coel ci enre de, : negar-
vo
(d < 0), a concavidade d pan4bola voltada
pIa bxo, conforne grfico o do.
Se quisermos deternina a posio da
pabola, podemos construir uma tabela:
171
Fun( qud r ca ou do 2! s au
4.2. O
ponto
de interseco da
parbola
com o eixo O1'
Par obt o. pair de
)
=
ar, + -! + c, basla buimos o valor zero vadve :
t : a, V+b. 0+c+y=, 1.
Assim, o ponto de rterseco da pabo com o eixo O) (0, .).
Exempo
Para esboar o gifico da funo
)
:
.r2 - 6r + 5, vmos obler os pontos
de interseco da parboa
com os eixos O e O].
Fazendo):0, temos
-r']
6r + 5
=
0.
L=b1- 1ac
. . =( - 6f - 1. 1. 5 16
t "+ l
Logo. :
_-:::1
+
- (
6) : JL
2l
nto, parbol inecept o eixo Oj no ponto
(0. 5).
O esboo do gi1co :
. . i =5i r , : 1.
Po nr o. a par Jbol a nr e cepr d o ei \ o O, nu,
pon os ( , 0)
e
( 5.
0) .
Fazendo
-
-
0, temos
l : o' ] 6' 0+5=- r : 5.
4.3. O vrtice da parbola
OuIo ponto norvel da parbola o seu vlice. Cono obr lo?
No exempo aneio vimos que o esboo gfico
da funo
):
1 6r + 5 .
O \ ri . c v Ja
Fraboi d
pe ence uo e' \ o de
sietr-i e. l-ogo. sua sciss a do ponto mdro
do segmento de extremos (1,
0) e (5.
0). ou seja,
Substit;ndopor3 emJ: , 6j + 5. obte-
nos a o cnadado vlice:
) =r '
o r +: + =- 4.
Po.lanro o
rruce
d pr;botJ e o pon
v(3, 4).
Percebemo,. por e$e c\emplo. que. quanuu
uma pJribolJ i!rercepra o ei(o O.rem dor. ponto,
di . i nr o' , r or na^e Jcr l der emi nr r J5 coor denadr .
.r, e
)v
de seu vce.
172
Fun qudrl ca
ou do 2e grau
Pensemos agoa na luno
)
:
-.r, + 4 - 4, cujo grfico l
Qua
o vlice dess prbo?
Clro
que o ponto de tngnci (2, 0).
Esse cso nd se mostrou simples. Analisemos
ento um cso mis compl;cdo, ou seja. u
panboa que no intercepre o eixo O. Por exem-
pl o: ) = ' : +2r +zl
FazendoJ
=
0, emosr + 2t + 4= 0.
L, =b, 4ac A, =21 4. 1. 4: 12.
Como 0ea 0. a pa dbol a no po*ur
ponto
em comum com o eixo oi e sua conca-
vidde voltada paa cima, confome grfiso o
do.
Como determimr o vtice dess prrbo? Tcemos peo
Der er mi nemo, o, v or e. de , de modo q e , .
. , .
seja ponto d parbol, o.r sej:
)-:
a
-+
x2 + z +
y'=/
..-v:+ 2r
=
0 .' .-r(.,r + 2)
:
0
+ =0our : - 2
ponto (0,
4) urn reta paalel ao ei{o Or:
173
Fun quadrl i ca
ou do 2! grau
O v.ce
y
pelence
ao eixo de simetria da parbola; ogo, s bsciss do pono mdio do segmenlo
de ext r cmos ( - 2. 0)
e
( 0, 0) ,
i st o ,
=
1.
Sbstituindo
-r
por - 1 em
I
:
, + 2, + 4. obtemos a ordenada do vriice:
r : (
l +2( l ) +4. . . ) =3.
Logo. o vice d pabola
o pono
y(
1, 3).
Vmos plov geneicamente que:
Demonstrao
Consideremos funo
)
=
&t1+ bt+ c,comla,b,.l C R e a + 0. Sendo
:
r 4d.. emos
lrs casos: > 0 (I);
:
0
(I)i
eA < 0
(ID.
Lr r o
:
-
: '
Nesse cso a funo tem duas razes reis e distintas:
h+. l L
' , =
n
, ", =
bJt r
2a
A parbola
intercepa o eixo O nos ponios (.1,
0) e
(-r,,
0):
O vice
y
da pabo peence o eixo de simetria e. Logo, a absciss y a do ponto mdio do seg-
menio d extmos
(irj
0) e (r:, 0). Essa abscissa a ma aritnica das abscissas r, e
-rr,
ou seja:
rv
=
----
=
h+JL b- 4t r 2b
------+_--=-
---
2a- 2a2a
2a
Subsiituindo na tuno
]'
:
d2 + t + c a varivel .r
por
-
3,
obternos a oraend
1,, do vice:
"Jv:
+. ,
b
2a
b'
b' 2b' + 4dc
4a
(b' 1 4ac) A
174
(c.q.d.)
Funo quad.ti ca ! d 2qgra
4*,,
j
Nesse caso funo tem duas nzes reis e iguis r
=
i!,
o.r no ponto ale bsciss
,
:
"'
=
-
,oL.
2d
A paboa tngente o eixo
(c.q.d.)
A*i m, a ab. cr . s \ . do ve i ce I e - - : .
Vi mo' no ca' o
(
| | que. . ubsl i r ui do n r un! o
)
=
a1' z+ . +. avari v. l t p",
+,
Nola
obtm-selv:
ad
0.
Nesse caso a funo no tem mzes reis; poanto a pbo no tem ponto e
O::
Como
^
=
0, tremos que
),
=
O ponto de interseco do grfico com o eixo O)
(0,
c).
L
175
Funo quadrl i ca
o! do 2!grr
Nota
co que o gfico podei esta em umaposio diferente desss. Estmos iustndo apena$ pae
tcita o rciocnio.
Consideremos a reta que pas$a pelo ponro (0.
c) e paralela ao eixo Or.
Par deteminarmos as coodenadas dos pontos da parbola que tm ordenad .. basta substiruirmos
na 1rno
]
=
ar'z + r + c a vrivel
J
por.:
y'
:
d + hx +
y'
. . o: ax. + b\ . . 0: ( a +r , ) . . "=o *, =
a.
Como o v&ce
y
peence o eixo de simetri s, temos qe bsciss y a do ponto mdio do seg
/
menro de ext remos
(0, 0
e
| ; , 0. 1
ou serr
o*
a
\ a) h
2a'
Colno vinosno caso
(I),
subsiruindo na tuno
J
:
at' + + . a varivel.,v por -
f,
"tt.*
*,
^
176
Fun qudi i c ou do 2qgrau
Exerccios resolvidos
Ein'a:
Esbod o gnco da tuno)
=
'1 6 + 8. dando sen domnio e conjunto imagem.
Resoluo
Fazendo
=
0, tenos:rl - 6 + 8
=
0
+
,
=
2 ou :4.
' Logo, a pboa inteMpta o eixo O nos potrtos (2,
0) e
(4,
0).
Fr zendo a
=
0, t emos
)
=
02 - 6 0+8 +
l =8.
Logo, a pboa intercepta o eixo O) no potrto (0,
8).
A abscssa ry do !ice a do ponto mdio do segmento de extremoi
(2,
0) e
(4.
0). Isto :
, - - ,
A oidemda)vdo vltice obtd substituindeset por 3 em)
=
ai +8.hto:
) v=32
3+8r
yv=
I
Log, o vice o ponto Y(1. l).
O donio da fDno R, pojs
lda
quaquer

lR, existe
f
real tal que
)
=
a1 6 + 8.
O conjmlo iMgen da fo aquele fomado
phs ordenads de todos os potrtos do gtico Essas
ordenadas so todos os nmeros reais maiores ou iguais a l
I n={}Rl > 1} ou I m
:
t - 1,
+- t .
iz*i',r Esboe o
er1co
da funo
y
:
. + 4, 5. ddo seu domnio e conjulo imsem
Resoluo
Fendo
)
=
0,temos -rl + 4 5
=
0.

=: P
4( l ) ( - 5) . ' .
=
4.
Cono
^
< 0, a funo o tm nrzes reais: poanto a
pdhola no intercepta o ei\o or'
Fzendo : 0. t emosl '
= ( t +4
0 5+l : - 5
Logo, a
pdboa intercepta o ei{o t}] no ponto (0.
- 5
)
Pa delenindmos o vnic V(',
rv).
vmos usr s fnulas:
' ' '
21 2( )
a
_
(
4)
_. _ ,
t '
4u
- q
t l
- "
Temos ento
q& V(2, 1).
E
.E
177
Funo q!drri c u do 2qs6!
E
E
O esbo do
enco
:
B:3'::l o grnco da lmolt)
=
d1 + ,a + . ild do lado.
De1eni m. . e. .
( 0, 2) l +
2=d 02+ 0+. .
( 1. 0) e/ + 0: 4. r r +. 1 +. .
( 4. 0)

+ o
=
d. 41
b. 4 +. : .
r emosent oa=
i ,
o
:
- 1, ,
- ,
Rt4:,,:
pm
que ratores reais de u a funo
/(r)
=
Uma funo do 2q
sran,/(a)
:
a\1+ bx +
ou *jar : - 4a. > 0.
Asim.
!
dctermind. e.. basr esorvemos o sisrem"
{
I *=r1 !t'= n,rt,
Li a+4+. : 0.
( I l l )
Substituindo . por 2 eft (ll)
e
(1).
e, a segulJ, nDlriplicdndo
lor
4 ambos os menbrcs de
(l).
Lemos:
Somando. membro a memh, esas dlas timas eques, renosr i2a
=
0 e
a
=
sou' ri , ' i noo.
".
i I q.
, po.
|
", , po. 2. . r' r". *, |
*r, +z: o =
l =
] .
O domo da funo R.
o conjunto imasem In:
l--,
11.
}Ir+ 5 + n + 3 admiledua$razes reis edisrinlnsl
.i. admile duas mzes ais distas se, somelte se, >
0.
l a+b+2=
o. ( 4)
|
4a- 4- u: o
l l 6a+4+2
-
0
l l z+4r +2: (
I
2
Natuno/(-)
=
r + 5 + / + 3, emo:
\ = b) 4ac
-
a: 5: 4
.
2( n + 3)
. . 4=25 8( u +3) . ' . 4: 25
8n 2: 1 . . , 1=l 8n.
l mpondoA O. r em, F: l 8a 0, . f - . - r . . V, f , , r
l
Loso. a funo/ rem duas razes ras c disiintas para rod.. e r"..
f,.
174
Funo quadri. ou d 2!
Ou
:5i' o
crnco
da fuolk)
=
e7+ r l, t R, uft
!hola
que posui dois ponros distintos em comum
com o eixo Or. Detemin os po$vis vies d t.
Resoluso
Pa.a qu
o
eco
de/ seja uma pdboa. devemos impor n condio pda
B:mtir
quef tuno do
2q gra!. Esa condio
:.-i
+::
rrr
Pda que a pddbola tea dois pontos distinros em con com o eixo Or, a funao/ deye tcr duas rdzes
reais e distinllsi
lorlanlo
devemos tor A > 0.
L: b, _4dc +
^=1'
4. , ( t ) . . . =1+4n.
r r . "ndoa
, , . ' emo\ :
|
!
0. . r r . . r , i i l i *: , "'
: . i : : l +: i : 1
_
Por I e . km. \
>
- e t +{J.
rEiF.'li DeLemiid onjunro imasem da tunol :
[
2, 2t
-
R ta] q!e/() r 2.r 3.
Consideremos a funo
8:
R- R tai que
8(r)
=
' 2r - 3.
A, =b1 4ac-
^=(
21 1, 1. ( 3)
. . =16.
- , x, LT
(
2) 1
JL
t =
, , - r = : . r
Ao resirlngimos o domnio da tNo
s
ao intdalo
[
2. 2t. oblemos a funo
/,
ou sej:
/ r I
2. 2t - R 1al que/ ( a)
=
r 2t 3'
. f (
2) =\ 2) ' 2( 2) - 3 r / ( 2) =5 e
f Q) =t
2. 2 3 +JQ) = 3
Loso. o conjunto imas de/ l
I m=l ) r Rl 4<: r ' <51 ou I m=l 4, 51.
179
Fun quadrtic
ou do 2' gu
Exercc,ios bsicos
i$fi:i'i o'i,*" . g.ri"" a" cada una das rues. ddo seu domnio e conjunto imase6:
f ) r =z r 2t +l
9J
:
5rr+ 2r I
i )
r:
rt 4x 4
) ) : r - 6r +5
)
) =
3a' +5
' m) t =
' + 41+ 5
n)
] :
2r ' ? 18
*j-i!l
o
eranco
aa ruao
i,
:
62 + bt + c :
' )
os valores dc a, b e.l
b) o corju.to inaeen de$a turyo.
ffi:fi
O
grfico
da fmo
I
:
N1+ bx + c :
DereDne os valores de a, e .
f f i
o
erf i co
da f uo/ ( )
=2+t u+c:
a) Detemine os valores de a, e..
b) calcue
/(4).
F;# rta que ralores rcais de u a funo
/(r)
=
m, + 3 + I possui
duas razs reais e disrinras?
B$#
para
que vatoes reals dcn a funo/(): r: + m + n 1 admire .tus raas eais e iguais?
'i..,'i.f
r-" qr"
'a.r"r.""isdena
fungao/()
=
(u
2h, + 2M + t + 3
',o ^dnite
raLes reais?
80
Funo quadrtica
ou do 2egrau
E x e rccio s c omple me ntare s
Sendo
{a,
,.} c R. coma + 0. o
ernco
da
f uao/ G) =d' z+r +. :
:ri;i
: C: ; osf i cddf un/ ( r ) : 3 , - ( i +2I + - l , t R, nnapdbol cuj ovdi ceper r enceaoexo
das abs.issar. Deremine o valor de
t.
Ce;l O gfco d! lno
/(r)
-
k'1
Qr
+ 4F + t + 4,t R.
jn1rp1
o eixo das abscisss em dois ponos
Ji nr nr o. Det enne o.
pn*r \ er . val F' d / .
4-i+::1
OCrficodafuno/o)=rr+r+21 3, t lR, no inle.cept o eixo {t6 abscissas. Deemine os pos
sveis valorcs de
*ii
Conslaere o con;unto A
:
t-1,21afmo/:
-Rtalque/(r)
=rr
7r+ 12. Derernine o conjnto
inasem d
/.
:Gl.* ouentu o conjunto imasem da tunao/r
f0,4t
-
R 1l
q/()
=
: 21 3
:@ senoo o con;untoa
=
10,
+-teaino/;- R tl
qe/('):
-'?+ 4r, qlal o conjunlo imrsem
Questes
dos ve stibulare s
:4
(Fuvesr-SP)
O
sfco
de/(,
=
':
+ br + ., onde e. so constantes reais, pussaleos pontos(o,0) e
ro,e.e' ".r(
f
)
"a",
Cdsinque como V ou F cda ma das afimaes:
d) O nnero rea. legaiivo.
b) O nmero reaa losilivo.
c) A abscissa do vice
y
negaiiva.
d) O nmcrorcal nestivo.
er,q. oraeraaa ao,e,t*".
44'
4,
f) Odisdinindtedaeqnao/(r)
:
0n]o.
e) 4
", 3
:iitli
6uu"rt
s4 conri t"re a ptrbola de equao
)
=
x2 + N + 4m.
) Ache a itseco da pdbola com o eixo O, quddo n
=
2.
b) Dehine o conjnro dos vrlores de a paa os quais a
ldbola
no intercepta o ejxo O-.
i i i . gl l *
( UFAC)
Dud"u- l oo^:
( ' , r )
x B t al que
J:
a' ?- 6a + 5l . en que

=
I
1, 71c l
=
t 0, 5t .
consrua o
efico.
d o doftno e o conjunlo lmagem de.
:l'ii: Orucl
o
""':'"r"
de lodos os mlores reais de /, pda os qlais o co':iunto imsen de
t / ^ r ' r u
f _
f t aB t r - r B. r . 2 e:
- 2
a)
(ol
b)
\
2. 21
o+ o+
o{
' 5. ' 5
i
d)
{-, 6 ,
"6
l
")
l
,ilo ,
"/i
J
181
Captulo 22
Mxi mo
e m ni mo de uma f uno
1. Valor mximo
seja a funo/(r)
=
-': +
de uma funo
6, cujo gifico :
1p I J
7' i:'.^t,/UjrLe
\ or eque/ ' J,
I , .
V\ . ,
D! / / . Por i $odi zr
.
/(3)
:
9 o valor rnximo d funo
/;
.
3 o ponto
de mimo
da funo
/.
Graficamente,
temos:
Definico
142
Mxi moe m ni mode umaf un
2. Valor mnimo de uma funo
seja a uno/(-r)
=
i'? 6r, cujo
efico
:
No qe
l(3)
<.li), V-, D(l). Po isso dizemos que:
.
113)
=
9 o vlor nnimo d fnol;
.
3 o ponto de mnimo da Iuno
l:
Definio
Graficamente. temos:
I
/
183
\,|xi mo e mi ntmo d uma uno
.. .
.a L-
E xerc c io s re s olvi.do s
Riiu:i Esboar grnco
,1 f,.o
l
:
zr + 2J +
FzendoJ
=
0.emos: 1P + 2r + I
=
0.
I deidmirr seu vlor mnimo c se ponto
de mtrimo.
L: 21 4. 2, 1
: - 4.
Como A < 0. a pbola
no irercept o eio Ol
F endor
=0.
t emosi )
=
2. 0: + 2, 0 + l = =1.
184
Mxi mo mi ni mo de um un
I-ogo, a
pbola irte.epta
o eixo O) no
lorto
(0, 1)
Pda a deternnao
do vice V(v.
}/).
tetnos:
=- 1"="'
I
t
T'
=
zz' +=
=
' i - '
t ' =
r,*r..".."v(
|.
O esboo do g!nco :
o valor Innimo.l
fu!
+
o
pnio de mnimo d! funo -
+.
h.2tlr Detemnar
n. n lR,.le modo
que o vlor mnmo
' h
fNo' t('
=
- i' + l0r+u seia36
Resoluo
O !lor mio de/ dddo
por

Asim'
ddeD6 r:
I
r ^ . ' 10
4( l D
J
1"
-
" 4r '
.
100+4n
:
3 . - . 100+4n
=
t 44 . . 1n
=
44
- - t
n
=
11.
- 4
B.il,:r
O
ponto de nnino
da iuno
/()
=
-?
+ a + l'colnftlR+'-?
Detemin n'
R6otuSo
o pont; de rnnmo
da funo dado
por -
;
Assin devemos
ter:
L=_! =
+=
+ ^=,
2a4
:{
:r
Pd una
partid de tutebol
na gaia dvo dctnc
m re8ao rctangu utrlizando
ma cdda d 100 r'
"''
';.iiil
r".'. c-o
a" r't"mrr O'a
sero as dimeDses do cmpo de ea nn'?
ResoluEo
scja o retnguo
ionndo
pela corda:
+)
=
185
Mximo mnimo de um tuno
A rca do relgulo o produto da medida d base pela mcdidd d alrura, ! sej:
, a: ( 50 r ) = r +50
Esboamos agora o grRc d nnoll)
=
r + 5ua
11+ 50r =0
+
- d
+50) =0 . . : 0oDr =50.
Logo, a pdbola inlercep o jxo O nos pontos (0.
0) e
(50,
0).
.
Cono o ooeficiste de r negalvo
(a < 0), a parbola tem a cncavidade volLada pa bixo:
Como o oomprimento da coda 100m, Lemos:
\ + 22
=
I OO . . + ?
=
50 . . z: 50- .
Assim, $ djnenses do rtngulo pode ser indicadas
?orl
Lemb@do que rv mesna abscissa do
lonto
mdio do segnento de eilremos
(0,
t)
( 50. 0) .
r emo. : v,
- 6) '
A ordenada
ff
oblid substiruindo-se n
funo ,4
:
-.f + 50 a vdive por 25. ou
sela;
O
grnco da funo,{ apends parte da pdboa localizda acima do elxo O-!
pois deve ser um
Ar eamxj maaodenad. ! ' dov i ceda?abol aeoval or dcr pdaqeadr easej an xi maa
186
A:
_252
+ 50. 25
=
625
+: ye
: 625.
Mxi m mi ni mo d umauno
, , . '
,
-l
: , 1
. '
'
t t t ,
' . ,
ssim, ea Dxi do relnguo 625 mr \ dimenses de$e crnpo s obrids fdzendo{e =
25 n.
50 25
, : . l l . r. --, r r. .
. , .
'
' 1,
: l
, ,
. , - , ,
, , , . : . . , , , a: . . , ,
Note qrc
o retryu]o re. mxnnasef ur quaoraoo.
Exerccios btisicos
Rl Esboce o grnco e delemine o vao m\o (ou o nimo) e oporode
mxlno (ou
o de nirmo) de
cada uma das fnes:
a) ) : : 8 +7
c) ) = : +2r +8
b) r = - 2r : +2r - 1
d) ] =3 . a + I
t iar
, o"'"-1"" o untor .riximo (nnno)
e o ponto
de nximo (mtrino)
de cada uma dds iiuesl
a) ) =2 : 12 - 10 g) r =- r +3r
5
n) = r
- 4
b , - r r .
s r ' 1- , 2, J
; ; . . , , I
!
I
'
a
i r '
_r
- 4r
:
", i
L \
d )
: / -
l
J, .
r r o
r r , r - r , , o
k) , r i l
l ' - !
' \
: l
. ) r , - ,
a,
rjt.;:
petemine
z. n e rn, de n.]o que o !alo. m\imo dfuno/(a):
2+,{r+asejal.
: j 4: : :
Cal cul eol r l or dc/ r . r R, deodoqueoval or n modal u o/ ( r ) = , +a
u 6 sej a - 9.
: F, 5: l i
Obt ean, u Rt , demodoqueoponr o. l eni modat uno/ ( ) : d: +( n- l F+5sej
2.
i Bi or l
Q! l out or , l en, nR1. paqneopont oden Di modaf uno) =dr z+( 2n
l r +3sej r 8r
ttB.?t: l Sale se que, sol un cero ngulo de rio, a allu! aingi.la
lor
uma bal. en merros, em lxno rlo empo,
em segundos. dadd por li{t)
:
20 + 200/.
eDal
a altura mxna alingida pla
bala? E,, qua.Lo
tempo, ps o riro, n bala ainge a allura mima?
147
Mxi mo e mni mo de uma l uno
Exerccios complementare s
eiir,; Determine o valor mximo d! lunol cuio grlco a scguinte
ldbola:
G:2: rr O grnc rra a trie1a de ma podr! di.ada paru cna, oblquannL em relao honzonral:
Os valoes nos oios O- e O| indicam. resp@!vmente, as dislncias, em netros. percords pea pedra na
horizontal e na !ei.i (alru).
Sabendo-se
que tal rrdjetna
pablica,
detemine a allun nima
alingida pela pedra-
0:3:i Um tingulo8C, rcrnsuo n . possuios carero! aa e ,4C med,ndo espedrrmenLe 4 !m e 8 cm. Un
rlngdo DEF insc.iro nesse t ingulo. do modo que os pontos D, t e F pcenam espectvamenre @
lados AC, CB e 8. Clcule e xia que
lode
ler esse retngulo.
+3cm+
Sngstsr
.
faa rf
-
r
.
atravs da semehda entrc os tringulos3c e CDE. dtormine, em fno
de , d medida do ado Dt:
.
calcule a rea .t do relngulo. em tuno de r.
iliil Num tringuo ,48C. a medida do lado AC 12 cm a edida rt ahra rclava ao lado AC 24 c-
Inscrcvo-se. nesse tringo, um ngulo DEFC de mdo que D e E sejm ponros do Lado 8C, F sej
lonio
do ado C e G seja ponto de.4-8.
Quais
as dimenses des tngulo pa que sua rea sejr
188
1
J
Mxi m 6 mni mo d uma funo
C. 5. Lm , , ' k l r di . . , m r , r hdl had' de\ c
' on-
' r uI
ur gal n\ euo de l om" r el Jneul a Di
pond ape.as dc 30 m de tela. o homem decide
proveiltu um velho rc como um ds late
ais d glinheirc (coniome neutu).
Qudl
e, r J r cd a\ i n de. c , d. dd
\ cbend qur o r r ur o r em e\ . Pn\ i o ! r ce l e
I r d
<, r dr er l dc
qudr Jue
Er i c' , ,
n
r udo con essi rcla?
,Oill:| o custo dirio de
l)duo
de ma indslria dc alaelhos de teelones d{do
Pela
funno
C(r)
=
rr E6, + 2 500, onde C(i) o csto cn diles e r o nero de unddes fbicrdas
Qumtos
pelhos devem ser
pdnzidos diarirfrente
pda que o cdslo seja mnno'
ig,nl:i
Pm uma*onao, tetou-$e um avio com um tolal de cinqnta lugares Foi estabelecido que cad pai
cipante
pgdia R$ 600,t0
pelo seu lugar mais nna txa de R$ 3000 para cada tugar no-ocupado
Qumo
receber no mximo a compNhi de aviaao?
Questes
dos ve stbulares
ia'il
(Fap'SP) Dvid!onmero l80em dus
paes dc nod que o seu produto seiamxino.
$*li::l
(Cesgramio) un tiia na pmia s l0 h a lcmPeratura era de 36'C e s 14 h atingiD a mxima d 39.2'c
Supondo
que ne$e dia a tmpertui.lll)
em gnus era uDa funo do lempo I meddo cm hors. dad por
lL
:
at + r/ +.. qudo 8
<
I
< 20. eno podc se iimr quc:
e) . 0
tv.3-iii
(E. E. Mu SP) Um t.insulo3c retngDlo
cm C
(confome
figuG) e seus catebs nedem
a e ,. Deennine r, r
:
CM, de tnodo
qe o
r el dnr l a1, t ^P. n' r o n" c l n- r l o.
tcnha er nxim.
ty$liil tc"'e.*i.l
o"..
'"lor
mxim de)naexpres!ar
=21n
f'nez
189
Captulo 23
Var i ao de si nal de uma f uno
do
2q
grau
1. Conceituao
Consdeemos a funof(.)
:
-!r
- 6r + 8, cujo
s1co
:
Observe quc:
/ r \
' /[Z.J
e
s)
so positivas;
.
/(3)
nesatv;
.
/(2)
e/(4) so iguis zero, pois 2 e.1sorazes da tuno.
l-ernbremos que discutir a vario de s;nal d.L funo
/
significa deerminr os vloes , do domnio
de
l,
pra
os quais
/()
posiLiv.li)
negaiiva ou
/(-r)
sula zero. Anlilemos o grficoi
190
Vr i aod si n de uma f uno do 2qs u
Esse resunlo vnrio de sin d uno
/,
que pode ier representada esquemxlicmente n ciro
+
2. Generalizao
De modo gera, a discusso da variao de sinal de uma fuo de 2o grau,
l(
:
,it1 + l"
-
,,
'cau
semple em um dos casos seguirtes:
E xe rc cios re solviclos
q;lli
Discutir a vdiao de siia da luo/(r)
:
2/ - 3.
Resoluo
.
Ra zes del ' zt ' ] 3r =0
+ {Z - 3) : 0. . , =0. : =
3
T
3
T
Logo. a pdbola interepta o eiao O nos pontos de abscissas r
=
t e r
=
191
Vai de snal de uma un d 2qsau
como o coenciente de ar psjrivo (a > 0).
a prola
cm a concavidde voltda pa
cima, colbme g!f,co ao lado.
se' =o ou =
] .
"nrao1' r
=o'
se < o d >; , 1o/ ( r ) > o;
* 0. , .
] .
enr o
/ ( )
<
0.
Represenldo esquematcmente vaAo de sinal !o e
, i
m!
Disc vaiao de snar d fno
/(r)
=
r + 10 - 2s
Rsoluo
. +10 25=0.
^=b1
hLa =l 0r 4( 1) ( 25) : 0.
t,=
E
ro
.,6
' =
2"
'
: r r ,
Coo
=
0, a pbol langencia o eo Or no ponr de absci$dr,
=
J,
=
5.
O cenciente de . negarivo (a < 0)j logo. concali.ld da parbola cs volrada pm baixo:
se:5, entoll)
=
0; k + 5. ento/(r) < 0
Reprcsenlndo
esqumatcmente vriaAo d sina no eixo re1. leros:
192
Vara de si nal de uma funo d 2qgrau
tfliitili
Dscu a va.iaao de sina da uo
/(r)
=
: 2'r + 2
Resoluo
| \ +2=O-
L=b) 4ac r =( 2) . 4. t . 2=- 4.
Como A < 0, a equao n lm rzes eis
elxo Oi.
O coencienre de r: posiLiv (a > 0)i logo,
a
lebola
1en r concavidade vollada pam
cjma. confome gnco ao lado.
polanlo pbo
no te pnL em comlm com o
Nno necc$rio conhccer a posio cxab da pbola, j quc o estldo feiL nos d o snal dcl: porn,
se voc dcsejaf um grfco mais prcciso, podc dctemind as c@rdcnadas d v1icc o o ponto de i er
Pelo
srlco.
emos que
/(-)
> 0
Rcprcseitddo esquematicmente no
3. Inequao do 2e grau
Chma-se "inequo do 2q g" lod inequo que pode ser esoi. numa das seguintes forms:
i 1+bx+c>0.
a +bx+. >0.
i 1+bx+c<0,
a{r + +. <0,
aY' ?+r +. +0,
co n{d, b. . cRed+0.
Exerccios resolvidos
Ri / t
l
Re. ol r e, mR. i nequr r oc l l

0.
Uma boa neira de se resolvr ma ireqao do 20 grau atravs do grRco.
'
Rizesdafuno/()
:t
- 2r - 3
r 21 3=0-
L=bl 44.
)
^=(
2) r 4. l ( 3) =l .
o. t r r 2r
"4o
) o
'
' t =
Logo. a pdboa intcrccpta o eo O nos pontos dc abscissa j
:
I e r.
=
L
193
Vari ao d si ml d um un d 2qgu
.
Grnco de
/
Como o coenciente de r: posiLvo (a > 0),
a pebola posui a concrvidad voltda
pda cima. confome gnco ao lad.
A inequa\o pede o\ vrlore de , pd i qai\
/ , r ,
0. our j r . d- z, - l 0 r *
desiguadade oce s, e softmte so. r < I
ou r > 3. Logo, o conjunlo soluo r
S:
{
R < I ou r >3}.
llf!.:il t","tr".
".
n a i"equao r, +6<0.
Resoluo
'
Razes dr funo
/(r)
=
rr 7+6
! - b1 4ac A: (
r y
4. 1. 6 25
a+ I
- , - r '
+ / ' a
' , "
' .
- 2
Logo, a pboa irterepta o eix O ns ponlos
de bscissar
:
6 e&
=
1.
Como o coelcit d :
losirivo
(a > 0).
a
!&bola
posui a concvidde voltd
!
cima. corfome grnco o lado.
A inequao pede os valorcs de r para os
quais
/(r)
<
0, ou seja. rr tu + 6 s 0.
Isso acontece se. e somente se, 1<r < 6-
tngo, o conjunto so!Ao da eqlao :
s=l R 1<r <6 .
llii
n"'"i'"..- n
"
i'"quao :+21 5>0.
Rsoluo
.
Rzs da tuno./(r)
=
1, + 2 5
-*
+ 2: r 5: 0-
L=b2 4. +
^: 2?-
1( - X- 5) : - 16.
a
uro
no rem raie reai.: poMb d pcrboa niio ler ponro em comum com
O coencienre de I negativo
(d < 0)r logo,
a pdbo1a possui a concavidde voltada
paa baix, confome grf,co ao ado.
A inequao pede os valores de pa os
quas
/(a)
> 0, ou seja, -r + 21 5 > 0.
Nole qe es5a desiguadade .o ocoe pa
varor lsum de r. pois
/(a)
nesaliv para
todo r rcal. Logo, ro existe a qu satisf
a inequao e, portnLo,
J
=
Z.
f
194
Var i aodsi n d m f uo do 2qsr au
:tiit!
pra
qre vato* rcais de ft a tuno/()
=.
3 + n positi! para qualquer rel?
O grfico da fno
/
um pboa com a concavidade voltad p cima (a > 0). Pe que e$a fDno
sej. positiva pa todo r rcal, a pbola no
lode
tor
lonto
e cmm com o eixo O.
Pda que isso ocom, dvemos terA < 0.
A: h) _4a. +
=( 3) r 4. l h
. ' . 4=9 4h.
Impondo < 0, temos:
9 4m<O . , 4n< 9
' . , 4. >g
Assm. fun
/
ser posiriva pda todo rea se, e som*" *.. :'
f.
: : t
. ,
:
,
^'
Exerccios btisicos
'Ell: Dncura a vdao de sinl .le cda !m das funes:
r ) J: , - r r

d)/(a)
:
-1r
+ 6r e
f ) y' ) :
i
+,

g) : r 9r +20
h) / ( r ) : r ' ] +s - 6
i l
r =r '
t +
|
i ) ) =- 1f +2. r
I
T
ri:ii:ii nesolva em n as ineques do 2' gru:
- : ?
+'
2
>o
l ) 3f +4
-
>t
195
V d snard uma uno do 2qgb!
lBiiliii
oemine, en n. o conjunto soluo de cada uma ds ine<ua!es:
". - :
. 1 | , 0, "-
o
1i - o- l - =1
:
"'
I 2 t
'
er
,
_
! 5- : - ' '
", 32- - ' 4
r 2 : r 2
r , 2' r . l
- '
5
-
2i - . i - L
"J2( ' 212
litiiiii
p*,
q".
'a.*'
a" .. ft rR, r fun:io
/()
=ar
3r + n I
lositiva
prra qu.quer., R?
iPjiiii'li
p-"
q""
""r".".
r"
-,
n R, a runo
l(r)
=
(h + t) + zw - n - 1 nesativ pda quaquer r,
TR?
E xercc i o s c ompl e me n tare s
i | l i i i l l ruaqreqt o*sa. -. nR, af uno/ ( )=-*+ro+u+3psi ri vaparaqul qucrr. rR?
j l l i : t : i
l *"q**t . . . a", . uR. af uno/ ( ): - : +2 , r+' , 2nesa! l araqual quer , R?
ii!,i:rlii o.t-.i'"
"
o-i"i. de cd uma.rs lncs:
")
/G) ,F
4'
"r
.f(')
=
^/
j:;
2-' 1
u' 7,
'
u[
, . ,
, l ' 7, "- ,
o.
s
- - - - l
Ja"_8 +12
iiii{jXii s'u"a" q*
"
a".r"i dd funo.t(r)
=
rl'
-r,
.. r o conrunrv R, derenninc .
ro$^eis
vatores
'rs!,lii'i
s,t*a. q*
"
-r:"nto
soho da inequao na vaivelr:.* 3- + u + I >0,S: tR, oblcnla os
possvcs
vaores reais de n.
iilllli
Pa qE klorcs rcais de n a inequao
-
-+ 2n 3 >0tcm como conjurto souio o conjuno
Que
ste s do s ve stibulare s
iV-i$jiii <v**pt
o
-.:,.r.
uo da inequao
(
2), < 2r - I
,
considedn.lo como univc$o o conlunro R.
est dcfnido por:
a) l < <5 b) 3< <5 c) 2<\ <4 d) l <r <4
c) 2<r <5
li4,r,:,ri
tc"rg.-.i.)O
".rjuro
dos vaores 1ep paios quais a incquao J] + 2 + p > t0 lerda.le,tu pffa
qrarquer r
lle.lrnccnte
aR dado por:
a)?> 9 c)p > ll c) ncruma das rcspostds uteriores.
b) p < 11 d) p< 9
iliilgji::i
(Mackenzie-SP) A dcssladadear 2(n + 2)j + a + 2 > 0 verificada paa
rodo nmerorearr, sc, e
a) 2<n< 1 b) 1<d<0 . ) 0- - n<1 d) 1<n<2 e) 2<n<3
iliiili
tc"'".,
spt u."
""niio
suficicnle pan que a
"*p."*ior
:
""/"
+ rcpresenLe
uma tuno eal d
variivl .eal quc:
a) 2<r <2 c) < 2ou >z ) < 2ou >o
b) 2< <2 d) l < <l
Vi ! : r Gcv' spl p- uq*ut unor al / ( ) =^, 4i ' **t , - 0", "l . i or er \ , sej cder i nr t i pddquar quer
valor de, t dever scr um !nero lque:
d) t <5 b) t =9 c) t =5 d) <9 Jk>"
196
Captulo 24
Apl i cao das f unes
do 2e
grau
na
resol uo de uma i nequao produt o
ou de uma i nequao
quoci ent e
Definimos no captuo 20 s nrequaes produto. ais como:
(2
- lxn 4X1 )
>
0,
5i - 1
e as neq'es quociente, ta's como:
i;
< 0.
A discusso da variao de sinl de um.r funo do 2q grau cilita a soluo de muits inequaes
como ess$, lomo veremos a segui-
E x e rc c io s re s olvi.do s
'lllrliii
R$l*' em R a nrquao
(rr
4i 5)(-: + 8 r s)
>
0.
Rsouo
Esludado a v.io de siDal dccadaumadas tunes:
lx)
:
r1 1x 5 c
8(rJ
=
r + 8 15,
, r 41 5=0.
^=b,
1ac+L=( 4) , 4. 1( 5) =16
hl
-
r o "
=
. l . 1
Logo, prbola inte.coll! o eixo Or nos pontos de bscissa r,
:
5 1
=
1-
Coo o coeficiente dc rr positivo (d > 0). a coravidade da prbola
voltada pa cna:
197
Aplico ds funq3 d 2rgfu n solu d m inq podt de uma inquo quocint
Poanto a vdiao de sinal de/ :
r 2+81 15=0.
A- 4, ,
- A- E'
4r
t ] ! t 5r - 4
- b! 48 81! [
'
) J
' i ' r
Logo. a pmol intercepta o eixo O nos pontos de abscissa rr
AssiD, a vdao de sina de
8
:
Retresentldo no eixo rca a Eiao dc sinal de/,
8
e
/8.
lemos:
- i
Como o coeficiente de ': negalivo
(a < 0), a concadade da pboa voltaal pda baixo:
Os sinais d ltima lin foram obtidos ahavs da rega de simis pda o prodDto/s.
Como a inequao
e
se
que esse produto
sej
positivo
ou nulo, ou se.j.
(x'? 4, 5X r'? + & 15)
>
0.
t enos como conj ur o sol uo: s
=
{a
l R 1< <3l ouS: l - 1, 31.
198
aplica ds funes do 2esau na soluo de uma inequa
poduto
ou de uma inequo quocienle
B; 2: : r
Re. oner . m Ra r eqs\ r c
^- ax
- n
Condio de exncja: -tr + 25 +O+ t2 +25 . . r + 5 ox + -5
Estudando a
yario de sinal dc cadd uma das tunes.
/(r):-t
5 + 6e8(): -: + 25,
a' ? 5r +6=0.
L=b, 4a. +L=( 5 4. 1. 6=t .
b) . J^
(
5) r , [
. t o
t t
) l
Logo, a
!rbol
inrercepta o eito oi ns pontos de absctssdrL
Como o coeficienle de rr posjti!
(z > 0). a concaviddde da
lebol
lollad
Pa
clma:
Portto, a vdiao d sinal de
/
:
Rares de
I
-l + 25
=
o

r,
:2s
. . t
=
t
4Da
:
ls . . ,
:
5, r
:
-s.
Logo, a pdbola itecepta o eixo Onos ponts de abscissat
:5
e,
=
5.
G.fico de
I
O aoeficiente de '? negarivo
(d < 0); logo. a pabl tem concavidade vot.da pda baixo:
Aprcao das funs d 2q6ru na resoluo de uma inequao produlo ou d6 um nqo quocinr
Assim. vi de si.al de
I
:
Represontdo no eiio rerl a vrio de sial de/. g
iftlijill
n.'oru"'
".
n n in"q,oao
6.
+ + + +
sli).: +
.t
+
tlrl': ;.-s+ 6r
-
=
-'--:---::-
+ +
o.
. md^
da ul r , ma l , nha l o, dm obt , do\ dLr Jvc. da r em . l e mJi . o* o o"*r "n, "
1.
co. o
"
i ". -
' I
quc; oeusequee. \ equJi r n, e, er a1"{r , \ oounur o. ou\ ' , r - - - l : j . 0. r e, noscomocondn.
s: l l R - 5<- <2oul <r <5 ou s=l 5. 21u13, 5t .
Note que
os valorcs 5 e 5 no peencen ao conjumo solu, ps no sljsfeem a condiao de
, L
3x2
Resoluo
Condi i odee\ \ t t ui Z+O- r +
i .
Eudando a vaiao de sinal de .da uma ilas flnes,
/ ( ) :
- - ' ] +Zr 6os( r ) =l 2,
l +U 6= O.
^=
b, 4d. - A
: 2:
- 4( - l ) ( - 6) : 20.
Como A < 0. a equo no 1em nzes reaisi logo, a pdbola no lem porto comum com o eixot7.
O coeicenre de r2 negtivo
(d < 0)i logo. pbold
tem d concavidade vollada pa
baixo:
I
200
Apl i cao das funes do 2esrau na resol uqo de um i nqu pduto
ou de uma i nqo quodi enr
Asin. o quadro dc sinais :
Rai z de
c: 3
2=0r a=
+.
Vio de sinal de g: a > 0 r g crescenle.
A vrno de sinal de
8
:
Reprcsentado no eixo rell a vdi.o dc sinal dc
s
e
+
+
z
, ={, . - . - +}
]
3
Como ainequaao
qigc
qE
!
scja neeativo ou nlo, islo .
luo
soruao:
3r 2
- , : l +. - [
I
R. 4.
. Re. ol \ er cmR d I nequa u
2
Qand
ua inequo do ripo >j >j < o! < apresenllf a vaive no dcnominador. devemos traNforn
la nua utra equivalente con zero num dos membss da desigldde c, . seSuir. resolver ! inequao
quocienle assim btidx-
Trsfomndo a inequo dada na eqnivalenle.
' *3
, l =0.
e ftduzi!.I o pnneitu membro ao mesmo denominador rcc!mos em una irequao quociente:
2G + 3) : 2\ 1 >D*2x+6
] . r '
x>O. . 2x' ! _x+6
>o_
201
Apl i cao das funes do 2esrau na rsol uo de um i nqu pduto
ou de uma i nqo quodi enr
Asim. o quao dc sinais :
Rai z de
c: 3
2=0r a=
+.
Vio de sinal de g: a > 0 r g crescenle.
A vano de sinal de
8
:
Reprcsentardo no eio red a vdi.o dc sinal dc
s
e
+
+
2_
, ={, . - . - +}
]
3
como d iequJiio cxiec qLc
:
.ci. recri' u ou nLl,' . nro .
luo
soruao:
l 2
- , : l +. - l
. r l
R: 4.
. Re. ol \ e, cmR d I nequa u
2
Qand
ua inequo do ripo >j >j < o! < apresenllf a varive no dcnominador. devemos traNforn
la nua tra equivalente con zero num dos membrcs da desigldde c, . seSuir. resolver ! inequao
quociele assim btidx-
Transfomando a inequo dada na eqnivalenle.
_l
i_l
, l
=0.
e ftduzird o pnfteim nenbro ao mesmo denominador rcc!mos em !na irequao quociente:
2( 1+3) : 2\ 1 ,
>0. +
2x+6
] . r '
x
>0
. .
2x' ! _x+6
>0.
201
Aplicao dsuns do 2qgru na esoluo dlma inq poduto
ou de uma inqud quocirrni
Condiode existncir: 2x + 0 + + 0.
Estudddo a vio de sinal decadaumds funs,
l(r)
-
2r1+ + 6 e8(r)
=
2r.
A: r , - 4dc+^= P 4( 2X6) : 49.
, =
- b, ! . 1
- .
l a! 40
. ,
- l
, ' - - - - - - - zo
"-
^
r ,
. . ' - . f , - 2.
Logo, a pbola
intercepta o eixo O nos pontos de abscissa
=
Como o coficie!e de . rcgativo
(a <
0). pboa tem a concavidde voltada p
baixo:
3
,
i
I
i
I
I
I
I
I
I
I
I
zoz
t
Portmto a Eiao de sinl de
/
:
Rai zdes: 2t =0r r : 0.
Viao de sinl de8: a > 0 r
s
crescetrte.
A$im. a wio de snl des e:
Apli das fures do 2egrau na rosotuo d um inequao podut
ou de um inqo quociente
Representddo eixo @l a vdiao de sinal de/,
8
e
l,
rmosl
-1
2t )
>
0. ogo, oronjunto \olu!oel
2x
u
10. 21.
Bi:ij Delemi'-. do-nio da funol(r)
:
O domnio de
/
o conjnlo fomado po! lodos os voes reais de 1. de modo que
/(,
R.
pda
genri
a existnci de/(a), bsta impomos:
(
r Y, - 4
. ^
211
Aco di . dee, Nr r chpdaaf r a; o- 2r l . : ,
_.
. 0_ .
;
Estudando a vdiao de sina de cada lma das funcs,
8( r ) =1
, , ( 1)
=
r - 4
' ( x)
=
2 l ,
r 0- r r ,
.
Viao de sinalde g: a <
0+s decros@nt.
s: f ' er
' =
+
- 0. "=, - r : l
- .
; ]
R 4sder : r ' z 4
=
0+ 2: 4 : . r : ! Ji
=
! 2: . x1=2, x, =- 2.
Po.t2nb a pdbol interctta o ixo Or nos portos de abscssa ,
=
2 er:
=
-2.
2O3
.z^'
Apl i caodsunesdo2qgr
na rcsotu d uma i nequao pduto
ou de um i nquao
ouci ente
o coeicienle de , posirivo (a >
0): ogo, a parbola rem a concavida.te voltrl4 pd cim:
Rl i zde, : 2
1=0+- :
+.
Variao dc siml d r: a > 0 + r .rescenlc
R.trc.c1rin,ln rc cr\o red I vIco
de \inat
deg. r. I
p
1
2
Pmto o donioda fun
/
: D(/)
:
1
tR 2<<
!lL
I
t ' "
+
+
ct;
-.
+ +
+
+
+ + +
Ol r l
, l \ )
l l
-
\ ) { \ r 4l
+ +
204
, : l : l i : r i i i l
Apl l oao dasunes do 2esrau na esol uo de uma nequao
produt
u de uma i nequaoo
quoci nt
Exerccios brsicos
':,hdii
Resorva em n as inequaoes:
) (r
- 8r + 7X3, 9)
>
0
b)
(rr
5rx2l
:l)
< 0
c)
(r
5a + 6)(1 2r + 1) > 0
d) ( a' ?+2 +2X
- : +Z
5) <0
e)
(rr
8 + 12)(, ft + 12) > 0
f ) ( 3, +1X2 ' 8) <0
g) ( : 6 r 9X r r +2 + ) >0
h) ( r r r + 9) ( a: +2r +l ) >0
lgii]il
p"r...i"".
".
n,
" "onjDnro
soluo de crda r ds ieques.
"r
j
fff$
'o
2\ ' + 31 2
-t+
rr. + r
, r : 7r +6
n' , _. u
o
i= lla
>o
i-,,$, otr"nt'" o
"onjunto
oos valores de, R, oe n,ooo que:
.
( 2i
6) ( t r ' z 5 +4)
- ^
' ' , . 4, +r
="
b)
(rr
9x3rr 12X 1) < 0
. ( Jr
: l ) ( r : +2 +5)
_^
( r
1: +4, l
=u
d)
(5
- r)!1 3r + 2)
> 0
f )
(2r
3Xr + 9)
(-: + 9)(r-.1)
E x erccio s c omple me ntare s
il:tli e*olu
"-
n ,s i"equoes:
| 4 t I r i 4
"
- - - -
r , _: l suesr o:
e c, r . ' i nequ. ' \ . nr l om.
, ' , . I
n]
. t
d) r 3r'] + Zr
>
0
(Sugest:
coloquc r c, cvidencia.)
.
. l +r 2
_
l +r
t r
i
=
t
f ) 1>2+,
i.-d;iili
D"r"-i"..,L,-"i. de cal una das funoes.
205
do 2egrau na @soluo de uma inequao
prgduro
oue uma inequa
1
lfl!!
g'*'t-spt o
""..i.nto
soruo de
(
r:+ 15X, + l)<0:
4z
b) t 3, 51 c) R d) l 1. 11
Questes
dos vestibul&re s
Wil:
Guvest
sp) oe r" - a3 < 0 pode-se conclir que:
) l <r <2
ffi';i
6cv-sr;
rara que y
=
e) R*
d) 2<r <- l
iW:, ,
,
lnsL, o conju,ro,6rx,a6 6x 3qx"i6
J---l-j
6".
> -{a
Rt al que 3
< < 4}.
b)
{r
e Rd qDe 3 < < 4 .
.
c)
{r e
Rt al q er <31.
d)
l r eRt que <
3 oD >4 .
e)
1
l R i l qDe > 41.
iiffi
{ur
utaaoai"'vc) Detemine o conjunto soluo d ineqao
---il:L
> 0.
- 2
a) 4< < l o 1<a<2.
b) - 4<r < 3o! 1<r <2ou >3.
c) - 3<r < 1ou2
<f , < 3,
.
I
rea. sja delnida dryemos lerl
d) i <3oui >- 1.
e) < 4ou 3< < 1ou2<r <3-
i
t
Captulo 25
Funo def i ni da
por
mai s
de uma
sent ena
r. Loncel tuaao
Um eevdo construdo segundo s seglintes especificaes:
.
pala cffga de massa menor ou igual a I 000 kg. so usados cabos de o de 20 mm de meto.
.
p3 aca gr dema*i . r k. . f | 000.
. o
u' r do, cdbo' de a\ u Jc
<o
mm de dr me' , o.
A funo sesuinte moa o dinetro
f().de
cdr cbo, e funo da mssa .
/()
eln nm e en kg:
f 20, seo<- r <1000
l { ) : r
I n00
150
Note que essafuno definid pordus senlens:
. f (- )
=
20, sc0 < < 1000;
/ (j )
=
; ,
se. v> 1000.
O
srfico
de
/
:
Perceba. por esse exemplo,
que nem sempre possve delinir uma funo 1vs de uma nic scn:
tena
)
:
/(-).
Po isso estudaremos neste captlo as funes definidas por dus ou mais sentenas.
207
r '
Funo doi ni d por
mai s do uma sdena
Exerccios resolvidos
ih{!jf'} c" L,r," g.an". a" r*t-ru
=
lo'1".',
i> 3
e delemind k domnio e conjn(o inasem.
Resoluo
Para construir o
Brdnco,
daismos cada senln:
t "r / , j '
-
a. \ e
r '
. . Ogr df i . odp/ . pt u, . J. e:
2q) / ( ) : x+l , pdaa>3
tnbo,r d \dicrel \ no pn\sd
$smi o \alo'
..,
poi. .
riburmos r el \ator J pa oble,.
mos um extno abeo do gRco.
Asi m. o gr af i co del pr d,
>Je:
A ,eunio do\ gdlas
obtido\ e o groh\o
dr tun;ol:
I
i
i
I
t
I
I
I
t ' '
O domnio o o conjnto ingom del so. re$etivmente:
D=ReLn: 14, +- t
Funo deinida
por
mas d umsntna
ih'lllll consLru o rfrco dr runeo
f(r )
=
Jr:
l
'
Pon
'
<2
"
d.r.-in- .eu domnio e conjunto imasem-
'
, ' 4. Pa?' - l
Resoluo
Analsemos cada sentena:
11
/(r)
=
r - l, pdar < 2. o
8rfrco
de/,
!e,
< 2. :
2' ) , f ( t =r +4. Pam >2.
EnboE a vivel no possa assumn o vaor 2.
Pis -t
> 2, lribDaos a ela o vaor 2' pra oblermos
Dm exomo abeo do
grAco.
O g.l.o de/. pad r > 2. :
2M
Funodlinid pr ais de umasentena
O dmnio e o conjunlo imagem de/ so. respectivamenle D
:
R e Im
=
[-
I, +-[.
Exerccos btscos
B. l
r
:
Construa o
Cnco
de cada uma ilas fn$ e dC seu domnio e conjnro imageml
EiAl,i coNua o
si@
dc cada uma das tunes e d seu domno e conjunlo
jnaseh;
l r z. ser >5
r , i , . , :
l
""' = '
L +l , scr >1
^
l ,
\ . ser <l
,) f*) 1"
2' ' ' "*=2
_
t i +4, ser >2
[ +r . se_ <2
a) / ( r =13, 2<' <1
1
l , sea>4
f r : 3r . scr <4
n) l t a)
=
] 6. sea <r 5
I
l r +t . sea>5
. ^. . +1. se <2
'
l 4. se1>2
)
1\x)
=
\
L r . se <u
. - . . l r r +r . ser <2
-
2r +l , \ er >2
.
"
r : - 2 , \ cr <2
'
- : +5r h. ser >2
f 2 - 3, r e <2
. ) ") :
1
' +3, se2<' <4
t r
5. ! or >4
l r r
- . sc <2
I
d / r l : 1 r +r , f 2< as
l 6, se >5
B3lr,,: a tenperatu.a ae uma caldeira !i lineme.te de 0"Ca 300"C no interalo.le 0 mln a l0 mn c. a pair
dai, sa temte.alua pomuece constdte.
a)
Qua
a lei qu expressa a temperalura da caldeira eh funAo do lompo?
b) Conslru. o gn.o d temteralua da caldeira em tuno do tempo.
E xerccio s comple me nt&re s
c::irr,rl A*r"nR
=
1G.))
R,
)
:
q:z:iii
A rerao,R
=
{r',
,'r.
o,
"
=
{'
*'' * * t
}
u o",u"
"."
r'ru.,
"-
o"u,
,e.itr!l:
constrDa o g.tco
da nlro
I r ?+2r +2, par a <- r
1
- , ! da r <a<r
l _r r +21
2, pa >1
210
e detemine se dfrnio contradomnio.
Funo dni d po maj do umasnl en
ii:
Lembre{ de que ds tunes
/
e
8
so idntic! sei e somerte r, tem o mesno donnio D e
/(r)
=
s(),
Vr, r D. Vdifrque se as flnes/
8
a seen so o! no idnlics:
", , , ,
- {""
'
o
b' 8' L'
. r
'
- , L. t r <0
Duas iines so idnticas se. e somente se, tm o mesn
grnco. Lo8o. !c
lode
vencar se/ e
s
"o
ou no idnlicas atravs dos
grncos.
:,
$::ljji
eo nt*t ao .-, * ne.glhadd submetido. como tods s. presso d I atm. A cad 10 fr de p'o-
fundidade a prcso d!frnta de I abn. Se e$e mergulbd snbmergir 20 n, velocidade costdre de
l0 m por minulo. e l pned po 3 min,
) qua a ei qu expressa a p$o sofrida
leo
Doryulhdd em furyo do 1enpo, desde instte em
que subnergu at o finl de 5 nin?
b) qual o
srnco
da turo do itm
()?
Questes
dos ve stibulare s
lliiil
(FGV'SP) o
Brfico
da tunol dd
pd
I o: s <o
l ; . se0<r <2
:
l i
*, , ,
c)
21',l
Funo dnida po.
maii.d um sntna
|
, . pa 2< <0
:i[{i$] (u.
ubeab MG) se;ajlry
=
I,,. o-u
o.' =,
[
+. 0* 2.
' .
+.
lfflw
Fap-spr seji)
=
{
r'se I e @ioml
JQ)
+
f ( t ) f eU)
I
I
igual a:
J \ n)
d) l
b) 2
e) l
Captulo 26
O concei t o de mdul o
1. Distncia entre dois
pontos do eixo real
Num dia de invemo o temmet o mrrcou lcmpcalur mnima 5"C e a mxin +6"C. Dzemos
que a viao d tempemlura nesse dia foi de I l"C. Pr chegannos a esse resutdo. cxlculmos di
ena enle empeatura mxjna + 6"C e mnima 5'C:
+6' C
(
5' C) =+11"C
o clcuo bsciss mxim menos bscissa mnimd:i orgem definio de distncia ente dois
ponios
do eixo real-
Definio
rliililli?
-
l
":
,
Exemptos
;J
J, "- 8- 5- 1. r Nol e be' n: c ahqi . . ! mi or
- .
o c
J, , >
01
c) +
dDE:8
( 4):12 (Note bn: a ebscissa naior mnos a menoJ
d) +
1a
Jr l =u- \ - 1\ =1.
e)
dd: 4- ( l 0) =6.
Observe que
a dstncia enlre dois pontos um nncro renlposirivo ou nuto.
2. Mdulo
de um nmero real
Defino
Note que, cono .v a distnci entre dois ponros
j lem-sc que
j
um nmeo rea positjvo
ou nuto.
Exemplos
4?1,
s d= :
=s.
s
=cl aR- j - (
5) 3 5: 5.
0l
: 1. , , : 0
0
3
\
:
dD
=
O (Cuiddol
O nlimero - positivo, pois
negaivo.J
Teuos eno qei
I. o mdo de um nmeo positivo.r
igua o prprio
j,
isto , se
jr
>
0, ento
=.n:
Jl. o mdlo de m nncro negarvo igl ao oposto de _!
(que
positivo),
isro . se ,y < 0. enlo
I ' l =- , ;
IIL o mduo dc zero igua ao prpio
zeo:
l0l
:
0.
214
l l
: d, . =i - 0
=
: ; r .
0: 0.
(sendo. >
0)
Sintetizndo s concluses (D, (I)
e
(III), podemos
d. una definio algbrica pra
. da seguinte
V, J R.
Exemplos
.
8l
b) l ' r :
c) 0
=0
0=0. )
3. Propriedades
dos mdulos
M.1
iillioil
v.r. e R.
Ess propiedade
decone imeatamente
da definio de mdulo, pois,
sendo uma disrncia c!rc
dols pontos.
o mdulo um nmero rel posirivo
o no.
T
(o
mdulo de urn nmero posirivo
o prpno nmero.)
-( 4)
:
+4 (O nduo de un nmerc negativo o oposro desse nmero.)
(O
mdlo de zem o p6prio zero: pode3mos
dizer tambm que
l0
=
0, pois
,
T propriedde
afiIma qe
exisre urn nico ponro do eixo rea que dista zero unidade da origen O.
E o prprio ponto O:
o
-
\ ' 1. 3
Set ul , dL l R . r em- se' r l
d'
-
_. d.
A propriedade
M.2 um pacuaridde
daM.3, quando
d
:
0.
para
d >
0, a proprjedade
M.3 ga_
rante que existen apenas dois ponros
distinros do eixo rea que
distam da origen
a distncia d. So os
pontos de .sciss d e d:
l)
-
dod
l i
: 5
+ : 15
M.4
1tti.liril+lttlirlrl:
v{,
)}, {a.r}
c R
sto , o produro
dos dulos de dois nmeros igual ao nduo do produro
dees.
Exen1plo
_31 . 4: l _3. 4.
M.s
:j11,+:*1
,41:;jr: v.!. r R, e v,?, z N.
Note que
essa propiedde
decore imediarmente da anterior, pois:
'
paraz
:
0. temos
lrlo
=
1
:;,;
.
pt uan
+ 0, t emos:
- y":
r l
. ". h
+! J
: l ' ".
or
Como,1 par, temos
j!'>
0j logo. remos: ,"]
:
',.
)
Po (I)
e
(I),
temos x,
:
i'
Ge
r pat.
Extnso d M.4
215
Exenplos a)
l1':
:
-f
M.6
Isto . o quociente entre os mdulos de dois nmeros igual ao mduo do quociente entre ees
Exempo
8 8l
- ,
Eriistem ainda outras
Fopieddes
dos mduos, que veremos nos prximos cptulos.
Exerccos resolvdos
.Rii:;il,
clasificd cad! una dd se!1enas como v ou F:
o- ; l
: ;
dl 1 , t r l =1 E
V{"Y, ) .
{ , t }
cl R e
) +0.
b) ol : o
d
.E 2,21:
\E
2.2
a) V, pois o mdulo de u nero positivo igual ao
Prpno
nmero
b)
V
pois o rndDo de zeo igual ao
PPrjo
rero
(e
d nesmo lempo iel'a ao oposto de 7-ro)
c) F, pois o rndulo de um nneio rcgativo i8ual ao oposo desse mero Logo.
l
I
l l
144
d) F, pois. como I <
"
,
tenos
que I
!'
um mes negativo Logo,
1
"t l :
( 1
Et : , t r
t .
c)
V
pos, cmo
'5
> z.z. temos qu.
'6
z.z ,m nm..o
positivo Loso o ndul do numeto
/ ) - l , l e
( l c
me( mo
Be.i,lir
R",ut'".
"-
n u
"q,ao
3
-4.
Pla
lropriedadc
M.3, dos mdulos. sabemos que isem dois e somc.te dos nme'os cljo m'lulo
gu]4- So ees: 4 e -4. Loeo, temos:
r 3
:
4 e r - I
:
'l
ou r - 3
=
4
' ' . r
7o
'
I
s:
17,
l l .
lFtJr:,;'
4"..t"".
".
n
" "q"o
a r 5:6
Pela propriedadc M.4, dosnd!os, tnos:
r ' - 5=l a( 5) : 6. . r - 5 : 6
Pel
popriedade M.l. leos:
2 5 =6 r 5J: - 6
. . - * 5r - 6=0+r :
l out :
r , 5_ +6=0+ =2ou : 3.
216
Logo, S:
{-
. 6. 2. 3

' . , R, l , l
n"r ot r ".
"-
*""nuao- j 3 l - 4- 0
Pela propnedadc
M.5. dos ndulos, Lemos que ]]
:
l
,
Loeo, equao pode
ser escrila n fma:
r 31 4=0.
Fazendo
l r
=
r . Lemos: / r 3r
, t r =0+r =4our :
1.
q
i m. , - 4- r aour r
t - Z' .
Loeo, , S
:
14,
4 .
t;ea de ctud e\e.c
cG B'2. e 4
'e.
.
sr.
B.:
,c.
a'. r .r rc.
o, c.r/l
Exerccios bscos
:ail:r:l casifiqe cada uma ds sentcnas abxocomov ou F:
4
8l =8
b) 0: 0
c) l 8
=8
,\
"tr
2l :.l t 2
. ) . . 6- 2=J
2
,9i-ij: Calcure os valos dos mlulosl
u)
l l ' 6
t,o + t.o
h)
"5
2,4 +
{
iE
Clr"silque ca,l r-a das afin!es como v ou F:
r)
ft
=
r. para toao r, r e r.
b)
-r
=
atr,
I!
todo , R.
c) J]
=
r, para
todo 1. R.
d) .i
=
i. pdra todo , r R.
e) a,
=
a. , paquai squef der eai s.
t t bl a, n. f Ji Joudr . qr ! f e/ , r / "r .
g) Existe nnero re.l alquc ri
=
r e _
=
t.
11.::':r
tesot".en r as eq'.ocs:
a) - 8
=l
b) zi l : 7
c) 13 - I
=0
d) t r ] 2i : l
tBi$:i:: rcsorr e- t as equaoes:
d) , 2 l 8=o
b) r - l 5r +: l : 0
0 /io - 2.i
=
z,: ,/lo
e)
l ,6
:o
h) l n 3=r 3
i ) n 3. 1. 1
: 0
j )
n 3. 151
=
3, 15 r
. ) l ) t
E
+2
at
d) n 3, 14 + r - 3, i 5
h) r >0. pal odor ,
R.
)
15

:
l 5r,
vr, r R.
. i )
5
:
5 , V . R.
k) 5 r
=
- 5r . V , t R
r)
Tr
:
l;l'
v-"' e n-
m) r r
=
- .
Vr , R.
n) r r : 5, Vr . R.
l ) t 4
=4
s) 4 : - 3- =0
d) 2 ' _ 9 +7: 0
217
Exerccios c omplementare s
C.l Cassifiqucclda um ds sente.as como v ou F:
) 21,
"E: *t r - E
b)l l
,5
=
r5
-.5
o tr,6-J tri'
=
o
C.2 Resola em R.s cqudes:
a) r ' l 2r
l 1= I
r ' r ! 1. e, : =r
d)
{. i 2 J' / 2
=
2
el r F=r . Vx, r en
c) r +1. 1 +41- 2=0
d) , 1r
=z'
2
C.3 Resolla em Ras cquaes:
a)
( r
3) r + r - r l - 2=0
( sgest o: cof t o ( a 3 = r
3r . i - l
: r . )
h) 2( 3r l
l 3r
1 l : 0
e:4 Classilque cooV ouF cada uma das almaes:
a) r
r l =: 1, v1 : . r . 1 , r ' l
c r R.
b)r"=
- ' ,
V , R
,
e Va, a D par.
c) ( r l +
r ) '
2l r
: 1r
+) r . Vl r . 1,
1 , )
c R.
d, ,
' , 1
v . ,
-
F.
e) :/ll
=
l1; .
v..' R.
0
r,
:
b"l .
V , . R, e V, , r zl .
Q
ue ste s dos vestibulares
V (.
M. SantrCsa-SP)A sona e o podu1o ds azes daequaot 2lt - 8
:
0 so. rewrLrvdente
d) Oe 16. b) 0e16. . ) l e 16. d) 2e 8 e) - 2e8
v2
, r
r i . F, A. m. do, \ i r o, e
( a. de, u, p"r ' r ' "". "' r , - . . ""
,
- l
r
"r - ]
b)
+
! ) - 5
d)
j
v,3l (!UC RJ) o conjuo \oro.la equaio J 1
-
r I
re
R:
'
a) possui apelas uo elemenL.
d) posui exatamcntc t|s elemenios.
b)po$ui cxatmenle dois elenenos. e) possui cxatamene quao elcmcntos
cl c vazro.
V,4:rrr (Fuves
sP)
Qua
o cnjunro dos valores assumidos
pel expres.o
fr+fr
+t+ffi.+-1.
d. e. vrim no corjuto dos nmeros reais nio nulos:
a)
I
4, 3, 2. 1, 0, 1. 2, 3. 4 d)
{. 11
e) R
Captulo 27
FUnCaO mOOUl ar
'
1. Conceituao
Consideremos a funo:
/()
:
-r.
Pela definio de m"a"L". *u.'* q*
;,1
:{
:j:."
;: .
Loso. / i r r
: ,
o
1, . 1
: 1""=u-
Anl i , i ado caJa
. cr r . "nl r
da f uo! o
/ :
r emoq:
1!)
/(_r)
:.r,
ser > 0
(x)
O
srifico
de
/.
pa >
0. :
21)
/(-v)':
,.se i
<
0
ft4
O
srfico
de
J:
p

s
0, :
A reunio dos grficos
obtidos o grfico da
funo
l:
\ o, e que o domr nr o c, , coo, unr ^ i m gem de
/ . Jo.
D( / ) : Rer m( l ) =f 0, +- 1.
219
Exerccio resolvido
fffi
consiruirosfico datuno
/(r)
=
l
- lle delemin seu domnio e conjunto irasen.
Pa confl o grfico de
/,
vuos rrasforn-l numa funo dada
lor
duas senle.as. Sbeos
. l i - l , se
l >0
,
l
( i l ) . sea 1<0
,
r - l , ser >
l r +l . seJ<l
O
e, df , c
de
/ .
pc a
>
l , l
2i )
/ ( ' ) :
+l . panr <1
o
srfico
d
/, !a
< I
,
:
nalisodo cada senn del, emos:
( ) =
l , ser >1
A
'rurin
d.\ grit co obr'do. e o g.ili.o da lun\o r:
220
o domnio e o conjunto imsem de
/
so. rcspectjvfr nt D(/)
=
R e Im(/)
:
t0,
+-1.
t,t:i;.;ioOi;q
;;a
";u*"fu"y,a,,*r
rrt ;,i"li, r,
fi co de uma iunto
/
ripo
/'.r
r'-
sr
Lrl erorurart} o. se-
' '
"t r "1
rn* r r.--aq"adu'
""eativas
eq seus sm
il";"i;;;-
2
\
or,t.'
"'"!;;.;
negtivs em seus srmmcos em ela
""e,ri";
..,.,..,'...., ; ;;,;;."-'";;;iJ*,:.
;;
lendo a"sim o
s',ii
r o de 7
,

l
'
- - - -
....:....--->
j
Exerccios resolvidos
'R:tl,
Construi o grflco dafuno/(1): - I ulilizando a rcea prlic.
Inicialmcnte constuimos o grnco dafuno O
gfi.o deg :
A \eguir, !o grico de
8,
conse' rnos os ponos d ordends no-neeativs e Lnnmdnos cada
pntr
de ordenada negaliva em seu simtrlco en elo ao eixo O, obteDdo asi o grfico
dd iuno
/:
221
''$:ll,il
constnjr o
grnco da fuio
/()
=
fr
4 e delmird seu domnio e conjunto iftgem
Resoluo
Utizudo a gra prlic, vmos inicialmente
coNrruir o
gRco da tuo
8G)
-
rr - 4r'
Obsene o lado o grtico de
8.
A seguir, no grnco de
3,
consewamos os ponlos de ordenads no-negtiYs e tansfomamos cada
pont; do ordnd negtiia en sou simirico en relao ao eixo O, obtendo ssin gfico d
ll
O domrio e o conjunto magem de/so, rosPecti_
vmente: D(/)
=
lR e Im(l)
=
10.
+-t
lRj'
construt o
enco
da fu
l(r)
=
l2r
- 6l e deteminar seu domnio e conjrno imagen
Executamos os seguintes
Passos:
l!) constuos o
8fico
da funos(r)
:
21 6r
2q) no grnco de
8,
colsflnos os
Poros
dc ordendas no_negatiYas e aDstbm@s cada
lonto
de
oidetda negtiv em seu simtrco em redo ao eixo oti
3!) trmsfommos todos os
pontos do
grnco obtido no paso nerior om seus simtricos em rclaqao
eixo O-t isso
lorque
multillicmos
por I a ordenada de cdda
ponro do grlco anteior'
/ ! r , \ \ . . 8( \ ' l
=
2 .
F
222

J?f r \ \ n Fni mcnl e. r ons r u, mo\


Br ai i co
dr f dno
O domnio e o conjunlr im.gem d
/
so, .espectivamente:
D( / ) : Rer m( / ) =t
- . 01.
iRiiii';r
co"'trui o
8rfico
,la funo
/(r)
=
21 4 +
3 e detelnind seu domtuio e conjunt imagem.
Resoluo
ExecDt:rmos os seguintes passos:
1!) conrunos o grnco d funog(,
=
Z( 4.
2e) no gfico
de
8,
corsenamos os ponros de ordeDadas no-eglivas e Ltunsfommos cd
loDto
de
ordenda egliva no seu sintico en relao ao eixo Oi:
3q) lrdsadamos o gco.
lalaleldente
do eixo O
f.
3 unida.tes pda
"cma
'.
Isso porquo
vmos som 3
unides odenad de cada ponto da funo obtida no
laso
rerlor.
t t Paso: 8G) =zt - 4.
.r):
21 61.
223
lf,:iii
corn'i. o granrc oa tuno
l(j)
=
r,
,1J+
3 2 e derermind scu domni e conjunto imascm.
Resoluo
f 1. ur . mo. o. . eBur nr e paso\ :
lo) constinnos o grnco d funo
s()
:
r - 4 + 3;
2e) no
eco
de
I,
conseranos os pontos de ordends no-negativs e Lrnbnnmos cada
!o!1o
de
ordnd ngtiva !o seu simtrico er rclao ao exo Or;
3q) transdamos o grnc, parlelaenle r eixOJ,2 unidde\ pa
'bixo'.lsso poique vamos subtrair
2 unidades da ordenada decrdaponto da funo bLidano passo anterior
O domnio e o coDjulo magen de
I
so, rcspectivanente:
J
,
pu srai f,nalmente. constumos o gnco d! fuo
DL)
=
Rcrmu)
=
t 3,
+{.
/qparsoig()
=
rr 4r + 3.
t ( ) : 2
4l +3
224
J?rraJ.r: lnlhente, consrrumos o grlco da tnolI)
=
'1 4 + 3l - 2.
O domro e o corjunto agem de
/
so. rsrecriva-
mente: D(t)
=
ReIn(/)
-
t
2, +@t.
ift*"ffi
,xerccios btisicos
ert .
'
i l t u o
rnn. o, re. . dJ
Uma d. ' t uncoe. e daene
+,
o , i e. 1' , nro . sem.
-
"r . j :
|
") J( ) : - 3 +
O( - r ) : - : - s +6
@/ r ' t : l - : - . +o
d) ) = a' +2t 2
r ) / ( - t : - r : - s, +61
h)/(a): 2 + 8
) t =f : +4 +6
.iill esmce o grnco e ,l o donnio e o conjunlo lnasem ]e c.da uma das seguintcs turyes:
. )/ ( ):
12
6 +l
b) ) :
_- +2
l
c) / ( a) : 12 r - 2r +a
d) / ( r ) : l - r +9 +2
e) ) : 3 l
_2
f ) / ( ) : , : 1r 3+l
s) :
r +2r +81 8
h) 11 ) : I + r 2
ri:ll1 oeenirc o granco, ilomnio e conjunlo iage .le c.la uma drs funcs:
a)
)
:
2
l3
- 6 (Sugeslo: .os1u
srlco
dr lo
g ()
:
- 3- - 6 e rnshde-o. palelamenLe a exo OJ. das
unidads p
cma.)
b)
/(r)
=
2 3: 9l
c) / ( r ) =a 3J I
d) l : 1- 3 : - 12
E xerccio s comple me ntare s
li{i'iit construa o granco oe cada uma ds tunes e detemlne sen domino e conjuro inlsem:
a) "t ( a) : 32' - 4 ( Sugest o: cn 3: 13,
lemos quc:/()
-
13
.
2t 4l
=
3(2 4).)
b) / ( )
=
(
2) . 3 + I
onl -
i
, j ]
e) / ( t ) =32 +2
f ) / ( ) = + 1. r 1 4
s) / ( ) : 4
- 3 1
h) / 1 )
=
2 r ' a a
llj'ri
consma o
eranco
aa funo/(-r)
:
2 sledetemirc os vaores de pa
os quais
l1)
<
2.
225
t

Que
ste s do s ve stibulare s
iiiti:ii
@FsE)
D"' fis**
'esuintes,
a que nelhor rcpresenra a tuno/, de R en i, defnida pr
/(r)
=
lr
+ 1, :
i.W
I \4acktrz ie-SP ) o
sdfico
da eLao
J
r-l + )d:
V:i:
(Cscem
sP) o
Brflco
de
)
=
rl 2'
a) c)
':!4:t'i]
Oun".p)
o
s.fi"o
da funo/(r)
=
lrr
21 1:
227
ffi
Captulo 28
Tcni cas
para
const ru
grf i cos
de f unoes m
o
de
odul ar es
'
par ai > 2. f no/ ( . r ) : 21 4posi t i va. epar ai
=
2, aI uno se anx , l cmos:
2\ - 4
- 2x
4. sex>2.
.
para i < 2, funo
/(-!)
=
21 4 negtiv. e par
:
2, a lno se nul. temos:
Zr 4: Zt + 4. pa a. x <
2.
Podemos descrever os vlores do 2,r - I
,
esquemticamente. pelo quadro:
Assi'n. o quado da variao de sinal d iuno
I
:
Esse esquem cst indicando que:
1. Conceituao
Consi de emos f no: / ( )
=
2. r-4 +3.
Par conslruirmos o seu g1co, vmos determinar uma ei de ssocio ene c
/(_v)
que no aprc
sente mdulo. Bnsta. para isso, estudnos a variao de sina d funo
s()
=
Zr 4.
.
Rai zdeg: zI 4=0 3
- r =2.
.
Vario de sinlde g: d > 0
=+
I
crcscente.
|
2r 4, sc r >2
- '
2 +, l , se. r <2.
T6ni ce pa.d ron,r' -!o de grfi sdfunos mod rs
Somndo + 3 a cda exEesso do qudro nterior, eremos a funo
fdada
por duas sentens:
Logo, temos que:
/(-r)
:
11 4 + 3
r
/()
Analisando cada sentena de
/,
emos:
1!)
/(,
:
3j| + 7, se-
< 2
tt
1- 3- r +7, se <2
l i ) -
I , se >2
A reuruo do' gmf i (o. obri do' e o g i . o d t unu, ' / :
Exerccios resolvidos
i1,-ili coutrui. o
g.enco a funo
r)
=
13'
l+ -2'
+ 11.
Incidlmente estudamos a variao de sinl de:8(-t
=
3 e de
{)
:
2 +l
229
cni cas par
conu d
Ori dos
deunes modul areG
.
Ra z de g: 3
- 6: 0 +
r : 2.
.
Via!o de sinal de
s:
a
>
0
e
.
Rj z de / i : 2r +1=0+r =+.
.
vdiao de sial deh a < 0
+
l, dccrcscente
.
(,) posiriva esqDeda aa raiz
|r
togo. temos:l zr+
.
() negljv dircira daraiz
+:
logo, remosr
l-z
+ I
.
8
( r )
posi l i v di r ei t a da Fi z 2; l ogo, t emos: 3 - 61: 31 6, pr >1
"
.
8()
negariva esqDerda da raiz 2i logo. temosr
13r
6
=
3r + 6.
!mr
<
2.
1l = 2 + l ! r a <
=rt
l pax-,+
I
7,
DescEvendo os valorcs de
8()
e ri() no eixo rel e somndo seB vatorcs (pois
r)
=
8(r)
+ (r)l),
1
230

T
T
cnics
pa nstuo de
srficos
de funes modulares
Temo. . en, "o: y' r , - Jl | , 1,
1, '
Finalnente, o grnco de
/
:
construi o
erco
da fu.o
,
:
'z - 3 2 . + 5.
Estuduos a vario de sinal das fDnes
8
(r)
=
r lrer(r):2r_'].
O
srnco
de
s()
:
r! - 3 :
+ +
I s' *; . - , =]
]
, . , . *] =, =,
Lt '
t . *' =t .
r!4ii
O gaco de /?(r)
=
r) + Zr '
231
I o- d .
l os
mod, l d'
Descrelendo no cixo el os vlores dc
s(,
n(tl. d. iuno coNlac t(r)
=
5 c conslruido a funao
11)
:
8(r)
l](-i) + 5, Le'os:
t
a.
I
l x'
3xl 2, - , ' +5-
Erro:
)
:
lr'
3J ? rr
+ 5 e
Jlt
-
Fi!ente, o grnco de
/:
$4erccios
bsicos
( ej , c. r x. o
sr . h. o
Je . d r '
- r . ax\ r Ln. o.
J
. r
, e cr - ' ni oe' oni r nr oi m, ! - r n
-
1, .
, ,
o
.
,
et , ,
"
51
I '
|
+5, se- t <0ou- >l
1r +5, r 0< <2

2- "+5r +5, se2< <1.
b) ) : : 3- +r +1
c)
f ( ) :
+2
l a
E
r)
/J)
=
lr
- 4 + 1l + I
g) ) _=2. ! l - 3 +l
h) l t ) =] r : +l 4 r + +' 1
:r Conru o gnco dc cadr una d.s fu!c\ e deremine scu do,nio e conjutrto imaecm:
@71. 1: : .
t ++, + c) ) = r - l t l r
d) l = 2
, l +6 - l
b) f ( i ) : 2 - 5 2' r 6+2
E xerccio s c omplementdre s
r!lr-: conu o
crnco
de cada um das funes c delemne seu domntu e conjuno nnacem:
) l ( ) : 3 + 3
1r
'
+4 ( sgest o: . f r o 3
=
l . t uno/
pode ser escr i t a b f m, :
l l a) : 31. +3
r +1+ ) : l +eJ I l - F4. )
b) r : 21 t r I }I +l - 2
232
Tcnics p cnsuo de gfis
deunes modutars
ii}-'rn
Costua o
elco
dc cada uma das fnes e dermine seu donio e conjunro nagem:
a)r)
:
: + 2I, S 3
(Sugeo:
d os seguinres
lssos:
.
conru o gfico da fno
r(tr)=
X']+
lXr"
8
i.trmsfome
cda pomo
d orden:da nesativa do groo
dcg no seu smrnco
en reaao ao eixo Oi
.lrarslade,
pdrlelamenre o o0r, 3 unidades prabixo
o gf,co da tu.o
s
obtida no paso antefior)
b) r )
=
l ,
7+. l +3
Que
ste s dos ve stibulares
l$il:r Gnislno$Rs)
Drc os
encos
scsuintes, o que represenra a funo
l
r R
-
R.
l()
:
-
-
h
+ I :
o
:lt-i*.ili
(Macke".i.-SP)
O g.nco cartesdo da fu!o dennid. por
r
:
podcser:
r) b) c)
233
r
cni cs paa
nruo de
q' ai (os
de ures modul ' s
',ffiili
,Grtrm-sP,
A,epErnrdo
srncd
d$ ru')o
' 'r-
l:
I
I
li
a) d)
234
r
Captulo
29
Equaoes modul ar es
J estudmos eques modulas d form:
/(i)
:
a. com a R*.
Continundo esse estudo, vmos aFender a resolve outros ipos de eqcs modures.
1. Equaoes do tipo
/(x)
-
S(r)l
Eques cono ess so resolvidas
pel propriedade:
\ 4. 7
- l a)
-
- a.
Vr "r . l . dl - R.
Para entender essa propriedade. pense n dennio de mdulor r
:
ldJ
se, e somente se, os pontos
de abscissar e lz es{iverem mesma distnci d origem O do eixo
'e
Note que os pontos de bsciss d e -d equids-
tm da origem O. Assim, lemos:
) t
=
l ' 1
. x: aor ) ( :
a.
Exerccio resolvido
R.l Resover em lR equao 31 1
=
2 + 6
Resol!o
Pea propnedde M.7, temos quel
l 3r
1= 2{+61e3 1=2r +6ou3 - l = z! 6. . r =7oua= l
Logo, o conjDnlo soluo S da equao pmposta : S
=
{7,
il.
em
que
(x) uma funo
)
235
_
Exerccio resolvido
fiil,.: e"rot".
".
* u
"ouao
r 5'l
=
5 +
9
.
I npomos a condi o de exi st n. : 5r +9>0+- 5 > 9. . 5 <9. . . _ <
.
Apicmos. propridde
M.3:
r r 5 : 5r +9r ) 5 : 1( 5r +9)
. . r 5J: - 5 +9 ( I )
ou _ r - 5 : 51 9. ( l l )
Resolvedo ds cquaes:
L r 5 : 5 +9+ r =9.
. . r
=
3
(no
convn,
lois
ro satislaz Icondiaode eaistnca) oD
=
3.
I L r 5r =5r - 9=r r l t u+9: 0.
: r r 4d. +: ( t o) r
, 1. 1. 9
64.
o
f s
L
r or :
"4
, ", l
. . !
:
9
(n.:o
convnr. pois n satislz. condio de exncia)
ou
=
i.
Logo, S:
{- 3,
l l
9
3. Equaes
do tipo
l/(r)
,t
lS(r)l
*
...
*
llrlr.y
:
r1*,,
Exerccios resolvidos
R:3ii: R$owr on Raeq.do 3 9 + tr + 12
=
6r.
.
Translmamos a eqao Da equi!lenLe: 31 91 + 2 + r 2 6
=
0.
. l an or mr nosaf uni odopr i men. omembr odessa sual dadeen umai dnt i caael . dadapor m
soc
a scDten
lsem
duos)_ Pffa i$o, v.nos eudr varao de sjnl de ctula uma das fun{ics:
/ G) : 3
9es( - ) =2 +12.
236
'
Rai zde/ r 31 9=0+r =3
t1'*ti:
.
Rai z de
s:
Zr + 12=0i = 6.
Relrcsenlddo no eixo eal. remos:
"
a.

. :
1; ; 12
=
|
11
j
31 9 + 2. ! +12 6 : 0eJ 7 +2r
t r +3
=
I J
, - o 3'
\ Po,
-
' ' ' l
. =r , * 6<r <3 = r : 3
l =
3, sea>3=] r
=
3.
A$iE, o conjunto soluo,S da equo S
=
(3
).
Resol ver enRaeqDao r ' : 4 + 31 9 : : - l
3 9l : +1=0.
+ +
3.
no salisfaz condio < 6)
Resoluo
.
l r an. l or r r mos
"
cqr a! ao nc eu^l r n r .
I
'
Tra.sfomaflos a f,'no do
P|neo
mebo
desa i8ladade em uma idntica a ela. dada po
mds de Dma senona
Gcm
mduot. Pr iso.
eudamos o sln. de cad! uma dasfunes:
/()
:_:
4s(_t
:
3_ - 9.
237
.
Rai zdeS: 3 9: 0+- =3
Repesentando no eixo exl. lemos:
.1i' ..t
=
3{ el =
Polanl, conclumos quel
[
3i +6: 0, s < 2 ou2<r <3
r , 4+3_ 9l r r +1=01 2a, - 3 +t 4
=0, se
2< <2
l 3r
12
: 0,
se_ >3
f

=
r . s, < 2 ou 2<r <3= : 2
.
) , =
z
u : 2. se 2< <2+r =2
' '
|
j
| |
note qE r
:
-
t
no convm,
lois
no stisfaz condio
-
I
l -
=
4, ser >3 = : 4.
Asim. o conunto soluo S d equao S
=
{
2, 4
)
.
, =r =Z)
Exerccios
bdscos
@
n..oruu
"-
n a'
"quu0".,
Q: ' +s: +' +r o
b) 3 - l
=
1 2r l
c) : - 3 =!
q, De,em m. em R. o coniunro,oru@ de ccda un d.. qudoer
a, l s, - r ul -

Ur
r , t , - r
d) l ' : 5 =k 5l
e) l 8r l : - 4
f ) a 2: F+3
dz : - 3r
=l r
2
n) : r =12 l
b) 16- 3
= +4
e) 8 161: 7 +1
f ) 2 3- r : I r
234
Obtenha o coDjunto dos valorcs de r, r R, que satisfam cada ua dd eq&{os:
) 13 + r 2l +i r +61= r 3r
b) 13, 6+4 =6
c) l 5r +l 1
- r =6r
d) [ t 2 3r +3r - ] : 8
e) 3 1 + r +21: 1I +7
@
r z' : - ' 1=' z
s) zt , +! +
l r l =3
h) r r +3 l + r r t u: 2
E x e rccio s c omple me ntare s
Qill
i Resol"a e- n asequaoes:
)
1, ,
' = : +' l
c) i 2 , =l 2t ' - 3
"l +#l :
;;
C
ii Cnsiderondo o eniunto universo a/
=
R. rcsolva cada uma das equaes:
al
"(r
:f +
=
3r
(cidarlo!
Lembre se oe que
"(r
:)i
:
-.
rl.1
b) F- 1+zI 1
l 3r
5l =o
cl
^l x,
cx+a + r +2
=3
( Not qur z
4, 14=i r 2) r . )
d) l . +r r +r =l 2r
Qae
ste s dos vestibulare s
V,i::t]
6uvest-SP)
Dctemile as raizes das equaes segnintes:
) l 1I 3=5 b) 2 , 1+r =0
Vr'i:rll
eUC
MG) o conjro S das solues da eqDro 2 I
:
I :
L a
a \ .
10. Tj
. 5- z
"' ,
1n=l
b) s
=10,

d) s: 0. - r
'r,:'li
(cobi1ec/Combimed) A equ!o r+ I r
:2.r+
l.r R:
) ten duas solues disint6 cuja soma 2.
b) tem somente s solues - l e0.
c) no tem sol.
d) tem una ntnidde d solus.
e) tem tis sles djsljnlas cuj soa 4.
V4r ; 1r ( Cesgr di o)
Reso va a equao r 1+x 2=L
235
Captul o 30
Desi gual dades e mdul os
1. Propriedades
Considere o eixo rel de origem O:
a)
Quais
as bscisss dos pontos desse eixo cujas distncia! origem o so menores ou iguis 3?
b)
Quais
as abscsss dos pontos desseeixocjas distncas orjgem o so maiores ou igxis 3?
Pa esponde a essas questes, note que os ponlos de abscissa 3 e 3 distam s unidades da oi-
gem:
a)qua querpon odebsci ss , 3<. r<3, l ocal i za-seumadi st nci a nenoroui gua 3dori
b) quaquer ponio de bsciss r, :r
<
3 ou;r
>
3.localiza-se auma distncia maior ou igul 3 dx
As perguntas as nos itens () e (b) poderiam ter sido formuladas da segunte naneia:
)
Quais
as abscisss dos ponlos do eixo rel tais que
-v
<
3
b)
Quais
as abscisss dos pontos do eixo realts que i
>
3?
) r <3{+ 3<- <3i
b) r >3- r < 3 oL - r >3.
Raciocinando dess mncira, podemos conclu as seguintes propriedades:
Exenpo
240
i <5 <+ 5< <5.
i
Desl9uldadese mdulos
: . : ' ' .
\ 4. e
l x:
: < i . ; , Vr . r c R.
: . t : . t .
Excnplo
) .
<4 + 1< r <4.
. : .
. . : . . :
M. l O
l l
>' d-' <+rj < . ou
i
' ": .
V{7. d e R
xemplo
I . r l >6
< 6 ou
- r >6.
: . . . : . :
\ 4. f
1 . "r [
- aq. r j <
. aonx a, VJ. ,
-
R .
Exempo
t >2. : + r < 2 on ) t >2.
2. Inequaes modulares
Do mesmo modo como fizemos o esudo das equaes moduffes, 1remos o estudo das neqr\ars
moduarcs, cassificando as e alguns tipos.
2.1. Inequaes do tipo:
/ (-r)
<dou
/ (i )
<d ou
f ( )
>a ou
l / 1-01>a, cot aR
Pa resovernos essas inequacs usrenos as propredades M.8, M.9. M.10 ou M.I L
Exerccios resolvidos
,*n'ii R.'"1"*.* R
"
r."qna.o 3 1
<
8.
Pel
Uop i edade
M. 8. t mos quc:
l 3r
I <8e E<3r i <l j .
f ' =l
( l )
F$dJr Dl dJr ' r u. l d. . l eeequi \ al cnr cd
'
' "
-

' ,
| 8
l .
1, , l | 1
o.onjro soluo s do sislcna
(I) n (ll). ou seja:
()
0r)
0)
n
GI)
l 1l
^s m, s: 1r R
T
<r <3i .
'fi:li'r
ncsorvcr e- n . inequao tr 5 > 6.
Pe]l
F)priedrde
M.11. lemos quc: t 5l>6
0)
;
l , >
(r)
241
r
Desi gual dads mdu os
O conjunlo soluo J dx inequao (D
U
00,
ou sqa:
r : 5r +6<0+ ( I l
1
Asi m, S: Rl <- l ou 2< <3 ou r >j
2.2. do
Exerccios re solvitlos
El3 Reltvef em R a iEquao 4 + 2 > 5 + 7.
.
Tmlsformanos a inequro n equivaenle: 4 + 2 +51 7>0.
.
Trsfomos a funo do princjro mcmbro da dcsi8ualdade em uma
jdnlica
a cla, dada pof mais de
uma senle. (sem mduO. P.a isso. cstudamos avarao de sinal da no
/()
-
4 + 2.
.
Rai r de/ : ar +2: 0=- ! -
+
_1
z
Representando no cixo rcal,lemos:
z
,<
K
r
K
.
Vario de sin.l de
/
242
Desisualdds mdulos
f r - r >o. sr <- +
l a'
2l r 5' ?. 0-
I
1r , '
r r u, *' "
|
'
Note que a primcird seena exiSe quel
l
L"
". ' - i
r >9+ ( D
i Dn0D=0
I
' =T
A segurda senten xige que:
- 5
I
r > - t
+ ( I v)
r n Ivt
+
Assm. o cnjufio soluao S da inequao proposla :
s
=
(O
n
0D)
u
(rll) n
(rv)).
-
*:", s
=
L
. *
"
*
R. 4 f r i Resol vei enRai nequo r : + +F+ | >2 2.
'
Trtusfo!mos a inequao nd equivalente: r':+l+ + ll zr+2>0
.
Tmsfommos a funo do piimeio membro desa desigaldade em una idnlica a c4, dad
pr mais
deuma sentena
(semnduo). Par!ss, esluddos lIlaiaio dc sin!das funcs:
/ ( ) : - t r +
e
s( ) : J+
l .
"' . . l +
+
' t t !
Pdaafuno8, emos:
243
Des' sualdds e modutos
Represerrando no eixo re]. Lenos:
- r +r
+ r + | - 2t +2>O
A I" senrcna exige qu:
l r '
2r +r >0, r e < I
1r
2r +3>0, sc r <r <0
l r ' +
3
>
0. se >0
A2! sente! eige que:
_i , 2r - 3>0 =
43" sentcn! exig que:
(r)
(r)
(r)
n
II]
otr)
M
0II)
n (rv)
(rr)
(v) n (vD
Asim. o conjnnto soluosdainequa :,
-
((D
n
(II)
U
(0!) n (IV)
U
(D
n (vr)),
ousi {J=l @,
- l l u
t
1. 01u
10,
+{ . . s: R.
Deslsuadds e mdls
Exerccios btsicos
6-
Resut ' er em s at i nequaoes
v
; '
-; ;
' .
; i
J' ' r, - . / r
O'
t t l z' +] l >o
e) 11 <5
h) i +2 <3
. , , 5. r
' l - +
Q:t
Deermi... en R. . corjunt soluo de clda uma das inequaes:
r ) 5 4 <4r +s r
] f
r l <' + r
b) 12 3- - >xr - 12
c) Ll - 3 +2
<i
@r '
2. . : r
h) 3r I <! +1
d)
l 2 r
8l <2 r
o,
t ) 51 4 <4J 5
e) o - I >5- 10
6
or,"nt
"
o.ontun'o
at rodo' o\ nuneros reaisr
que saiisram cld uma das desieu'ndades:
- a1
,
3. . , 2 ,
' ' 5'
I n
12
'
'
b) l ' r -
+ - 1 <r +2
@i
3r
+ 3a 6 <J
E x e r c c io s c omq le me ntar e s
C;Llr; Rcsoller en R as ineques:
r ) ' J - o
'
2 4' I
b) / - 4 l +l r r
zr +4<'
8
C. 2 Der e. m, ne em R. . . o r j unr n' o' r d,
de
- add
um' dj ' r ' "q r ' ' .
1\ :
r ' l r ,
"
r .
a bF : 4
C3 obtenha o conjunb de rodos os nmeros eais r que stisfaam a desisuadade:
]
i +
1
+ 1
I
- 5 < 0'
Que
st e s do s v e stibuldre
s
Vr. : (Cesg]io) A inte6eco dos conjurlo$
{1lR
2
< ae
1
Rl 7 <2 um nlen'io de
comprimento:
a) 2
b) 5
c) l
' 1) 3
c) ' 1
V:2
(Mackcnz-SP) O coniunlo solo d I < r - 3 < 4 o coniunto dos nmeos las que:
14<t <7 ou - L< <2
d) 0< <4.
j l l - - <; ou 3< < I
e) l <r <42< <
c) I <r <7 ou 2<1<4
r\43lti
(Cesgrunio) o coijurto soluo d! desiSuadade r + r
<a+ 2:
a) t l , 0l ut l . 73l
d) l r 5<r < l l u{r l <' <17
ti
,
i
= ot'
r:,
t:l
e)
t-4.21
u
L-2
rl
c) t 3. 01u
{r l a
> 0l
ti:iiii:r
(Mrlofci-sP) Resolla a incquaol - 21+
l,
- al> 6
'V!t'ii
rl (Maporei SP) Resolva inequagao f al < 3a'
245
Captul o
31
p,
l"t r,du
Composi o
de f unes
1. Conceituao
Urn oj de eletrodomsricos
rccebe, atrvs de um bnco. as
Fesres
dos produos vendidos em
No ms de ortubro oj far seguinre pronoo:
o clienre que pgr
a prestao
n prineir qu_
zenado ms er um desconlo sobre o v rda prestao_
O clierre pga
apenas o vtor
/(_r),
ddo
pe lno:
/(r)
=
0,8-!.
O banco que faz a inrermediao desse dinheiro cobra da toja uma xi de sevios.
pra
cad qulria
de / eis rccebidos. o banco lransfere p conta da oj a quantia g (r)
dada pel iuno:
I
(r)
=
0,95 r.
Entend bem o esquem:
A prestao
do ms de ourubo de um ciente de 150 reais. Se esse cjente pg_ta
n pimeir quifl
zen do .ns, .uanro pgar?
A resposta pra
essa questo
dadpela funo
li)
:
0.8r. O cliente vai pagar:
l(150)
-
0.8
.
150
:
120 reais.
Que
paca
desse dnrheiro ser lrnsferda peto
bdnco pr conra da oj?
A resposta dada pela
turo g(r)
:
0,95r. Como o banco ter rccebido I
=
120 rcais do ctjene, a
loja rccebe do banco:
s( 120)
=
0, 95' 120
=
114r eai s.
vejmos o esqun:
crnre
Loj
A prestao de um cliente para o ms de
outubroderreis.
Seesse clienre pg la na
primeir quinzen de oruho, rer o desconto
oterecjdo pea loja.
Qua
funo que
d o
vaor recebido pela
loja em funo de
j.
saben-
do que
esse cliene pgar
a prestao
na
246
A tuno quc
expressa o vaorecebido pela loja em fno de_. ou seja.
,(.v)
=
0,9s. 0,8 +
r(-)
:
0,76-r.
A lirno chamadade funo compost dea com
/.
Definio
Esquematicanene. temos:
Exempos
a) So dds as funes
/e 8:
. 11
3) : 9es( 9) =10=8( / ( 3) ) =10. .
kol l (
3) = l 0;
. 11
2) : 4es( a) =5+s( f (
2) ) =5. .
( sol ) (
2) : 5i
.
l (2)
=
4e, s(a)
=
s +s(/ (2))
=
5. .
(s ol )(2)
-
5.
b) Considee s f mes reais de varve er:
l1)
:
3 e
s(-v)
=
.v, + 1. Nore que:
.
/ (2)
=
6 es(6)
=
37
+
s( (2)): 31
. ' . (B af )(2): 37: observeo esquema:
241
Composiodefuns
'
( s o"/ ) ( l ) : 8( ' f ( 1) )
:
, ( r ) =3
r =3
g( 3) : 31+ I
=
l 0: obsef l e o esquema:
.
Gol )( ): cf f (r)= t / (: r)l :
+ l : t 3: rl 1+ 1-9r, + I . . . (, so"f )( )
=
9' r+ r; obse e o
Notas
l. Existe a compost de g
com
/,
isro ,8 o/, se, e soente se CD(/)
=
D(S).
-
2. Se existem as composies defunes/og e g o/, no necessariamente
se tm quel o g
:
g o/.
Ou sej, a composio de funes no comuttiv
Obseve que,
se
/(.)
=
3 e g(.r)
= jy,
+ I so funs ais de vrive a, enro:
G
olxjr)
=
8(/(:r))
=
t/(r)1,
+ 1=
[3d,
+ ]
=
e.v, + 1;
(/ o
sX)
:
/(s(.))
:
3
.
.q()
:
3(.r, + 1): 32 + 3.
Note, pofanto, que: g o
/
*
/
o g.
Exerccos
resolvdos
l *i i i i
oaa* *
- n; *r o' ,
=
{- 2, 2,
r , 1, 0 , a=16. 3, 2, 5 . c=13. 0, - 1, 2, 1 east unes
l:

+
a e
8:
B
+
C tais que
/(r)
=
a, + 2 e
sc)
=
a - 3. deterD:
a) (s
o/)(-2)
c) (s or( 1)
Resoluo
Reprsenlddo/
e
I
em diagmmd de flechsl
d)
k
o
r(x)
a) (s o/x 2):
s(tr|(
2))
=
3()
=3:
b)
(s
o/)(1)
=
sff(l))
=
s(3)
=
0i
c)
G
o/ ) ( - l ) :
s(
1) ) =s( 3) =0i
d)Gor(r)=sf (r))= i )
- 3= | + 2 3
: , 1
|
248
@
Dads as tues tis de vdivel eal/(r)
=
i./i - I eg(r)
=rr
+ S. aelemina..
d)
G
ol xl ) b)(/ os)(r)
OGo. f )G)
d)(/ os)(' )
a) ko/ ) ( r ) : s( / ( t ) ) :
, 1) =14
1=0.
Logo, tenos:
(s
o/)(1)
=
s("f)
:
s(0)
=
0r + 8 ..
G
o/)(1)
=
8.
b) (/ o
s)(1)
=/k(l)):
8( 1) =1r +8=9.
Lo8o, t eos: (l os)(1): / G i 0J=f \ e)=' rq 1
=
16
. .
(, f
o. cxl )=2.
c) Go/ ) ( r ) =s( r ) ) =t r nr +8=
1
Tt +8: - r +8 . .
Go/ X ) =r +7.
d) ( t r s) ( r )
=/ ( 8( r ) ) =
", 6( )
- r
:
i , +s
r . .
( a0, = F+t
.
1@
Sej
/
uma funo rea de vdivel red lar que
/(
+ 2)
=
l 1.Detemnnr
aJ
(20)
b)
"f(,
Resoluo
) Deteminemos r, de modo qe & + 2
=
20.
Temosque6 +2=20+r =3-
Assim sendo. p@ calculell20), basla substiluimos a lanvelr por
3, ou seja,
/ (20)
=/ (6.
3 +2)
:
12. 3 - |
: 35.
JJ
f
Loeo.
/'0r
5.
b Fazendo&+2=t +i : '
2
. , ". o,
' 6
/ / , - r \ / , ) \
, ' , , - ' l "l - i , l
, J , ' l
n' . J
r - 2, / 2, r - 2- r
r =21 5.
-
-l-
Assim.
l(r)
=
21 5. Fedo ,
=
. lenos:l()
:
2r - s.
ffi49;
S"j-
/, s
e n s fnos reais de vuivel rca tais qe/()
=
51 3,s(,)
=
+ 6 e n(r)
=?
+ 2.
a)
t (r
os) o/ l (2) b)
t (ros)o. / l (r)
c)(l l )o/ l (r) d)
t (. o/ )
o/ l (' )
Rsoluo
a)
t(l
os) o/l(2)
=
(ros)(/(2)).
remos que/ (2): 5
. 2
3
=
7 . .
t (l
o
8)
o/ l (2)
=
(ho
c)O
=
hGO\
Temos que
8(7)
=
7 + 6
=
13. .
I(l
o
8)
oll(2)
:
(13)
:
t31 + 2
:
17 r.
b)
t(l
o8) o/l(r)
=
(/? o
s)ff(')).
remos qDe/ (t :
s - 3. . I (/ , os)o
l l (' )
=
(
os)(5 3)
=
r(q(5 - 3).
Temos que
8( 5r
3) =5a 3+6=5a+3
. .
t(,
o
s)
o/(,)
=l?
(5r + 3)
=
(5 + 3)' + 2
=
25r: + 30I + 9 + 2
. .
t(,
os) o/l(r)
=
25r'? + 30r + 11
\ i
i , oJ i o/ . r 1,
- , /
o, n/ l r ' .
reos que
/(1)
=
5
.
1 3
=
2 .'.
t(l
a
h
a
ll(\
:

o
f)(2)
=
f@).
remos que/ (2)
=
5. 2 - 3
:
7 . .
t (/
o/ ) o/ 10)
=
f l 7)
:
s. 1 - 3
=
32.
249
d)
(//) o/l()
=
(/ o/)(/().
renos que/(t
=
5 3 . .
l
ol) o/l()
:
(/o/)(5J
3)
=
t(/(5-
3)).
remos qu
/(5
- 3)
=
5(5r 3) 3
=
25 15 3
:25a
18
. . / o/ ) o/ ( )
: / ( 25
18)
=5( 25, -
r 8) - r -
=
125 90 - 3
:
125 93.
R,5:tl Seja afuno/(r): l + a. srbendoqDe
(/ ol(a)
=
24 + 10, delemiM o !lor de u.
(f o
h\d)
-
l(a))
:
ea
+ a)
=
f{4a)
=
3' 4a + a
=
13d
Br?l: Dadas aslunesrcais dc varivcl eal/(-)
:
+ I e3()
=
3 + 2, dctcrD e'
a)
( s o/ X5)
b) ( / os) ( 5) c)
( s o/ ) ( r )
d) ( / o8) ( r )
B. 1r Dlas as fnes Fais de vdivel rell
lC)
=
r + 7 e
s(r)
:
l, .
determine:
a) ( sor ( 1) b) ( / o3) ( r ) c) ( / o8x 8) d)
( q o/ ) ( a)
Bi5:1
,
Seja
/
uma iuno real de larivel real tal que
/(3
+ 5)
=
I 2r - L Delemne
Logo. 13d
=
2a + 10 . . l l a
=
l 03a
:
Exerccios bdsicos
Br , Dadososconj unl os=12. 2. 01. 8: l l . ! , 2 , C=( 81. 25, 16. l l casf unes/ : A
' Be
s:
a
-
C tais qe
f()
:
Jar+5
e
.q lt)
=
-rr.
constu o digr de flechrs e detemine;
)
{r
/)(2)
b)
(s c/x
2)
o k
o"/0)
d)
k
o/)c)
.E:2trr Dados os conjnros
=
{0.
1, 2, 4i, A
-
l , 8j , C
=
113. 9. 7. 5. 331
e s t unes
/ : - aes: a
' C ai sqr "l . ) =; i
c8( r ) =4 +l . . on r uodi agr amdenecha\ e. l ebm ne;
a)
G
o/)(0)
b)
(s o
/ X2)
c)
(8 o/x4)
tq
1"' i ,
e)
(/ o
s)()
r )
l ( l )
b),(2)
S5f
:
Seja
/
una funo real de vtuivel rcal tal quet(z + 6)
:
14 1. Delemine:
a)
/(10)
b)
2)
c).rO
B:1.
l
Scndo
/
uma tuno rcal de varivel rel Lal que/(-r)
:
2r + I
,
delcmincl
a)
l(8)
b)
/ ( - )
B. 6I : l i Sej am/ esl na) es ea sde! r vel Ml t l sqne/ ( a) =r +1cs( r ) =r r L Resol va. eqao
k
ol ) G)
: 0
8. 9 l Sej m/ esf unesr eai sdev. r i ve r ca t ai squc/ ( r ) : 2I +5e8( ) : r - 49. Dol e mi ner s i zesdr
equaoGo/ ) ( a) =0.
2s0
E xerccio s c ompleme ntare s
ieitn Dzeos que duas funes
/
e
s
onuln n operao ale composio l funes se. e somente sci
(/o
sX)
=
(s o/)() pan
rodo x do domno D
-
D(to
8)
=
D(s
o/).
Mosrre que as funes
^:
.4-
e8(r)
=
, + 4.onutan na pd\aode compsqode unes.
lsu8esr,oj
msre que
.
D(/o
8)
=
D(q
o/)j
.0
o
3x1)
:
(s /x),
v, r D(/o
8).)
c' 2 5ej dJeeJua\ l Lnl csFai sde\ ar i d\ er er l r i , \ . ueJ, , , ' ,
. g, . ,
r
- . Oer emi ne:
a)
(8 o/xo)
b)
(,q o/)(1)
Ci 8r l : Sej am/ , sent sf uncsr c. i sdevdi vel r eal r l sqr c/ ( - t : 21+1, 8( ) : +2et r ( ) =r 1
l .
a)
(, r o8)o/ t (1)
d)
tLo/)
o/() b)
(r' o8) o/t(o)
c)
t(
o
8)
o/(r)
,,+:::i sendo
/
uma funao rear de vdive re. tar que
/ (
r, )
=:'
z. a""..r'",
)
"{3)
b).f(s)
O l()
d)
/(3)
r e; Sej aaf Dno ) : d+. sabendo{eque( / o/ ) ( d) =ar eque+0. der em neoval r dea.
a) lr( 1)
=
16
b) ,(9)
=
9
.) h(2)
:
4e
")+
b) L
V5- rMacl enzre-sP] sendo-rr' r
=
{
". "
'
=-
1
", , 7
o,
u, ,
=
|
r +J : s
' ^<
2
b)(/.s)(,)
=
[ii.:;'ji
I
",
(,.r(')
=
l;l;.)1:i
=
'
d)
.")( )
=
l;ii,3J::j ;'z
) Nenhu d6 uteriores esr coeta.
c) 3 d) 5
c. 6 Dads as11nes, / :
- keq, a, = {*! ,
*"*"n*. oooque( r of ) ( , =kor ( a) pr do
Que
st e s do s ve stibuktre s
:V,rt
eUC
SP) Sen.lo
/(a)
:
r + I e
s()
:
r 2.cffo8(ti0))suala:
a) l b) 3 d) 2
d) no existo csa luo .
) ndd se
pode
alirnd. pois a ej de fom,o da
I
no coecid.
yili,;i
(Faap
sP) Drdas as fres res
/(,
:
2 3- e
sO)
=
3x+t
dctemine o valor de i de nod qe
/ls(r)l
=
8 t,/(i)].
I
3' , se 1<r < I
:y!
GrFMG)
considere r funo dernidr
lor /G)
=
j
5, * I <
-'
< a
t r - 4, s >1.
Pode se anmd que o vror do
/( l( /(2)))
:
Vr-l
(cesenno)
seja
/
uma funo de R em IR t. que/(2)
=
7,
/(e)
=
3,
/(0)
-
0,/(5)
:
I e/(7)
=
ai sela
I
nma onlra lnn de R em F. ta que a imagem de cada ponto a do sen doninio seja 2 + 3. Eto. cha-
mdo s de } funo composta
I
o
L
tcm sc que:
i
o
-r.",.^i,*u
Captul o 32
Funoes sobrej et oras, i nj et oras e
bi j et oras
1. Funes sobrejetoras
Definio
Un funo
/:.4
'
B sobejeto se, somente se, paa todo
). )
B, existe
j!,.r
e ,
ral que
/(-r)
=
).
Em out r as pl avr as. um f r mo
l : . - Bsobr ej er or se. esomeDt csc, l nr ( / ) : CD( / ) : 8.
/
umr funo $belo. pois
t ' n( / ) =cD( l ) =t , .
I
umrfuno sobreietor, pois
l n( s) =CDG) =F.
2. Funes injetoras
Delnico
Uma funo
l:
,4
-
B injelor se, e somene se,
V{r , 2) cA.
252
A fuDo l no sobrcjetora, pois
ldr) + CD(l).
-rr
+
-{r
=
l(r)
+
/(.rr)
,
Funes sobj6ts,
' nretors
bijrs
Em ouras plvras.
uma funo
l:
A
..
B injetom se. e somenre se, etemenlos quaisquer do dommo
de
/.
distintos entre si, iverem imagens tmbm distints enre si, alvs de
/.
Eremp os
/
un fno injetora. pois eementos
quaisquer,
distn os de , 1n imagens
A li]no no injcrora, pos os ele
mentos distinos 2 e 3 de t m mesma
imagem.
a)
c)
g uma funio injetor, pois elenenlos
distintos de M tm magens 1mbm ds
3. Funoes bijetoras
Definio
Emout raspa avrs, unat uno/ : --Bbi j et orse. esomenrese, t odoel emen o , )8, f ori ma-
gem,
atavs de
I,
de um nico,..r e.
Exempos
c)
A tuno
/
bijelo, pois injetoa e sobre-
A funo I ro bjetora. pos no inje
A limo
I
no bijetora. pois no
Fun(e3sob6j ors, nj erorse bi j tos
4. Classiicao de uma funo atravs do
grfico
Dado o glico de funo
/,
sobrejetoru, injetora ou bijetora, a concluso sobre qua desss clas
sificaes ocorre pode se Ieit da seguinte maneira: consideamos tods as tas paraleas o exo Or
que passm pelos pontos (0.
),), )
CD(/).
L Se cd um dessas rctas inrercepra o gifico
em pelo meno. um ponlo. enlo
/

.obrelelorJ.
Isso significa que todo elemento
J
do contra-
domnio imagem de lgum .v do domnio. Logo.
CD(/)
:
In(l) e, ponto,
/
sobrcjetora.
ll. Se od ret que intercepta o gifico o faz
num nico ponlo, ento
f
injerora.
lsso signifca qe no existen elementos dis-
t'ntos e , do domnio de
/
que possuem a mes-
ma imgem. Ponto,
/
injetoa.
R:ii A pabol sesuinte
erlco
da fuo
/:
R
-
t
2, +-t. Classific
/
om sobFjetda, injeb ou brrom.
Consideremos todas as retas pmlels a exo Or
que pa$m pelos ponr$ (0,)).)
e
I-2.
+-1.
m. Se ocoeren
(I)
e
(tr)
simultneamente,
eno
/
bijerora. Ou seja, se cada um desss e-
tas ntercepta o gfico num nico ponro, ento
.f
bijetora.
T*o : i gni f i co que rodo el emenro
I
do conr -
domi ni o i magem de um ni co el emenro , L-
domnio. Loso,
/
bijetora.
Exerccios resolvidos
254
Fns sobrej etoras, i nj eroras e bj l ofs
Nte que cada una de$as es inlecepra o grf,co
en
lelo
frens u pntor loeo. cD(,
=
In(/) e,
poanro,
/
sobrejerora.
Nole, lambn. qu existe rela que inleicepta o
Lr
fico e dois ponros distintos. Isso signiflca que
existem eleenlos djslinlos aL e
-ir
do domnio que
ln nes imgem. Ohsefle o grfico ao ado.
Logo,
/
no inietola e,
lotanto,
tmb no bijeton.
Port1o
I
apenas sob.ejetora.
tBjliiii
o grenco
ao taao r+resenr tuno
.f:
13,
l*
tl.
71. Clssific
I
omo $brejc
tora, lnjetoia ou bijeloa.
Considerenos lodas s rels pdalelas ao eixo Or
qDe pasam peos portos (0.
))
com) e
Il,7l.
if.'$li
o g.nco ao taao.epreselr a funo
/ :
) . 8
-
. ol . Cl *i f i . r / . omo\ ob j -
tra. injtoa ou bijelo.
Nle que cada rela que inlerceph o grf,co o faz lum nico
!ont.
Logo, a tuno injetora.
Nole. lambm, qe exisle pelo menos uma dessas ret6 que no ilercepia o grnco. Isso sienifica que
existe
), J
CD(l
).
que no
jmascm
dc neun r, r D(/), e, porrnto,
Imd) + CD(f), sio ,
/
Mo sobrejetora. No sedo sobrejeloF,
/
tmbn no bijtom.
Temos ento que
J
apcn6 injetora.
Rsoluo
Consderemos lodas as retds pmlels ao eixo Oa
que pasm pelos po.tos (0,r),
com
J

t3,91.
Nole que cada um desss relas intercepta o grlco Dum rico
ponto. Logo. a tuDo
I
sorcjet e
injetora e, poto, bijetora.
c D( o
255
Funs sobrej etora3, i nj ds bi i eoras
5. Classificao de uma funo
/
atravs da lei de associao
v: @)
Dad a lei de ssocao
]
:
/()
de uma funo/, sobrejerora. injeor ou bijeto, a corcluso sobe
qua desss classilces ocone pode ser feit d seguinre maneim:
I. Se paa qualque
}', ]
CD(/), equo na varivel :
/()
=
l,
ten peto
menos um sotuo.
ento
/
sobrejeio.
tr. Se para rodo
J, )
E Im(/), a equao n vrivel:/(_)
=
J
rem u nic soruo, enro
/

jnje,
Note qe.
se ess condio obedecida, enro tmos:
\
+
h= e)
+
f(x,),V {,!r.
:,} c D(f).
Por isso, a funo injetora.
IIL Se para quaquer
), l,
CD(/
),
a equao na varivel .:
/
(,
:
)
tem um nica souo, enro
i
/
bi j e om.
Exerccios resolvidos
iii::i ctarsincr a iunao
/:
rR
-
R. r! que
I
(r)
:
tr! cono sobrejelora, injeror ou bijetora.
Rsoluo
Seja
l', I
e CD(,
:
R . Resolvedo a equo na vive a:
/(a)
:
J,
renos:
r =) +x= +r
- ' =
l , ' .
No1 que pa qndqur
)
CD(l)
=
R+ exisle
'
rl que r
=
a
Vt ,
oD sej.
/()
=
.
Loso,I sobre-
jetora.
Note, porn, qe. pa
r.
> 0, no nicq. Po. exem!o, tomado
)
=
t. temosi
'
- f
=i = =l ou : - 1.
Asim \endo.
c liucao
/
ndoe njerorae. polanll). no brjerord.
Temos ento que
/
alenas sbrejetora.
ii*iii! crassjrcd a runo
lrR {
3J-[rlnlque/r,,=
-f
-,o
*r,-.rr, ]nre!o,a ou bjjero.
R6olugo
Seja
r.
y
cD)
=
R. Resolvendo a eqao na vrive:/()
=
).
reos:
; i T
=
)
+
J(
+ 3)
=
2 . .
)x
+ 3J
:
2 . .
r =2
3] .
Note qle essa eqo. cm, s ten soluo sel * 0. Pois
lmr
:
0 teamos:
o, =2 3. 0. ( Absudot )
Logo, f uno/ nosbr ej el or a, poi sei i sr eoel ement o0( zer o) docont adom nj oRde/ queno
image de nem elemenro r do domnio.
Supondo), + 0, aequaoy
=
2 3J pode
se. escrita co.o,t:
2 3l
.
Assim. pda bdo
)
Im(/), isro .
),
+ 0. a equo, en ,
r,"r: r,*
*" 0""" *to.
porro
/
e
injetora. obsefle que
/
no bijerd,
lois
no sobejera.
Tenos ento que
I
alenas injetora.
F, ca$ncar fuo
/:
lR
-
R tnl que
/()
=
2- r como sorcjerora. injerora or bijetora.
Resoluo
seja).

e cD(/)
=
R. Resolvendo a eqMo :r vdive:
/(r)
=
r.
1eos:
\ ' t - t - Zy-
! -
' . . r -
"i '
Note que pmqulquer),)
CD(/)
=
R, aequao, em,2r - 1
=
I
tem soluo nic. Logo,
/

F.uns sobejeloas, injeloras e bijetoras


Exerccios brlsicos
t,.rll:ri
ciassinque caaa uma das funcs coo sobrejetora, lnjetora ou ijelo:
c) l : - r t dque/ ( r )
=
+4i
d) r : - t l l que ( r )
=r r .
Classiflque
I
como sobrcjetora. injctora ou bijebra.
, B] t 2; i : l
paaos
os coi j unr os
=
{4. 4, 0.
5, 5}. 4=
116, 0. 25}.
c
=
13, 5,
1. 4, 6, 8 ,
D
=
10.8.4,
l, 9

e E
=
{
1, 0, 25. I
.
clssinqDe cad um das lunes como sobrejerora, iDjetord otr
a)
/ ,
-
t 1al quel ( a)
=
a1i
b) sr , 1+aLal quet ( )
=r
+ 1:
,g3,lll:
O
rl-
d" fono
/:
lR
-
I
-,21parbola:
.4 ' Anaise o
srico
dd funo
/: t
1.51-l 2,41:
Clasiflque a como sobrejerora, injctor ou bijerora-
Funs sobrejetoras, injroras 6 bijios
i:'::l'ii re-ae a fo
/:
R
-
R cuj grfico a secuinte rcta:
a)
l:
R- R, tr que
I
(r) - t.
b) / : R
- Rt dquo/ ( ) =f ;
c)
/:
R
-
R+ r1que
/(r)
=
Ej
Esa tuno sobrejtom, injtoF on bjerora?
:!!irfii
con'r.on o g.an.o
aa runo
/: t3.
+*t
-t
4. +-L Lalque
/(r)
=rr
6r+ 5 e depois clas,rque-a
como sobrcjelo, njebra ou bijetora.
:,::;:
Aravs do
srfico
da tuno
/:
R
r
I
-,
1l ta qle
/(r)
=
a1 + 2. cl$inque-
como sobreJetora,
injetora ou bijeto.a.
:{*l?i crasinq'e a ruao
/r t3.
8l -.
t2,
l2l tal que
/(,
=
2r 4 como sobrcjerora. injelor ou breoru,
atravs de se
eRco.
Iti$;::1 consua o granco
aa tuno
l: t4,61-' tl,5l
rl que
/(r)
=r
3 e depois ca$inque-a como sobrcte
tora, injelo ou bijctora.
pt o^i.t" ronao bi;"ro- do conjunro
-
11,2,3
no conjunba:
{s,6,7,8}?
p
ql
,itliil;
roo" r'"ao po" ,"r casincada cono sobrejetora. injetora ou bi.jetora? Juifique sua reslo$ra atravcs de
l5iiil crassinque caoa un ds fune! como sobrcjetora. injerda on bijeroa:
d)
J:
R+ Rral quel(r)
=
3 - 6;
e)
l:
R- R rrl que
/(')
-
rr
Eirllt
o"t"*;" .
""':.'to
B, B c R, sabendo que a funo
/:
rR
{l
E xercc i o s c omple me ntare s
6,i..::ii oetemi'e o con;uroB ta que fno
/:
R-a,mm/()
=l
4, seja sobrcjeror.
liijir:j
o"t"^r'".
',i.*.
real d rr que a fuo
/: t3.
+-t
'
ta,
+-t, co
/(,)
=
rr - 6 + 8, seja breor.
::iii
quur
e o
"onj,"to
a tat que a tu.o
/: t6,8t-8,rem/G)
=l
5, bijetora?
l1!i!1il
s"t"na. q."
"
f,'o
/: t2,
5l
*
B ra que
f()
=
2 3 bijebra, deteine o conjunro a.
lg!;4ri
cr^'inq""
""an
'-d
das tunes como sobrcjetr, injetora ou bijerora:
r
/ :
l R
l l l . . l Rt Lque/ ( ' l =
=,
b)/ : R
{
3)*R-
{r t rqre/ c)=
+++r
cl / : R l t l
-
Rr al oue f r ' ) =
l l 1.
T
d) / : R
{- r - r R I
r }r a qr e/ G) :
++.
.
B rar q
/(r)
=
-i:

lii,5!ri
c_rusinqrearuao/: Rr R,arque/(I)
=
{];::l: i
como sobrejorora,rnjerroubijetora.
(Susesto:
const'la o
srf,co
de
/-)
254
Fufes sbrj etoras, nj eoras bi j tos
Questes
dos vestibulare s
i i i unt l Cl s"l uf ' a-s. cR, s=11. 4, 6, 9 al mosobrcj et ont dl que/ ( )=, . eni oao' eouru,
d)
{1.
16. 36, 8l

e)
{r
R: > 0
. ) {1, 1. 1. 1, 36. 3, 81, 811
iit-:11: tc"*".
sPl o*r." os
srncos.
o que melhor se adapta a uma tuno brjero (injetora
e sobrejetora) com
domnio R e contradomro R :
c)
'
"
/
-+---------'
iEiS O4ackenzie'sP)
A allicaoI: N* Ndennida
lor
i . *, , *'
l n+l
I 2
, f "er npr
:
b) somenle sobrcjetora.
I 1
(cscem
sP) considere a funo
/:
rR j
+ I
que:
a)
I
injtora e no sobrejetora.
b)
/
sobrejetora e no injetora.
d exisler til quc
/(J)
=
-
e) nhuna ds respostas anreiores vetdadeii.
t)
Ir,
r.2. 2.,E
. .tr ,3,
3l
b) {1, 2, , 6, 31
i:Vi!.:lii
d) lem injetoE nen sobrcjetora.
e) nenhuma das mteriores.
l r
- l R l - l
Ll que
/ ( ' j
-
-
. Pde- r dr i md
\ z)
259
Js)^hrr.tu
Captulo 33
Concei t o de f unes i nversas
1. Introduo
Em um ula de labortio, o professor de biologja pops um experinci em que os atunos deve-
riam estudr a massa e altur de um planra, desde o momenro de se nscjmento.
pam
isso. os alunos
se reunim diariamente no lboatrio e mediam a tura e a massa da pnta.
Ao fint d experircia,
os lunos apesentaram rearios sobre s observaes realizadas.
Du.ante uma oa, posterio ao expeimenro, o pofessor comentou os rclarios de
paulo
e Ana Maia:
.
Pulo aFesentou em seu relardo o seguinte gfico, descrevendo a massa da planta.
em glrmas,
em tuno de su atur. em centmehos:
.
Ana Maria pesenrou em se reltrio o seguinre grfico.
descrevendo a alru da
planr,
em cen_
tmetos, em funo da massa, em garnas:
O professsor expcou que
ambos os gficos
estvam corretos e que
Pauo e Ana Mri apre-
.enrffam
gnd-ico. de "funes
inlercs enre si,
ou seja, cada ponro (-!
],)
de uln grfco cors-
ponde
ao ponto (l', ) do ourro. Por exemplo. o
ponto (?,
3) do gfico
de Paulo coesponde ao
ponto (3,
?) do
srfico
de An Maria.
Fomazaemos gora o conceito de reles
inversas e o de funes inversas.
Conch d funs i.versas
2. Relaoes inversas
Consderemos a relao R deA em a. descritapelo dagrama:
A epresentao d elao S em diagran{ de flechs :
. . R
=
{( 1, 8) ,
( 2, 9) , ( 3, 9) 1.
Vamosconst u ra e ao. SdeBe nAt al que: (-r. ))S(-] . -r)R, ousej a, cdap ordenado
(,l)
de S obtido inveendo-se ordem dos elenenos do par
L,..r)
de R. Assim, temos:
( 1, 8) R+( 8,
r ) S;
( 2, 9) eR=( 9. 2) S; ( 3. 9) R+( 9, 3) S.
As relaes R e S so chamadas de reles inverss entre si.
Definio
. . . s
:
l (8,
I ). (q,
2), (4, 3)
).
. . l ?
=
{( 1.
l ) ,
(
1. 1) ,
( 2. 4) , (
2. : l ) ,
( 3. 9) }.
Indcrenos que R e S so ees invenas enrre si por S
:
R
I
(l
se "S igua invesa da eo
R"). Podemos indicar tal falo lmbm po R
=
S
'.
Exerccio resolvido
R, Dados os cor j unt os
=
11,
1, 2. 2, 3. 41 e I
:
{1. 4,
9, 61. det mi na a i nl er sd dd r e ao

={( r , ) )
e ) ( a
)
-
r : .
A represenlao da rco em diagmma de lechas :
261
Conei rodefuns nvesas
A reliio
r
tal que (r,
J)
n
I
e
Lr,
a e /i. Assim sendo. par obter &
,
basta inveer a ordem das
coordenadas de cad par ordenado deR.
Logo. R
r =
{( , 1) . ( 1,
1) , ( 4, 2) , ( 4, 2) . ( 9. 3) 1.
A rep.cseniao d,4' cn di.gnna de fi cchas :
Nr r qe D Rl
=
I ml R
l eD( R t =I nt / i l .
3. Funes
inversas
CoDsiderenos
a funo


.-
A, descril pcto diagram:
A relao nvers de
/
:
/
:
l(6,
1), (?, 2), (8.
3)
l.
A repre, enrJo
de
/
( orar dmddri t e. ha. ,
Delinio
No eque/
i
t mbm t uno.
Exerccio resolvido
R:2'rir Vernca. se cdauma das fues ou no invevel. Emcaso anmrivo, dctemillra inlersadatuno:
al
b)
c)
f
262
f f i w
Concit d funs invss
a) A relao inveNa de
I
:
c) A eaao nve.sa dell :
4. Condio necessria
seja. invertvel
Nole que
I
'
,o furyo. Lgo,
/
no invertvel.
Note que g
I
no funo. Logo, g no iNeve.
Note que
L
funo. Logo,l? inve.tvc e sua
, r
r
:
{(1.
-1),
(3,
1),
(2. 0). (29.
3)}.
e suficiente para que
uma funo
Demonstrao
I
"pdrr?r
plovffemos que, se tuno

ra
invertvel, ento
/
bijetor.
De fato, temos po definio que, sendo
/
uma tuno de ern B:
/
invevel ++
/
I
funo.
Como
/

funo de B en1 , emos que paa todo
), ],
B. existe um nico , r , t que
O, : r)

/
1.
Mas(1,,)
/
I
(f
(-r,))
/.
Assim, para todo
),, )
B. existe um nico, r e , tl que (i,
J)
e
l-
Logo, a funo
/
bijetoa.
2'pd,'re: plovaremos qe, se funo
/:
-- B bijetoa. ento
/
inveve.
De fao:
Lsendol : -Bmat unobi j ei om, t emosquepara odo] , , }' E. exi st eumni co , , 1l
que (j!, y)
/;
Conceito de funs invrss
lL por ot! lado, temos que rco
/
I,
de B em, tl que: (,
r)

/
(r,
r)
/
.
Por(I )e(I I ), t emosquepart odo), ] , B, exi s eumni co , , t al que(}' , r)e/ . Logo, / ,
tuno e, portano,
/
invevel.
(c.q.d.)
Exerccios resolvidos
, 9, i +oss n. sdf ues R- l Res: u{*R, r cpr csent adosasesui , soumapabol ! cumar e a.
rcspectivaenE;
Qua
das duas funs.
/
ou
S,
invevel? Por qu?
Resolo
.
A funo
/
no
jnveve,
pois no bijelora. Nole que e{isre pelo
menos un
laaela
ao eix O que
inte.epta o gico em mais de trfr poto:
h1o , existen lementos distirros 1 e 1 do
donnjo de
l,
que possuem
a mesna inasem.
Logo,
f
no injelo e, poto,
no bijerora.
.
A funo g lnvevel.
lois
tod reta palela
ao ejxo O intercepra o gilco
lun nico poDto. Logo,
CD(g)
=
I(s)
=
Re, podro, g sobrejerorai e eementos disrintos do domnio Rdes tm nlascns
dslintas e, ssim.
s
tambm injerora- bgo.
s
bijetora e. porranio. iNe.
iRii|liji
auais
,ls fuoes sesinles so invertveis? Por qu?
a)
l:
lR
*
R, t] que
l(r)
=
,; c) l]: R
-
R_ ra que l()
=
rl;
h) s
R- RLal ql ee/ r - l r , . dr . R
. Rr d
que/ l r r - , .
Resoluo
a)
/
no invertvel, pois no bijelon. Nore que
3)
:
/(
3)
=
9. Isto , existem etemenrs distintos
d D(/) que posuen
mesma imasem. Loso,l no injerora e. pouro, nao bjeron.
b)
I
iNeve1, pos
tijeroE. Nore que:
.
Im(8)
=
CD(8)
:
R ogo,I sobjelor;
.
Z\ + | +2t z+ 1\ + r , . l ogo, 8 i nj el o .
Pornro
8
bijetora-
c) h no iNevel, pois no bijetora. Note que li(5)
:
l(-5)
=
5.Isto , exisrem eementos distinto, do
D() que possuen a nesm inagm; ogo.l no injeio e, portto, no bijetora_
d), inveve. pois bijelo. Note que:
264
r
Conceto de l unes i l ves
.
In(t)
=
CD()
:
lR los,, sobrejetor,
.
i +l e r +
!;
logo, r injetora.
Porr.nb r bijetora.
5. Tcnica para
a obteno da inversa de uma funo
A inven de uma funo bijetora
J
=
/(.r).
rcal de varivel rcal, obtida do seginte rnodo:
l. fazemos a seguinte mudana de variveis natuno):
/():
trocamosrpor elpo, esdevendo

:
lO);
II. isolamos a varivel
),
aps a mudana de vdriveis, obtedo
I
=
/
r(.r).
Pense no porqu dessa tcnic.
I
Exerccios resolvidos
:j5lli
o"r.-ir-
"
i"r"
"
da funo bijetoraty
=
3 l de domnio D
=
rR e conlradonio cD
:
lR.
Resolo
.
Trocddo r
!o )
e
I
por r, temos: r
=
li - L
'
homdoavdivet'.teD*,t= 3" - 1 =y
: 11-
As, m.
"
i n\ e, v o
_u1( ao
/ i
,
r
I e a
. eBui l e
t uno /
' \ ' -
- L; r
.
l-ii:i l"t*i'-
"
i""^" da f,uo bijeiorar
=
-;-
dedomni D: R
I
2

e contradom.io
r
cD: r R -
I r i .
Rsolno
.
Trocdo a por
/
e
/
p , lems:
=
2}+4
.
Isolamos vnlel
J:
' - I ; - i 2vr a'
, . . t s 4\ - ' . 4t
' - e. . 4,
\ , 1 2, ,
- - l L
- "
Assin, a inversa da fDno
r)
=
-;+?-
a sesuinte uio:
f\,)=
+
lf",,itl
r".*"
/r
n
-
n
"
turyo ial que:
"
r
l , r J- 0
( I )
/ , ' , -

, , _
r , , e
".
o.
t t
a) Consrut o
snco
de
/.
b) Classic.
/
como injeton, sobrjelon ou bijetora.
c) A fo/dite invdsa?Emcdo afiItivo, delemind/'.
Resoluo
a) Pd construn o
srlco
de

nlsenos cada nma de sus ntenas.
265
Con.i t de f !nes l nvrss
. 16)
=
+ l , sc >0
l .
/ ( t
=
3 + r , se1< 0
Not
Ebora a vdivel no p$sa
asumi o valor zero nesse segundo caso. ribunos ea o vaor zero
ptua obl um cxaemo aberto do gifico.
A reunio dos giicos
obtidos em
(I)
e (II)
o grfico da funol, ou sej:
b) At nvsdosr f i cope cbemosqueoconj unl oi masemdc/ R0ogo, CD( / ) : r Dl f ) =R) equ
cada eemoo do corjunr idsem imagen de penas um ecmenro do dominio de Asim,
I

sobrejelora e ijeroa, o! seja,


/
bjerda.
c) Como
/
bijetora. .onclumos que xs1e
/
'.
Pda deremir
/

nlisemos c4da lma drs snrenas
l.
/(r)
=
r + l, ser >
0
Pda facilit, podemos
cscrever:
I
:
r + 1,
lda
> 0.
.
Trocmdo r
ror)
c.r' por , ren!:
=
)
+ 1, pda
t
> 0.
'
Isold
r.
tcmos:)
=
- I,!au) >
0.
Ou sej , r ' = r l . pda _ I >0.
Ou. i . da,
I
' ( r )
:
r 1, pa >1.
[ . ) : 3 + 1. se <0
Pd faciitar, podemos esceve.r
I
=
3 + 1, pda <
0.
.
Tr cndor por ) eJpor . t emos: =3t +
l . par l < 0.
.
Lsol t l or . r emos: ]
=
r
, pdat <0
ou sej,
1'
=
j:L.
p-a
l--l
< o.
f r
1, sa>
'
Por I ) e
I I ] . l emo\ : / {r ) : 1
I 1
t
r
' ' ""'
I
266
o,, ninau.
T
,1*y:
I;!,
p*u'.
r.
Conno de,fnes inversas
iFiifrl co'sioeru a funao R
-
R ra que
r)
=
z + s +
lr
sl.
a) Consrui o
grfrco
de
l.
b) classincar
/
cono ijetor, sobrcjeto ou bijetora.
c) A frno
/
ni1e ids? En cso tmalivo. detein
l

Resoluo
a) Estudmos o sinal da turyo
8(a)
=
r - 5
.
Rai zde8: r 5=0+ =5.
.
Vi ao de sl
@E_T;l---:>
RepEsentmdo a tunao
I
no eio rea:
L r ) =r + l o. sr <s
Cnceio de une invrsas
A reunio dos
Brncos
de
(I)
d ( | l) o
glco
d
/,
ou sejdl
.
Isolando
).
iemos:
.)'
=
T
> 5. ou, ainda,
/
()
Po (I)
e
([),1emos que:
I
r(,
b) Nole que
toda rela do
plano
caesiano
ldacla
ao eixo Or
jrtefcepla
o grnco
de
/
em un nico porto.
Isso sienlfic que
/
srcjetora e injetora c. poftdto,
/
bijeloE.
c) como
/
bijero, conlumos que
/
invovel. Pda detcmind
/
L,
dahmos cada uma das sen
tenas que cop
/:
L. / ( r ) : +10, se <5
Podensesdel er : ] =r + 10, paar <
5-
'
Tr odd- po B) . r , t mos: r = + 10, pda) < 5,
'
holando). reos:)
:
- 10, pard) <
5.
ou sej a, r : - 10. pdr ar 10<5. ou. ai nda, l i ( r ) =r 10, pr ar < 15.
tr.
l(t
:
3. se
>
5
Podems escrever:
r
=
3x.
ldar
> 5.
.
Tro.nd-por e) po!, temos r
=
3), para, > 5.
[ ,
- r o *"< r s
: l i *' ="
6. Pontos simtricos em relao reta suporte das bissetrizes
dos quadrantes
mpares
Consideremos os ponlos P(2, 5) e P'(5. 2) do plano caesiano:
O, ponro, 0 2. 2) e r 5. 5 pe encem a er Je
equo
I
:
, isto , ret suporte ds bisselrizes
dos qudmntes mpaes.
A l i gl d PI P
I
um quadrado. Como doi , \ ni
ce. oposro' de um q' rd, l rodo , o. rmrri (o.
(m
rel ac; o; di dgond que nro pa, ' a por el es. rem,
que os pontos P e P' so simtricos em reo
e supote ds bjssetrizes dos quadrantes
m-
Generalizando:
268
Conci to de funs l ^vesas
\
Qual
o
sfico
datuno
f1,
inversade
/
sabemos que (.
],)
pono de
/

se, e somenre se, (r,.,r) o pono de
/.
Assim sendo, pa
obter o
grficode/l,bastatranslbmarmoscadapono(.r')dosrficode/elnseusimrico(),)emrelao
reta suporte das bissezes dos quaanres mpres.
Loso, og f i code/ ' :
7. Grficos de funes inversas
Sej
I
ma funo bjetoa cujo gfico :
Genenlizandol
Exerccio
resolvido
8.9
:'
Constli. o grflco da inler\d da funo
t0.
+-f +
t
4. +-t, dadr por
/()
:
,:
:l
Resoluo
O grRco
d! tuno
/:
O
efco
de
/
L
simtco ao grf,co de
/
em rc
ldo rcr. supote das bsserrzes dos quadantes
nldcs. t
80.
o grnco de
/
'
:
obsere que D(,
=
rm(/
)
=
I0.
+-t e D(/
r)
:
rn(/)
-
I
4, +-t.
269
Exerccos brisicos
Bi 1: : : sej m os coni ut os, , t
=
11.
1, 2. 2. l l eB: {2. s, 8 .
a) Del em ne a i nvesa da r c ao:
=
l ( r , ) )
, { x A
J: r
+ l }.
b) Deremne os conjunios D(), ImiR), D(
)
e lm(
1).
( '
A r el xc. ' J/ r l r , nJt u Por qu.
. 2: i r Consi der e os conj nnt os, l
:
19, 4,
I , 0 eB: 13. 2. l , 01.
a) Delemine a inve6 da rlao: R
:
{(-. r)
x,
)
=
![ .
b) Dcicmine os conjunlosD(,R), lrn(R), D(R') e Im(n
r).
c) A rcao
i
tunio? Poi qu?
8. 3 l , sc a osconj ur l os: {1. 2, 3, 41e, B=11, I j , 27. 64}eaf uno/ : , {- a, r a que a) : r . Af uno
I
invertvcl? Por qn?
B. [ l ' ] Dados osconj unLos
=
I
1. 1, 2. 3] cl l ={1, 16, 81 eaf nnol
' r r a que ( ' ) : r Af unaof
invevel? Por qu?
5ri: Os graficos
sceuintes sao de f,res de donnio D
:
t4.
Ijl e cont.d.lomlio CD
=
ll,5l eual
desss
B:,ll Auno/: R+ R ta qre
a)
:
-rr
- 4 inveftvell Po qur
6ugesto:
conrrruao
8nco
de/.)
Btti
t
A furyo
ll t2.
+-t
-
J
4. +-t ta que
/(1)
=
a1 4 ievel?
po
qu?
Bi:"i
Quas
das tunes so inveleis? Por qu?
Co.cei l o d funs i nvesas
. f
l
R- R
' l u) =sr - 2
| ! :
R* Rl
B:g'
r,lr Corsderndo s tunes a seguir. quais so irvcves? Por qu?
. J
l : R-
R
u'
1 /r'r
=
e, rz
. . f 8: Rt
R
l r ( r ) =
2
. . t :
R-
151
t ( ) =5
B.01: DeLemin ! iNcrsa de cada una drs funes bijelors. sendo dados o domnio D o contradomno CD:
a) )
=
3a 5conD: ReCD- R;
Or =
f r
comD= R
{2l eCD= R {1}i
f
, i : R4- R'
LR- R+
' '
1r ' , =
n' 1, , ' , : . ,
ilnes invevcl? Pof qu?
210
br Jj r , & r 1. omD l RecD- r R. d. s, , '
-
comD- R 8r e( D R- )
Con d l unes i nvebas
:ril Cada uma rlas funoes abaix bijerora de donio D cnlra.lonnio CD. Dermjne a inveNa de cada
a) ) =9 3 conD=ReCD=R'
b)
/(i)
=
6 - 5 comD
=
[{e CD
=
[
. / )
". ' - '
. "r O- R
l . l
e CD- R l :
r ) l
d e r - ; - r cnD R
l ;
ecD r r {
1- ;
:F-jz:r Consrra o
srnco
da inversa da turo/
13.
+-t
'
t-9,
+@tralque,
=r1
6
:i!::
consiaere a runao
I
t2,
+-L-
l-@,4l
tal quel1-):
-? + 4. construa o
srlco
<le
/
r.
1 *: comt roaogrf i mda1uo/ : R. R' L1 que )=n' (sugst o: . onst ruapri me] rcograh! oda
lno
/
I
I
o grfico de
/
slmaico ao de
/
i
em reho reta supl das bssetires dos qudrnrs
,B,r5;
constna o granco aa funo
I
t-
1, +-t-iR+lalqel1):
^,
+ I .
Exerccios complementdre s
eI e
I
so dnas relaes inveBas enlre si. A$inale a anao verdadei:
a) Se
( 5, 3)
ent o
( 3, 5)

- r - d) Se( 5. 3) e( a: +2a. 5) eR , e. l oa: 1.
b' Se' 5. J' eAe, a. 5, R . enr . i or - J. e' D, f D, R, .
! ) Se
( 5, 1) 8e( a, 5)

I
. enr od
I
l
Ci:il
/e /
1
so dus fues inveBas enlrc si. Asinae a atumao falsal
d) Se( 2, d) / e( 5, 2) f , ent oa: 5. d) se
( 2.
5)
/ ,
ent o
l \ 5) =5.
b) D("/)
:
I("/
)
se
(2. s)
/,
entao
/
(l(2))
:
5.
c) se
(2,
s)
l,
enro
/
r(s)
:
2.
: G: $] , ' ; l e. 6t "at t u. ut ont aode=l l , 2, 3l enB=l 4. 5, 6, 7l quescj ai Ner t vel ?por qu?
tiillr
oetemine a inr*a da tuno
/:
12,
+-L
*
R- rl q!
l()
:
-t
- 2.
ci:,:
pcrermine
a inena oa funo/:
t+,
+-t- R ratquel
-
"/r'
or+,s.
,C;6tll:
Da] a iuno, IR -
{
-2
*
R
I
I
)
La
que
r)
: t!,
6"1*1n",
a)
,l
'G)
b)
("fo,l
,x,
o cf
i
o,x
e:?"ll: Sen,lo.f
s
f,es,1e R eftlR ris
qe
ll)
:3
+ 5 es(): - l. obtenha:
a)
( c o, / )

b) "/ ' o8'
i,:l:
Seja
l:
R-' R a funo t1qe:
a) constna o
srnco
de
/.
b) cassinq|e
I
como injetora. sobrejetora ou bijetora.
c) A turyo
I
adnile lnvena? En caso anmativo, deemlne
J
r
.
C. 9 sek/ : R- l r ' R
'
_
| dr un. o, "1que
' Jo,
-
{. ' l ' : ' ' =0, ^
a) construa o grlco de
/.
b) A tunao
/
admile
jnve6a?
Em co fimativo. detennine
l.
.
_ l 2r +4. ser >0
'
l +4, se <0.
271
Conc1o do lun invres
;;tf: considere a fno
lr
R- R Lal que
r)
:4
+ 2 + r - 2.
a) coNua o
srnco
de
f.
b) c.ssifiqne
I
como injerora, sobrejerora oD bijeloo.
c) A turyio
I
admile inve6a? E caso nmadvo, deremine
l
t-
Que
ste s dos v e stibulare s
\i;ii (Mcke.'e-sP) Dada a fuo
I
R
-
lR, bijerofa definida por)
=
rr + I, sunversa/
1:
R- R
dennjd pr:
;
-,
t
) , ) ) _
J, I
t
r - ' r - J.

e \ enhur na
dJ' a- l e i or e. .
, l
b) / , / L - - d\
/
r "
r . _l
V' , : l r r t - Sp' o. ' . - ' ". , nr er \ ddc t r n\ ; obi j cr or a/ : R I
- r B
l t r at qr ^, , -
r L
i*$ii.,l
(consa)
o
cnnco
de uma fDno
I
o sesmenro de rer cujos extremos so os ponios (
3,
,+)
e
(3.
0). Se
/
t
aruno inveradel cnto/
(2)
:
a)2 b)o
o] o
i
e) no-denni da.
Vl l r : : i v"cr en, i e- sPr Ar unco/ dehn, ddemR t 2t oo, r , -
f '
. ' ^*, ' "r . o. *. onnadomi n, oe
R
{u -
O vl ordeo :
a) 2 b) -2 c) 1 d) I
e) No ser.
272
Captulo 34
Pot enci ao em l R
(revi so)
Pr estudar funo exponencil e logritmos, nossos prximos assuntos, necessitimos
reqisjtos, como potencico
c radiciao em lR- Porjsso, faremos uma beveeviso.
1. Potncia de base real e expoente inteiro
Definico t
Exemplos
a) 5r - 5, 5, 5: 125
b)( 2)+: ( 2X-2)(-2)( 2)
=
16
Defrio 2
de pr-
r
2 f 2 2 8
\ r / \ l / \ t / l l :
Exempos
i ) s : s
Definio 3
b) ( 8) ' = 8
Exempos
)80
-
I
' (
+)' ='
c) ou: 1
Not
No h unanimidade. cnrre os maremticos. quanro doo d definio
00
:
l. Nesa ob, \etsri
mo$ a orenao dos que
adoram tal definio.
273

Potenci (o m R
kvi so)
Defio 4
, ' 5
: :
- - :
=
- - :
Nota
b)t ; . 1
:
I
/ ? \ -
t 4/
4
3
Para o c culo de
l
i
J
,
podenos simplesmente inveer a bse d potncia e trccar o sina do ex
. . 12\ / s\ t 2s
poene. rso e.
l \5./
=
tr,
=
s
: 25
9
i*!ji
simprincd a e*p.essa" r
=
#.
Resln(o
Teos que:2'+'
=
2'
.
2'?
Porlto aeipressocpod serescrtacomo:E
='.',1,
."''
32" 2
.
-
212 l )
-
) - l
( quef _
-
__: _, .
/

!m
sabendo qe
ar.,
=
r. com a + 0, clcDld z!, em fmo de d e r.
Temos que
ar
+ .
=
ar
.
d'. t go, a igualdad a!rcsenada pode ser escrira: a:
.
a'
=

l - l e\ onoo@ ql adr t o mbo, u. TemoD! . r cmo


que. ( dr '
l J i
. . . ,
-
! . .
3_1
6- 2
2. Propriedades das potncias
de expoentes inteiros
Obdecids as condies de existncia, ien-se que:
Exempos
b) 3: 34: 36
4
:
3'
Exerccios resolvidos
c) ( 6{) r : 61
r : 6t r
t)(sa)z
:
szal
:
25a1
. f s \ , 5'
Potencj ao m R
kevi so)
Exerccios brsicos
'B-ril'l
(
alcule o'
'aloK"
dA pore^ i,.:

a)6, f )50
(: *
t
p)l i , l
b)(
c)(-8)" D
r"
t,(
+)
'
c) ,
"
(+l
m)( ,)a
t (+.)
'
d)(-2r
r
(
;)'
n)
(-r)' '
r
(
+)
'
e) 2.
1;
( - +) ' 4. t
(
5) .
i$Aii*l
obodccids s endies de exisrncja. ef1uel
tr,; obe@idas a con,l,... de e\isrncia. eieruc:
el t - : t l
) -:-
|
.
(
zao' \ ' ( a' c \ '
"r l J- / r
, ]
, ,
3' \
' .
r , , '
'
"' t ; Fl
t , , 1 l
a)
(3)a c)
(zf)'
e\
?, ] )
E x e rcco s c omple nxe ntare s
S,ill,rii
sbdo qE (1.2)0
=
6.19 e
que (1,2t:3.58, calcule
(1.2)rr'
' "
- l r
- l
- Lt
C, t l rj i
carcureovro daexpso: 4
l i ] \ 2 . /
4
.
i:g..i$.jil
clcul o valor da erprsso
=
(0,)
?
(0.5)
I
+ (0,125)
|
qi:
simplifique d e\pre*i,.,r
-
1-r- 2.
Questes
dos ve stibulares
. 9 1, : i , , rnl e\ r 5P, o \ al or de r0. " -
, 0.
rbi e:
) 0.0264 b)0.0336 c) 0.i05
!!igrii[ uvest-sP)
se 1 s15
=o
10',com ] <d< 10. ento , ieud :
a) 24 b) 25 c) 2
d) 0,2568 e) 0,6256
e) 28
275
$li$l
G
sto And sP) s urrr;su*
ffi
d) 27
Gaptulo 35
Radi ci ao em l R
(revi so)
1. Radiciao em lR
Definio I
Exempos
)
3, 6
=
2, po s2r = 8 e 2>0.
b) ' E
=3, poi s32=9
c a>0.
Nota
A radicio em R uma opero e, conro tal, tungo- Poanto oesulLado deve ler nico. E por
isso que a definio exge
>
0. p cvitarem se enos do ipo
!q
:
13.
Definio 2
Exenpos
a)
3J
s
=
-2, poi s( 2).
=
s.
b) ' JJ
=
I , poi s( r ) 5: - 1.
c)
J
9
=
?
(Qua
o nnero real cujo quadrado gr 9? No existe tal nmero.)
Peiceba que o existe. em R, racal de ndice pr e rdicando negativo.
2. Propriedades
dos radicais
As p opieddes seguir s podem ser plicds paa radicais com rdndos no negativos.
cr
/ r
=) , por s: =)
<
i >( J,
d)
5' 6
- O, poi sf f =0
e 0>0.
| "u
i
Rdi cl aeo em R
(evi so)
Obedecidas as condies de existncia. rem se que:
l t
:
),E.2
:
"\o
d) J8-
=
( ' / 8
)
: 2' =
i 2
ttr
e) 1111
=
11l t
: 6"1' t
o' "6t : ' ! 6'
'',i
,,
Exeplos
")
l
. . t F , ' s
'rt
'\l
2
a) 50
25
5
I
b) 16
8
2
c) 160
80
40
20
l 0
5
I
2
2
2
2
5
3. Simplifcao de radicais
Exerccio resolvido
R:.:!:.,i S-llifica. os *,1icais,
")
"50
b)
'a
o
'/oo
2
5
5
2
2
2
2
Loeo.
J50
=
J5
. 2 =
J5_ J2
=
5 / 2 .
+16=24.
Logo. '"G
Loso,
ar 160
=
! l 2- . 5
=
J2" 2. 5
=
zl 1,
. ! 2
. 5 :
2. Jt r l
=
4^ho .
277
Rdi ci ao em R l rvi so)
4. Operaes com radicais
Exerccio resolvido
lFi?ri
sr"r.".,
a) 6J +34tr
-2\E b)4,' /i t + 3' tr
Resoluo
a)
I
Fator comum
.) 31,tr
.
5ll
4. G
t 2. l t
I
i
2
2
2
8
2
I
o4^l : 2t t r :
5. Potncia
de expoente racional
Definio 1
b)
18
3
1
2
3
l
+r E=1, . 2,
Exemplos
o) tn
=
17
b) o"- : 9' =J9: l
cy160"=t ui : u
Jr 8
-
1
. 2
! . 1
.
. ! 2 -
.
12.
, E
=. 17 =. 8. 2 : , l t . l z
-
zE.
Logo, 4J 8 + 3, t r
-
a. 3, 8 + 3. 2at
=
\ 2aE + 6aE
:
r8E .
. ) 3. 8
. 5' , / 3 =
( 3. 5) ( r 5
r E)
=
r 5i 6.
c"t r aL
z"l ' s
2
4
3
_1
2
. f l
-
i/ 16
Radi c m R
(rcvi so)
Delinio 2
Exempo
Exenplos
10": v0: 0
6. Propriedades
das potncias
de expoentes racionais
Demonstra-se qu s cinco popricddes
enunciads pr potncias de exponres inteiros continum
vidas para potncis
de expoenres rcionais. Isto , obedecjdas as condies de existncia. temos;
Y n. n, k
l m.
n, kl cQ.
, ' . -
- t r
r f l *!
- L
a) 5r . 5 : 51
r =5' :
L
16-
d) (3. , ] )'
=
. /
9
t
er l
16,
=
b) 2r , 2t
- , i "i l
_. - f
2. . ! I
=
35
3
: 315
Exerccios resolvidos
rR:3:;; catc,rar o vaor aa epesso:E
=
l6f.i + ,i *
l=
"'.
' \ 12. /
Ae\ p*or pode, er e* Lndr or ma: l -
! 2!
(
r
( 2
I
Ped
Fopriedades
das
lotncis
d expoontes racionais, tefros quel
Logo. E=4+2+2. . t =8.
279
Rdi ci m [
(vi so)
8. 4 Sabcndo quezr
:
. , > 0 c |
Q,
cal . ul i d' , e i u. ao de / r .
Rr\ulu{o
Tcmos queaJ'
:
(d' ).
Logo. a
jeuald.de
apresentada podc sc escrncomo: (al)r
:

Elevando a
-
abos o\ embros dcss ltima i8uldade. tcmos que:
Lo8o. d
=
5.
7. Potncia de expoente irracional
Como podeanos definir a potnc 3' l
Sben os qr e
. t
=
l , 11121356. . . u n DUm( i i dcr onol . Pxr r Ll t i i ni mo\
I
I
,
consi , l cr cnr s
s scguintcs lbelas:
Com uma casa deci mal
' 1, 5
Com duas casas dc mai s
1, 42
Com t r s casas dcl mai s
1, 414
Com
quat r o
casas dci mai s
' | , 4142
1, 4143
3t
a :
4,655536722 3i 5: 5, 196152423
3'
/ i
4, 706965002
3
". : 4, 727695035
31.45
:
4,732491793
31.44
-
4,72873393 3' . {{
-
4, 729253463
Os vlons ns counas que do 3'e 3'convrgem
paa um melmo nmcro. Esse nmero .lctnido
co-u :'F. ol'c.uc qL,e. at onde Ioros nas taberas, perceocnos:
280
4,12873393 < 3"
< 4;729253463.
Bdl .i o em
p
trvi sol
De manei anloga, defirc-se qulquer potncia
de expoente iaciona. e base l?, a R.
Nota
Sendor um nmero i acrondl posi ri vo. rem se 0
=0.
Exemplo
of =o
8. Propriedades
das
potncias
de expoentes irracionais
As propriedades vidas para poncias de expoentes racionais ambm so vlidas par potncias
de
expoentes irracionis.
Exenplos
a) s" 5"t
:
5'
'
rit
53'/t
r) (3a)'6
:
36
.
ar'
1co-
a
>
t
b) 3 : 3i :
j s : 3e
/ 3 ' 6 i "6
")l T)
=
z.rt
c) ( 3. t r f : 3D: z' =9
Exerccos btsicos
;' lrl Caldlel
' )' "/ i 25
v'\5ai
d) :.'[
e)
1
0r
d)'"ii
o iqo
"4t
s)
l
ra5
h)
- t
8. 2 srmpl rf i qreornarcar
")
,'40
b)
"o
q
"DT
B.-3,1'1r Efetue:
a) 6:" + 5, 3,JT d) 4!F
.
3,
b)5!1' + 3"60 - 2rrls ;]t:,t-
.,8
c) z'a{t +
+
+ :,rE
D
4,lt
.
24tr
Bl,l, Esreva u potncias sob fona .le Edicais:
Er
trr
f r
\1 25
g) 8. / l o: 2"6
20116 : alE
+: +Lj 1
a) 5' b) 7'
") 9'
d) s' e) 4-
0E-
241
Badi ci ao em R {evi so)
8. r+l r'cre.a o' di. ais sob loma de poren, k
' Jt r
e) r d6
( comi >
o)
b) , , 6t
( comd>0)
4E 0
"F
( coma > o)
I r r r i
+
i$ltiiii
c.t""t..
"ro.
aa e*preso A
=
8r +
lt.J-
+ 16".
:.jj.;-liil
catcute o vaor aa expressao
:
(0,25)F
+ 81'.r + l{r.
L Xe rc tc tos c o m
p
te m e n rure s
' ' ci i i l
i
qe' p*. . a"r
[ ( , [ ) ' ]
"i p, "r ",
a) 48
b) 4
zE 2"
e) 2
- L
iai;,l!::
a
qprcsso
E
=
(5"
)"
e
uunt
,,
) 5 b) 5r c) 5rt d)5{5 e) 15
ii6]*11
se (r)r
:
r, mtao:
r ) '
JJ
c, \ " - J e i '
' / l
b) a"
=
3"/ 3 d) ""
:
2
'.'lfii!
r e*presaor
=
r'+ 0F isuala:
) n b) r c) n+, 6 d) 2 e) o
'b,;ir A e*pre$o E
=
-
e i3uala,
l ' ( L+l ' )
a) i
b) 3"
c) 3 d) 5 e) 58
Questes
dos ve stibulnres
^!
, v, ! i i i i ar cvsP, : . s' *. s . i n, o".
a) 2, 5 b)0 c) 2)
i
e) r
l!l..i*lii
(clscem
sp) e.J r024q'iguta:
a) 83 b) 81 c) 241 d)243 e) 245
il{r{ii
e"t""
spl s"..
",i.eros
reas posiiivos 4,, . so tais que:
' - : 4) P4J 2b' I
ab"
enl . i 8ual :
J
2b14FF
b)
-]=
q
4db d) 6db1 ) Mb
bJdb
ii*$ii:i G"'!-sP)
s" 5"
=
8. enro o vro de 5
-
:
t r
r ' 2 b' t
I
Captulo 36
Funo exponenci al
1. Conceituao
Considercnos a tuno
l(r)
:
2'. Podemos obter o gfico de
/
atavs de uma tabe:
v
283
Funo xponencil
Se atribuimos a r todos os vlores reais, reremos o grfico:
.
D(f)
:
R:
.
rm(/)
:
R+;
.
/
cescente em todo su domnio.
v
281
Se atribrmos a todos os valores rcais, teemos o gfico:
As tunes
/()
:
? e
s(,
=
Definio
Note que:
'
D(c)
=
R;
.
I m(s)
:
R+;
.
I
deqescente em rodo seu domnio.
(+)
so chamads de firnes exponenciis.
a) So funes exponenciais I
b) No so fues exponenciis:
Q)
:
v.
. . / 1
8v) =\ T) l
()
:
(0,2I.
l():
1';
i c(r)
-
(
2)
i
4()
=
(- 1)';
2. P.ropriedades da fun(o exponencial
8.1 Sendo d > 0e d + 1. tem-se oue:
L
.
E.2 A funo exponencia\)
:
d' cscente e.n todo seu domnio se, e soment se, a > 1.
r,a*ili.r+i#l
v?, a R e z
> 1.
8.3 A tuno exponencil
/()
:
d' decrescete em todo seu domnio se, e somente se,0 < a < 1
'."">-
r.it*t*i"j;ir:i va.ae Re0 d r.
Toda funo exponenci, isto ,
lk)
:
d', co a e R e d + r, bijeto.
3. Equao exponencial
toda equao cuja incgnita se apresenta no expoente de uma ou mais potncis de bses
positivas
Exemplos
a) 3: 9 c) 6
=2
3.1. Resoluo de urna equao exponencial
A esoluo de um eqo exponencial bsei-se na popriedade E.1, is.o , sendo a > 0 e d + I
,
Apesentamos, omo exerccios rcsolvidos, algns tipos de equaes exponerciais.
286
b) 5+5' : 30
l
I
I
\-.
Fun *ponncial
l
Exerccos resolvidos
idi.;ii,l
n"'"t"".
".
r
" "q.o
125'
:
62s.
Resovermos essa equo lasfodo-a nn iguldade d dua! potncias de lnsm base. Pam is:o,
falomos os nmdos 125 e 625:
125
25
5
1
5
!
=
rz:
=:,,
25
)25
25"
5
I
.
. r . .
Pr op. 8. 1
1_ ,
5
5
5' +625=5a.
5
' : +
iiilri-ili
125r =625+ ( 5) 1
=51
r_"s" s
=
1T.
Resolvd em R a eqDao 2'
:
l.
O nmerc I
lode
ser esito cono 20.
LoEo, T=l - T=2r . ' . pel a p opr i edade E. l , l es r
:
0.
t o8o. l - 101.
Resolve en R equa
:
.
Dividindo mbos os membs da equo po 2'. temos:
/ r / r
pr op.
E. l
2' 2' 12, / 12. ' \ . 2, r
-
Loso. s:
{0}.
Resover em R a equao 9' 10. 3' + 9
=
0.
isl4ir
Resoluo
A equdo
?odc
ser escrta sob a fofla:
( 3: ) ' 10. 3. +9
:
0=( l r ' 10. 3. +9
=
0. -
Fazendd mudm de vdive 3'
=
, temos: rr 10r + 9
=
0.
- \
r - i , ) r . 4. r . q- o. 1 . . . , -
t o' - , &
-
' u,
1. . . , aou, _l
Voltado vdiver. tmos: 31
= g
-
3:
=
31 . . r
=
2 ou 3i
=
1 + 3
:
30
. . r
=
0.
Logo, S
=
J0, 2I .
Fr1.i Reso"erenRaequai6o2-
+ 3
+ z''
=
17.
2 2 - t - - 2. 2 2: 2- t 1 . - . a. 2 - ) 2
- t 1,
lazendo a muda de vdveL ?
=
,lemos:
:
, - l 6t I 34
- 2, y2
Votdo, Eivela. 1eos: 2,
:
2 +
x
:
1.
Logo. s
=
{1) .
\
, , t 1t =34+t =2.
L
#
Resolverern Requo+1 + E

=
10.
Resluo
( 3r ) '
=
l 0- . ' . 3' +, r +31
r =, 10
. . 3"3+31: 3' 1=10
' .
3 3' +
!
=
10.
F/ endo muda de
r ei a\ el J - / . | Fmo\ .
l r
- -
- l 0
- T

. . r : - 27r - q0- 0.
a
=
( 27
4. 1( _90)
:
1089.
'
21 = 11089 - 27 33
)
. . r r ur j r u.
Voltando veivel , temos: 3'
:
3
+

=
1 ou 3'
=
30 +
/
pois oda potDcia
de bde positiv

Lso, J
=
l l l .
Exerccos btsicos
mlffi
Resorva en R as eques:
a\ 6
=
256
b) 2s"
,
=
125'+i
d) 13, : l
. / 3 n
"r
\.tl
=
I
. . / 8 r ' * / 4 '
\ 27) \ 9, /
")
("tr)' =
^E
,l) .,6,.
=
(i;)'
..
(th2
)'
: .8
W
Resolv en R as quaes:
) 4 6. 1+8: 0
t t ) E- 4. y+t +21=o
c) 4r +r
_
?+' 56=0
28A
e) 51- ' =1
s)
8,+:
=
16,

h) 494
=
343' +l
G s 81
: o
k) 3' - 5' =0
(D: ' . u' = r'
'
D
D'r,
lm
Dereme. em R. o corju.to souo le cad uM d6 equaes:
Qr"ol ' :
' ,m
. r : \ , ' r z: t
s'
|.7]
:
| 4e .l
l "l l ;J
=
I
r)
r6F
=
"6
t
ti5-
=
(ra,.
t
'(itr.'=
'E
. / r \ ' / 25 - *'
"
l r ,
=l .
r . l
Q(+l
=
*"
,
ffi o"r"-'"e .,-;""1" dos vdm. ,,
'
(
R. que.!ri.tMm cad! ma das equae.:
a) T+t +?
t =20
c) 2. 3, +4. 1
, =10
- *) i , ' , 2*
+3
=72
b) 1
,
J - 54 d, 5 5 - t 2
r y5. 2
1. 2
' - 44
d) 9r ' - 4. 3' + 3: 0
. 2 q \ +4. 3' - 2=22
ej 25
' - 26
5 - 5 0
, u 5
2
: - J
4
r - 5R
, +
f ) 9
'
+3' +r =30
(
ts
E xerccio s c o mple me ntare s
liil*il
r"..r'"
".
n
"' "q'"0"':
,
5- 645
t.1
?.
\
) 10(a6)i +e=0 (susest o: 3: (' 5)' . )
b ( J2
)
+ ( ' J)
)
5- 0
( Susesl o:
J2
-
l "l 2) . )
c) S 3' 4' + ?+
: 0
r
2, +2: 2=O
i$iii{i.il
crassinque cmo v ou F cda ma das afimaoes:
a) 1' =1' e =l
b) ( - l ) i
=
(
1) r =]
c) 0: 0, r =]
d) a.
=a) =t .
V d, a R ea + I
e) 1' > 1' >l
f )
( - l I
> ( - r ) r r >
)
s) 0>0' r >)
Que
ste s dos ve stibulares
W uc-r.rc)
s.noo"er reais. o varor der +
r
o *t-'"
{;;.==
\ "r ;
b) ;
o+
#*ffi euc
Rr)Asomdd rfts d equao t'--.,
=
ff
b) 2
enbros da iualdde por 15'.)
_
illffi
(Ill-sp)
p"t"*;n"
o conjunro souo da equa 33 + 51 -
2
N
.e)' r
15'
=
0.
(Sucesto:
divida ambos os
Va, deRe0<d<l
h) 5' . > 5r +. ' >)
i ) >5r < <) '
. r r ' r l
r )
l Tl - \ 2l
/ | \ ' / r \ '
o
I z] ' I i ]
l ) a' >d) r >) ,
n) a' > ar c <) ,
j
d) 1
yl ' - 2t +, t
-
<1=; ;
I
- a{-
S
=<a)
t \ - <
*r e
L.
t t
x' . !
! . 1- =,
i
-
-:,
'
,
1, ) "
r '
--
Gaptul o 37
I nequao
exponenci al
apresenl no expoeDte de ma ou mais
Exenrploi
a) 5' >25
b) 3' +3' L<12
c) 3' > 2'
2. Resoluo de uma inequao
exponencial
A resoluo de una inequao erponencial baseia-se cm ma das propdedades,8.2
o! E.3. ds
'
funes exponenciis.
8.2 Toda funo
/():
rl comd C lRed > I crescene em ro{o seu domirio.
Temos, ento:
, " > r ' ' . +
",
>, r , .
Va, aRea>1.
Ou sej, o "sentjdo" (>
)
da desigldade ente duas porncjas
de mesma base a, l?
>
I
,
se
mdl em
( \ )
pdr J
os e\ poenr ec.
E. J Todr l l n / i i , d. com. r C R. 0 d l . e dec, c, cenr eem r , doseudomi ni o.
Temos. erto:
. r " >
a' ' <+r , <", . Vt z. aR, 0<d<1.
Ou seja, o
-sentido-
(>
)
d desi$ldade entrc duas porncis de mcslna base l7. 0 < a < I
.
c "i nveni d r
.
) pd o\ r \ poent es.
1. Conceituao
Inequao cxponencial lod inequao cuja incgnira ie
potncias
de bases posiivas e dferenres de 1
I
290
Exerccios resolvidos
iii'r';iii
n"'"r'..
".
r
"
i""quao 251
I
> 12+'
251,
, >125, +: +
( 5) '
, >( 5, I "
. . . 5
: >5! +6.
Como a base
(5)
ds
lorncis
maior que 1, temos, pea propriedade E.2, que o 'tenLido" da desiguadade
se mantm pd os exloentes. Assin. temos:
5
,
> 5r
'
6
+ 6a - 2 > 3 + 6 . . , 3 >+2. . : r >S. . r >] .
I r
Lo8o. 5
1, ,
r R ,
i l .
R. 2: . Re\ or \ er enr R, i neq, . "r "
l
l
Resoluo
l * l - r
- -
r - r L
. . l l l " - r l r '
' .
' 4,
l 2, l L/ l
2 2
/ 1\
como a bare
l\
i ,
.las polncj6 um nimero eDtre 0 e 1, temos,
Pela
propriedade 8.3, que
o enrdo
,
da desiguadade "inveido"
pda os expenre!. Assim, temos:
/ r \ . , r ,
l r . l
. l ; l
r 6y i 5. 2i _2
. ' . 6x 2x>2 + r s . . +=n. ' . r =!
r-g. , s: 1". , n
' =
-+| .
riEJi:itii t"..t"". * n
"
i'"quao 9'
-
I
< 8r,'
I
<
27a
+ r.
Resoluo
E, <81! +, <27! +5+
13, 1, ,
<
1: 1, ,
<
1: 1". ,
. . . 3a
1<
3&+1< 3r +, ,
l l gj a
z, 2<4 +4<ef , +15
. I 4x+4>2x
z
l ' >
t
( D
. '
i +' *+=s' *r s
l , =- {
r o
(r)
s'
11
s=sr ns
r - "e", s- {, . n
"=
}}
_-l!
(tr) s"
I
-3
291
R. 4 Rso\ f f enRai mq- "- , (
l ) - r (
j ) | , ,
Resolu{-o
,(+ ,(+)'.'='*'(+)1'
"|1+)]' -' (+i.' =.,'
: ( | ) *, =o
/ \ ,
Fundo a mudma de vivel
I tJ
:
',
rem6: 2l - 3r + r > 0.
Ogml i cod. l undo
y' r '
- - . n e pur boh:
Temos que
r ) >0+r <
2
r
1 = t
\ 2) 2
ProD. E.3
(+='
Volldo va.ivcr. lemos:
o)
s'
( I I S"
s=s' us' '
Loso. s:
{r
R x<0our >1}.
Exerccios btsicos
B:1r:r Resolva em n as inequaaes:
a) 16
r >81+5
/ r \
'
i r \ :
b [ i J =l ; , t
c)
( 0, 3) {
I >( 0, 3) , . ' i
d) ( "4) "' =i 6
292
o
(.,6.0
)"
' > o.o
)
l ; . 1
>3' +i
g) 125 + >25!
n' I t / =l T]
u (+)'
' ' (+l '
|
"aa
<tq
k)
(t'5)'-'
>
i7
, ( #) ". =( #) '
r
r:E iil Resolva em R as inequaoes:
a) 2:
r <2r +r
s 4r -
br l t ]
<1' | < 6, , - r
i4ii Resolva em R as inequaoes:
) 3 + + 2. 3r
r >l i
b) l | l , 2+2<0
:4i':
Resolva em R as inequaoes:
")
(
^, 3e
)"
". "<1
c) E+ <27r
I
< 243*
|
/ r t ! r r / ) \ , , + / ) \ 3+'
, 1, 1; l
=l ; l . t i l
c) 25' +5. >150
d) 9, 4. 3. +r +27>0
br (
/ 1. 8) >l
E xerccio s complementare s
cji!',i:t Resolva em rR 6 ineques:
) 3'.
1'
<2'2
2'
b) 3'
r . 2r >12' ,
c) 8' >0
d) y< I
")
nt-
<0 (Sgesto:
embre+e de
qe
9'
positivo para todo t, , e IR
)
:eiilli Discura a vdiaao de sina da fuo
r)
:
3 - 9'
'
.
.Ciiii
Discur2 a viao de sina da funo8(r)
=
4 2'
'.
c.rr." Resotv em R
'
ilequao
;--
<
0
Que
ste s do s v e stibulnre s
,irj
GrTRS)A
soma de lodos os nmrcs iDteiros a
que
slisfen a desigDaldde 8I
\
<3h
\<21
a) 0 b) 1 . ) - 2 d) 3 e) - 4
lvl*!l Garec-sP)
se um nmero eal r.l qe 2'
.f
< 8'
* 1,
enro:
) 2<a<2 b) r = i . i
=o
d' , .
+
X, ' - +
Vrl,l:l
GcV-sP)
o conjunto soluo da inequaao
(0,3)"
'
- I >0 -
K{*eR
o<r <2 d) { Rl a>o
b) l r R <oour >2J
O[ . n
0. , =f ]
c) l l R <2
I
V4
, Fr l
SP' Re' ol vJ a Dequ. i o
=
,
0 LsuC. \ l ao: ub. ' i a I por r e , e' ol \ a d i nequr co
- <0.
I
293
Captul o 38
Teor i a dos l ogar i t mos
-
o
por qu
dos l ogari t mos
r. rrrncrplos Dastcos
Considere as expesses:
.
31245 + 6231;
.
31245 6231;
Quais
delas voc rcsolvcri mris rpidamente?
De n o, o
ocr : .
r r : r i . , i r r l . l . ,
t air dois nmeros do que muliplic os ou dividi
, ^ a
om bJ. e ne. . d. r uei d. o
( -
or c.
l , , l r n \ p. l
, \ epef l
t o- ' nd
' / oL
. , eor . , do' l ob i I o. . .
cuja nalidade sinplilcr ccuos numricos.
Os prncpios bsicos dos krgrihos trans-
, ' r mr m mul r i pl i c! o er n: r di ( o. . r u' n-
di \ i \ . r o
( ' n
subr r ! o
i ;
i , i dn , r . , \ i . l ur
b' . Ji a
| nr
o, r r r o. I nr . e ni r . o Jnr e.
. r
\ . , pi . . .
\ o r r . , r . . r ed , eaeer cl l r do. o: l og: 1r -
r , o. . Je\ i Jo J \ I n. e. , r o' , l ( r dbJ I oque. r n-
pr b i cr \ i o dd' ob . , ' V, r / t , ;
bsdtithnorum canon! d?scrNb
("Desctleo
ds nornras dos ognmos mnlilhosos". cm
l a, e 14r t : l . .
1q
, , t t hn
1.
/ "Cdl ,
I l . ar . nor ma. do. ol dr r mo. m. , r : r '
l hosos", em l 6L9) .
. 31245. 231; .
3 245 : 231.
-
' r
John Napi e
( 1550
1617) ,
z. Logartl mo
Pxra conpreender o que um ogdlmo. cosidcc rnna potncir dc bsc positiva e difcrcnlc dc l.
2r : 8.
Ao expoenlc dessa potncia damos o nome de logritmo. Dizemos que 3 o logarirmo de 8 nbse 2.
En smbolos:
294
) ' : R l , R:

ds losaritmos-
o
porqu
dos losaritmos
Exemplos
a) 5r : 25 l og525=2
b) 3
I
-
Definio
,(+)"
: f *r "e, {=+
Na sentenr log/, a
:
:
.
d chmdo de "logitnndo",
.
l) chmdo de "bse do logarihno",
.
r e c amddo de "l ogdr ' r mo de d r , a b. c .
Exenplos
a) l og: 16oexpoent e t que/
=
16. Tcmos:
=
16
/ 7' : 2+
. . x: 4.
. . : , . :
i
i t: i: l: ll
r:i I l: :: ll:i
I
i:
Assm, log, 16
=
4.
I
0r rog5
15
a o expoent . mr que J_
=
-
Assm. roc5
t5
=
r.
c) log? 1 o expoenietl que 7
=
1. Temos: 7'
-
I . 7\
:
70 .. i
=
0
Assi m, l gg?l =0.
d' l og. e o e, , poenr e , . "l que 5
-
5. l f l o. : 5
- . r
Assi rn. l oa.
Vs
:
: .
Conveno
{
r ". *, s' =- ! *: ' : s,
Chama-se "logitmo decim1" quee dc bse 10. Indic sc o logritmo deciml de um nmero d
simplesnene por log a
(
bse l0 fic subentendid).
Exemplo
o expoente
-
t que 10'
:
I
1000
r""
L
.''
I 000
{+l ( r =103. . . r = 3.
"
1
1000
295
r
o.ia dos loga tmos-poquds gritmos
.-
3. Propriedades dos logaritmos
Decme ime{iatamente ala definio que
Faa
nimeros rcais positivs
d e , com + 1:
L'rii.$,*,ft1"fffi
De fato, fazendo log
:
r, tem se rr
:
i..
:
1.
L.2 i:i!r:1or*Iir+,.:itlijiri
l :j :::.:i i ri ri :i i j i :j i r I
Def t o, f azendo1og, 1
= j r , t em- sebr :
1. .
-
0.
Vy,
]
C R.

L.3
De fto, fazndo log d
:
, tem-se ,'
=
d. Elevando-se ao expoente
:r
ambos os menbros dessa rima
igualdade:
(bu
=
at- bY'= a'
Pela definio de ogarilmo:
by
:
at
Jx:
togb at.
Como.r -
log. .1. tmos. finlmentF. que:
)
1og a
:
1og a'
''n::ffifflr.
Fi
De fa.o, fazendo og, '
:
),
tem-se .
:

3
r
=
)
Assi m, l og, t . : . r.
"ffiffi
De fato, fazendo log d
=
.L tem-se: '
=
a. Substiuindo, nessa tim iguldade, r po
log a. rem-iel
or "
=
o'
Exerccios resolvidos
lFf,:ti
catcuLar os toea,imos,

t
I.
.
..1
:
I
l 0- + =+.
a) 9er 625
Resoluo
a) losr5?5
-
e 12Y
-,625
.'.
e*i., rog;. OzS
:
{.
r r r . e, , f
=, *r r =$
. .
a*m.r.s,,
-f
=
-f.
c) oe1/ i 000: r e t cr =
X, / i
ooo . . l t r =1, i l t . . 10' -
Asim,Io
Vl 000
=
-:.
ct log',4 cm
64
n9
d) ogr
. . . 31r
=
3{
+4, =
5
. . 5
b
296
i ds logilmos o porqudos logrirmos
d) log
,
{
.
r r , r ,
. r
r r " . , ,
' ' |
7, 1
1r
"
2,
12,
R.
:i satenoo que log, a
:
3. calculr los, 25.
Pcl d popr i edadc 1. . r . r em' : l og d 5l "- .
Como ogl a
=
3. temosr log d5
:
5 log, a
=
5 3
=
15.
Enlo og, ai: 15.
R. 3 cr l cul o\ al or dae\ pr e*L
-
J r ' g. o-
PeaL.5,tenos 34"
=
5.
Pela L.l, Lemos lo& 6
=
L
R'{ il' caicute o
'aor
aa e*p'.so 5''"$' .
-
Pla L.3, temos 4 logj 2
=
tog,l
=
tog. I tr, Assim, 5a
r"!' r
:
5"9' ' 6
=
l.
pi.
fii'
i
Satenao
que tog s
:
0,6989, nostre que
tr5
=
I c'.'r}.
Resoluo
Tftos qe log 5
:
0,6989.
Mutiplicando por
4
frbos s menbios de$a igualdade. tems:
4
log 5
=
Z-
.
0.6989.
Pel propiedade L.3, podenc sddd:
+
loe 5: og 5
a
:
los16.
Assim. remos que: rog
{,5
:
;
0,6ese + los
Vt
=
0.17,t25.
Pela deniAo dc ogartmo. remos. ilmenre:
f
=
l0r'trr!.
l]..O.aai,in
- 6. . : z. Asi m, og,
729
logs L
Pel aL. 2. t emos l ogi I
=0.
Al si m, E: 5+l 0=6-
,r,l]:di,iii
: 1. , j , rr
Exerccios btisicos
,&::" Calcule os ogatmos:
a) losi 49
.
b) 10g62
c) ogrr l02.l
"l
r"e,,,ti6
f) og 10000
g) lo& 4
l) ogr I
i) logi 243
i)
toe
'"4
ooo
k) logf
25
l) losar 3
m) logjr l2li
. . 625
nr log
1-
o) 1090,001
p) log 0,09
q)lsitr;0,008
. . 81
r|o8o
6
;ti
297
oria dos logarirms- o
porqu
dos toqaritmos
:iilii
Detemiae
'
en caoa ieuaaaoe:
a) oe5 : 2 d) l o& : 0
s)
l ogr
=
2
b) l . c"'
=
+
e)l og, =3 h)l og, ! a =-0. 1
c) ros,
:
-3 f) r.c,,
'=
+
i) rosr
'
=
3
i,-:ii; s"b".d. q." r.&
"
:
e, crcd os, a6.
i:'ii:iii s"r""ao q"" r.s,'
=
8 e qe a >
0. csrcure,o& d-.
i,+ii,,
s"u"'0" q"" r"g,
",:
9, carcue os,
r^,
.
lili1
s"t .a. q'" r"g,,
=
a, carcure rog,! e.F .
iii"ii:
carcure o
'ator
aa expresao a
=
o
"'"'
.
:i
carcure o varor aa e*presso t
-
5'
""
.
i-iiiilij c"r"ue
"
,"r.' o"
"*p-sso
r
:
(r,)4".
om que e R et, + L
liii-iiliijr ca",r"
" ".ro.
ao
".p-*ao
e
=
s'*
'""
.
iiEiiiirli c"r"u"
"
'a..a""*rresoa:
8'
'"'..
l'lt n*" q*'
4
tog,
! =
tog, o.
--
1a,

)
c R e b + 1:
b) l.c,
"
:
r"*r.
com
(d.

|
c Lr, a + r e, + 1.
iilidi
sbendo que os. 5
=
n. carcurel
")
"s.
+
b) rog, 3
O
r"s,
+
ii!ffi s"u-ao q," rog, :
=
..
"nr"or",
u. r , * b) he, +
i,li'iill chu.**
-r"g*it"o
de a n b6o ,
{a.

}
c R e + 1, o nrero lo& a. hto l
iig3,9*i!irj$
*
Calcule os cologitmos:
b) cologs 32
E xerc cio s c omple me ntare s
il1ffi
cntut" o
'ao.
ou
"'p."*ao
16."' .
illiii:riil s"r,".d. q'" r.g z
:
0,301. cacule os 8 @m poximao de s c6as decimais.
iii$iiil
s"u*a. qu.loe
:
-
0,477, cacule log
{6
com aprcximao de rrs casas decimais.
Ll$ililil
e r-a.
l,
n
-
r c.r que
/()
=
2' bijerora
a) Detemine a inversa
/
|
de
/.
b) clcle
/
I(8).
298
-
", -L. e, f
Tori dos losa tm6-oporqudos ogtmos
ffiiili
Sabenoo que rog :
=
0,477, pode-se afimd que o nnrc 35 tal quel
d) ltP < 31r < lon
b) 10r < 3rJ < 103 e) 10o <
3s < l0
c) 103<36<L
{Suge\ l o: t r a,
- J
e cdl ol e o l oSt r i , moda i m0l de, ada membr o da i gual dade. ,
illi'6iii,ii sat"'0. q." t.g z
=
0,3010. pode-s anmd que o nrtinere
'^,
e tsl que:
a) torr.F <
lt
< t0o6
b) tcp.6 <
,rt
< tooe
c) ltlo.ft <
lt
< r0o!?
Que
ste s do s ve stibulare s
;il4jitiriii G"'p-spt
o r.e*ir.o de i2 na b6e
5^,-
:
a) 15 b) 16 c) 8 ,@ -25
//
e) 64
lll|ii:j O'"""-spl
s.,'
=
1000 e r
=
100, to o losritno rterna bue vale:
s
d) l0p. <
l
< loo.m
e) 10o.o8 <
l0
< l0o.
a) 0,5
@
o.e c) 1,2 d) 1,5
l\fjf,,.i:?
g'.lact"-r"-sel
e
"'preso
log
i
32 + los,o 0, 0ol loso
,
10,4d isuat a:
o;
iP,lliii rurucl
o
".'j*t
de rodos os nmeros reaisr qu stisfem a equao 2 o&
=
. .
r 1
L
J] J3
I
v1+
e) 2,0
1,,,'
i
a)
b)
t 0
c) i 1. r )
>2
- t :
t.''.
299
Gaptulo 39
Out ras
propri edades
dos l ogari t mos
1. Apresentao
Estudros, no captulo anteror, cinco popriedades dos logaritrnos. Conlinuando, vercmos nis ts
proprieddes.
Sendo d, I' e . nmercs reais posiivos, com + 1, temos:
L. 6
t
l r; n, o,
=
os. , + l os. . .
'
, : "
Demonsfro
Sej am: og, d: 1, : a e l og, ( ] : ) <r
r : c.
A*i m. pudemo, escrever
h' b'
-

a h'
-
rr.
Pea definio de logaritrno:
b
- d
- , l )
l og, d( . . 1og, 17 l og, . - l og d,
(c.q.d)
Exernplo!
a) os2( 4. 2) - l ogr 4+l os: 2 b) l oss( 625. 12s) : l ogj 62s+ ogs125
. : , . '
t ". z i og, +-
e; "-! "e, "
:
Demonstro
Sej r m: l os, a: r +
1, ' =/ l e l ogc: )

br =.
A$i n. poJemo.
e, crever,
;
-.
-n :
Pela definio de ogantmo:
Exemplos
uy tog,
|
=
rog, r rog, z
L.8 Mudana d brsel
ul r.e,
#
=
os.625 os5 12s
f-
300
vl , R+, 1+1
O6s prori dads
ds l gai l mos
Demonstro
Sej a n: l ogd
=. r
. 1 bl
=a
e l og a: J. ) L=a.
PeLa propriedde transitv d igualdade: '
:
l? e l
=
a <a b'
=
k! .
Pela defiio de logaitno '
:
fr

],
=
log .
Pela
Fopriedde
L.3, pode
)
.r ros. ... ros. d
-
ros. d
.
ros ..
.]i f{ =
r"g",.
c. q. d. )
Exemplos
l o
q
drlogd 12
-
-:!:' br toe,,
o
-:qi--
-
ro8 4
''
toge ul
Exerccns resolidos
:j"::r:i sabmao qre toc. s
:
0,898 e lo& 2
=
0.386. cacd:
ar
' og"
l 0 c, l og- s
"'
""
, 1
b) os6 2,5 d) log 20
f) os
"6
Resoluo
L,6
) 10g610=10g6 ( 5
2)
:
l gs + l o96 2
=
0, 898 + 0. 38
=
1, 28: 1.
L.7
b) 10862. 5: 10g6; : 10965 o; 2
=
0. 898 0. 386
=
0. 512.
L.8
cr l oe, 5: , ".
=: =2. 126.
rog" I
d) l o&20: l og ( i - , ' 5)
:
t og6 2, + l og 5
=
2 og2 + l oe5
=2. 0, 386
+0, 898: 1. 6i .
' ' ' ' L, 6
) l op. - +- oc. 5
oe. ' 2 l oe. 5 l . / 6. ) l og5 - l o& - l o8. 2, -
=
0,898 -
(1
+ 0.386)
:0,898
1.38
=
0.488-
L.3
) os.
J5
- oe, , s - : l oe^<
:
. 0, 808
U, 4- 4v.
Hz
. .
P o\ s, que o&a
-
l ; ;
paquai squer r e ed\ po, i r i voc e di t enr es de L
Rsoluo
No captulo tdi
(exdccio
B.l2b) foi prcposto este exerccio. Obsen como ca mais sjmples a
demonstrao atmvs da fmula d mud de tse:
L,8 L.t
- - l og, o^
l
ros" r
bi , ros
. . . ". d. )
301
Oulrs propridd ds lgritms
',li:$l:l
samao que log z: nelos 3
=
t, caculr log
(s"")
emfunaodenet.
r og ( r : , 4)
=r ogf z. . : - j =
Logz, +r ogr - = r os: +f r ogr
: 3n++: 15^+2k.
15tu + 2^
rorono. ro8
r 7e ,
=
-----
r ' f r j i i i : l i : l Cal c' t a. o' ar or aaexpr csot =l og3+l og4+ og5+ og6. sabendoqnl og6=0, 77815.
Resoluo
A
t
=
l og 3 + l og 4 + l og 5 + l og
:
l og
( 3. 4. 5. ) =
=
og 360
=
loc
(6r
.
lo
toe
o'+ toe t]1:toe e + toe to
=
=
2. O. 77aI 5 + I
=
2, 55630-
Pouro. ,
=
2,55630-
i$;l sau.ao que tog z
=
0,301 e los 3
=
0,477, cacuar:
a) logr 2 b) logr 6 c) logr 15
,) roe.2
:
+i
:
j i 5
-o.o:r.
! J
r . s r
L.8
. 16 J! - l ) os- oel 0. 10i 0. 177
-
- ' ' Jl ogl
. , C'
j
Jt oA)
{. u. 1( , 1
l , . 6 P l , l
' ,,"
o
^.
, ^^ < .
r c l l og
r 0
. oB 2
' , S-
r
og-
L.
1,.1
_
l o! l 0
l l oe- og l 0 oBl oB2
-
|
'
0. 477
n.
t ( Jl
.
r an
l u'
L
. o82 0. J01
L.6
f t 16: : \ endo
a
- 5. . al cul d l o8
0
2 em r un o, .
Pca dennio de logilino, podens screver: 4
:
5
e lo& 5
:
".
^^
, _
oB, 2 l og, 2 oga 2 l og" 2
| . . ", ' s | , . , ' ) | . ' "{
-
l ; ; - t : - i : : i
-
22i
I
-
l +4n l +1h
2
- '
2
I-
302
Outrs proplddes dos loqaritms
Riii, r sabendo que lo85 9
=
a, clculd losr. 5 e tuno de d
l ogr 9=d
l og, r 31=d
Pel prcpiedadc L.3.
podeos escrler: 2 1085 3
=
4 . . logr 3
=
T
Tenos, entao: log,' 5
=
1og,,
f
r r r o8. . : I
T
L,7
=2
o
2
Exerccios brsicos
.B;i.ri
sabendo quc los. 2
=
0.43 e osr 3
:
0.68, cacul
d) los. 2
e) os1 l
f) logJ 8
.Si*i i
Sabeido
que lo8 5
=
0,9 e 1og 3
=
0.47, cl.nle:
2
or rosr
-
c) oC< 1,5
d) log 15
b) oB 75
. . . 21
B)
log, 24
9
hl
's5
T
i) los5
'6
i)
losj 4da
e) los 30
f) os 6
/ _ , _ l 0
[ suEesro: ^- 5
]
g) log 18
h) los
15
i) logr 5
j)
los, 125
c) og 5
,'i.9.ii
Saben.lo
que lo& 4
=
1
.26,
calcncl
) 1o& 3
b) losr 3
Eir+ sabcndo qu los:5
=
2,32. clcule:
a) los. 2 b) og 2
E: 5 l o\ coue l or - d
= 1| eq.
l
pm qur l quer a. o R*, equai squer n i mef osacl
Ei s posi t i vos com
+ 1.
(Sgsto: faa umd nudda dc base
)
B161ii Determinc o vlor de r. sabendo
que
-!
=
log, 4 los: 3
BJri: Deremine o valor de, sabendo quet
=
1o8.125 l8r4 ]ogJ3
R; , r Sabendo que l oc
( d + b) : heI oe\ a ) : , cal cul e l og
( d
r )
'B.ri
:r
Sendo loc,
(a
l))
:
3. obedecidas tdas as condes de exincia' caldle o valor da cxpresso:
E
:
lo1a
\d
+ ab + /t:) loga
(dr
,r)
=
3.4. obedecidas todds as condies de existnia, calcule o vlor da exPesso:
t
=
oc,
i
oc, a
-
303
'8.Lr0r s-,1" l.g,
+
Outras
prop
drl ds lgrhmos
f';j1tf
Sabeldo que 3'
:
2, calcul log, I 8 e funo de t.
#jii
Da,l q'e 6"
=
2, cacue, em tuno tle
&
o valor de os? 24.
S.i.t
contrecenao toe,, s
:
a, calcul, eln funo de a, o vro de losa 4.
fil-il
sabe.ao que tog,, :
=
n. calcule, em fuo de n, o vloi de losD 6.
E xe rcco s c o mple me ntr e s
l-!jti:i:
sbe"do qe os. d + osr
=
., calcule. em funo de a ., o valo de t.
,j2 Sabendoquelos 2:0,301 e log 3
=
0..177. calculelos 7,2.

F-ll,l,ji
s"u'a.q."1"e,":3,.arcle los
,
lt.
J
?
I
( ^4: , :
a . u e og:
l og . . abendoque l oea o8; a. obedeci da\ l l ) d. a. . ondi ( e. deer i r enc,
i"51i' ; sabe.oo que log :
=
0,477 e os 31,42
=
1.:197, calce, com alromo de duas cass.lecina^, o
nmerc logr 3142,
c. 6
l ( ul e
o v. t l de o8
.
kbendo oue l og
'
2el . 1.
Que
ste s dos v e stibulare s
'Vlill;!
(Fu'st
sP) ser
=
lo& ? e
I
:
lsb 49, en1 r -
r
isul a:
a) loei 7 b) os6 7 c) I
M?liii::
uvest-sP)
sabedo se que se: 2, podenos conclui que lo& r00 isual a: L./
^) +
b)2p
@l ,
, *' -rr' *. *, 8 -
".
eno ror
o
5 \ are.
b 5r | . r d t

1
' +
V!'*i:.
(PUc
RS) s"los 2
=
'e
los 3
=
),
entao los 375 :
) ) +3 b) r , +5 c) ) - r +3 d) ) 3r +3 e) 3( ] + )
}' / /
cr t dr2
"1, ,
concluiquelo& 100 isual a: L./
, / 1 ) ^
"' 2
i
d' 2 | 2p
' t {
-
o- '
,
304
It
Captulo
40
Funo l ogar t mi ca
1. Introduo
Consdercmos a 1no
/(.,r)
:
log,
"v.
Podenos obe o
srfico
de
I
atxvs de uma tabela:
v
Se atribuirmos atodos os vlores reais posilivos. teremos o seguinte grfico:
'
D(/)
=
Ri;
.
.
Im(/)
=
IR;
.
l(jr)
=
logr una
funo cescente enr todo o
seu domnio: isso decore do
-
fro de base se um ne
ro raior
que 1 (2 > 1).
Considerenos gor a funo g (r)
:
og
r
. Para obter um esboo do gfico
de
L
vanos cons-
1
tlLir a segxinte tabelai
Se atribuimos r todos os valorcs reais posilivos, terenos o seguinre grfico:
Note que:
.
D(s)
:
R ;
'
I m(s)
:
R;
' 8(r)
=
t os
r
um
t
luno decrescente em todo
seu domnio; isso de.oe do
fao de a base ser um nrero
l t \
ent e0e1l 0< < 1. 1.
As Iunes
/(-y)
:
og, e
s(.)
=
log
I
r saochrmadas
-
de funes logrtmics.
Definio
Exenplos
a)
r)
=
log,r
306
l oc, '
t
r
v
b) r()
:
loso., .r d) t ( ) : l og] 7
2. Propriedades da funo logartmica
cr
i$$,i.ti,s
v{,}.}c Rie + 1
G.2 A funo logtmica/(): log crescente em todo seu domnio se, e somente se, > L
Tem-se, ento:
V1i Yj , "r , , l c R e > 1.
G.3 A funo logatm;ca
/(jr)
:
log, decrescente em
0<<1.
todo seu domnio se, e somente sej
G.4 Toda funo losatrnica, isto ,
/(.)
:
1og.r. com R e + l, bijetor.
G.5 A tuno losatmica
/()
:
log.r invena da funo exponencial
/()
=
/", c R e, + 1.
Obsefle, por exemplo, os
sficos
ds funes
f()
:
2' e
BO)
:
logx '
Como
/e s
.ao
in!e'q. enre \i. \eu. graficos
so simcos em reao rcta supoe da bisse-
triz dos qua&antes impes.
Exerccos resolvdos
ilt{
Detminr o aonlnio da funo
l )
=
loss
(3
6).
Rsoluo
E i sl l og, ! ose, esoment es, 1r , cRi er +l . Conoabase5do ogi hoj bedeccondi ode
existnci, bst inlomos condio sobe o loSditnudo, isro .
f l xl =l aghx, 0<h<1
V{- r , , , , } cLR+e < 1
Loso, D( J) ={r Rl >21.
3r - 6>0. . a>2.
307
.R.2,:,i
Detmind o domnio d funo
r )
=
los,
(8
- 2).
Resolo
Pda gdntir xislnci de log,
(&r
2), deveftos ter:
iID
rr)
( Dn( I I ] n0n)
LoBo, D( l r =l xeR r ' -
I
er + Ll
Deleinar o dotrio da fn
)
=
lo&
(
:+3r+4).
Resoluo
Loso. D( / )
=
{r
R I <t <4e! +21.
1;;r
(r)
-i*_"***__***_,a_
, a
f 81
2>o
1i :
1l _l :

Biliii
f.
' l

rtmr+ffi
,-u;..
'
Exerccos btsicos
Ei";l:,rr;t: Esb@e o
sfico
dc cada nma ds funcs:
a)
a)
:
rosr r
d) l og. . r a<l ogo, ed>
c) A nvesa d fmo
l(r)
=J'

P,i,
Classifique cono crescente ou decrcscee cada una dls funes:
:.Iii
cdsifique como v ou F cd na dls anmaoes:
a) l ogr : og35e : 5
b) l ogr a>l og: l , ed>
c) l ogr a>l og bea>l ,
d) (r)
=
os-6-
a tuno
s()
=
log, 3.
B{. Dereoine a invere da tuno
i)
:
losr r.
5 . _
Dc emi n. u oomr ni o de. nda un r dt u l l \ e, :
a)
l(r)
:
lsi (5r
15)
b)
s(r)
=
los, (x,
3r)
8. 6,
i
oer er ' - eoOor ui odr . Jd
ma da\ t ncs
d)
i)
=
logor (r,
51 + 4)
b)
sO)
=
loa,
,
(r
rr)
308
c)
{r)
:
lo& (6x
1)
d) t(r)
=
losl
a
(6r
+ 1)
c) l()
=
lo& j 5
l-
E xerccio s complementre
s
-:r:i:: e sentena log, ab
=
log. d + log. verddeia
pea:
a) quaisqner nmeros reas 4,, e..
b) quaisqer !mes ais posilivosa,, e c
c) quisquer nmeo eais d. e., com d > 0 e. + I
d) quasquer nmeros reais posiivos d., e.. con r + 1.
c) quaisquer nmeos reas a, e .. com . + I .
'gt:'
Sendo d, e . nmeros reds
losinvos
o log5 a log.l)
> lo8. .. podehos fimr que:
^:t
i
.:
C. 3 ser d. ' ". e n, me, \ r xi \ Doi r \ .
er og. d
_l gi
D_ l o! oodmo' df ma q- e
or f
' ,
o; ' .
=l
e5l,:,
cl r"
C.i De' .rine o connio oe cadi u_ dr" iulo,
.
a)
l ol :
l os5
-
-
r : 5 +4
D 3ru: 08
--. 1
1-
Qual
o domi ni o d. i unao
l (r)
:
l oea
+,
-1
Obt nhodom ni daf uno r =l os, : ( l
I 3) .
d) a <. e) d
=
c)i (- ): roca j ' _i
1; - 4 r +l \
d) / ( r )
:
r o8:
- -
t j =l -
d) 1 R >
e) l r R
Que
ste s dos v e stibulare
s
tl.i,:j
(uFAc) o dominio,1 tuno
r)
:
los:
(':
- 5 + 4) l
a) l r Rl 1<r <41
&) { el R - t <l our >al
c) {r R < 4}
V2
\ Pt
C-Rl
'
O
Sral
rl drt unr; o ' ' l o8"] e
Nes c,sdies, pode{e afjrmr
qDe:
.
b) o<r <l
d) r =
I
c) f
( ' l =r os
-
or/
r' r
=
li]
Vsl ,
(FCV-SP) A iNersa d funo
/(r)
d) / r l ) =l os, -
b)
/-(r)
=
os
,
r
3l)9
Gaptulo
41
Equao
l ogar t mi ca
1. Conceituaco
Chama se
"equao logartnica'
aqueta que apresenta a incgnita no logrirmndo
o a base de um
Exemplos
) osr : 3
b) log (2
.,r) + og
=
log 9
c) 10& 3.,r
:
2
2. Resoluo
de uma equao logatmica
.A
esouo
de um equao ogrrmica
baseia-se na
Fopriedade
c.l das funes ogatnicas,
ou
: i i vr , .
Apesentmos,
como execcios resotvidos,
alguns tipos de equo logrnica.
Exerccios
resolvdos
iit-::;: Rsolu a eq@o to& (4 + 24)
=
5.
Rcroluo
Canll de en!n :ia (C.E.)
Em pdneno
ugaa deyemos inpor a condo de exisncia do togutDo:
4' +24>0e >
o . . . c. s. , rj $t , , r-r, l l
Prepatuiia
da eqlao
Tmmforlrrmos
d dois monbros d! equao e m logrnLmor de me,mu base. O nmerc 5 puJe
ser escrto
como logditdo
de base 2. do seginte modor 5
=
5 tog, 2
=
ogj 2i.
Assnn. teos:logr (,1r + 24)
=
5etog1(4J + 24)
=
ogr 2, ... og:
(4
+ 2:l)
=
og,32.
Resoluo
.ld eqM.
Pel apr ol r i edade
G. l , r enos: l og?( 4 + 24)
=l ogr t 2+
1 +24=32 . . . , $: 8
. . . r =2.
Nr. q,",:
z *,i.r.
"
c.o.
ll!l; ii::
Porlanto .t
=
{21.
310

l i
l
1!
t i
t
I
:.
I
, .
l
it*i
Resolver equao los j
( + 1) + logs
(r
7)
=
2.
R6oluo
Cndio .le strcia
r +1>0 r >
1 O)
Lr 7>0 t r >7.
( l D
(r)
n
(II)
Prcpaaio.la equao: lo& ( + l) + log,( - 7)
:
logr 3r.
Pela propriedade
L.6 dos log!.itnos. podelnos escIever: logr
(r + lX,
.
7)
=
logr 3,.
R? nlf.io
t1o cqo
Pel p.opriedade G.1, temos: og,
(r:
61 7)
=
log3 9 + r: 61 7
=
9
. . . r r r i
=
0
=x
=
8 our : - 2.
lF,l*=
.'"ffi
Prepami da equootlo\
(18r + i0) log
(r + 5)
=
log 10.
Peld propriedade | .7 do. logdi,mo.. podemo. e\crser: los
-l:!l---lq
- Ios 10.
ReroLuo .la eqao
Ped propriedrde C.l. remo\,
-i_:
- In l8r lo l(L
r0
. . l &. - 10 : 50- l 0 . ' . & =40 . . i : 5.
iFi# s+i
Nore que : s s.tisf.z a C.E.,r*i:+;:'
!E+;i::':
'
Poltdo .
=
{51.
ffii
Resover a equao oe:
(
+ 4) osa r
=
2
Resoluo
Ch.liao de eista.i
i +4>0 t >, 1
l >0 I >0.
HiFffi
c.E.
"
1
I
; ,
.L
3,t 1
c.E.
Preporao da eqaua
Inicialmente, devemos
pasd pdd una nesma base lodo! os logditmos d equao
.
Pea
propnedde L8
(mudana
de hase). podcmos e!dev"., 1"8,'
=
*+
.
Pea propnedde L.,1. podemos escrever: 2
=
oCr 2r'
los.
A$im, temos que:ros, (r + 4) -

=
roctr2r.
R.tuLu da equao
l o{. l
os: + 4J
-.-
=
ol:4
2l og? ( +- 4) l osr
=
, ' , 0
. . . l osr
( r + 4 l osr r
=
oer 4l
-
( r +4 2
.
- -
( r +1
. . l o8r . l - : : : r
: l gr r b. . l : - f l : 16- -
+ 8 + l : l t u. . - r - 8 + 16= 0.
^=b,
4ac- ^=( 8) 2 4. r . 16: 0. . , =
o 16
- , =
j l i Jd . . , =,
NoLr que,
.
4' r n\ r r r c. E
: ' i : ! i i i 0: : .
Po r , r os
{4
i 5i i l i
R$ol wr a eqmo os
( ] i
8 ) - l os( r r +6) : i o81. 5
Resluo
Coh.liiia.le
^htrcia
J r
E >0
l )
L r r r +6>0. . ( I l )
G)
n
ut)
Prepaao dd equa.)
r os
( 1
8r ) r os( - ?- a+6) - r osr , 5=r . c
j
*
=r os1. 5.
R.sluo .l equdo
Pela propriedade C.1. tenosl
oe
^. "
:
=l os1. 5
. . 2: 16: -3r: 3r +
Noteque apenas: -l stisfaz aC.E.
:'liil nesotver a equaao toe, s
=
z.
Rrsluo
Cotuliiia.le isncia
""
ii$]g!$$*i*il
: - 8a l
' : - +6 2
18. . . 5t
_
l 3a 18=0+ : _l ou :
i
5
Prepano .a eqmj: loA,9
=
2
Resoluo da equatu: log,9
=
Io8,xl
=9: r r . . a=?ou : - 3.
F
312
Note que pena-s
:
3 satisfu a C.E. Polto s
:
{3
jitl,ri:
Resovd a equao (os,
t2
5bsi-+,1=0.
Resoluo
Cat lo .le e\istncia
c.E.
Resoltla.ld ?qato
Fazendo a nudna de vd r el l ogr r : r . t emos: r 2 5r +4: 0+r
=
l oul
=4.
Vo t mdo var vel ongi nal , t emos: l og,
:
| =r =?oul og, a 4=
8i .
C, . r oo\ do: . r . l o, r , oe, . ar i . t cd dC|
; _. 0. . emo.
\
| , . dt . .
. 8: 8
j
Re ol r e d r qudo
t os.
' "
!
-
- r o.
'
t + ogr x
Con.lij d. existn d
1i;r
".,
-{r:
I . - *- - . . .
- - .
_
,
0x
(ID
. , : . . ,
C E ; >
0r ;
+. +.
Prepdra .ld zrtao
A
tro!.iedade
L.3 ds log{tmos nos pemiLe escrcvcf a equao sob r foma:
sr"e,'+
, *ft-
=
rs.
ResolAa .l qao
Fzendo a mudma de !rn!elo&r
=
r, tens:
1,
;
r . sr , t . / ,
o t 8r t r
t t - t - r ) , 4
. . 8/ +8r r +6=18+1&. . 8t l 0r 12=0+r =20ut
Vollddo vdvel original, lemos:
ogr r =2+a: 9 ou l og. r
=
Os dois valores de stisfazem a C.E.
3
3
1
n
6a
Exerccios btsicos
:. ijri Resolva em lR as equaesl
Pr og, ( 6 - 9) : a
b) logr
(2{ + l0) + logz
(r + 1)
=

c) los.
(3r + 7) - ]sJ
(
1)
=
1
i0 logr 1 + los:
(r
2) log:
(
- 3)
=
3
e) 1os,
( r ' +2r ) l osj : 2
1.
f) los.
(r 2) lo& ( 4)
=
r
s)
os6(rr - I) + los
L G
2)
:
los 64
.
h) l og, 32: - 5
i )
f l os,
r ' - l og, r r +a
=
o
i ,
l =
" l o, r 4 o,
11
-
-
lj2':'ir:
o*.mine, en n, o conjunto soluo de cada una das cques:
bllosi
(
+ l0) + lsa(r 5)
=
2
c) os
(r + 6E) log
(r
- 22)
=
I
a) 3
=
og, 9
-
, t J, , ' l e
- t "g . o8. r r
"
l r g6 l os
r
/ _r os. ,
_' .
t
. t , '
, I of ,
"
' ' 1
i
i
- t
t o"
- l o
r :
f ) l osr
( r + 3) l oga : 2
' o8' r ogr
Bl 3 t csot , a. pa, . r e
". ' r .
o, . . ur I e. i ' r cmJ:
)
_
t j .
Br i r i Der . m
. . . r - . , ) que \ c, h, d\ r m. . {i eq.
l : : : , _
l : :

B, ' i or l enh" o. nmeo. , e. . , e \ dc mu, r . . r r p.


: : ' , ,
; t
E x e rccio s c omple me ntare s
tli::ii
Rc$l'a, .- lR, equao Los,
(3r + 6) logr ('; + 2)
:
L-
::Gr* oeternlne. cm Ln. o c@jmro solqo da equao: los? (
- 1) 2 os,
(r
2) 2 oe+
(r + r)
=
-
l oe
' . \
l q'
idlgt
obtea o coljuto do! !lrs de , R. quo satsfaa r igualdadc: og
( + 3) + log
(r
3)
-
2logr'
C",!lli
consideredo o uivcrso U
:
R. rsotvr cada nma das eques:
8)
2log5r + 2logr ( + 1)
=
oer
{r
+ 4-)
h) l os, 16: - 4
i)
tbg,
(
+ l)1'1 los:
(
+ l)6 + 8
=
0
c)
(logJ)4'
=
log- paar > 1 e) log 2r |
:
log ( + l)
e)
10.
al
e)
10,
2l
Questes
d.os vestibulare s
lvf;iii
(Fesp-sP)Aso

1 equao 2 + osr
(' 1):los:(ar
:l):
d) {l } b) l 2. 0}
, . ) l al
d) {1, 3
,Viiii
(Fuvesl-sP)
o coijunLo soluo .ra equao
'
(og<
:' * .r, t t
I
*
"r.
(
f )'
=
o u,
4A
b)
{0
. c) l l d)
10, 2l
V3 , l espsP, Nr eauacol os r os! '
]
. . "", "' "
b) l l l
v- 4' :
( l El
sP, Re\ ohao. i , . . ul l oe
u l 8t o*
'
"
l r ) : 128
314
I
ilr.liil,,:,l
E xerccio s re solvid.o s
R.J , Resover a inequao log. (f
1) > 3.
conr t a. l e e\ i s nci a ( C. E. )
31 1>0+ >
PrepdtuaAo .lu h?qmlo
!
3
Escevenos o nmero 3 coo u ogdiiro de base 2, ou seja: 3
:
logr 2r .
Temos. eno: logr (3r
1) > log, 2r.
Rernao da rcqaaaa
Pea
lrotredade
C.2, tcmos que o "senrid"
)
dadesigualdade e!1re os Iogriiros se manLm
e)!!ra
os logarirandos, pois a base 2 naior que 1. Ou seja:
l osr
( 3r
1) > l os: 8 3
3. r - 1>8 . . 3 >9 . . >3.
O conjnnto ntuao S da irequao ite*eco do conjunto S dos rcais rais que_t> l.cor oto!
junto
.t dos reais r qne satlsfem a C.E. >
1
T
S": r >
-
s: s' ns"
i.z:att
Poi t anl , t
=
1 el R
>3 .
Resover a lnequo log
I
(r
1) + log
r
(
+ 5)
< a.
Rsoluo
-
t
Con liato .le erisn a(C.E.)
i
'
' 1"
"
+\'---------
',
^
. . . , - l i , - . 1' i l ' ,
v"
' - br : R' i
' t ) t
'
316
1
l
n
, 1,
|
( r
r '
s n
: r 1) - - - .
1
Y
' L: : ;
' __l - . l l , @ . ' . ] ' . ' ' : . -
(I ) n(n)
a
t
P r. pdtu ii.ld keq aaaa
Escre\mos o merc 4 da lnequao como um loga.itmo de base
t.
o! se.ja:
r emos, ent o: r og
,
( r - r ) + ogr
G+5) <r "c,
l +
' .
Pera popnedade L.6 dos rosaritmos, podemos esceve;rog,
(-
- IX. + 5) < loe,
f+
'.
R. so lucao.la nequa< a
Pea prolriedade G.3 da fuo logartmca. rems que o "senido"
(<)
da desgualdade entre os logarit
os "invertido"
(>) p.ra os rogaitnuoos. pois a rasc
(]
)
.ua
-n"
o
"
1 o" *:",
l og,
( r
1) ( r + 5)
< og, l + (
- I ) ( + 5) > 1
- -
, . : +5r r 5>16
Por t ant o- < 7 ou i >3.
O conjunlo soluio S da incqrao ! intesco d conjDntoS'dos reais tdis que r
<
7 our
>
3,
como coniuntoS" dos rcais aue satisfzm a C.E.
> L. s1o:
/ r \ r .
a=l oe, l "
l
Assi m, , t :
l
R
- >31.
:Rl5l,:,:
nesolver a inequaao Log. (2r +
Resoluo
C0nd41io.l. Lristtntia (C.8.
)
2 +l >0 l r > ;
L*s' o
-
1, ,
r l
S=S' nS"
3
1) l osr ( r +8) < L
(r)
(rD
(I)
n
(Ir)
_
.i . ..,i .
. . . c. E. : i l i
' ' "' l ;
Prcprda.la ineqdao
Escrevenos o nmero l como !m logairdo de bse 3.Islo: 1
=
o8 3
L.
Temos. enlo: log,
(2r + 1) ogr
O
+ 8)
< ogr 3
'
.
Pela
sopriedade
L.7 dos osdixnos. podeos escver: log.
2l]
= tog. :
'
z
t
317
R.rnuo da inequdcao
Cono bse dos ogditmos maior qe 1. o 'tdlido"
(<) da desigldade se ntm (<) pm os logan!
ror
rr-j
1.,
i-++
-
...
',
,'
j o
. l ( 2\ l )
( ' - 8r
^
r J / 8
l ( r +81 }+24
. on. i ndo
o qur d,
". ,
r , r udo do. i nr t d" e\ pr . . do
H.
r emo. .
r - s-
:::
i* ,*t
+
+ +
- 8 I
O conjunt souo S da inequao a inteseco d cnjnrJ' dos edis rris que
8<r<1,como
conjnnto ,s" ds reais r que or.c""". u c.e. ,
j>
|.
ou,";o,
i i
, t =S' nt
l t
Assi m, . ( : 1r R
-
<r <l l
jFi,
Resolver inequo los. 9 >2.
Resolno
C an.la.le ?ristnda (
C.E.
)
.;i aj ;i ;
"r,:-
Prepdraa.la i ne quao
Escrevnos o nmero 2 cono u lsdritmo de basor, ou seja: 2
=
log, 1 .
Temos, enlo: logl 9 > log, r.
Reslua da ineq@o
Devemos dmitir dud hipteses:0< < I our> L
I
a
hipterc: O < < 7.
Se a base r est e!e 0 e 1
,
erto o 'Sentido"
(>) da deriguadade dcvc scr "Neftido
(<) pan os logdit-
mandos. I sl o: l og, 9> l og, r +9 <r ? . . r - 9
>0.
L
I
I
[
3 8
!-
Gaptulo 42
l ogar t mi ca
1. Conceituao
Cham-se "incquo logrnric" xque.ue aprcscnl a incgnit no ogaiimando o n bsc dc
Excmplos
) logz
(3
l) >
l
( , v+5) < 4
( r +8) <
I
2. Resoluo de uma inequao logartnica
A esoluo de trm incquo bghnic bnsci sc nx propneddc
G.2 ou na C.3 das fun!es
ogaimics.
I nequao
l
I
b) log
,
(. l) + log
I
- -
c) logr (2.v + l) logr
d) l og. 9>2
.
#! *
tjf-;*
;.!*," ;;-* .,,
."
:l
.-: ,
I
-
l /
, . Nene
l ' e, . r
oe , l og , '
'
Vr
, . Ur .
n' "4. r .
315
( C. E. ) r >0er +1
5
(ll
hiptese) l) < < I S
x< 30u >3 S
Po ant oa < 3ot r >3.
Asm seldo, o conjuro slo Sr. sob a l! hiptese, fomado
lelos
vaoes rasr quc satisfazem s
Ass m. Sr
=
J' n S" n S ' : Z.
Po t nt onocxi sl c , soba l i hl pl es. ques t s1a ncquaol oe, 9> 2.
Se a base r maior qne l. eo o letido
(>)
da desiSualdade entre os oearinos se nranrm
)
par
os l oear i t nr andos. I sl o : l og, 9>bg, r r
3
9> r , , : 9<0.
/
1,,o:
* n-
Assnn, o conjunlo soluio S:. sob a 2t hiplese, lrnado peo\ vlores es que sarlsfazen
=S' nS
ns
Logo, S: :
l ei
< <31.
FinalDcnte.o conjno,t
:,tL
U 5: o coijuno soluo da lncquaio
toposta:
5- ! ZUl R l <a<3 .
Ousej , S- l r R I < <31.
i 1
Exerccios bscos
:E;l:,l n.,orra cD n m nequaoes:
) loe5 (2r
8) > 2
b) l oe, ( r
2) < 1
c) logr (lr
)
>
losr
(
)
d) oe, , , ( 5 i ) > ] oe, l . ( 5 2r )
c) losl (x
l) + los, (r
1) < 3
og
l
f) 1og
r o+l )
319
l:Ei?r::
Detemine, e R, o conjunto souo decrdaumadds inequacs:
a) l o8, (a 2)<1 d) osi , (: l a l )<l osq: (l
-r)
b) los (5
a) > 3
e) losro + l) + osr (
7) > 2
c) i os6(3 1)>l osi (7 2 ) f ) l ogi , (r 2) l oso, ( +1)>rosoj +
:,81*
Dclemine o cniunto dos nmercsreaisiqe salisfden cadamadas ircquacs:
a) 2l ogr ! +2 + l os,
( 5
s) <5
d) 2l og: ( + l ) os, ( ,
i ) <l
b)l os?(-c+2r)>3
e) l os
( + 3) + l os (J
3)<2 osr
c) log..r (t
1) > 2 ioeir
(
- 2)
E x e rccio s c omple m e ntare s
li.rll'; Resva emrR as i.equres:
a) I9,l < 2 b) og, (2 + 3)
>
2
:tii oetemirc. em Il, o corjto soluo de cila una ds nequacs:
a) og,(3 + l0) < 2
b) log,
(r + 2) + 1 >
3 og, 2
ieid,i Oblenha .onilnto de todos os valors.le ,
-r
fR. que sarisfam cada una d.s desiguddadcs:
a) losr
6
+ 3) os,-! = 2
b) l og6 ( - :
1) + l ogr
(
2) >109, 64
Cj'*li CdNidqado o mnjulo urive.so U
-
R, resova a lnequo;
3
-<
loe.
(3a
+ l0) < logl (r + 30).
Que
ste s dos v e stibulare s
ljrii:
(tTA
SP) Consirftrc e(,)
=
roe
I
(1* + 4 + l), V R.
Eroiemos:
-
) , 4( r ) > 1. pmal guf r R. r > 1.
b),4(,
-
1.
!m
al8un R.
. 4, , ,
l . apenpda, . Rr dl qu. 0 r
. .
d),4(-) > l, pdr cadaa R rl que
0 < r < 1.
e) , 4( ) <1, pr r axr R.
\4i;ji
(Fuvest
sP) se log,0
-
<
o& 4 losr6 los68- r,entao:
a) 0< <101
b) 102< <10r c) l oa<r <106 d) 10<r <10!
e) >103
.\4llit Fap
SP) D a equao f 3 + log. r
=
0, , > 0. detmine os vls de , par que ela renha ld!
raizes de
siis con&1ios.
Vj.lit (Uicsm!-SP)
Consjdre que
ceo pas rroca de moed cda vez que a ilflao eumnlil alinse a cra
de 900%. A nova moed vale semP|e 1 000 vezes a tig. Com ua infao de 257, ao ms, en qumos
meses ese pas lroc de @da? (Use
loeo 2
:
0,30 | .)
320
Gaptulo 43
Logari t mos deci mai s
1. A tbua de logaritmos
Conhecendo-se os logarinnos dos nneros reis positivosnumabase , possve
cacula os u8rir
mos desses n'eros em quaque outn bse .
,
brstndo prra isso usar alnula de mudana de bse:
r or . . d l -
o
l oP J
, - . com1
o"l t
t 9 ,
. . . n. ,
Por isso conveniente conlecermos os ogrihos dos neros reais positivos
numa deeminrda
tase. Devido a ceas comodidades. escohenos basc 10- O princiro matemrico a usar abase l0nos
logailos fo o ingls Henry Briggs
(1561-1639).
Bnggs consluiu uma tbelx (ibua)
apresenrando
Cad nmero N d primeira couna xm al poslivo e cd nmero n da segund coluna um rcl
oo-negtivo. lnenor que I, chamado de md,{/;rrd do og N.
2. Uso da tbua de logaritmos
Pra que voc entenda o usd da tbela de ogrihos dccimis, consideremos o nrmerc log 915.
Temos que 10: < 945 < 10r.
Obsewe que 9,15 peence a nm ntervo fechdo es{uerd e bclo direit. cujos extlemos so
potncias
interas e consecunvas de 10. O menor expoente dessrs potncis chamado de ".ar.d.-
terrtcd do log 945". Portno, temos:
(Cdr ilor da coluna r dere kr in-
terpetdo .omo { p
.laiml d
um nmero, l' or eremplo, o
y.lo
47712 da coln r, der s ntendido
Por outro lado, como funo
l()
:
10' ctscente e lou <
945
<
10r, podenos
afirmr que:
945: l 0' ?t ' , 0
<
rn < 1.
pois 10r < 102*. < l0r. Temos ssim, pea definio dc ogilno, quc:
945
=
102..: log945
=
2 + n.
321
l ' . o . ot s
q45
e r gLr l a , on d dr \ 1, , . Jr Jcr ef l . -
r i ' x
/ l
con ur n numef o r / . ndo- nef dl i vo e nenof
que l O nmco , chanado de "nantissa do
l oc
n45 (
, cLr \
Ll or l ocdl i / d. , . r a r r bJr ae l o! a-
n mo\ ! 4J r ol Lr n' r / r e n 1r . \ m: r l i r hd do 1u' (
ro 945.
Exerccios resolvidos
F,l Dctcrminar caructerica de cadx ur dos rrcros:
a) oe l 1?8
b) kg 67
<r_
a
=
0,975:t3
2.9',7543.
=
2 + 0.97543
.+
hg 945
=
e) log 125.8
f) log 0,39
a) Temos l0' < t 128 < l0a. Pomro acaraceslicado nmefo log I t28 L
b) Temos l0 = 67 < l0:. Potanro a cacrerslicx do n,ncro og 7 t _
c) Teos | 0i = 9 < loL. PoLnto a cdacrersrica do nero og 9 0.
d) Tenos l0r=,15,3 < 10r. Pon1o a carcerslic do nnero og
,15.3
t.
e) Temos 0: <
125.8 < 0r. PoLn1o a ca.actersric d nnem og t25,E 2.
r) Temos l0
'
<
0,39 < 10'r. Poanro a ca,lclcrstic do nmerc log 0,39 L
g)
Tcnos 10,<0.04< 10
r.
lodr a clractcfslca do nnetu k,g 0,04 2.
R.2 Ur nmerc .cal postilo,\ ap esena. na fona decimrt. cinco algadrnos en sua
!r.1
intca. Delemina
r carcLestjca do log N.
Se N pe$enta clnco algismos cm sa pae i.lea (por
ercmplo.63 021.28), c!1o:
10000 < r r ' < 100000 + 101< N < t 0, .
As!m. a cxncterstica do logN 4.
Regr prtic
Exemplos
) O nmetu 659.4251 apresent hs algarsmos em su! pae inreiar pot;rnro
caftctefsrca do
og 659,4251 2.
b) O mero 9,283 apresenla utl algaismo en su pre inteiat poDro
a crcterstrca do
1og9, 2830(zero).

322
Exerccio resolvido
R.3 Un nnrr rcalN. posltivo e menor que l. apsnra. na 1rma dccinll, ts zeros antecede..lo o p.nco
dgiLo no nulo. Dclcrmimr a c.tsli. do logr\,
Se N, 0 < N <
1, aprcsenta tis zeros nle.edendo pimci!
dglto n-nuo (por exemplo. 0,00j2),
ent o: {) , 001 <N < 0, 01+ i 0 ' <N< I 0
r .
Asin, cr.ctertica do logN 3.
Regr prtica
a) O nnero 0,0005 apresenta quatro zeros ecedendo o prnciro
dgiro no nulo. Poianto I
crracterstca do log 0,0005
,1.
h) O nmero 0.324 aprescnt! un zero nntecedendo o primeo dgto Do-nxo. Porlanto r carace-
r'stica do log 0,32,1 l
Exerccios resolvidos
n.4 Procur nr Lbua dc logditnos am.nissa de.ad. um dos nrnerosl
a) log l2lj b) log 67
r) A anLs! do {)g | 128 localiza se !. colunan e na merna linh do nmero I 128:
A$D, ! nani\s do loB I 12E 0.05231
+-
M, nt i \ . , dol og I l 16
h) A mantsadolos 6T loc.liza sencolmxn e na nesDlihdo nrero 6r:
Assin. mantsado bg 67 0.8207.
<r
M,nis$ do log 67
c) A mantissado lo8 9localiza se ncolunu e nr mesn linh do .mco 9:
<s
Manlissa do log 9
^$inr,
a mmiss do log 9 0,95424.
323
8.5 Co o uxlio da tabela dc ogirihos .lecjmla.
a,cu,r:
a) l os 1 28
b) hg 67
i,,:i".,::t,1j":ijltti,,ifiiii",:tli:':..ii:;"",i::'.:j;J,:11H:tl:
a) r Lr g 1l 28= I +u, 052r =
t , naz' ] i
h) l o! 7
=
| + 0. 8207 =
t , 8, 201.
c) log 9= 0 + 0,9542:l =
0,95.124
R.6
Con o auxio {la lbu dc lognhos,
catcuta. rog
?
116.
| \ . ' n/ . ,
r t on- r , t i o mu i x,
{r
de
, ". . ,
r emu. .
t ol 2J
og
t b
- .
i , xt 2
cadcterstica
do log 216 2 e su. antissa, dda petx
rbr. 0,37291. Assi lenros:
t os 236
=
2 + 0, 1729 =
2, 37291.
A caracreriic!
do loe 12 | e sud Dani\sa, dadal]cla rbua, 0.07918.
Asin remos:
l s 12
:
t +0. 07918=t , 079t 8.
lmu. in. ,rnn
-
que. (.s
.ztn
o

2 20
og 12
I
l
ol 9
R,7
DeLermlffa
caracterisrica
e mantissa
de .da um dos logrtDos:
a) l er =
3, 9997i 1
bl r os) =_l . 4j 3s
a) t ogr =l + 0. 99978i
.
.
=ctuclcislica=
3j,
=rntissa
=
0,99978 (0 = u < l).
b) log)
= .1+
(-0.4335).
Lenbrc sde qe.anmis*
unnmercposho
e mqrorquc
L fortaDro
0.4135nornnris
oo logl ner 4 camcersric.
par
dercr
vos, agmos
do segunre odo
acleisnca e a mntiss4
de loearilos
negati
.
Errvemos
o
qlor
do togxriro
como uma somd de duas prcetas,
a pae
inreirmais
apatre
l ocr _( 4) + ( _0, 43356) .
parte
l,rr
nteira decimal
.
Subtramos
I dapac inteira e sonamos t patc decindl:ogr =
(_.+
_
l)+(
0.43j56 + r).
Obsene que
subado I c ao hcsmo tnpo soando I a ft nmero,
o nnero
no sc alLe.
.
Chegamos inalmenre
a logl=
5 + 0.5644. Assinr,lemos:
.
=
cacterslicd =
5;u
=manissa
=
0.5644
Exerccios
bsicos
8.1
I Usan.lo^a-definino
de cractestica.
dctennine a caactef,sLca
de .ala n rlos nneros:
ll:
ji3,
:l[]f,,,,
il:;:
,i",ouo','
324
ri<
rlqi*i,
Usrndo a definio de ccte.stca. detemine a careterstica de cila um ilo! nmeros:
ri:i
Us.do as reeras prli.as,
detemirc a cacreisnca de cada um dos nmerosi
) log 348 b) log 1625.32 c) 1og0,0031
li4:i
Usando as regras prticas, .lereminc a cara.erlsLrc .le cada um dos nmcros:
a) log 125.18 b) l g 41, 321 c) log 1,2
lrBlr'r, Ptuc-e na ibu de logntnos a mmriss d .ad! un dos fineros:
a) log I9l
b) l og I 129
8. 6 co, , ,
oi u' r l i oJ. dber r de l og. , no, . . ", r . c:
a) oB i93 b) log I 129
8.7,1::i Procur na tbua de loganhos a manlsa de cd um dos Dreros:
a) log 845
b) o8 1189
Blll:l Co- o uu"o do 1bu do oedinnos, calcule:
a) los 8,15 b) l og I 189
8. 9
o' noi L' ' l i oJ. , huJocl oSdi r mo. . cl t . ut e
) log,r 128 b) l os, 16 c) ios6 4s
d) lg16 21,1
a) log I 145
b) o912428
c) log 13
d) iog 2.341
e) log 1432,5
f) og 0,03
g) l og 0, 127
d) log 0,000013
d) log 0.00001u
c) bgl
c) los 3
c) l og 17
c) log 17
eiilrl O*"-i..,
"--t".istica
e n,atrrissa de cada um do\ togdmos:
) oB = 12. s6136
") kr e' =+
e) l oer =0, 55630
s) t osp=
- 7, 3893, {
i ) l oe/ =
! 0
b) rogl
=
2. 52288 d)rgN=
+
, 1118
13
r Js
_- f t ogr .
n
t ,
t of , __ Jr ,
,dt2;lt S"mA. q* rV e
".
nmerc intciro e que log N
=
8,5336, deiermine o nmero le algesos d N.
Gt{:l Se"Ao rl un nr:nero inLeo e log N
=
12.0?918, deleminc o nmdo .le algarisnrcs dc N.
,,fi:li oaaoq*rue um nr:mero iteiro e quc loe N
=
+,
dereminc o nmeo de alsrn!os deN.
l'Oii''r: SaUenao quc toe Z=0,30103, detcrnine o er rle atsarismosde 2,,,.
lil6li nemte o nr:mso.le alerismos de 3rto, sabendo que log
-l
=
0.:17712.
tllill O"-t"r^-r
i,i"i"istem a represerao decmal de 2
),,.
saben{lo que
os 2
=
0.30103.
-lir$,if
sauenao que rog :
=
0,69897, letermine a quantidade.le zeros inicais d rcprcsentao decimal de 5
,!0
Que
ste s do s v e stibulare s
1::f li
tcescen-Spl
l'lumatbua de losrmos dccmais
to.m erconLndos os dados ao tado:
A\" n
.pndo
r,--.. que o oF
4o1

S@t
a:
a) 54332
Exe rcco s conple me ntare s
b) 0, 54112
b) l e
0,49349
iivl$ji (PUC
SP) Se roc 0.0321
=
1.49349. ento a cactensnca e a antssa d loe 0-0321
jy,*li! (Ce'.."
spl e
"-""restca
do os 36,9 :
0.49319
c) 4,5:1332 d) 3,54332
d) 2
e) - 1.54312
o) o
0,5065r
c) 2e
0.49349
d) - 2 e
-0,49349
325
Gaptulo 44
Cl cul o de l ogar i t mos
no-t abel ados
1. Propriedade fundamental
da mantissa
Exempo
Os nmeros 2.34 e 123.4 dfercm ente si penns na posio da vrgul.
Seja n maDtssa do
og 12.34. Como esse ogarlno tem caractestica l, temos: log 12.34
=
1 + ,?. (Il
No1c, por outro ado, quc: krg 123.4
:
log
(12.34
.
l0)
:
oC i2,34 + log 10. (rt)
Subst i i u ndo (I ) em ( l ),
t emos: i og 123. , 1= 1+ n + 1: 2 + m.
Tenos cnto que ,] tambm Innrissn do loe 123,4.
Exerccios resolvidos
R. l
. onox.
, l ; . 1. . hu. ,
c oC
'
i mo . i hul d. .
b) k,g 0.0821
+-
Mantissa dolog9l.l
Finalnclle, lemos lg 91,3
:
I + 0,96047
=
1.960,17.
a) log 9.3
a) Como p!e intei!do nnefo 91.3 po$ui dois
algarisnos. segue-se quc a caracterstica do
l og 91. 3 l .
Pela propnedade fundamcrlr da nissa. os
nmeros log 9.1 e bg 913 tem a m.qa nan
ti$a, pois 9
.3
e 9 | 3 dicrcm apeMs L
l)osii
da vgua. Ass sendo. a raDtissa csti na co
luna/, ena esa inhr do nncro 913.
b) Coho o nnerc 0,0823
tDssui
)is zercs ant cc
dend o primeirc del1o no-nrlo, sesuse quc a
cdacLejslca do log 0.0823 2.
Pela
trcpiedade
flrndtnnenLi da mantisr4 os
denrs og 0.0823 e log 823ln me$na !D'
fts, po
0.08?3 c 823 difftn pns m posio
da vrgula. Assim scndo,. rmssa eslna dtm
a e m nesna nha do tuimero 823.
Fnlmcntc, tenos: log 0,0823
:
2
326
r
+ 0,915,10
=
1,0846
<s
Mantissrdolog0.0823
Ccul ode l osa i l mos no t abel ados
F,ri Deteminar o nmero trl que logr
=
4.09691.
Resoluo
'
t o8
=
4 + 0. 09691.
A mlnti$a 0,09691 e lo.alizda na t.bea na mesma linh! do nheo 125
(verifique
na p9. 330).
Como caracLerslic do log 4. temos que o !mcrc posilvor dle Le. cinco algdismos em sua p!e
inlen e deve se diferenciar do 125 aleras na posio da vgul- Porlnnlo temos quc:r
=
12 500.
R;iril: Deto-ind o
'--o-
talqrc log: 2,02228.
Pda delemin.rmos acaructcslcae a manLiss do log-r, agnnos do scguinlemodol
l ogr : - 2+( - 0, 02228) : ( 2 1) +( 0. 02228+ l ) : 31' 0. 91772
Cdra.- MnDtisr
A Dantissa 0,97772 cst ocalizdda nr tel na nesna ia do nneo 95
(verlfiquena pg.330). Como
a caraclerstica do log r I, tcnor
que nneio posilvo r dere se. nemr que I
.
ter trs zercs dtce
dcndo o pdmeiro dgito dfe.ente de zero e se diferencia do nmem 95 apcnas na posio da vfgria. Por
lanto temos qoi-
:
0,(1095.
R,4-tll Com o auxiodaibuade logarihos, calculdlog
'D:
| .
' I
lo8 J2. .os '.
|
,)
tq 26.t
'
l-
oB
i-
-
.o8
2l oe 0
\ J'
. - J
L.:l
L.,1
A c&actertica do log 261 2 e, nr bu de logditnos. enconi.aos a nutissa: 0.41664
(vefifique
m
p9. 331) -
Poato lo8 261
=
2 + 0,4r 664
:
2.41664.
A. i m, r e o\ que: l oa
. 20,
|
. ^
(
, 41hr
-
I
0, - 08a2
2. Interpolao logartmica
A bua de logaritmos que apresentamos ncsle cptuo
(pgs.330 334) ros d os ogaritmos deci
mais de 1 t 1200. Como fffamos para c. culir log 1201 ou 1og 34,58
Note qe mntissa do og 1201 estara n coluna,n e n mesma lina do nnero 1201. A matissa
do log 34,58 a mesma do log 3458 e portano estia na coln m e na mesma linha do nmero 3 458.
Porm a nossa tbu vi somentc al linh 120u.
Para resolvermos esses poblens. vmos s umatcnca chd de interpolo logaramica.
Por exemplo. vamos calcula o log I201 plir do log 120,1.
.
Com o auxio da bua de ioga tmos, temos que log 120
=
2,07918 e log 121
:2.082'79.
327
Cl cul o d l og rmos no rabel ados
.
Admtindo, com
ulna pequen mar-
gem de error que a
vaiao d no
J: og Li near no
intervo
1120,
1211,
podemos enconra o
log 120,1 pelo Go-
rema de Taes. Ob-
serve o grfico ao
lado.
120 124,1
0, 00361 2,08279 2,O19ta 121 120
2,08219
J
121 120, l 2,08219 y 0,9
. . 0, 00361 0. 9: 2. 08279
). . ): 2, 08279
- 0. 003249
:
2, 019541.
Poanto temos que: 1og I 20. I
:
2,079541 .
Finalmente, temosi
og1201
-l og(120. 1
l 0): 1og 120. 1 + l og l 0: 2, 079541 + I
=
3, 079541-
Assi m. I og l 20l
=
3, 079541.
Not
O fato de tenos consderado rariao da funo
/()
:
los r corno sendo linear no inteaalo
I120,
I2ll nplica um cno dr odem de 0,00006E. O valor correto do log 1201 at a oitava casa deci-
l 3,07954300.
Para calcul.loos log 34,58 gimos de maneira anloga. vejamos.
.
Conl o auxlio da tbua de ogrihos temos: log 3,1
:
1.53148 c og 35
:
1,51407.
.
Admindo que
vr;ao da funo
]
=
bsr l i near no
inlerv
[3:1,35].
observe o gfico ao
Temos pelo teorem de Tales que:
1, 54407 1, 53148
1,54401 y 1,514O7 y 0,12
0, 01259
.
-
0, 01259. 0, 42: 1, 5410' 7
r
. . l ,
=
1, 5, 1407 - 0, 0052878
=
1, 5387822.
Poanto 1og 34,58
:
1.5387822.
328
}'i-
Ccul ode l ogtms no' i b dos
Exerccio resolvido
:F:5;1,, Com o annio da tbua de ogoitmos, .alcul u vlr proximdo pda slr.
Resoluo
Temosque: 5 r r
=
5r ' 5qr r
=
125 5015.
Pda c!culamos 5q'r, inicalmente clculamos o seu logaltno: og 5'r15
:
0,15 og 5.
\-J
t . 3
A cactesca do og 5 zero e, na rbua de logantmos. ncontos a mmlissa: 0.69897. Poanro
l os5= 0 + 0, 6989?
: 0, 9897.
Csctc- Mntisa
r,stica
Assm.log 5qr
:
0,15 0,69897
=
0.i0484.
Procdo n lbu manti$a 0,10484. enconiramos:
Atns da interyolao oednica podemos enconlra o nnero N que corespondc mmtissa 0,1048,1:
N 1, 27
1, 24 1, 27
.
N- t , n
' '
0,
Ponto tenos:1og 5ql5: lo9 r.27304 513
-
I,Z73M.
Fnllmento. 1eosi 51'5
:
5'
.
5ur5
=
125
.
1.27304
_
159.13.
tos 1,24
:
o,1o721
l oq N= l og50r 5: 0, 10434
0. 104E4 0. 10380 N 1. 27 0. 00104
0. 10721 0. 10380 0, 01 0, 00341
-
0. 30498. . N
-
0. 30498. 0, 01 + 1. 27 +
N: 1. 27104.
329
Cl cL o de osarl mos o l aberados
3. Tbua de logaritmos decimais
Connes
L A coluna N {presenr os losaftnandos.
IL Crcla nmero da colura r? retresen|a as ca{s dccimris da nmtssa do log N. A pr'le inieLr de
cda dissa zelo
rr
94 97313
t
( no: 0, 97. 113.
0
I
2
3
4
5
6
7
a
I
20
21
22
23
24
35
36
37
38
39
10
t l
12
13
15
16
1/
18
19
25
26
27
2A
29
30
31
32
33
34
135
136
131
138
139
'175
176
177
114
179
140
181
142
183
184
r 90
191
192
193
194
00000
04139
07918
11394
14613
079r 8
08279
08636
08991
09342
160
161
162
163
164
I 20683
20952
21219
21444
21744
22011
22212
22531
22789
23045
23300
23553
23805
24055
24344
24551
24797
25042
25245
20412
25527
25764
26007
26245
26482
13033
13354
13672
13988
14301
14613
14922
15229
15534
15836
26117
26941
21144
21416
21646
21475
24103
28330
28556
28780
29003
29226
29447
29667
29885
40
330
l l
+o 60206
00000 i 41 6'1278
30103 42 62325
41112 I
43 63347
60206 44 64345
80
81
a2
83
a4
46
41
4A
49
65321
66276
61210
64124
69020
85
86
a7
88
89
50 I 69897
51 : 70757
52 i 71600
53 72428
54 73239
74036
74819
75547
76343
77045
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
130 11394
131 11127
132 12051
133 12385
134 12110
17609
20412
23045
25527
21875
55
56
57
58
59
30103
32222
34242
36113
34021
39794
41491
43136
447 t6
46240
60
62
63
77815 r00 00000
78533 r01 04432
79239 :l to2 00860
79934 103 01284
806t 8 I 104 01703
65
66
67
68
69
81291
81954
42607
43251
83855
' 105
i 02119
106 02531
107
I 02938
108 03342
109 03743
145 16137
146 16435
147 16"/32
148
I
17026
149 17319
41112
49136
50515
51851
53148
17609
17898
18184
18469
18152
75 87506

115 06070
76 88081 I 116 06446
77
I
88649
l r
117 I 06819
i
78 89209 r 18 t 07188
79 49763

r19
I
07555
20412
C. u n
d
r os i r mos
nao r db dds
30103 250 39194 300
30320 251 39967 301
30535 252 40140 302
30750 I 253 40312 303
30963 254 40483 304
47112
41451
48001
48144
44247
350
351
352
353
354
54407
54531
54654
54777
54900
400
401
402
403
404
305
306
307
308
309
355 55023
356 55145
357 55261
358 55388
359 I 55509
405
406
441
408
409
4t 491
41664
41830
41996
42160
49136
49276
49415
49554
49693
55630
55751
55871
55991
56110
42325
42444
42651
42413
42975
365
366
361
368
369
56229
56348
56467
56585
56703
320
321
322
323
324
370 56820
371
'
56937
313 57171
314 572A7
325
326
327
324
329
331
332
333
334
51188
51322
51455
51587
51720
51851
51983
521 14
52244
52375
57 403
57519
57634
577 49
57464
380
381
342
383
384
385
386
387
388
389
51914
58092
58206
58320
58433
430
431
432
433
434
37107
37291
37 475
37658
37840
245
246
287
2AA
249
335
336
337
338
339
38021
38202
38382
38561
38739
53148
53275
53403
53529
53656
390
391
392
393
394
395
396
391
398
399
295
296
297
298
299
46982
47129
47276
47 422
47567
200
201
202
203
204
205
206
207
204
209
210
211
213
214
215
216
217
214
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
3t 1l 5
31387
31597
31806
32015
32222
32424
32634
32838
33041
33244
33445
33646
33846
34044
60206
60314
60423
60531
60638
60746
60853
60959
61066
61112
61278
61384
61490
61595
61700
61805
61909
62014
62118
62221
62325
62424
62531
62634
62737
62839
62941
63043
63144
63246
63347
63444
63548
63649
63149
63849
63949
64048
64147
64246
64345
64444
64542
64640
64138
64836
64933
65031
65124
65225
65321
331
34242
34439
34635
34830
35025
435
436
437
438
439
440
441
442
443
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
59660
59770
59879
59988
60097
445
446
447
444
449
C cu ode ogar i t ms no i br dos
E
450
451
452
453
454
65321
65418
65514
65610
65706
500
501
502
503
504
69697
69984
70070
74151
74243
550
551
552
553
554
74036
14115
)
14194
1l
74273:
74351
|
600
601
602
603
604
778t 5
7 78A7
77960
14432
18104
650
651
652
653
654
81291
81358
41425
81491
81558
455
456
451
458
459
65801
65896
65992
66087
66181
505
506
507
508
509
10329
10415
70501
70586
70612
555
556
557
558
559
14429
7 4501
74586
74663
74741
605
606
607
608
609
74176
74241
78319
78390
74462
655
656
657
658
659
41624
81690
41151
81823
81889
460
461
462
463
464
66276
66370
66464
66558
66652
510
511
512
513
514
70757
70442
70927
71012
71096
560
561
562
563
564
74819
74896
74974
75051
15124
610 78533
78604
78675
14146
78817
ut
331
663
664
81954
a2a2a
82086
42151
42217
465
466
461
468
469
66745
66839
66932
67025
67\ 17
515
516
517
518
519
71181
71265
71349
7 t433
71517
565
566
561
568
569
15205
15242
75358
75435
75511
616
617
618
619
78888
78958
79029
79099
79169
665
666
667
668
669
42242
42347
42413
42478
42543
470
471
472
473
414
61214
61302
61394
67486
67518
520
521
522
523
524
I
71600
i
7',t684
11761
;
71850
7 t 933
570
571
572
513
514
75581
75664
757 40
75815
75891
620
621
622
623
624
79239
79309
19379
19449
79518
670
671
672
673
674
82601
82612
82731
42402
82866
475
476
477
474
479
67669
67161
61452
67943
68034
525
526
527
528
529
72016
72099
72181
72263
72346
575
576
577
578
579
76042
76118
76193
76268
625
626
621
628
629
79588
79657
79721
79796
79865
675
676
677
678
679
82930
82995
83059
83123
83187
480
4Al
482
483
444
64124
64215
68305
68395
68485
530
532
533
534
12424
12509
72591
72673
12154
580
581
542
583
584
16343
76418
76492
16561
76641
630
631
632
633
634
79934
80003
80072
80140
80209
680
681
642
683
684
43251
83315
83378
43442
83506
485
486
441
488
489
6857 4
68664
68753
68842
68931
535
536
537
538
539
72835
72916
72997
73074
73159
585
586
581
588
589
16716
76190
76864
76938
77012
635
636
637
638
639
40217
80346
80414
804a2
80550
685
686
687
688
689
83569
83632
83696
83759
43822
490
491
492
493
494
69020
69108
69197
69285
69373
540
542
543
544
13239
13320
73400
73480
73560
590
591
592
593
77085
71159
77232
77305
77319
640
641
642
643
644
80618
80686
80754
80821
80889
690
691
692
693
694
83885
83948
84011
44073
84136
495
496
49-1
498
499
69461
l
69548
l
69636
I
69723
|
69810 I
545
546
547
544
549
73640
73719
73799
73878
73957
595
596
597
598
599
77 452
77525
77597
77670
77743
645
646
647
648
649
80956
81A23
81090
81158
81224
695
696
697
698
699
84198
84261
84323
84386
84448
500 69891 550 74036 600 77415 650 41291 700 84510
ts
c cu o de l O ms i o 1br l os
87506

8oo
I
so:os il sso s2s42
87564 I 80',t 90363 r 851 92993
41622 t: 402 I 90417 I
852 93044
87679 Ll 803 90472 ) 453 93095
87131 ) 804 90526 854 93146
755
I 87795
756 47452
757
I
87910
758 47967
759 88024
855
856
857
858
859
93197
93247
93298
93349
93399
905
906
907
908
909
85126
85187
45244
85309
85370
88081
88138
88195
48252
88309
85431
85491
85552
45612
85673
815 i
911T 6
816 9I 169
817 91222
818 191275
819 91324
865
866
867
868
869
93702
93752
93802
93852
93902
770
I
88649
771 88705
772 : 44762
. ; : ; ; "; ;
773 88818
774 I AAA74
91381
91434
91447
91540
91593
870 93952
871
|
94002
872 , 94052
873 I 94101
474 9415l
91645 875
91698
I
876
91151 ) 477
91803 878
91855 879
91908
91960
92012
92065
92111
885
886
887
888
889
94694
947 43
94792
94841
94890
785 89487
786 I 89542
787
)
49597
7AA 89653
7a9 89708
92169
92221
92273
92324
92376
840
841
442
843
844
890
891
892
893
894
94939
94988
95036
95085
95134
940
941
942
943
944
87216
8727 4
47332
87390
a7 444
495
896
897
898
899
720
721
722
723
724
725
126
121
124
129
700
101
702
703
704
705
706
701
708
709
110
111
712
713
114
715
716
717
714
719
734
131
132
733
734
735
736
737
738
739
140
741
142
143
144
145
746
747
748
749
900
901
902
903
904
910
911
912
913
914
925
926
921
924
929
95424
95472
95521
95569
95617
84819
84880
84942
85003
85065
85733
85794
85854
85914
4597 4
95665
95713
95761
95809
95856
95904
95952
95999
96047
96095
96142
96190
96237
96244
96332
96379
96426
96473
96520
96567
96614
96661
96708
96755
96802
96848
96895
96942
96988
97035
9708',I
97124
97174
97220
97267
97313
97359
97405
91451
91491
97543
97589
97635
97681
97727
97772
333
Ccul o de l osarmos no rabe ads
950
951
952
953
954
97772
97818
97864
97909
97955
1000
1001
'1002
1003
1004
00000
00043
00087
00130
00173
1050
1051
1052
1053
1054
02l 19
02160
02202
02243
02244
1100
1101
1102
1103
1t o4
04139
04179
o4218
04258
o4291
1150
1151
1152
1153
1154
06070
06108
06145
06183
06221
955
956
957
958
959
98000
98046
98091
98137
98182
1005
1006
1007
1008
1009
oo2t 7
00260
00303
00346
00389
1055
1056
1057
1058
1059
02325
02366
0240
02449
02490
1105
1 107
1 108
1 109
04336
04376
04415
04454
04493
1t 55
1156
'|
157
1158
1159
06258
06296
06333
06371
06408
960
961
962
963
964
94227
94272
98318
98363
98408
' 1010
1011
1012
1013
1014
o0432
o0475
00518
00561
00604
1060
1061
'1062
1063
1064
02531
o2at 2
02612
02653
02694
1 110
1111
1112
1 113
1114
04532
l
04571
04610
J
04650
04689
l
1160
1161
1162
1163
1164
06446
06483
06521
06558
06595
965
966
967
968
969
98453
98498
98543
98588
98632
1015
1017
1018
1019
00647
00689
4o132
00115
00817
1065
1066
1067
1068
1069
02735
02116
02816
02457
02898
1 115
1 116
1117
1 118
1119
04721
04766
04805
44444
04883
1165
1166
1167
1168
1169
06633
06670
06707
067 44
06781
970
971
972
973
914
94611
94122
98767
98811
98856
1020
1021
1022
1023
1024
00860
00903
00945
00988
01030
1070
1071
1072
1073
1014
02938
02979
03019
03060
03' i 00
1120
1121
' 1122
1123
1124
44922
04961
04999
05038
05077
1l 1Q
1111
1t , 12
i 173
1174
06819
06856
06893
06930
06967
975
976
977
978
979
98900
98945
98989
99034
99078
1025
1026
1021
1028
'1029
01072
01 115
01157
01199
01242
1075
1076
1077
1078
1079
03141
03181
03222
03262
03302
'1125
1126
' 1127
'1128
1129
05115
05154
05192
05231
05269
1175
1176
1177
1178
1179
07004
47041
01018
07115
07151
980
981
942
983
984
99123
99167
992 t1
99255
99300
1030
1031
1432
1033
1034
01244
01326
01368
01410
01452
1080
' 1081
'1082
1083
1084
03342
03383
03423
03463
03503
1130
I 131
1t 32
1 133
1134
05308
l
05346
05385
,
o5423
05461
1180
1 181
1142
1183
1184
07188
01225
01262
01294
07335
985
986
987
988
989
99344
99388
99432
99476
99520
1035
1036
1037
1038
1039
01494
01536
01578
01620
01662
1085
1086
1l at
1088
1089
03543
03583
03623
03663
03703
1135
1136
'|
137
1138
1139
05500
05538
05576
05614
05652
1185
1186
1187
1188
1189
07372
07 4AA
07 445
07 482
07518
990
991
992
993
994
99564
99607
99651
99695
99739
1040
1041
1042
1043
1044
01703
01745
01747
01828
01870
1090
1091
1092
1093
1094
03743
03742
43422
43462
03902
1140
'1143
'l
l44
05690
05129
05167
05805
05843
1190
1191
1192
1193
I 194
07555
07591
01624
07664
07104
995
996
991
998
999
99782
99826
99870
99913
99957
1045
1046
)
1041
I 1048
I 1049
01912
01953
01995
02036
02018
1095
1096
1097
1098
1099
03941
03981
04021
04060
04100
1145
1146
'1147
1 148
1149
05881
05918
05956
05994
06032
I 195
1196
'|
197
1198
1199
47737
07773
07809
07846
07842
1000 00000 1050 02119 1100 04r 39 06070 1200 07918
334
.-------
Cl cu o d tosarmos
fofabe ds
Exerccios
bscos
B. l c,
n o. , u , r o, j r , . I , u. d. . B. , . i r mo. . ( r h, , t .
a) 2,5071 c 2.5071
b) 2-507
e 1,4929
a) l os 13, 6 b) og 6, l 5 c) l og 0, 081
8. 2 co. ou\ r i odr r . bet l J.
t or d r , , o. . . . , . . <.
) og 2.39 b) log I t2,E
c) log 0,0032
B.3r : Deemlne-crn
cadd uma das igual.ladcs:
a) logr
=
2.9E182
b) oe
:
0,:18:130
c l ugr
: 4, 1125
b) log
=
0.8124
B5
I
(Jsudo
a tcnc da irtepolao rogatca,
calcule:
a) log 1258
b) log 25.82
8'6 ' Usndo a Lcnica da intcryolao
logtmica, cacue:
a) log 2128
b) o3 15.2
E xe rcci o s co m pl
e m e ntare s
C. Dctemnc
r en cada una das iguddadesl
a) log
=
0,25620
b) l ogr
=
4, 51900
C.2 DeL.ui.e
cm cadr uma das ienatddes:
a) 1og r
=
0.15000
brl Br
:
2 6 - 00
C.3 Com-o Luo d Lbla de logdios.
calcle umlaro lroxmdo
!ea:
.) 2r']8 (susesto:
clcule iog 2,2r)
b) 3,.""
C:4
Com o uxilio 1 rba deog.ritmos,
calcue un laror alrorrdo pn:
rr
i,t rstrsesro: raluc los
5,[.)
b)
',6
Questes
dos vestibulare
s
V- (Cescen
SP) Numa tbua de kJeartmos
dccna\ sdo
cnconl.ados
os vaores ao ado.
os valres de log 121,5 e log 0,03215 so, respccri!nente:
or r.e
i
. . . 25
o, ros
-
. , 21
I
i og. / t : , o
t
l og, ' 6, 0S1
. . 1
c) l oe :
2. 3172: l
.) log
=
1,22257
c) loB 0.6412
c) log
:
-2.221
c) 3.5071 e 1,4929
d) 3, 5071 c 2. 5071
e) 2. 5071e 1, 4929
V2 (Fap-SP)
Qual
a nanrissado los5l3.8. sabcndo sequc log 0,05138
:
1,2892
l
V3
,r (Cescem,SP)
Nun tba.le logrmos decimas so
encontridos
os vlros .o lado.
Calcule o valor de loe 321.58.
335
Captulo 45
Concei t o de ngul o
r. emrprano
Consideremos uma reta r contida num pano d.
sei dm
o e o u'
suhcor l uf l o.
de ponr o' dess(
Os conjunlos de pontos o' e d" so chamdos de semiplanos de orign ..
2. Angulo geomtrico
Angulo geomlrico interseco de dos semipanos cujas orgens so relas concorentes.
Ob' cr \ e que ne( es doi . c. , . m. , . o. ngul o. :
O ponto
O chndo vice e as serni retas d
e 0 so os ldos do ngo.
Denotreos o ngulo pelo snbolo 8.
i i i ^L
li
.
ngo 'B', de vce O' e lados oC e
oE.
2.1, Interior de um ngulo geomtrico
Um ponto
ponto interior um nguo geomeico aB se. e sornente s.. perlef(e a e!\e ngulo
nras no a um dos lddos ou ou dr=.
.
P ponto interior o ngulo geomico Bi
.
0
no ponto inlcior o neulo geomtrico
OB. pojs peltence a um lado do ngulo.
O conjunto 1 formado por todos os ponlos inlerores de um nguto geomlrico AOB deDomnrado
inte':ior do ngulo.
2.2. Exterior de um ngulo geomtrico
Um ponto ponto xteior un nguo geomtrco O,B se. e sornente se, petence o plano que
contm A rnas no penence esse nguo.
.
r . t
e ponr o e\ r er or ao nt J u
t sf u r cl
c
i r ut ' :
.
0
no ponlo erteror ro nguo gcomtrico
O conjunto,E formado por todos os pontos exleions a um ngulo geomtico,4OB dcnonrindo
ertrior do ngulo.
3. Angulo replementar de um ngulo
geomtrico
Sejam / o interior de un Dguo geontrco
OB e.! o plano quecontm essc nguo. Chm-
se "ngulo replementr deOB" o conjunto dos
ponios que peencem a o e no pertencem /.
lndrcando po rcp,,tO8 o
"eflen"nrdr
do i
g!1o geomtrico ,8. temos:
4. ngulo raso
Se dus semi-eLs forem opostas, ento diremos que o nguo compreenddo por elas raso.
ngulo aso de \ece o e kdo O e oB.
5. Ansulo de uma volta e nsulo nulo
Se duas semires forem coincidenes, ento dremos que fcam compreendidos por elas um ngulo
de uma vota e um qgLro nulo.
Angul ode I mJ \ l a Je \
er . r ce Oe l d' r c O8.
rgulo nuo de vrtice O e lados O;i e Olj
Nots
l. O ngulo raso. o nulo, o de uma volta complct c o eplenentr de um nguo geomlrico no so
ngulos geomtricos. pois no so inreseces de seniplnnos. cujrs origes so rems concorenles.
2. O tipo de nguo que mis nos interessa o ngulo
geomtrico. Por comodiddc, dqui pn a
1eDtc. omitiemos a palavrn georntrico.
chaando o snplcsmcnle de ngulo, ou sej:
6. 0 grau,
unidade de medida de arco e ngulo
Seja 7 urn arco contido nLuna crcunlbncja
c de cenllo o tal que o comprimento de it igual
I
a
Y
do compnmenr o de L,
.
Delnc se a nedida do nsulo,4OB como sendo I
srou
(l').
'
Define-se a medida do arco,43 como sendo 1 gru (1").
Ilic,rido r medida do Dgulo,ls por med(,4B) e a mcdjda rlo arco B- por rned(i3-), temos que:
338
-
Not
Un ato de edid 0' (zero gnu) denoninado rco nulo.
Exerccio resolvido
.:
Na fielra, o comprimerto oo
'.o
Fru- c ig'.r u
2_
J
"m
{,
- r .
J. ' . i cu
; , n. r
de. ' n, . n
ci l c' , 1. . , a m. di dx Jo ngul o VOV em gi du. .
a-F\
\ , 1
rfricanos o rco por l-e ro slmpcsncntc pofi,
rrois
exem dos dcos na circunterncia con
sdd- a nedda, em
saus.,lo
arcoFF. temos que:r
=
]
:oo"
=
so'.
A ncdida do suo MdN isual meddr do rco 7F Asi. remos:
med(MN)
-
.cd(tl')
:
8o'.
6.1. Submltiplos do grau
Dois submltiplos do gra nrcrecenr dcslcre: o minuto e o segundo.
Minrto
Um mi nut o (l ' ) i gua a
Segundo
Un segundo (1") igua
Pr medirmos um ngoi em grausi usamos o
I r r . . i cr i do . f . , e n, I r menl o r or mJmenl e e
aprescntdo como ul semicrculo
(de plstico ou
de madeir), grdudo
de 0'a 180".
I
60
I
60
6.2. O transferidor
339
Exerccio resolvido
ii,:i l-1"a. o aoguuer da fisura co o uxio de um usferidor
Colcmos o ccnlro do trareridor coincidindo
com o vi@ do ngulo. e a origem
(tr1
coinc-
dindo con um ponto de um ado do ngul (co-
A eitua feita m escal n pono
sobrc o outrc lado do rynlo a medida dsse ngulo. Observe na escal.
que:
med(oB)
=
35'
7. Operaes com medidas em graus, minutos e segundos
7.1. Adi o
Na adio de ds medidas em graus, rninuos e segndos, sommos, separdamenre, os graus, os
minutos e os segundos.
Exerccio resolvido
:i-i:: Etetu$: 32":15'17' + 26.36'50".
Resoluo
+
32"45,17,
26'3'50',
58.81'67',
Cono 60"
=
l',
lodemos
escre\et 6'1
:
1 1'
Logo. 58"81'67"
=
5E'82'7'.
Temos, aind, que 60
=
1", oque nos pe esfeve 82'
=
1"22'.
Logo, 5a'82'7'
:
59'22"7' .
7.2. Subtrao
Para subtrirmos uma meda de out em gus, minutos e segmdos, agimos d seguinre mneira:
L se a medida em ninutos
(ou
segundog do minuendo for meno que a conespondenre medda do
subhaendo, ento "emplesamos" 1' (ou l') da medida de unidade imeatamente supero e rransfor
mamos ern 60' (ou
60'):
it. quado s medas em graus, rninutos e segundos do minuendo forcm rnioes ou igis s medi,
das coffespondentes do subtraendo, ento subtranos. separadamene, os gras,
os mnuros e os ssgun
340

Exerccio resolvido
Sj{i
Eferuar 53'26 1?' 28'34'15'.
Resoluo
53'26',17',
.:s..+ ts
*
52"46 t1',
28. 3415"
Temos erto como rspoar 24'52 2".
7.3. Multiplicao
por
um nrnero inteiro
N nulliplicao de ma meda eln
gs, minutos e segundos
po
rm nmero neio. mulipli
cmos, sep.rdmene, os graus. os minuios c os segundos pelo nmeo ;nteiro.
Exercco resolvido
lF5r,r'ii
Efetuar 22' 15'28" ' 6-
22. t5 28',
132"90'168',
Cno I 32'90 168"
=
132'92'4E'
=
| 33'32 48", tenos ento como esposr: I 33"32'48'.
7.4. Di ri so por um nmero i ntei ro
Para dividmos um medid em graus. minutos e segundos por un nmerc inteiro positivo, por
23"26'48',
|
3
agimos do segunte modo:
L dividimos nedid em graus pelo nmero iteiro |
23'26'48"
2.
',7"
IL transfonnamos em mnutos o rcsto dess dviso
(2
' 60'
=
120') e somamos os minutos oblidos
aos minutos do dividendo:
23' 26'\ 48"
, - 2' ) .
(
(z
.
oo)
-
rzo' t
146'
IIL dividmos nova medida em minutos pelo nmero inlelo:
23"
\(2 .
60')
.-
146',
2',
,ra'l
t
48'
341
ry. tansformamos em segundos o esto dess diviso (2
.
60'
:
120") e sommos os sesundos ob-
tldos os segundos do dividendo:
23. 26'\
l -
\
(2
' 601
+
120' t
L46
- 2'
(
(2
.
60') --
)' : -
t -' /
r6&
V. finalmente, dividimos a nova medida em segundos pelo nmero inteioi
23' 26\ 481 3
/ - 2' ) r \ r 4ys
\
(2
.
601
-
t2o't
\
r 1
l -
^, 1
l e.
60' )
-
t 2o' ,
16v
Exerccios resolvidos
iii::ii
stitu- oz"so'zo' , s.
67. s\ 2q
I
s
/ _
: .
t ,
, 5.

\ \ 2
0/ -
' ut \
"r :
) ,
(-n.
ul
-
at/
s0'
:i Dtemind a medida do ngo fomrdo pelos ponrios do relgo s l0 h e 15 in.
AnLe! de resolvemos ese
lroblena.
vmos fazer algs consideraes.
.
A voa completa do Dost ador do relgio ren 36
,
portto
os pontos coreslondenes aos mercs l
2, 3,4, 5, 6. 7, 8. 9, 10, 11 c 12 dividem a circunfe
rnci m doze arcos d 30".
j '
I
I
342
.
Os deslocmctos dos pntei.os
sao proporcG
nais erlre si e lmbm so
rroporcionais
a
tetnpo, ou seja, em 0 nin o ponlrc
dos miN-
tos percoe 3600 e o das hors percorc 3.
As 10h l5 mn, o ponteirc maiorestocalizado
exatamete o ntnero 3 do mostrador e o
menor esr enrre o l0 e o I l.
Tepo Ddocanenlo do poneiro
'.{'
6
Para descbrnos o deslocmenro do ponelro das lors, desde s t0 h at as 10 h 15 min, baa resol_
vomos segurnle reSra de lrs:
\
Exerccios
btisicos
. r :
.
\ d
hg. r a. o l ompl mPnl o do do nPv
i i Cua .
.-^-
.lo
.o-nnmerro da . i,c
O. Calcule ndda do nguloMrN.
B:zji! Um arc dc circu.ernci tem conpiimeto t2 cD e mede 60..
eul
o cohlrimerro .la ccunerncia
que conlm esse.rco?
,B$liit
O comprimdto de umd ci.cunernci 72 cm.
Qual
o comprimenro dc um a.co de 45.. condo !e$a.n-
150'
l 5
30
Log, 0r
= :150.
Podto, a medid o pfocurada : o
:
150" 7.5. . . d= 142,5..
Lenbedo qu I
"
=
0
,
podeos
escrever 0,5.
:
30 .
Assim podemos aprsentd aresposLtnbm sobafom,d
:
142.30.
343
8. 5 Sendo
=
22' 38 54
,

=
l 3' 45 18' eC= 18' 13' 10' , ca cu e
) A+B b) B . ) C B d) l
8.6 Calculc:
8. 4 l , 1c, Jo. dng, u . . r o. i r \ l i odo. t i . e, J. , .
a) 12" + ' 2r' 12' , b) " 5' r2' 26"
e) C: 5 f ) B :
c) 56'36 2{ : 7
8.7 Delemne aedidade um ngulo lal
qrc :37"3' 36".
E xerccio s compleme ntare s
C.
QMI
medida. em
Smus.
do nguo lmado peLos ponteifos de um rel8io s I
(
h l0 in?
C.2
Qua
! medida, cn
g.aus, do ngulo fomado pcos ponleio\ d relgio s 2 h 15 nnl
C.3
Qual
o d\lc.meno. e
eraus,
do ponten d\ hoias. desde ds 7 n at priiDo
noncno en que o\
FonLeios
se $biepem?
C.4 A flgura ao lado um arco de circunferCnca de
cento O. Com o auxlo de un fxnsfelidor, c.cuc
amedida. em
enus-
de$e co.
C.5 UDacuNrde naesr.de! r forma dc un arco decirconfeincid. Dcle o
lonlolJnicia
da cu^d, at
o
ronto
B, t' nal da.urv. r esr.d mud. sta dico em 32' .
Qurl
a mcdda do ucon em grns?
f
344
Que
st e s do s v e stibulare s
lli;tll (F.C-M.
s-ro*-Sp) s 9 h 10 min. o ngulo tomdo
rElos
ponteiros
de um relqio l
,
150'
b) 147.30,
cr 145"
d) l0"
e) n.d.a.
j"t'ti!l
<puc
r,'lcl u.u
"i"cfenci
dividiil em sete arcos de me.lidas isuis. Dent* as hemarivs. o vard
que nais se aproxina da medid de cad um deses acos :
9
5f 43'
b) 52.
c) s1'25'47
d) 51' 25' t 0,
e) 53'
i/jri;r (Fatec-SP)
N figura lem-s o mosrrdor de m rclgio {re raio 1. Seus ponreos
ncm 4 h 40 ft,n. A
rca da rcgio hchuada n fieu :
o) -
9
,. 107r
. I l,r
(Lembrte:
a ra de um crcdo .te raio dad pla
fmula,4
=
n/r.)
345
1. ngulo reto
um ngulo de medid 90'.
Indicaremos o ngulo eto peo smbolo
-L:
2. Angulo agudo
um ngulo de medida menor que 90".
Exempo
3. ngulo obtuso
um ngo de nedida maio que
90'.
Exemplo
. \
Gnlidders sobrc' f guto6
4. Angulos complementares
So dois ngulos cuja soma das medids 90".
Exenplo
5. Angulos suplementares
So dois ngulos cuja son ds medidas I 80'.
Exemplo
6. Angulos adjacentes
So dois ngulos cuja inteseco um de seus ldos.
Exemplo
/
ABnBc=o'
So dois gos cujos lados de um so semirctas oposras dos lados do ourro.
Exemplo
7. Angtrlos opostos pelo vrtice
B e C, so postos peo vi1ice:
3{
Propriedad
Geeliddes sobre raulos
a semi eta de ogem O
que divide o ngulo em dois ngulos de me-
b) l8'32'
liF--ilj'ii
petemim
a meoioa do suplemento de cada um dos ngulos cujas medidas sol
b) 18.2',
a) 32'
a) 90' - 32'
=
58'.
b) 90' - 18' 32' + 89' 60' _
18'32'
7128.
a) 46'
R6olno
r) 180' 46'
:
134'
.) 25'12'14" d)a
.) 9n' 25'12 t4' =
89'59'60"
25"t2'1,4"
64%746 .
d) 90' - d.
cJ 69'32'46 ' d) d
c) 180' - 69' 32' 46" 3 179' 59' 60'
69'32'1'
l 1raw
d) 180" a.
8. Bissetriz de um ngulo
Bissetriz de un ngulo OB
didas iguais.
Exemplo
OC e bi sset ri / do ngul o, l OB . e. omenre \ .
med(Bc)
:
med(c).
9. Retas perpendiculares
Dus etas concoentes so perpendicuares se, e somente se, bmam entre s qutro ngulos retos
Exemplo
Indicemos que r' prpendicular
a r por . i s.
Exerccios resolvidos
ijill: Detennind a meda do compemento de cada um los ngulos cujas nedids so:
b) 180' 18'26'+ 179"60'
18"2'
1613{.
348
F
Gnealidades sobr nAUros
fi5:l:l e tera pa'te aa
-eai.b
do compemento de um ngulo ig!1 a 201
Qua
a ne.lida do ngo?
Resoluo
Sendo d a medida do ngulo e 90" o a medida do con!emenlo
J. ngulo.
'emo
-:1---:
?oo
noo-o
l
Exerccios
brisicos
r
:
Deemine a me{lila do cornpemento de cada um dos ngulos cujs fte.didas sol
a) I7' b) 26'45 c) 12' 28' 43'
g:2r';:
Dere a mdida do suplemenro de cada un dos nsulos cuj$ medidas so:
a) 28' b) 7' 13' c) t26"46'12
'
B:rt:i: O conplencnil] da tera pdre de um ngulo med 7Cr.
Qual
a modida dese ngulo?
:;di:,:r Deternine o valor de na fiCu:
E x e rc c io s c o mple me ntar e s
lC:..,:
Construa com o auxlio de rgua e tisferi.lor, ret!
le?cndiculd
rera.
I)olo
ponro :
a'
td-i?I,,
Co t-n. *-do tgM e transferidor. a reta
lerpendi.ular
a / pelo ponro
:
2
.G:::; Ua rigura a seg.;, t &e perpcDdicuares ret. l pelos ponros B e C.
'Iais
perpendcullres
encortrdo a ea
rnos portos r' C. espectivMcntc:
) Mea os lidos dos tlinguos Oda'
eOCC' .
.
BB CC'
. - OR OC
oBoc' uBoc
1
BR CC
- uBoa
c)
Que
concluses !o. pode
ftar?
ir!:"i,,!ii!iiil!!i
349
- T
Genrl i dds sob6,ngul os
Que
st e s do s v e stib ulnre s
ffi @UC-RS)
U- a"C"lo nede a metaale dq seu complenentoi ento esse ngulo mede:
a) 30' b) 60. d) 90' e) Nenum da! n!erioLes.
m @ackenzie
SP) A fi8ura abairo mostra dois nsulos adjacenles supementdes.
o
) as bhsetrizes dos ngulosB e BC so pe.pendicrldes.
b medido do neulo 4O8 e merade dc medr do ng!loAO..
c) o ngnlo BoC mede o t iplo de ,a 8.
d) o ngulo fomado pelas bisstrizes dos ngulos,4A e 8C tm redid nenor que
9()p.
(CesceD-SP)
A nedida de n nguo est
!e
a edida do seu conpiemento ssm como I est pm 5.
a) 75' b) 20' c) 10' d) 15"
'
i W
t
I
i
i
I'
I
I

t
t
I
I
I
I
I
I
I
I
3
I
I
I

f 350
t
Captule 47
: : )
.i
Tr i gonomet r i a no t r i ngul o
ret ng u l o
1. Introduo
Na pra de mnlr cidadc. una rampaplana une tloii psos em deinvel, conforme a fgura:
Subindo ss rxnpr, se eu pcrcorrer n dltnci de I m, meu deskrcacnto n vetcl sc dc mi
Qual
sc o nrcu desbc{mento na veicdl !e eu percorrer 6 m dr ampa
351
rigonometia no trngulo ensulo
Como os tirguos OAB e OCD so se-
I : A
36
Logo. percorrendo 6 m da rmp, meu deslocmento na vertic se de 2 m.
A razo entre o deslocameno n vetica e a dstncia peconida sobe rampa depende excusiv
mente do ngulo que a mpa form corn o pano horizonta.
Podemos tambm elcionar o deslocamento na horizonat com a distnc perconid
sobe a rmp
ou ainda elacion os desocamenios n vetic e n hodzonta. Esss reles tambm dependem so
nente do ngo que mmpa folm com o pno horizonta.
Definiremos a seguir a.eums zs entre ldos de um tringuo retngulo. Essas r zes so o ali
cece da trisonometi.
2. Seno, co-seno e tangente de um ngulo agudo
Dado um ngulo agudo
quqe
de medid d, considere os infinos tringulos retngulos que pos
suem o nguo de medda d. Alguns desses tingulos soi
Obseve que
os tringos OAB. OCD, OEF e OGH so semelhantes. Assim, a razo entre dois ldos
quaisquer de um deles igual razo entre os ldos coespodentes dos outros, ou seja:
FE HG
OE OG
OF OH
OE OG
F HG
OF OH
Note que .s constantes 11, ,"r e rr dependem exclusivamene da medida a, e no das menses do trin
guo escolhido para obtlas.
Como os infinitos tringulos etngulos que possuem o ngulo agudo de medida o so semelhntes
en.e si, temos que as constantes 11, r, e rr podem ser obidas, de maneira anoga. a partr de quaquer
Medida do cateto oDoo a d
' Medid d hipotenusa
-
Medida do cateto adjacente a
(t
"
-
Medtd ,:t htpotem.sa '
Medida do caeto oposo a e
Medida do cateto adjcente a d
BA
- DC
OA OC
OB OD
OA OC
BA DC
OB OD
352
l-
ri gnomei a no ti ngul el nsul o
As razes
(trigonornbics)
ri, ., e rr so chmadas respectivmente de: seno do ngulo o (sen d),
co-scno do ngulo o
(cos
a) e tansente do ngulo o
(g (I).
Em esumo emos:
E xerccio s re solvitlo s
R.l Com o auxlio de rg! gnduda e ranslerido,.alcul sen 42o. cs 42'e tg42o
Constrnns un ngu1o de.12': Trdhs ufra perpendiculr
u dos lados dese
OA
Medimos, com auxlio da rgua, os lados do lringuloBO. Temos:
.
AB
: 2, 7
ch; , 4O: 3, 0c; BO
: 4. 1
m.
Assim, caculamos:
\ en, 12'
: ,
0. 6: co. 42'
"
0. - . 1942"
_- -
0. o.
Nota:
Qundo
nedios um segenlo de rer con u rgu graduadr, conclemos, inevitalelmnte, eos
de aproximao. Portanto os resulldos obidos pn sen 42', cos 42' e Lg 42" so vaores alroimdos.
Existem todos, ais elcienles, que cal.ula esses lalores con qMlqrcr preciso desejda.
nil' ll'
S,6."4o
tu"
t"n ,a"
=
0,58, cos 36"
-
0,80 c tC 3"
=
0.72. cacuar o valor d
j
em cad! fjgun
a) A razo lrigonomlrica q! dele ser apli.ada aquela que relaciona os elemcnios:
.
neulo aeudo
(l"),
353
Trlgonomtria no tinsub ens! o
Tal zo seno. Asim, tenos: sen 36o
=
-l
=o,x
=
*
b) As nedids relcionadas no tringulo reinguo s.

=
5,8.
.
ngul asudo (3').
Dessa foa, raz igonomLica adequada o co{eno. Arsim. temos:
c) A wo trigonomtrica que relacona o nguo lgudo
(3(f).
o calL po (,
e o calero djcente
(20)
a tangnte. EnLo, calculnos:tg 36'
:
n
0.?2
=
;
. . r
=
14,10.
No nnguo retnguo rC, esto ercionados o ngulo agudo
(44"),
o cateto opoo ({)
e o carcto adja
A ruo tri8orcmtrica que reaciom tais medidas a Lngente. Logo, tcmos:
Logo,
=
14.40lm.
'gl+:i Um engcnhcrc dele medtr a ldgurd de um ro. Pn is$. fix ufr
lonl
n mdgem em qle se enconira
e u ponto
I na margem olosla
(cofome figra). A legujr, desloca se 40 n
le?endiculmenre
rela
; i aopont oCedeogul oaB. bLend44' . Qul l d8ur adono?@ados: sen: ! 4' =0. 69,
cos 44'
:0,71
e Lg 44'
:0,96.)
sim, a d8ura do rio 38,4 m.
+0. e6=#. . {: 38, 4.
t
40
Exerccos btsicos
eitil lr c.- .
"""lio
a"
's
gn ld Lsieri.lr, clcule sen 3f,, cs 35' e ts 35'.
354
I
l
.l gonmti a no tl ngu o rtngul
E: z: : r ' sabcndoqnesen23' =0, 46. cos28' : 0, 88e1g28' : 0, 5: l . cl cul eoval or der emcadaf i gu:
) b) ' c)
:Bl:i:l
Sabendo que sen +:'
:0,68,
cos 43'
\__l
\ t "
\
8.4
:i:
Um alpinisla deseja cacud a altura dc uma cncosL que vai escald. P.ra is$o, alsta se, horizontlen1.
80 d

d encosta
(conlr.me
fisura) e visualiza o lopo sob un gulo de 55"com o pano horizontat.
Calcule Lntua da encosr& (Dddo$:
sen 55"
=
0,E1. cos 55'
=
0.57 e te 55'
:
1.42.)
:
0.73 e tg 43'
=
0,93. caculc o valor dr cm cad. figum:
o) c,l
Una cscada dcvc scr consiruda
!@
unir dois pisos de um pdio. A ahutr do
!so
mais cerado em
relo aoliso intriorde 8 m. Pa isso,lbi consiruda uma rampa plua unnrdo os dois pisos. Sabendo
que
o nguo mldo pela rampa com um
llano
ho7onta 3. calcule o compimcnlo da rampa.
(Dados:
sen 33' = 0,54. cos 33c
-
0,83 etg 33o
=
0,4.)
355
r i Oonmer r no ' nsur o r el ansu o
8.6 Un telet.ico dcvc un os oposi
e A de dis moos, Pa.a calcua. a
qu.ntid.de de cbos de .4o neccs-
sria par um eA, um engenhei
io meditr as lt!as dos monos cm
lai a um m6mo pao ho|i
zona, obteDdo 108 m c 14.1nr. A
sguL medu o nguo quc a rcta
..1B lm com a noriTontal. olrtctr
do 32' . Calcule r di\tn. ene
c r .
( Dadosr
se. 32o
:
0, 52,
cos 32"
=
0,8:le rs 32'
:0.62.)
E xerccios c otnpleme ntare s
C.l
^
pocla fede llocalizou n llo.en amazrica uma
pi\1a
dc
louso
claDdcstina con as seguines c.r.,
.
pista !edir 100 h de coprmenLo. en plana
e hozotal:
.
tro fn.l da pisa h.!a !n i!.e de 30m de altura. conlbnc liEu..
180 m
-i
5e um pequem vio prir do prl{) }, no senLido dc A. c c\atamcntc no pomo
(-
lcvant \,o e linbd
reL. dc nodo qle essa reta fofle um ngulod.on phno honzontal. qM
deye se tangcne ded (rg d)
xa
quc a acfonale pase exanenLe 0 xcin d noel
C.2 Um poe locaira+e una rampa
!lm!
que foma u! ngulo de 28' con o pllno hozonrl (conrmc
flgurx). Nm instmte cn qlc os raos sohres so peilendicul.res rpa, o po(e pie
$brc csa
n' p. unr. sobru de 2.3 n dc corlrimcnto. Calcnle a altur! do posre. (Dados: sen28r:0.4,
cos 28'
: 0. 88
e g 28' : 0, 53. )
1-
=
L'
ri goomei a
nori ngut erns! o
C.3 Detenni. hedida do scgmcnto ,D na figun
rg 27"
=
0.50i ser 0o
:
0.1t. cos 10"
:
0,98 c r8 i0"
leguir (Dddos,
scn 27'
:
0,,+5. cos 27.
:
0.89 c
=
0, 17
)
(Sugeslo:
ntroduz! una ncgnira auxiliar. iazendo D
:
).)
C.4
Qual
a hedda do \egmcntol, na fgum a seguir? Drdos: sen 20"
=
0,34,.o\ l0o
-
0-93
I20q
:
=
0..: se 36'
:
0.58, cos l"
=
0_80 c 18 36"
=
0.72.)
A.
.
- D.
3O! a
c
.
t 00m-
D
(Sgor introduza uDa incgnir.uxliar, fazeddoD
:
r.)
C.5 Umdo sepa unr bpgai de um mom. Para mcdl a !tur dcsc noo. o ro!gmfo lnsirlan rodo,
lito num porto e ! o topo do nro )b um rgllo dc ll'coD o plano ho|izonI. A seguir. fasLr-\e
180 tn e ! o Lopo do .rco $b um lngulo dc 25' com o parc lorizoirsl_ confome fg. Crcure a
altrra do oo.
(Dados:
sen 25'
-
0,42. cos 25"
=
0.90 c r.e 25'
=
0.:16i \e. 33"
-
0.5:1. cos ll.
:
o,lJ:l
c e 33'
:
0.6,1.)
rignmdri ntinsulo ernsu o
Que
ste s do s v e sbulares
iv-:i:r:l!
(E'i'SP)
Pd.a obte. ! atura dc uma tone, !m to!grafo instata o teodoito a 2(0 m do centro da base da
mesmar o ngdo idicado na ljgua mcdc 3(f. Sc a luneta do eodoiio est a 1,7 do solo. ento o v1or
aproximado d atu. da torrc :
(Dados:
seD lf
=
0.50, cos 30'= 0.86 e rC 30':0.57.)
. ) l 16n
b) 120
' i .
c) 120,7 n
t-
d) r 12
e) 110, 7 m
V*ilii: (Set*ut)
u-a p.*o! de I
.50
n de altur.. stuada a 100 n de ma tone, avista o seu topo sob nm ngulo
de 'cor rhorizontal.
Qual
r altur da rorc?
(Dados:
sen 0'= 0.86. cos 60'
=
0,50 e tg 60'
:
1.73.)
a) I 74,5 m bt l 7l , 2 n c) E6.6 m d) 50,0 e) 17. 15 m
V,3ir:
i
(UFRS)
Dois i"ei. d uma
laa
esto igados pof !m mD!! de 3-25 D de comprmenro e d graus d
jncljlao.
conforne ng . Deven!\e construir sobre a rampa cinco deeatrs de Dcsm altura. se
se! o
:
3,
eLo a atu.a, er nctros, dc cada dcerau ser:
a) 0. 15 m
b) 0.25 D
c) 0,10 D
d) 0,35 m
) 0.65 D
V!i!::
EI
SP) Uft obs^,dor do alto de um tore veical, de lrura . eerga a
linha do horizonl. Sabedo que um ao risual fona com a rertica da toe
um Derlo 0, confom lgnrd ao lado. dctemine, em tuno de I e 0, o no
da Tera.
(Sugesto:
o mio perpendicular
.et! tangeitc !o ponto dc ta!
gncia.)
358
\
Captulo
48
Doi s t eoremas
i mPort ant es
1. Relao entre o senot o co-seno
e a tangente de um ngulo
Demonstro
Construido um nguo agIo de medida
d e trando un perpendicular a um dos ados do lngulo
(conforme fi g!ra), temos:
Cl cul anoo. en
oe. . o, eel ( r udndooquoci ent e
; "s"
-
.
-2
Exerccio resolvido
R:,1 Dados sen 40'
:
0,l e cos 40'
=
0.76. dctemind o vlor de- n figura:
\-1
\
i!u_!l
b
=t 9( r .
(c.q d.)
359
Dos leoemas impo.tants
tc 40.
=
+.
Como temos os vaores sen 4(p
=
0.64 e cos 40.
-
0.76, podens
delcrmin o vator & tg 40q. ou sjn:
r, n"
_
fn
r0_
' o' ao"
=' 084
Asr m, 0, 84:
=:
- {: 8. a.
Lembe,se de que
dois nguos agudos de nedidas & e

so conplemenrres
se, e someme se!
l }+9: 90o.
Se o e
P
so medidas de nguos conplemenares, dizemos que o e

so me{:lidas compementaes.
xemplos
a) 20 complemenro de 70". b) 32' conptenenio de 58.. c) 90o - a o complemenro de .
Torem
Demonstrao
Consuindo um nguo agudo de medida a e rraado uma
I'pendicu
a um dos lados do ngulo,
2. Angulos
complementares
cos (90'
sen (90'
+
+l
A
Obseve que
o nsuo a o compenentar de

poiso + ned(e)
=
90 +
med(a):90.
".
B
+
1
3
sen o
=
cos (90'
a)
360
+
cos o'
=
sen
(90'
d)
(c.q.d.)
Doi s l eoemas i mportanl es
Povamos, assim, que:
. Srdoi" ntrgul;;asid' ,o cdmplmenrarcs, mto o
o*"
a. ,* ,1i.. e i*r;r::,0.
-
,o ouoi;..
- .
.
' - ' . ' ' '
Exemplos
a) 20' o complemento de 70'; logo, sen 20'
=
cos ?0' e cos 20'
=
sen 70'.
b) 32' o compemento de 58'; logo, sen 32'
=
cos 58' cos 32'
=
sen 58'.
Exerccios resolvidos
Ri2ll'i; Sor,*ao q*-, zr
=
0,92, c.cuar o valor da expreso: E
=
Como 23' o coplefrento de7", temo$ qrc cos 67'
:
sen 23' .Assi!. temos:

' . n
2t '
' en
"'
)
'
,
. eo) . r .
*
r . . "1* ' - - :
Logo. t
=
0.,16.
:8;iir
n"tie"-- t"4..
"
+
:90'.
Detemido vdlo.ler.
Resoluo
Como o e

so conplenentresj tenos
que:
se! }=coso=
T
emsp=el d=
i
Leo. sr
=
+
:
i
t
No trilgulo DB temos que:
- 9
0, 92
2
c D +x+a
+4
Exerccios brsicos
..Eiiil
o"ao. s.. :o'
=
o,:8 ecos 36'
-
0.80
A
/"'l
, / l
/ J
a
- r l
5m
"
i "
361
Doi s l o16ms i mps
ilBii:i1i
srbendo que sen:s'= 0,81 e cos 5s'
=
0.57,
delemine o valor de na figu..
/
/ 1.
/ l
/)::-____,4
m]l
Sabeido que
sen 37'
-
0,6, clcule o valor da expresso: E
=
2 tg 37' sen 53".
i$jiliii
s"t
"o"
q"". e
".edida
de um nguro su.ro e q'" *'"
:
+,
crcDre o varor da expres:
-
sen o kn 90' o
-
r o\ dcost 90' - 0)
llffil4 Na fie-u uo rudo t"m se qle sen
(etF
d)
= 1
7
Detemine o valor de a.
lml!
Nr nsu ao ado. tcm-se
CD: BD=5cner =3cm.
b) tg
(90"
o)
j
I
l
362
r
E x e rcco s c omple me ntare s
#itiiii
D"t"-i.e *edid do sesmenb ca da fi8ua
?4
. ' l ddo. . abendoque. eno -
iili"iij
c"t".t"
"
-"aio"
"
oo sesmenlo D d fisua o
512
reo. saDenao qe en
l
e cor
tJ
:-,,i31,i$
Nu rigu'o a lado 1-se que c !
-.
Cts LAB. DE I Ct e o kgnento aE ede
cm. Obred a medidr , do
'egnnro
Dt. s-
bendo que cos o
=
3 sen d.
Dos 16ms i mprl ni s
sendo a a medid de ufr ngulo agudo tal que
,end + 2cs(90o - d)
:
l, deGdine a medida
do sgn o CA da figra ao lado.
rl#ii: o. a"c.l.. ria
"
Daa da fieura abi{o rm medidas reslecvmente islais d e
.
oblenha a nedida
r ,/j
do, eemenro 4 . \ abendoque sn
P
-
- Lr'
Questes
dos ve stibulares
ij5
tpuc-pr<t
puao'
sen 28'
:
0.46 e cos 28'
=
0,88.
a mclhor ap,o\ n\ ds rediJ, do
.e8menro-8
da fieura ao lado :
t
I
b) 8,6 n c) Ll , 2 n d) 11, 8 m e) 12m
:iii, @FcE)
sendo
"
e

s nedidas de dos nsuos agudos. sinale a afimo ver.r.1en:
a) Se o >
,
enro sen a < se
.
c) sen o
=
cos
(ql"
- d)
d) sen o
:
se
(90' d)
e) Sed- p. enl ot go=1.
iiii'|jl oei
spt ouoo qu"
"os
(e0' o): deemine o vaor de na ijgura abaixo.
AC
363
Captulo 49
A t ri gonomet ri a
e o t eorema
de Pi t goras
l Aplicaes
O teoem de Pigors fundament para enrendemos cerras relaes enle as razes rrigo
nomtrics. Por isso vmos revisar esse fmoso teorcm.
E xe rccios re solvi.do s
l*jr sauenao qu.
o e a medida d un nsuo asudo e
r".
."'
"
=
+,
clcutdcos
o.
se a un e8ulo cgutlo e scn d
:
-,
enrao
exste um tngulo retngulo com um ngrlo
agudo de medida d 1,l que o catero opsro a o
lrede I e ahiporenusa nede 5, confome tgNa ao
Pelo teorcna de Pitgras, podemos
calculr a medida do careb ddj@cnte a o:
r ? + 3r
=
51. . . _ r
:
1. . . r
=
4.
t
364
r
A rsonomdi 8 o reorema
de Pi tagoras
l
iEidll
s.u"'a. q..
"
c
'.
nguro agudo e
que cos o
:
rrl,
calculd ts o.
Rslno
Exisle un tingulo etnglo com m Ang!o
agudo d tl que o cateto adjacente a o mede 5 e a
hipol.usa mede 13 onJome figura ao lado.
U4. . x=12.
t 25
Asm. t sd=- - .
Hliliii oois pisos de um slo esto lisados
lor
uma
rampa pda de 3,25 n de conprirdto e d gus
de incina9o
(confome figur). Sero constntdos
sbre a rampa cinco degraDs de mesm atura.
12,
5endo\ o. d-
l l .
cr ' r cr t u 3 ar r ur a. em me r o .
de cada deerau.
Rsoluo
Sendo It r altua de cada degrau,
Como cos d
=
.
tem que eis1e un ti,-
gulo Ftngulo com m nguo gudo de medid d
r.l que o caieto adjacenre a d mede 12 a hipote-
nusa mede 13. conJorme fieura ao lado.
Sendo r a modida do catelo oposro e, teos,
pelo le@ma de Pitgoras:
r r + 122
=
13r '
=
25. . .
:
5.
Peo teor@ de Pitgord, podemo, calcula a Dedid do ctelo oposio o:
Obtemos nlo o tringulo:
-.
([ )
365
Ai gonom6i o i m de Pi tsoras
Substiluindo (ll) m (l).
conclunos:
Lo8o. a ilr.' dc rLl deeau e U.25 m
:::::':.:.' :l)'.a:.:'.t:j:l
',,,t;:
ri
il
5
l 3
+
H=0. 25
,:::l:'j:'tt:,t::
:: ;!.1:,':t:
Exerccios btisicos
:tt'.ii sabcndo que o a medida de un nsulo agudo e que cos d
=
E xe r c c io s c o mple me ntare s
i:1,; Smdo que o a mednia .le u Angulo agudo e qe ser o
t 5
n
3.t:l', Detemine vaor de tg d, sabendo que d a edia" a" u- a.guro ugrao
"
."n.
-
j.
8. 3.
q eddd, l eun- r - ' r . ' dpuooco. Obr e- o. \ xl or e. de. enoe. o. oJemo- , 1
. ' J.
+
lB*!1 Dado que d medida dc um nguo a8udo e que rg d
:
2, calcule sen c e cos d.
rF,qiili A neddae dcun ng!o talqne0'< e < 90'e sen d
=
I cos a. Calcule os vdores de sen d e cos d.
(Sugesto:
sen o
:
3 cos o
+tg
d
=
3.)
.6;lti:; Iow q,
fo anedidadeum ngulo god, enro selo + coa
=
1.(Not: os snbolossen.dc
cos'd devm screntendidos cono
Gei
o)r (cs d)r, .eslccrivacDtc.)
' 8, 7
\ .
t r ur
I "
8a R . .
Del ei nc \Jo! {tc 1
"- . ": {
""*' *.
G. 2 Der emi neu oer , od""r "r "". -
' l
"
'
_i .
senooo a meor dadeum 311r r Jusudu
C'3- ri:r sendo o a me{lila de um algulo aeudo, po$rer que a!,luardde\ sen o
=
+
. *.
=
+
**-
sinulldeamente? Po qu?
C,4.'tl Deleniie o ldlor do scn o saberdo que d a edid! de um ngdo agudo e q
tg a
=
3 se. d.
Cs.:tl Calcule o valor da expreso:
2
r
366
I
:
sen: 10" + selr: 20' + senr 70' + senr 80'.
Atri gnometri a e o l eorem de Pi l grs
:i$,,iff;:
ea.a neai. a largura de un rio, de mdsens pdaeas, um togrfo lMcou dois
lonros
A e 6, numa
mareen. disnres 52 n uft do oDtio. Na outra mdgem! o topeafo tonou um ponro
C rl qe
os ngulos
C, l r eaamn edi dasi suai seongul st r doAr cl enmedi dao. cmt go=f . Ooaeul e, . u
$$f
u.a ro-e
".Le
l"""lizada em um tereno pldo c
honzotal. Sobre esse leno tomm se dois pon
tos e 8. distanres 126 n u d oulro, alinhados
com a base da tore, Do
ponto. v-se o ponto P,
mas alto da tore, sob um ngulo de nedida d com
plano horizorta. Do ponto I v{e P sob ufr
ngulo de nedida

com o pldo horizonta. Cal-
cue a atura d! toN. sabendo rue &i.
:
+
e
^12
senp=
.
Questes
dos ve stibulare s
i14..fr1i tc","""-se)
clcure a soa das medidas dos
ctLs do ingulo relngulo ao hdo, sabendo quc
BC=r 0ccosd: 5.
i H-il rc","""
sq N" rie"ra. aerernine I. sauto que cos o
:
]f
(E.E.
Mau'sP) sabon.l
q *"
"
:
*.
*r
U
=
J
"
rc
=
IO
-,
a"t
-L"
a nedida do segmento
iti,i*ii!
c. - 45dm
-
367
Gaptulo 50
Cl cul os de al guns snos; co-senos
e t angent es
1. Angulos notveis
Para estud os conceitos que vn nos prxinos itens. convm coecermos o
taneente de aguns ngos. Escolhemos, pela faci lidade das demonsrraes, os neulos de medas 30.,
45' e 60' .
1.1. ngulo de 45'
Considerernos um quadado de lado d.
N
NI
t&J
1.2. ngul os de 30' e 60'
Seja BC um tringulo equilte! de lado l' e
sejl? uma atur desse tnngulo.
Pelo teorem de Pitgorasl
r : d2 + ar . . . 1=2ax . . , : a, l , .
12
.J2
l
,tr
- 1
,,
4tr
2
t T.
2

368
Cl cul os de al guns senos, co senos engnts
Os tringulos BM e CM so congren-
tes. pois ambos so rctnguos, tm um cteto
comum (n) e as hipotenusas conguentes
(lr).
DL conclumo\ .rve BM
=
CM: ! e
' 2
rcdM
)
=
med(CM
).
Como cad n-
gulo intemo do tringuo equitero mede 60",
renos med(BriM): Ined(CM)
=
30'.
Peo teorem de Pitgors, temos:
/ . , \ ,
h, +\ . ; )
=a,
. . . h, =a,
Como 60' o conplemento de 30o. temos:
4"

T.
E.
2'
sen 30"
:
cos 30'
=
. . "- 2.
,d
2
/4F
2
,/

2
I
2'
:
,ltr
2
- |
4t r
l 53
--T
4tr
2
I
z
sen 60'
:
cos 30"
=
cos 60"
=
sen 30'
:
sen 60"
tg 60"
:
'',tr
1.3. Tabel a dos ngul os nol vei s
Exerccios resolvidos
F. l
carcurdo, rro, dd
expresaoc
l l i i . . , . "
: . '
\ en 0'
r ' 45
Kesoruo
Por conveno temos que: dado um neulo de medidao, tem{e:
sen, d:
Geno) ' . cos"d
=
( cos
o) ' . i s' d
=
( t s
o) a-
369
Clculos d6 lguns sns, c-snos tngnts
Assim. calculnos:
-
cos600 + cos 30o):
(sen
30')r +
(ls45')r
, "f
"6
r *
j
2
\
2t 2 4
l 7J*t t t '
i t ,
5
4
9
T
. . r :
f ,
Ri z. cdr cur r o\ r r o, dae\ p. . . . 1
*"i . 1,
: l ' t , .
pd, d, r . .
ConlencioneDos que, dldo m ngulo de medida o, tem F:
. eD
o - f n i l u . co, u - coc
( i u) .
18 o - 13
/ o .
se!
(2
.
15') + cos
(:l
.
15")
t cos
( 2
.
15") l l
l +!
22
\ . 2)
.,l Derminr o valo de r na fisua:
c*2on
- D
A
Resolno
Calculando as nedidas dos ngulos inleos do trinedo aCD, ros:
(Lu\
l0o)
r
' ' '
r
"'
T
T
c- 20n
- D
a
O tringuo ACD isscles, pois pssui
dois ngulos de
nesn medial: ogo. CD
:
,D
=
20 m.
Assin, do lingo AaD, tenos que:
*' ' ' =,;
=+
+=
Loso. r
:
l0{4 n.
n
. . r =l 0, 6.
lHidlil s'do qutsd
=
2 etg

=
3, ca@d o rodeMficura:
R
i
370
clculos de lguns senos, cesenos tngentes
Vamos intoduir um vdidvel auilid, farendo D.1
=
r.
Asim. do tringulo ,4rC tmos:
, "": __j _
=2
=
=j _.
- i +) r +l
Do tringlo 3D temos:
l gl i : -
+r =
-
Devos ento rcsolver o sislem:
Subsnrudo
(ll) e
(I),
temos:
z=- . : . r =10++. . a
5*;
Logo,
=
30 cm.
'ri{li
Na rigrn, caotar o valoi de I em funo de d,
P
a
Resoluo
Fazendo C
=
, lmos qne A
:
4 - i, ou sejal
{z: . f i
or
l :
= r +1=
f .
1nr
*: ,
=10. . =30.
| . - -
Dos lringuos rctnglos HC e l4, 1emos d eq!es:
SbstDirdo
(I)
en
(II),
obtonos:
( hh_
l r
l rs B
:
rr)
h ht oq
r g=
- ,
- a BF
. t =h
. . a tg

tg d - n tg
l
=
ft tg d . . d tg
p
tg d
=
tg o + tg
I
. . ar g' so
- r ' r e - ' eo' . . 1
; i -
P- a-
371
Clculs de alguns senos, co senG 6tngntes
btisicos
:B:ir.r: calale o vaid d dprcsso E
=
qii:lit
Send'
:
i0",,ra o val da expeso: E
:
B.{:rri Detemine o valor de r n figul:
B5,,1
Sugestorprove
que rnngulo aD isdsceles
J
(Snesto: prove que
o lriguo BCD issceles.)
tgn 60'
B: obtea, paar
=
to'. o vior nufrrico da expresso, t
= +#rj:r
r 2
senr 6x + cos 5r sen 4
D
,"t
I
8.6
li
:
sabendo que tg o
=
3 e tc
P
= :1,
calcule o v1 dx n f icura:
Eti Calcule o valor de , n figur abaixo. em fno de o,
B
e a
,4
- -
10. m- o- _ r +
-
Cacue a medidaa do semento
pt
na figua:
312
Clculos d lguns senos, co-sno s ngentes
aElBi:li Detemine o vaor de r, na fgura o ado, em fun
odee. Pea.
E xerccio s c om
ple
m e ntare s
:q::jli
o tdns'I. .t"g,I" cujos .lad$ so compatveis :
(;./.
.r Um ol-.enador no ponro , da I rg.ra r lado. v
um p!dio segundo M ngulo de 105". Se esse
obserador esr stuado a nma distrcia de 18 m do
lro
e a uma atura de 18 m em relao ao ler
reDo horircntal. ento a allura do pnidio :
a) rs({ + 1) m
b)
(10"6 + e) m
c) ( 2+! 6) m
d) 58m
o)
( ' 5 +28) m
a) c)
d)
N
:C.e,
Um homem de 1,80 m de allu, em
,
em um tereno plarc e horizonrI. v, sob ur ngulo de 3(f con o
plmo horlzonta. um poste ocalizado nesse esmo leftno. Ao aproxinie 3 m en direo o posre,
lasa
a v lo sob um n8uo de 6lI com o plano ho.izortal. Detemine a altua do
posre.
eiXl'l:i Um 1oe locliz-se num reeno pldno e horizonta. De un ponto do lenno. ao sul da rorrc. v se o
topo dessa toe sob ngDlo de 45'co o plano hozonr]. D un ponto, do lereno, a lesle da tore.
se o topo dessa lde sob un nFulo de l(]P co o pl honzr. Sabendo
q
a diltncia enrrc os
lonlos
e B 80 m. deemine a altua da tore.
373
ffi
a rigura nost a auas circunferncis de .aios 12 m e 4 cm, tngenres ent si e r2ngentes a ua reral
Deitemine a ediil o do ngllo O4.
m
Detemine nodida da pojeo ogona do sesmenro eE sobre a reta r-
Questes
dos vestib ulares
m
Guvest
SP) Dois ponros e B eo siruados na mdgem de um o e distdtos 40 m um do oulro. r]m
ponto C, n our mdgem do rio, est situado de t nodo que
o nguo CB mede ?5. e o naulo ,4aa
med 75'. Detei argua do rio:
b) 20n c) z0'6 m d) 30n
e) 25n
Clculos de alguns snos, co-seos e tangnt
iW
aap-SP)
No trinsulo ao ldo tem{e que d
=
30..

:
105. e a altur rltiva ao lado BC med 2 cn. o
lermeh
do tringuo ABC, em cm, :
. l
d)
:11
e) 6+2( E +
E)
m
Gaec-sP)
Un crco de raio / es insoiro no seto cicu .le aio tR
=
!
) 10("6 + 1)
.
5.[(' 6 + r)
q2Ji ( J
+ 1)
I
1
I
\
i
I
J
ti
I
t
l
i8 e ryulo cenaa de 60e
(coniome
fi8ua). Nesss condies rem se que:
d) /
=
a". h
ffi
{rCv-sr)
Nu rigu.a. r e
I
vaem, reectivamente:
a) l Jl el ( 3-
J3 )
b) 3( 3
"6) e3, 6
c
qJl
ee( l
J3
)
oe0
-
a5) ee' 6
et
Jl
et
J
I
v
I
Gaptul o
51
Uni dades de medi da de ar cos
e ngul os
2,
2,
1. Onmer on( pi )
Considerenos um circunferncia quque..
Na busca desse nmeo, Arquimedes inscreveu e
cc n. c' e\ eu a umd me' mt ccunl e' cnci , Je rai o /
hexgonos regutaes.
Calculndo os permetros do hexgono inscriro e do circunscrio, o mienico
obreve: 6r e 6,92r, res-
pecrivamente.
Assim, a razo
;
d que:
Sejn c sex compnmeno (pemetro)
e 2," a medid de seu dimerro.
Desde muito nes de Cristo, sbe-se qe
a razo
j-
r constante. e procua dessa consranle foi
taefa dua de gandes mtemicos ao longo da histia. Tavez o maremtico
mais obcecado pe
"capur"
desse nmeo lenha sido o gego Aqlrimedes de Siacus (287
.C. 212 .C.). o Dfimero
chepd' um merodo conero parr o . l cul o de"u con. rnre.
Alvs de inscries e circunscries de polgonos egulres a uma rnesma circunfernci,
rs
qusdor
obteve poximao:
=
3, 1415.
. *. 9#
- z<
|
<
t , x.
375
U. l dd d medi da d ( ose nsul o
A seguir, Aquimedes inscrcveu e circunscreve a
ess circunfrnc de rio rdodccgonos regulres.
Clculou ento os permetros dos dodecgonos inscrito e cicunscrito: 6.20/-e 6,44r. rcspedivamenle.
.
6. 20,
i
61t .
L. ' go. J \ on\ rJnre
)r
e rd qk.
; ),
O
-,
,
. '
O fisofo grego continuou esse pocedimeno at cheg polgonos cgutaes ins.riro e cicunscfl-
to com 96 lados. obtendo assim aproxnno:
) ,
' ' '
Sbe se. hoje. que a raz o
+
o nero incionl 3,141 59265...,
qtrc
simbozmos pela letra ge-
sa
i (pi).
": , . , -
j r,
: , , , , . , , , , , . , .
Dessa guadade, chegamos fmul que calcula o compimento de uma circunfencia de raio r:
ii:'i-;?iiii.
-a"
o
=
:. r+.
Exerccio resolvido
liEflii:l
c"*l-
"
-.p.i-"nro
(pefteLo) .re uma cn cunlrncia cu.jo uio mcdc 6 cn.
Rsoluo
O comprmento de uma circnirn. de rtu / ddo por .
=
2nf.
Sendor
=
6 cm. lenos.
:
2r. 6c.
Logo, o compiimerto . da circu i.nca .
=
| 2, cD.
2. O radiano, unidade de medida de arco e ngulo
Ar aqui uizanos pens o grau.
Varno! estudar, agora. xma outra unidde para medir arcos e n
Consderemosum arco B-, contido numa circunferncia de aio r.. ta que o comprimenro ao ar.o ia-
scl igudl a r.
Dizemos qe a medda do arco ;i- I rdino ( I rud).
376
; 1
I
t
Un dadesd medi da de ar cos ngut os
Definies
Exerccios resolvidos
R.2 Deenninr medida ao
".o
vt-, n" ttg.u,..
--.'"".
Logo, a mcdda do dco t; t.a rad.
R.3 ' sabendo que o arco itt da flgura ede 2.8 rl!l. dcrcmar o raio da circunferrcid
l 5
l r
2, 8 5, 6
1
5.
2. 8
Logo, o aio d ccunferncia nede 2.m
3. A medida da circunferncia em radianos
Sabemos que
uma circunfernci medc 360".
Qual
ser sumedid em radianos?
377
O comprirnento de un1 circunfencia de rio r, numa cena unidde r, 2,'. Logo, sedo a medida
da circunfenci em dinos, emos pa regra de trsi
Unddsdmdldd arcos e ngulos
Como
=
3,14, a concluso anterior nos diz
qe o compdmento da circunferncia e{uivae 27t
=
6,28
raios dessa cicunfencia.
4. Medidasequivalentes
Definio
Isto , o
graus
equivalente
I
adianos se, e somente se, ambos so medidas de ur'! nesno arco.
Nol
Em ceos momenlos, cometeremos um "buso de ingugem" e dimos que
(r' :

rad.
Exemplos
d, 4s' eequi r al enr ea
; ' , , 1
n. 1. ,
f o
b) 60' equiYalente a
1l
T
d, pos:
I
60"
_
360'
2n .d
+
ad
27r-"d
'
5. Transformaes de unidades
Vimos que uma cicunferncia mede 360' ou 2 rad.
md, isto :
Portanto meia chcunfernci mede 180" ou
ssa equivalncia nos permite transfomar unidades, ou seja, dda a medida de m aco em
gras, po'
demos obre amedida de'se arco em radianos e \ice vel\a.
378
t-
Unidds
de mdid de arcos ngutos
Exerccios resolvidos
R.4 Dereme, em adianos. a medida eqDjlalente a 128.
Rsouo
lmbando que r rad equivalen a 180., basta resolvmos a regra de ts:
r.
_
180
x- t zo
R.5 Dcremind. em ga... merJ ,t, e.1u
'Jenre
r
tr
ra,t.
Resoluso
_
1E0
. . 180- t
:
l 20n
, : H
^d, . . = **u
r so.
I
. _. : _gr aus. . _a: 30"
180
a
R.6. : oeteminr, en graus.
a medid eqlivacnte a I md-
I
r80
Faren.ron
=
3,r:r.rmos
=
jS
s'-'
..
-.
=v".
Exerccios
brsicos
B. Calcuie o pe.metro de cad ma das circmfeencB.
!)
:B:2
: l Um pneu ,le a"tomOve, com 0.5 m de Eio, pec.ft!
uma dislncia de 6 280 n.
eldtas
vlt deu o
pneu? ( Adot en: 3. 14. )
B'3 ,
,
Um atletr deu 22 votas numa pisla circuld de 50 m de raio.
eue
disrncia pecoreu? (Ailren =
3,14
)
Br,.,.: Una toaltra eaonda tem 1.5 de raio. Uma mulhd perede
colocd rend em todo o Dermelro d balha_
Quantos
metrcs de renda sero ne.essrios? (Adoren
:
3,14.)
E:5-: Detemine, en radieos. medida do arco D
9-r
?
37S
Uni ddsde medi da de acos e nsu os
8. 6
D r / Ti r . em
gr au. . a medi dr do d. o {yA. do
) 240'
b) l r5'
c) 210'
d): l s'
. . 5n
a modida do alo ti 4,2 rad,
.onpnento desse
8.8 Sabendo que o ac t da fgum, mede 3,2 rd,
detmifc ! medida do r.o da ctcunferncla.
) 270.
c)
30"
h) 300'
(Sugeo:
Nos itens
j
e k.lraNfome em graus les, isro:22'30
:22,5':7"30' :7.5'.)
D. ru sprese, en u(, nrdrrr ellutrdrene a
or
-
rao
. 2r
rr
t
rao
. . 5r
. 1l r
,
--
ra
j)
.l rad
k) 1.5 r.d
l) 0.7 rad
i
380

/ \ "*
\):-o I
0
20'
j)
22"30
r) 7'30,
l) 40.
Exerccios complementare s
e:l Duls odas dcnrrdas, com sessenta denles a maior e vint dentes a mer, co engienals cnLre s.
Qad
maio gndr 32n rad, queils voltas d. a meM?
Uni dadesde med da de a cos enSu os
C.2 Un dndde de medld de ngulo. o grado.
defiida da seSuirte !meira: u! reulo de
rnedid grado (
E)un
nglo de vii.e O
qrc
delenninn numa .cunfe.ncia de cenbo
(,
!m
, l
co oe cornpnneno rgu
40
(es.
crnf
Qulltos
radi.nos !ede um nguLo de 50
er?
C.3
Qul
a uo do.omFnneno.a nh dequdrpro dinero diTctra?
C.4 Saircdo que a mcdda do lrto dc uD heiigono cgua ir\cnLo nuia circnnle.ncia de aiof igud ao
prpro / c quc a ic{lrda do lado dc um hcxgono cgulr cncuscnlo a essr cicul' r..,,, U
].8
3
cm,
:
1.73: na,sleque I
<
n
< 1.46.
Qae
ste s dos ve sbulure s
Vil
,
(Vufcsl)
Un! curla dc cc1! rcdovia rcm o lrmrto de um a.co de circnrferci. Se, em La cuNa. a
.odovanudasu! dieo 8"20 en I1,.1 m, o.ao dessacuva:
b) 200 m d) 2l n
V2
I
uvcsr
SP)
Quatrtos erausme.le,
apromidmcntc. un aco dc 0-105 rad?
V3l (Ur B- DF)
Quanlo
Dede em r.disnos un rco de 2" l5 ?
(Sugstor rnstorne 15 en gru.)
381
Captulo 52
O si st ema t ri gonomt ri co
1. Introduo
At qui, definimos seno, co seno e tangente somente para ngldos gdos. Vmos estende esses
conceitospra ngulos no agudos. Paa isso necessia a construo de Lm sistema chmdo circun-
fernci trieonomtric.
2. Circunferncia trisonomtrica
Considemos uma cicunfencia de raio unitrrio
(r
:
1), cujo certro coincide com a origen de um
sistema caesiano oosonal
Essa estrrtu,
jntmente
com s convenes
seguir, a cicunferncia gonomtrica.
Convenes
L O ponto ( i
,
0) odgem de todos os acos a seem rnedidos n circunfernca.
IL Se um arco for medido no sentido horrio, entao ess medida ser atribudo o sinal negati-
IIL Se um ao for medido no sentido ni-horrio, ento a essa medid se atribdo o sinal
po-
sitivo
(+).
IV. Os ei xos coordenados dividem o plano cdesiano em
quatro rgies chamadas quadrantes; esses
qudrnes so contados no sentido.rnti horrio, pairdo ponto.
4" N
t.
',.'
:
/
-
o i semdGar cc
382
F-
O sisema risonomlrico
3. Arcos trigonomtricos
-
A cada ponto M da circunferncia trigonomtric ssociamos medidas em graus ou radianos do arco
Exempbs
a) Paindo do ponto e girando uma volta complet no sentido anti-hoio, ssocmos as
seguintes medidas aos pontos A. B, A e B'l
b) Partindo do ponto e girando uma volta completa no snido horrio, associamos as segnes me-
didas aos Dontos . B. eB':
3.1. Arcos cngruos
Definio
I ndi c emosqueoeBsomed dasdea roscngruospord=P( -se"dcngruoa").
Exenplo
con.rderemo' a circunerencia tri!onomrrc..
tX,.
fi
383
O si stema l rl gonmti o
PrLindo do pono e giando duas votrs completas ro sentido anri-horrio, associamos s segunrtes
nedds os pontos . A. A eB :
Conveno
Pa indicarmos amedidadeum arco trigonomtrico, em mdnos. no necessrrio explicilfi I uni
dader d. Noexempl oant er i or . quandor ssoci msr op"n oBosr r t o, e, +. l l , a. ' . *. . nr . nd".
n5f i
2
rlde
2
rad,
Exerccios resolvidos
:liiilt,:: ocrenim as
-eaias
r. em grals. associadas ao
ponto
d. da fi8ura. nas qualo
lrieis
volras po
er i vas( 0' < < 1440' ) .
A edid, om gmus, asoci.da ao ponto B, n
lrlmeira
!lla posdva. 90F. Asslm. temos que a
medida associada o porto R i
.
na seSunda loll positva
90" + 360"
=
450'i
.
na tmeir !ol1 positva
90" + 2 360'=810";
.
naqudta volkposliva 90 + 3. 360'
=
ll70'.
Logo, os valoes procurados so9.450'.810'e 1170".
r:lll oecminu as mealas 1, e .Ianos. assocadas
a ponto.1,
da fiSura, ras quLr pnmen$ votas
posi t i vas( 0<r <8n) .
Resoluo
A medida. em radinos, alsociada ao ponlo , Da
pnmeira volta positvx. ,!. Asrim, tcmos que a
medida asociada ao ponlo:
.
m segunda volta positiva r + 2r!
:
3n;
.
m terceira lolta postiva r + 2 2n
:
5,
.
na qua volta
losilva
i + 3
.
2r
:
1ft.
Logo, os vlorcs prccumdos so 1.3n. 5n e'7.

384
O 3i rma i gonomri co
R. 3: Det ef t i d amedi da dodcod. pdnenvol t aposi l i va( 0"<r <l 0") queposu mesmaext r emi dade
Brr eliminamos do arco dc 11 lCr Lodas s sus
vois complelas. Plm isso, dividimos lll0" por
360":
1110.
30'
Asi r , 1110' : l 30' + 30' .
O arco de I | | 0'
po$ui 1rs voltas completas e mis l(f.
Pot urru. ,
0' .
D / erno que l 0 e, ngruu r | | 0' .
|
:eo'
l
ii4lr' , Dercnind a ndida- do r.o da prlmcira vota positla (0 < < 2r) que possuia nesn exenidade do
. l 5r
Como no ecrcco anterio. lanos elinin as \olras compttus ,le
]lA
dtl. Pdd i\s. v.lmu\ Lrdsfoi
ma.esse lrc nun sona de dos outos ta que un
dces rejd o Ldl de lols completd contdas en
5t r
2
15 l2n 3L
112
- .
3
-
15n
4. Simetrias
F mui r o ur i l , b. mo. el dc onJr medi dr .
".
arcos com extremiddes simtricas em elao
um do. er j , o'
( oor denr J"'
' ' u
r or gem do ! . r enl
. Jne. r dno. por 5 i . . o no. r j Jar . m3i ' adi r nr e. a
cacua os senos e os co senos dcsses ffcos.
Consderemos. por exemplo, o pontoMda lgura
abai.(o associado medida 30".
Peo ponto M, tracemos ts retas: a peeen
dicuar ao eixo das ordenadas, a que pssa pela
origen do sstema e a peryendicular ao exo das
rb, i *. . Es. a. rc' r. i nr(' ccpri n r ci rcJn erenci a
nos pontosN, P e
q,
respectjvnente.
Os
ponr os \ . P e
O
sdo Lhamado. de si mel r i -
cos
(ou corespondenles) do ponlo M.
O sim risonomtnco
Deteminemos as medidas r (0' <

<
3600) associads aos pontos N, P e
C.
Logo. o rco mgonomnicoru meJe 180' l0o
Os inguLos NOr e MO tm a mesma meada
(pois
os tringulos /vot e MOF so conguentes).
=
150".
i
Anrogmente, remos:
O sastmtignmfico
I
Exerceio resolvido
il$Hil o p"'io M b ngura est asocido medida
I
ad. Dersmind as medidd r (0 <
'
-
2n)
ssociad$ aos
portos ,V, P e
O.
, ()
("-=#)"
Sugestes
o r^ +
=
! l l
Exerccios btsicos
l{$
Detmine d nertidas . em
s.us,
asstriad$ os
potos , B, , B', nd trs prireird volts posi!-
vas( 0' <r < 1080' ) -
mH
obenh as medidas , em radidos. dsociads aos
pontos . t, , B', ms as
lrimeiras
volt$ psiti-
vas( 0<r <6 ) .
{ffi{
Uma mediaa em
graus as@iada @ ponto M d,r
Igr o lado 30'. cacule tod6 6 medids
',
0'
<
, <
I 800', s@iadd ao ponio M'
**."[?),,(?)"o(+]
l "- 4=4 r v
I
Resoluo
347
o sslema lriqonmri
lBll l
r:
Umr ne.rida em danos asociada ao ponlo ,/ .la
'
, , J
J, l ' ooe
+. Qu- i
30 r odJ. 1. pdi d. ' r ,
0 <
-
< l0n. associadas ao ponto M?
:E;slli:
Drermnc a medidar, do arco d prifreira !lta positn! (ff <
r < 360"), que possui
a mesma exrem-
:B'i6i;:; Obtenh a
-edida
r, do No da primeir. volta posit! (0 <
< 2n).
que
lossui
a nesa cxtmidade do
a) 1850';
18r
. 21ft
c)
-J-
rad.
b) 1320' : c) 1020..
:.Bji:ii
o p".to
u, oa ngua. esr assocido medi.la2l".
Qus
so ds mcdidas r
(0' < < 360') assocjads
aos pontos N, P e
q?
:Bllrrl O po*o
M, da ngura. est ssociddo medida
I
' - .
c,
"
. * r J, da' , r ' r l nr a! ! u
ciadas aos po.tos lv. P e
0.
l:i;ii: Detomirc N nedidas
-
(0' <
I < 360.) asociadas aos vrtices dos relnsuos:
iFj:
Quas
sao c mea;ors (0 <
< 2n) asociadas os vices .los rLngul$ abaixo?
388
-
O sl si om l gonml r co
E xerccio s c omplementare s
;i:llrt o quadrillero MNPP, ao lado, ur retsulo.
Obtea os v.orcs r, 30'<
j
<
360', asocla
dos os ponlos M, N, P c
0
C..: o polson ,uaNAP,'O. !o ado, ocr{tgono
egr r ' . Der pr ' , eo. ' a or c
' .
- , r , 2n.
1*. . . i . , Jo. xo. or r o\ 4. V. B.
v.
, 1.
P. . I .
Cigli, Se d e
l
so duas Dcddls. em
gaus, asocladas a um mesno
Ponto
d circunlrnci! trigoolca.
eno podemos atum que:
a) o=.
b) o- 9+3".
c) @: +2 360' .
en1o
lodefros
anmar que:
a) ": .
b) d: +"r .
c) 0=+4l I
d) d: 2. 360' .
) d
=

+ l . 3600, par dgnn , 1 Z.
+ ' 2n. I ) aal gum*, t 2.
G.4' Se d e

\,1u. med,dJs. em droo\, $,' cdns a um nesmo ponto da clcnferncia trigonom1ricu,
d) a= 3
C.s':il
Qua
a
-edida
do dco da primeim loh psitilr
(f = < l0') que possui a mesma exrEmdde do
;ll:.i Dctlrrnine a med] lo dco da prlmca vok psilila
(f < r < 30') que posui . merna cxtrcmidd
do ar co dc I 110".
Questes
dos ve stbulares
iiitili
tpuc
spl s..
"
p.o
nedidas de dojs arcos tngomlricos tas que
I
=
180' o. ento
rro.le-se
lr-
a) aextrcmidade do aco de nedida o un ponto do 1o quadrant e do arco de modid

um
!on1o
do
2! qrdanle.
b) s exlemlddes dos &cos dc medids o e
ll
so simtricas en elao a eixo ds rdenadas.
c) asextemiddes dos dcosde mcdid$ d e

so slmtricas en rela ao eixo ds abscissas.
d) as exlremjddes dos dcos de mcdidas o

so slnrricd em tlao ongem do sislma caJlesio.
o) neuna das antendes est corcla,
rve'iill:
G,TCE)
Dois dcos rrigononlcos so cnsruos se. o smente se, tivercm a mesma exemidade.
Qul
das
eJi dr . br i xo e de u d. o con$. r od\ or r sonomer ' . . 4"
l
*d
O -i:-
rad
22 6
at
1
o
of
. o al Jl
-6
389
s e co seno d um tgnomi co
Exemplo
Como o aio d crcunfenci trigonomtric unilno
(nedd
igl 1). temos que as coordends
dos pon os, B. A eB' so:
Noe que:
.-el
iiiiiiiili
' . :
Exercco resolvido
n. t j c^. ul d v- , daei . r e- ; or
' en
t
r '
'
*n 9"
pr I ru-
Resoluo
substtumdo r
lor
30' na expresso, temos t
=
ser 90" + cos 1 80"
sen 270"
- E: 0.
2. Variao de sinal do seno e do co-seno
L O seno de um arco a ordenad da extremi
dde desse arco. Como os pontos de ordena
ds positivas so os do 1q e os do 2q
qdmnte
e os pontos de o.denadas negativas
so os do 3q e os do 4q quaante. temos o
segnte quao de sinais para o seno:
IL O co-seno de um arco bsciss da er-
tremdde desse arco. Como os ponlos de
abscisss postivas
so os do 1" e os do 4*
qudante e os pontos de abscissas negti-
vas so os do2qeos do 3e quadrante, emos
o segurnte quado de sinjs p o co sno:
t
,/-t\
391
Seno co.sno d un arcoti sonomi co
Exerccio resolvido
fii,'lif o.L"--,r
"
.u,r o. produlo P
=
sen 53' cos 00" ser I 63" cos 220'
53'. 100". 163'e 220' peen
e o 3! qu&1ntc, respectvmente. Asim,
sen53">0, cos 100" < 0, sen 163' > 0 e
3. Reduo ao 1q quadrante
O objetivo desse estudo relacion o seno e o co-seno de acos do 2q, do 3q e do,1" qudrnte conr
o seno e o co seno do aco coespondente cda un desses arcos no 1
q
qudrarte.
Par exenplificr,
uriizemos a tabela dos arcos notveis:
Observe que css tbela apsenta senos e co-senos de alguns arcos do lq qua&ante.
Vejamos colno uti-
lizl nos demais quaantes.
3.1. Reduo do 2n para
o l n quadrante
Exercco resolvido
ji:t:
Crlcular sei r50'e co$ 150'.
A extrcmidade,l4 do co de 150' perence ao
Traddo por M pependicular so eixo dos senos.
obremos o ponto /'. conespondcntc dc ,14 !o
1o quad.anle.
confone lgua ao lado.
Os ponlos Me P tm orderadas iguais e absciss.s
Logo. icmos: sen r:O'
=
sen :0"
:
I
e
E"
cos 150'
:
-cos 30"
=
.

392
Sn eco sn de um r tl gonomti co
3,2. Reduo do 3n
para
o ln quadrante
Exerccio resolvitlo
' Clculr sen 2a0" e co! 2,10' .
A extrcnidlde M do dco de 240" peence .o
Tnando porM rLa q@ passa pel cenL dr c-
cunfernca. obleos o ponLo P. coespondenl de
Mno ! quadr.nre. cnlome tigua ao lldo.
Os ponlosMe Ph ordndas opos e scisss
Tenos ento: sen 2.r0"
=
sen
*. zo"
=
-'
oo"
:
j.
3,3. Reduo do 4q para o 1'
Exerccio resolvido
R:li:, Cdculdsen 330'e cos 330'.
*. :
+.
,r
/:.
al-l
'
' ' / Ll )
A exenidade M d arco de 130' perence ao
' Irndo
por M a
perpcrdcular
ao cixo dos co
senos, obLdos ponLr P. corespondente iteMno
1! quadnnLe. conlome igura iado.
Os
ponkN,lr'
e P tm ordcladas opostas c abscissas
- si 30":
;
e 130.
:
=. , t r
2
3,4. Concl uses
Os senos (or co'senos) dc dois rcos conespondcntes 1l o mesmo mdulo.
393
sen e co-seno d ur arco tnqonomtrco
Assim sendo, connecendo-s o seno (o co-seno) de um co do lq quadane,
o clcolo do seno
(ou
co-seno) do arco conespondente n m ouaro quadrnte se sume, simplesmente, ao estudo do sinal-
Exempo
Para o clco do sen 210', basta obtemos o seno do coespondente de 2l0o no lq
qua&ante,
ou
seja, sen 30', e atibuirmos a ele o sinal do seno no 30 quadaie, isto . o sinal negativo:
Exenplos
a) sen 150.1
:
'*r.
=
l+
=
+
b)sen24o. t - \ en' "
-
+
-
l +l
Exerccio resolvido
nwl
simncd exwso E
=
c) cos 330'l
=
lcos
30" =
d) cos Z0"l
=
cos 60' +
JT J5I
l 2l
2l
sen 210'
=
-sen 30".
a2 cos l0r + 2ab se 11r + ,l sen 5r
a1cos300" + 2d sen330" +' zFn150"
Fazendo
=
30, tmos,
=
a sen 30' + cos 120'
Redlzhdo m 10 qnadrdte, obtmos:
a' .or 60" + zab
(
sen 30"
)
+ 2 setr 30"
1
I
2
*z. t l . -
| ) *
*.
I
22
E:
' ' ' =
2
d sen30' +
(
c$60")
a' z 2db
+
b'
2 T'
Exerccios bsicos
inm
obsene a circmfernci lrisonomfic e complete d isuadades.
a) cos0
=
- . . . . ,
m0: . - . . - ;
or cos
t
=
.....,
c) cosn
=. . . . . ,
srn
=. .
. :
. . 3n 3n
a) cos
2
=
- - i
sen
- -
=. - .
) cos2r : . . . . . , sen 2n
=. . . . . . .
ffi
cur"or" o u"'- a"
"*p,",,,"
"
=
*.
"
'*i,';3:
:::,ti;"
"''
394
Seno co seno d um co tsonomti co
,S:.:, outenrra o varor aa e*prcso r
=
j!9?j++9$1,
!a
:
t
' - 5n 5 2r
g. l
DeLem, ne o
qnl d.
nr odr r P: \ n
! l ! .
r5:rr Sendo lS0'< a <

< 270', dsinale a anmao verdadeiral
a) sendcos<0
b) sen o > sen
l
c) cose>cosp
Bl6ll. Catcute o vator Ca expsso E
=
cos 160' + sen 70.-
(Sgesto:
obsee qne os rnngulos desracados
I igurd so congruentes.)
B!?t:',: C- o auxlio da tabela ilos rcos norveis:
d) cos 210'
f) cos 300'
8)
sen 135'
h) cos135'
i) sen225"
b) cos 120'
j)
cos 225"
k) sen 315'
l ,
B,8ii1: Com o auxAio da abela ils rcos notveis, cacule:
), r 4n
\ t \ en
l
a?r 4r
b) co,
j t '
d) co.
_
.9 DeLemine o lalorda expreso E
:
sen 200" + cos 70" + set 240"
g;1O::
Qnal
o vlo d expresso t
=
. 2r 5, !
E x e rc c io s c o mple me nter e s
sen: 90' + cos 1380'
,
scn 2010"
jl
l:

carcure o vaLor oa expressao r
-
l''r obteiha o velor da exlre$o t
=
I l n 9?r
l,i,
Quu
o rolo.,1u"*p."*o
:
395
Sn co seno de um arco l ri qonomti co
rcl,,ii Se sen o
=
ren
13,
tao podemos afm{ que:
) d=t 3
b) os cos de nreddas d e
I
rm exemidader simtricas em rclaeo xo ixo das ordemdas.
c) os arcos d tuedids d e
B
t a nes eLrendde.
d) os rcos de ftedidas d e

Ln nsnaerenid otr n exremiddes simtricas em rel o d\o
ds ordenadas.
e) os cos de edidrs d e
B
Ln nesna e{eidrde ou exemiddes sintricas em relao ao ci^o
das rbscisss.
C. 5 se. o. o . n. l j . . n, : , .
| . e .
. dr , nr q, ,
. ) o= r
b) os mos de medidas o e
I
l extremidades simricas em reao ao eixo da\ abscissas.
c) os mos de meddas d e
91ma
mesma extuemidade.
d) os dcos dc nedidas d e

tm a nesma eitreDdade ou m exemdldes slmh cas cm relao ao eiro
das ordcnadas.
e) os dcos de nedidas d e

tn a nesma eiend.de o m excmdadcs slmhcas em rclao ao eiro
das abscssas-
L, o ) pr r r r que. ' c\ p\ \ J
:
, r m : 60' e, +h.
a: sen r + 2d ser5 + r cos 2r
:7:11 A expreso
=
p. r ar =- e4+ r . e equr var el r e J:
/ t , . , + ,
-
dr E
=
I
e) r =: r =1
"13
,
comt + 0, bLh-se:
t a+ut . l t
\ l
, b f -
-
t _
r r
\r.iiljir
(Fesrsp) A exlresso
5 cos 90' 4 cos 180"
9
2 sen 270' 2 sen 90"
b) - l c)
I
! ) 2
bl l
.
^lt
V!l
(natec
spl o valor numrico de D. onde L
:
(ser
+ cos )r +
- . 2+3r 5
, 1
+
'.
JF
ot
--l
.,7
a) 1
. 2 3"1,
o) -
2n
.
par
=
--,
e:
. 6+5! , 5
. r 6
t
I . ' o
ts
Questes
dos vestibulnres
, + d) l
Vl:::
o'Iapofei
sP) siplificand
ar cos 180"
(d
,)r sen 270' + 2a, cos 0'
r') |
Miii OFRS)
No ca] tngononlrico da ligura ao ado, te+ed
=
120'. O lalor de o
Gaptulo 53
Seno e co-seno de um arco
t ri gonomt ri co
1. Extenses dos conceitos de seno e co-seno
Consi der emos na cLunr er nci d r ngonomeni . r um zr cot de med, da o, 0".
q0"
No tringuo etnglo OMP temos:
*"- :

: op'
MP
I
Note que
as nedids OP e MP so, respectivanenre, a absciss e a odendda do ponro M.
Verenos a seguir como ampliar os conceitos de seno e de co seno de urn arco
(o
nslrlo) paa
qulquer
arco trigononrrico.
Definio
:'
, - ,
r
t .
390
Captulo 54
l. Arcos de meclidas ct, 7[
-
0,
Ddo um arco de nedid o, com extremidade no
nl cr e2n t r
1! quadr anl e. l emosi
.
sen( , r +al
=
sena
.
cos ( + ol
=
-cos ol
Se
(t
fo umanredid em gnus, cnto es
sas rel.es deven serexEesss como:
Reduo ao 1q
quadr ant e
( gener al i zao)
'
sen
( n
d) =seno
.
cosl n- oJ= cosa
sen
(180"
d)
=
sen d;
cos
( 180"
- 0)
:
cos oi
sen ( 180' + 0)
:
sen a;
cos ( 180' + 0)
:
cos di
sen (360'
d)
:
sen a;
cos
(360'
- )
:
cos
([.
Nota
Mesmo que extremiddc do arco de medida o no seja ponto do 1'quaante. s ctcs anrefloes
cont
jnuan
verdadeiras. Venfi qucl
Exerccio resolvitlo
R.l Sinllinca expreso E:
Srbcmos que ser (180" d)
:
sen d. scn (180" + o)
=
sen o e ser (360'
o)
:
sen d
*r o- (
r n)
I
\ er 6
^- *. ,
scn
(180"
d
)
sen (180" + 0)
sen
(360'
d)
Bduo o I' qudnt l gn zqo)
,iFiirii
si.pui"- u
".p.
,
-
8cos( r +cos( n+t r )
saheos quo cos
(
r)
=
cos r, cos
(n + r)
:
8( r o\ r + 6( - r os r )
Loeo, emosr
=
4. N
=
t 4, "l : *_) 4^
4>""2
2. Arcos de medidas opostas
(d
e
-cr)
Dois cos de medidas oposts (d
e o) tm extemiddes simtdcas em relao ao eixo dos co-
Note que
as extremidades de arcos de nedids opostas tm ordenads opostas e abscissas iguais, isto :
Exerccios resolvidos
l.H,a:lll crcur scn
(
30")ecos( 45').
sbemos que sen
(
o) = soDoecos( a) =coso.
Logo, remos sen
(
30' )
=
sen 30'
=
|
"-. f
*l =-, *, ' =
$
ri*iti;
c!cla sen
(-210')
e cos
(-300').
sen( 2r 0' ) = *"r , 0. = ( i )
=
j -
"
- .
,
3001
=
cos 300.
J. Arcos de medidas o. I
-
' n
,
t o"
z
=o
Consideemos um arco de medida e. com extmidade no lq quadrante. Vamos estudar as rclaes
exisrenres ene o seno e co seno de o com o seno e
(o
senn de cd um do\ ac*.
+
".
+
-
",
- cosr e cos ( 2r
- a)
:
cosr
Scos 6cosr
1
t '
3n
2
398

37r
Rduqoao rqqudfn1l gnrri zao)
3.1. Medi das ct
Os tingulos OMP e ONQ so congrueDtes. Logo, temos:
I. a ordenda de N igual abrcissa de M, isto : II. a .brcisM de N igua ordend de M, isto :
3.2. Medidascre
f
+ c*
1l
o"t
Os tringuos OMP e ONO so conguenes. Logo, temos:
L a odenada deN isual abscissa de M. isto II
3. 3. Medi dasaef
-ct
Os ngulos OMP e ONQ so congruenres. Logo. temos:
I. ordendadc N o oposlo d bscissa deM, IL
bscissa de N o oposto da ordenada de
a abscissa de N o oposlo d odend
r r . i ; r
- - - t - ' ;
.
399
Beduo ao 1! qudrnte
l gerrl i zao)
3. 4. Medi dasa"3f **
aabscissdeN igx oenada de M. isto
.
Nota
Mesmo que extrcnidxde do ato i no leja ponto do I
o
qudraDte. as oito relaes aerioes con
tinuam verdadeis. Verifi quc!
Exerccios resolvidos
. c aDenoo r t ue
f

s
. f dh ur or o
\
' r . r
d ! \ t {c! \ . . o:
l r
r : ost t - d/ +dr sl
,
+ @1.
Resoluco
I
r
I
t n
JDemoqnco( \ i ] f | | c| ' i | ' ,
Assim, 1emos ,
=
sen d + sen d . .
:
2 sen e
:
2
::f-i: Sinpltitu a exfrcsso, com coso + 0:E
=
-(
3n
\
"*. **. *. ( ; . f
=cosd, cos( 2r
r : - . "
"
*( *
")
=
". . "

48
55
nl ; +"J+
' ( *. ")
400
-
coso+cosd
-
2cosd
-
I
cos dr
Reduoo 1!quadrante(sene.al aol
Exerccos bsicos
Eil Simplique a exprso E
:
c'
t l b0"
t r ) r os
L
180' + d)
cos 0 cos
(
180' u)
cs ( I 80" + o) + cos
( 360'
o) + sen ( 180' o)
' enr (
180' + o)
3
5'
,B.3lr:
Obscwc a figa e dssnaev ou F:
a) sen( - dl : sen0
b) cos( - d) : cos0
c) sen( r +d) : send
d) cos( r +d) : cosd
e) ser
(2r
0)
=
send
f) cos
(2r
u)
=
cosd
R4ll Snplifique !expresso E:
.5',.1 Calcule:
i6 calcule:
. / n
x) \ ei !
3,
. . f 5' !
Dr cost
6,
'8.?:
'
Simllifique cada una dls expresses:
cos( r + ) +cos( r ) +cos( r )
"".{+-')
sen
( 180"
r ) + cos
( 90"
r )
3sen( n 0) +s ( r +dl
d) cos ( 330") f) cos
(
1200')
.. f I 1J
) +sen ( r a) +cosr
**' 1' *e*- ' l ! . r )
cos( 270' + r )
se. l ; +xl ms
r +snl +r . l
401
Beduo o 1! q!drnte
l seneral i zao)
E x e rccio s c omple me ntare s
C,f :r. Obseddo circunfdncia trigonomtica
ao lado. complete d iglaldades:
c) sen( n- a) =
d) cos (-d)
=
e) sen
(2
- a)
:
f) re
l;i
+ o]
=
. 3n
s) cs\
2
dr =
h) sen
{t!
+ a)
=
rr cos (r dl
=
j ci 2:::i
sea +
r
:,' esen =
+.
"**.-.
(+
-
.
Oq, i Obe{lecids as condies de exist.cia, sinllifique a expreso:
( d+) 1sen( r - )
- z. a*, ( ! ' l
a @s
[ ;
+. . ] - r r si r - r l
li::i
Obedecidas as condies .le existncia. simpliique a expresso:
' -
j "
T
*"
' 1"
' ) ""' '
' '
',..(';;;+l;f
Questes
dos vesbulsres
v,
GusDsecosr:
i ,"' ,r..""("
)
u*' ,l "'
Vi ?: , : :
(Mackeui e
sp)se ,
f .
"", a" " ' "r-
o" 2cos sen(n -' ) *. (f . f
, ' r"""'
"r r *'
oz*' i
". , a
e) n. d. a.
or
- . i
ar - z*, i
- . f
V;a:l (cessrio)
se sen o
:
|,
*,a". *r..,r" *.
(25'!
+ a) - sen
(88r
o) :
a) o , r - i
oi
0, , +
402
"r ]
, l - ]
o- f
E+
"(+' +)

Gaptulo 55
Rel ao ent re o seno
de um mesmo ar co
1. Relaco fundamental da
e o co-seno
Dado n arco trigonomtrico de medida e, tem-se:
Dmonstro
Sej a rnedid de um aco com extremidade
Aplicando o teoem de Pitgoas no tringuo
OMP. teos,
(MP)'1 + (OP)'z
:
(OD':. Ms sa-
bemos que: MP
:
sen d, OP
:
cos de OM
-
1
l,ogo, temos: sen']0 + cos':cr
=
1.
Sej o medida de un co com extemidade
num dos pontos , B,l ouB'.
No pont o, l ' z+ o' z- 1.
Nopont oB, O' ?+ l ' ?: 1.
No pont o, (-l )' : +
0?
:
1.
Nopont oB' , 0, + ( l P: 1.
Seja a a meda de um arco com extremidade no 2q, no 3! ou no 40 qudrante.
Rol o enl r o sno eo co-sn
Apcando
o teoren de Pitgors en cada urn dos tringuos
h.chuados,
temos que:
'
(MP)'
+ (OP).: (OtO'.
Em cada um dos rringuios, podemos escrever:Mp
:
sen o, op
:
cos d e oM: I
(mjo).
Assi n. l sen
al r + cos df
:
t :
Lembrndo
a propiedade
do mdulo de um nero real:
,
:
_!i, temos. finalmenre:
senr d+
cosr l : l .
( c. q. d. )
1.1. Conseqncias da relao fundamental
Da rclao fundament: senr
(x
+ cos, o
=
1. obremos as eaes:
. en) o-
r cos o
F
cos. o- | \ en: {},
' '
Exerccos resolvdos
R. l snu. . . c, , "
;
. +
"
n. ( , r cur J, . . \ do, do. o. o
se rd + cos)d
: ' I
=
(+)'
r
""""
=
1
. . - c"=r
f
*. "=+. . "". ": a+
como
f
<
c < :r, sto e. o um arco.lo 2! {uadranre, te-^ q.",
-.
"
=
+.
R,2,:rrr sendo seDo
:
2 cos
" " ".
". +.
deennaros vlore$ dc scnd e cs d.
-
-
1\ . n: o+co\ : d
=
I l t )
-
l sg o
:
2coso. ( I D
( I l )
en ( l ) + ( 2
cos d) : +cosl d: | . . 4 cos: o - l - cos, d
=
I . . . 5 cosr o
=
I
*,"=+
*,"=.,F _,"=.+
Irl* *-. o . . .
f
,
isro , o um co do l! quaaonL",
t"-* q*,
o,, o
-
-:E.
.
:"6
F' / endo. . d - ' . cr . [ , . r em, ' . qu. : . en.
- 5
n: 3' : Deremi a
u. R. . re modoquesen
= ^r{
"*, :
+
F
404
. R o ent o sno oco seno de m mesmo a.co
Note
qde ft
=
- no convn prcblema,
los,
sendo senr un nnero real, temos o ab$|do
r t - ' |
Logo, tu
=
2
lh.l iii.il Resoler a equaio n vrivelr: r 2 +
'sr
d
=
0
N varive :. equao do 20 grau Logo, temos:
Ento. ,S
:
{1
: ( 2) r - 4 1' cs1d
- - ^=4
4cor ' : d. . =4( 1
cos: d)
cos: d
=
senr d: ent o : 4 set ' e
21' [ *i .
212\ end
, - -
Exerccios bsicos
; , u i
wt orc. "
-i
'
j '
'
2n cdrcureo\ d o
d' en
li$.S,
c"r."re.
""r".
ae
""s
d. sabendo
que sno=
j
"q*n'"'!a'
1fii!lfi a""i,
,.
",
'"r".".
de se
-
e cos
'.
sendo sen r
:
z*""
f
'-t<'t
l-irffrj
ortenran,n
e n. oe nodo que sr
=
+
"*':
]1+
i Sf f i
oet emi neoval orae. d". od. q*, e"'
=
+
"
*'
:
+
libi$,ii
R"'.'"
" "q""..
varivelri ?
+ + *nr d
=
0'
l{.|,?ii!ll
simpmque a expresso, com cosr + 0:
,*+.*' l +-' l -' l +
"J
iWA$,$
rremirc o vrr do cosr sbendo
que 3 sen'1r - asenr + I
=0eque0<<
+
&iliiiil
sabenao
que + cos' r + s serr s
=
0errue
f
<r<
',
'alculc
o laror de sen
(sugeslo: substiru
405
Rel aco en seno e o coi eno de um msmrc
W
Cacue o valo da expesso
=
sen 10' + sen:20o +senr30o+ sef 40o + senr 50. + sn,60" +
+ sen,70' + selz 80'.
lt
ore,r," .
".r..
a"
"presso
,
=
-l!!::g:!qj9:.
Exerccio s c o mple rne ntare s
*i i : r : : i
r aFnooquesen r
cos
r
!
, . cr l Lr e\ en
r . \
'
iEiffl sar""" q"",
f r ct r +ms :
/
' . 2
I
seD r co
I
Detemine z-
(Sugesto:
eleve @ quadrado mbos os nembrcs da
lrimena
iguadade.)
lffi D o conjunlo souo d! equao do ? grau em r:
". *, - . .
' " "
=0.
ffi
As razes da equaao do 2 grau , + + + 1
:0
so sen o e cos d. Detemi* r.
(s"gotao'
"**"
o prodlto
d lazes da equao do 2q grau
d, + rr +.
=
0 so, respelivmerte,
S
=
4."::)
lffi
aexpresaoa:
1J1ft
,
p-"-,,+ r, equivarente a:
a) E= L cosr c) t = 1 e) : 1 sen
b) : l + cosr d) E: l +senr
Questes
dos vestbulares
Sffi 6cv
sr; .r
"^p.es,r.
*#-e#,
com sen r + cos r. isuar :
a) r c) l sen, cosr
U; k
b) sen + cos d)2
ffi rou".r-Se)
qua.
.ao as raks d equao do ?
srau:
r' \ en o - . \
(u.
*"
"
- 0. . "1" O. .
| :
- . 2 . o. ol l )
2( o. - l /
,
\ end' l . eno
I
"' _' f - . ' . , _. ' . "*"
-
co\ o I . end- l . en. t
c) cosd+ ecosa I
lffi
puc
n1 sou"-s" qe
0 a medida em
sraus
de um dos insuos asxdos .le un tingulo rensulo. se
. en0
)
. co. 0- . er h, r , {enu. ! do. nnel l omede20c- . der emi ne. uJdr eJ
I
il
406
I
Captulo 56
Equaes
t ri gonomt ri cas
em seno
ou co-seno
1. Conceituao de equao trigonomtrica
Toda equo que aprcsena incgnita em um arco de um mzo rigonomtrjca (seno
ou co-scno,
po exemplo) denominada eqo irigonomlica.
Exemplos
a) cosr 3cosr +2: 0
. .
"t t
or sen-r:
2
c) t gr, - t g
=
0
l \
d f nl ; - r l +Losr : I
2. Resoluo de uma equao trigonomtrica
Resover uma equao trisonontric
/()
:
s()
en um conjunro universo U sjgnifica dereninar
o conjunlo de todos os valores a, o e U, tuis que/(o)
:
s(d).
3. Equaes imediatas em seno ou co-seno
Exemplos
. t
b) seni
=
s
Lmbremos que os vaoes mximo e mnimo do seno e do co-seno so especlivmente I e t. ou
seja:
| . , enr - t e
t +co . L
Assjm sendo, eques do tipo sen.v
:
I ou cos : t, t R. tero raiz se. e sonente se:
- l *
I
L
Exempo
A equo sen
=
5 nopossui aiz, pois no exist unr rco cujo seno sej igual a 5.
E
o- "' =
;
407
Equaes ti sonomti cs m 3
4. Mtodo
grfico para a resoluo de urna equao
imediata
Existem vrios mtodos para a resouo de uma equao imedita. Opianos pelo ntodo grco.
O. r equi . i r o. par d u f nr endi menr o de*e mar odo
' o
L labela dos afcos notveis:
III. coordenadas dos
ponlos, B,'er':
t l
I
Exerccios resolvidos
i : Enf , : :
Rcsol \ cr deau( ; , en, I . or , 0_ 2n.
De' er no ocr emr nJ u\ pon' o. dd ci r cl nt er "ci a
r r . {_r . d
que
r em or denr d. i eud a
- , . un-
lme Rgura a lado.
Os vo.es dc r d pnrer volLa positiva pa os
. t _
quas sen
=
7
sao:
5n
408
.+t
Equaes tri qonohtri cas em s
4. 2 Reol \ - r 1 o, 1. . .
. . '
)
D"r "U
'
2n
a
Devcmos deerminar os portos d..unlerncia gonomtncaque tr abscsrd igual r
Obsle
que os ponros que posslcm o co seno
ieud a
t
lcren.en
!o 2! e 3! qdmte
e,
poLnto. n,-()esLo nalabel dos arcos notiveis.
Pua podermos uilizd a Lrbela. vmo\ bu\cano I' qudrte um rco uxilir. sto , o lfco
(da
rabel)
i o. . ' scm e , cuar J +:
linalmente. pelas sinetras. r$panos o rco uxilir pa. o 2D e o 3! quadrte. A$iir:
I
T
! . =l L
33
L2L
- r : n
- :
r
dt
.
-
l l n ar
""9' l ' : i
l
:

R.3iii:
iF.4i,
Rcsoer a equao serr: I par 0 < < 2r.
Resoho
Dcvcmos deerminar os pont$ d circDnfernca
lrgonoDtrca que posuem ordenadi i8ual a l.
conlbmc figuru ao lado. O nico porto da circun
incia que tem ordenda I o pontoa PortanLo:
: -
Logo. ) =1:
Rcso\,er a equao cos
=
0. pra 0 < < 2r.
DcvcDos detemm os pontos da circunfencla que
Lm abscissa igua a zdo, co.Jome frgun .o hdo. Os
ponos de abscissa zem so A e d . Podo:
t r l n
^
l r Jr l
; \
2, /
409
Equaes rrionmtics em s
Exerccios btsicos
fii:Fl;i
n.sotua
"' "qu"0".
pda 0
<
r
< 2.
.E E
.- .lt
"r *, , =. i
o*"=
i
, ms =-
E
t 1- .
'
=
' i
0scn : - 1
i ) ' en' =3
c) cosr = 1
s) cos :
I k) cos : - 5
Omsr - - s
n) sen =o
i:d:li:
Detemrne o conjurto soro de cada uma das equaes, pea ff
< < 360'.
. 1
O*. r =
Z
e) sen : 0 nl *. r =

. ) - ": - +
n- . ' =f
i ) cos : - l
c) sn =r
s) *, , =- +
j ) sen -
1
E:::
obrea o conlunro
.luvo
da equa(ao rn
'
l-.
-r."",.
[".
1-]
:9.4:i
ouar
o.,"i ,' ro ro ucao equ\;..o.'
+
*
-"*
" [
+ +1,
fl1fi.iX considerddoo Dnierso.r
=
l0,4nl,esolvaaquaaocs
:
1.
: i r F l
nesor q. eq, a, ; . . *n, . nonr epdr ol - 2r . 01.
i:ii,ilji
D o conjunto dos vaoros de
-!
0
< < , que satisfalafr a isualdade sen r
=
1.
E x e rcco s c omple me ntare s
i gJl f
Re. ol \ s s equro si l
r=
I .
pda0
r
' t r
,liili
oetmine a sorna oas razes .ra equao setr'1
=
f.
rano<r<zn
i,HS?: Resolva a equro sen 3r
=
1,
lam
0 < r < 2r.
(Sugesto: fa ft
=
o r=
+,
asin0<r<2r+
=o<
f
< zn .'. 0
< d <
6ri resolva a equao se. d
=
1, p@0 <
o < 6iI: enconirados os valo.e!
de d, subsntua a por 3:. reomddo assin vdivol o.inal.)
irli::,i
petemine
o corjunto souao d equao sen
=
sn
f.
lara
o
< r < zn.
it:i5,iir; obtea o conjuro soluo d equo cosr
=
c*
|,
'.
*i"** u
=
to,
znt
liold.l?l Resolv a eqDao senr
=
cos r, pra 0
< i < 2n.
(Sgstor prccue na circunfernci ignomtca os
pnlos qDe tn abscissa e ordenad iguis.)
410
Equaes l .i qonomtri cas m 3
Que
ste s dos ve stibulare s
iI!"f
tMclnzie-sP)
o nenor valor positivo dea.pd" q.a I
*':
I
e,
of o
") +
u) +
o!
!![]-ilj lcescea-sP)
e sona das rares da equao I - 4 coe a
=
0, comprcedidas entrc 0 e , :
"r {-
b) ' ! of of ; o!
ilr]'Bj..ii
lu"n-DF)
A s".",ias azes da eqlao sen +
-.
l! '.J
=
r,pt"o<'< z'.e,
a) n b) 2' !
o! of of
i,lf$.,
(c"'s*ir)
o r."ro de razes da eqao cos + sen r
=
0 no intwalo
[n.
3n] :
a) 2 b) 1 c) 3 d) 4 ) 0
411
Gaptulo 57
Equaes na f orma f at orada
1. Propriedade do produto nulo
Scndo a e dois nmeros rexis, tcm se:
ij
Essapropiedade muito tilnas resolues de cques n fbrna forada. como vercmos a seguir.
Exerccios resolvidos
illi+
tesotver
lea
o < x < 2n, a cquao
(2
sen': r I
)(1
cos
-
2)
=
0, para 0 <
-
<
2n
Pcla propdedadc do
lrldulo
Dulo. temos:
2senr r r =0=senr : . $
-
*- " z=o+osr :
!
Resohendo seqres imediatas aneriorcs,para0<-
< 2n, Lenos:
"lt
.
sn- :
,
/'-,
' ! t "l
t;
\zr
' l
' i
L =: L
L =: L
L: ] L
n 5r
3n5 7nn
1 4 47
412
+
Fquaes na orm torada
Resol ver a equao 2 cos sen r snr =0. pda0<r <2r .
Ftonndo o primeiro memhro d iglle pelo caso do fator comum. lmos qu:
tenr
(2
cos r
Pel p.opriedade do podDLo nulo, temos;senr
=
0 ou 2 cos l:0.
L.c".s-10...+.
+
ffi
nesolve. a equaao cosr sen - cos' + sen r - I
=
0, pM 0 < r < 2r.
R6olo
Fatddo pneno nemb|o da iSualdade pelo cas do grupmento, tems que:
'
i se- I
- l '
( ,
. . , scn I l r co. ) l / 0.
Pela prolriedade do produto nulo. tenos: senr I
=0orcos+
I
=0.
L
2
"",",r:l+..
4 3
Equaoes n fo' m roda
Exerccios btisicos
. ' t l l i
Resor' a equdo
(8 sei : - l X2cosa+
JT)=0. pra0<r<2: r.
. i : j : Del er i . e oconi un! ol uc; odd eqr Jr ; o:
r ' *"' r
[ "*, ] ) *"' : o, r *"0=' . 2' .
B; i r
i
obr e"oconj unr odo\ \ al oE. der . 0 r 2. r aF que
. er ' . u.
o.
Ei*l'
consiae.oao o
'.i"erso
ar
:
t0,
r], resolva a eqDao sen r cos
(2
sen'1 r 1)
:0.
b: : . De, emi ne o . ol i u. r o- do. ur o, e. de , .
+
.
+
que , cr Ar a\ dn
. , eucr d. de
senr r os ( sen'
e)
=
u.
lgi-S;;
q"d
c
"
...j."r. r" uo d! equo 2 sen cos a cos a
=
0. para 0 < < 2n? (Sugeo:
ltore o
lneo
nenb.o da igaldade.)
liLl
Resova a equaao senl cos r cos r
=
0,
para
0
<

< 2n.
,1it
D o conjno soluo da equao 2 senJcos 2 cosr sen + 1
=
0. no universo U:
l0.2nt.
(Sugeso:
fatore o primeirc membro por agrupamento.)
Exerccios c omplementare s
: ! *f , i i i l esot vaaequaaozsen cosr =senr . par a0<r <2n. ( Cui dado: nodi vi daos. l oi sehb osi l
ielardade po sen r.)
'
xemte o con;unto soloda eqnao cos
(2
sen + l)
-
2 cos :. para 0 <a < 2ft.
(Cuidado:
no diyida os dois membros da igualdadc pof cosr.)
:.1#
Obtenh!, no univeNo U:
L0.2nl.
o conjnro soluo ila equao senlcosr - 2 sen:r cosr + 2
=
0.
lij#
oe o conjuto aos valores de , 0 s r < 2n. que satistqam a igullad:
I sen r
sn \ +
-
=,
*
fr
(Cuiddo:
imPonLa a condio de exsiencia cos + 0.)
iffi4
nesor',. p-,0 <. < 2n, qao 2 cosa +
,,]
=
t *
1ii',,'.
Que
ste s do s ve stibulare s
\ ; - i l : :
' nt sp' eeq' r . r o:
"' ' . *' - *r ' . - i *". r r .
i T
' -
a) ncnhumaEjz. b) duas razes. c) hs azes. d) quatro mzes. c) cinco razes.
'{E-it
(Faap'sP)
Rcsova a oquao senr r cos + sn csr:0, paa 0 < i < 2r.
lv,ii:t (ccscem
sP) Resolvendo a cquao scna r 2 \n:co.: + co
=
0.pda0 <r< 2r. rem se
coDo conjunto soluo:
^
f r 5
^
n
r r
<r
r r l
^
n
, n
t t nt
4. 1
"' i , ,
. r
' J
. ' '
l . :
"
b, ) 1. r I o, t i 1. ' 1 . ' l l
-
14
4I
-
l '
. Z

l
L.
14
Captulo 58
Resol uo de equaes
t ri
gonomt ri cas
at ravs de
equaes
pol i nomi ai s
1. Equao polinomial
Equao polinomial
toda equao que pode se escira como um poinmio igualado a zeo.
Exempos
) 5r, 4t I
=
0 (equao do 2q graul. b) 6t3 2t1 4t
:
O (equao
do 3q gau).
Certas equaes gonomtrics podem ser esovidas com o uio de umn equao polinomia, bas-
tando para isso uma mudan de varive. Observe os exerccios resovidos.
Exerccios resolvidos
: : : l l i nqorcr a eqmao z sef +sen-r 1=0, para0< <2r.
Rsoluo
F endo snr
=
r. temos a cquao do 2!
enu:
2t 2+ | =O. . L: l , 4 2( l ) . . : 9. . , =
: t ousna=
1.
Resovendo as equaes imediatas dteriores. Da prjmeira vola postiva, temos:
5rt
6
R.2
:
Resolvr equo 2 cod r 7 cos?
-
+ 3 cos r
:
0,
pan 0 < a < 2n.
Resoluo
Fendocos =r i
2 1 7t ' + 3t : 0+ t ( 2t '
_
7
+ 3) : O
. . . r =0ou2r r 7r +3=03r =: our =3.
I
t
=1.
r -
Como cos
:
t, temos cos
:
0 o cos
-
:
415
Rsol uo de equaes l oonmt cas avs d quas po noml s
RcsolveMo as equaes imedialas r.lenores. ra primeira volta posillva.lemos:
I
.
ou cos
:
3 >
!,
pos o na vb do co'sen | .
. . . l n l n n 5nl
, T l l
Ri 3: r ' i ' l R. sor r er a cquaco 2 cos) + sen r I
=0. pda0=r <2 .
Qudndo
uDacquao aprcscrlr senoeco seno, umrecrrso muiio iil usa undas dcntidades:
senr
:
I cos: ou cosr
:
I senr r.
pda nnslonar equ!o noutra c qui! alcnic, quc lprcsc nlc somcnte \eno ou co sno.
Na eqaio
Fopsla
pelo exerccio lamos sLrbitun.osrf,
po | sen, .
2( l sn, ) +sen l =0. . 2 2se : - +scnr l =0. . 2senr +senr +l
=0.
l ol enJ. P r r . er ' a! 2, I t ,
I t 6
. r
4
Asi m, sn : - + s : I
Rcsolendo s equres inedlas anLenores, a pnmena voltlsili!. emos:
t
r
416
Resouo deequesti gonmi cas aav3 d equs p l i i s
Exerccos btsicos
i!ili:: Rcsol!!. equao 2 scnr sentr I
=
0.lda0
<r< 2n.
.B,;2
o"L"*in" n
"nn;'nr
ntuo.l equo 2 sen: senr sen r
=
0, pa.
0
<
r < 2r.
It.ii:ii
olt"nt'u o, u"to'"' oe , 0 < r < 2n. quc salisfaan a isualdade 2 co, + 3 sen r l:0.
':4rrlil
nesolva aequao 2 se: - 3 cs :0. no unilerso U:
t0.zrt.
iB:]5-l:ii
aual
o coijullo soluio da equ!o scnr + cos: I
:
0.
pr
0
<
-!
< 2r?
,6
Conslderando o universo r./
:
t0,
2rl, resolva a equo cosrf, scnrr
=
l
L:t,l S.,tto O < r < r, Octemine o conj!nt{r duo daequao 2 cosr +
"[
cosr
=
O.
lrir,:
D o .onjunto soluo da equro 2 senr a I
=
0.nounivcrsoli:
t0,2rl.
iF9tli:
Resnvd ! c,luo 2 cos: 1
: (.
pna
+
=.=
+
E x e rcco s c omple me ntare s
C.
',:l
Resol'a a equaao 2 scna r + scnr
-!
I
=
0,pru0<r< 2ti. (sugeslo:
faa senl :1.)
$ie,il
o""--". p*" o = < 2r. o conjunto souo d. equaio 3 scnr r + 2
=
3 cosa r.
::li Obre"ha o co'ju"to dos vaorcs de-i.0
< < 2ft. que sLishm a ieualdtde I scn6 Tscnr 1= 0.
(Sugesto: a senr
:
r".)
: 6r , 41: i
t csowa a equaao z co - ! 6cosr r cosr +r : 0. ni ve6oU: 10. 2n[ .
lo.tili:, Orle
"
-r:"rr.
*luo da eq!o 5 senr cosar=5-larr0<<2r?
(Susesto:
cosra
=
(cosr
r)1= (1 se!'r):.)
:Cl6'rii coNidqmdoounilcrsoU=
t0,2nf,
resova equ:\o sen'
( +
")*",+
'[
=
o
Sugeo: asomaeopr odt r t odasn zesdaequaodo2: g. aua- r +J+. : 0so. r espec i vament e,
"\
s: ; "' : ; )
,;;i:,::
n.roru"
" ",louao
: sen:r + sen, l
:
0. pa 0 < < 2r.
(sugesto: \en: =
ser
2
)
::G':i
ott"ntuo
"on;unto
roluo dequao co* + 2 cosr
=
5 2cotpda 0 <a < 2L
l ^ l
' o'
c'
- t
\
: qe o: co<r
I )
l
co. l . ' co\
' ; 0'
Que
ste s do s ve sbulare s
'tl,:,r
6uop'Se1
O"t""nin"r, 0
<
r < 2n, t!
qu 4 senr - I I senr + 6
=
0.
v2
, r cv\ p,
r
- r , , . . . . r . . q, . 1-
oj '
- r . n' o- ,
I . .
r ) r =o b) x=4 c : o
o
"_' : a
or r =T e) r : 2 d' :
I .
V:3l l:l (Fu' .' t-SP) O n' "ol de ra7s dd equo senr + co
=
1, pa 0 = < 2r, l
) I b) 2 c) 3 d) 4 e) infinil.
411
1. Inequaes imediatas em seno ou co-seno
Inequas do tipoi
\ eor >h \ mr +*
coi x- ' k cosr >h
co6, r <l : cos sl i
: cosr r t r .
em que /. uma constante rca. so denomnadas inequaes imediats.
Exemplos
Captulo 59
l nequaes t ri gonomt ri cas
em
seno ou co-seno
u"."' =
|
1.1, Mtodo grfico para a resoluo de uma inequao imediata
Exerccos resolvidos
R. l Re. l ver a i nequacaon i
i . | JE0. ,
2 .
Dcvemos iletmnsr os pontos da circunferncia Lrigonomtrica quc tm ordenas mim.
"'
ig""i,
"
l
a) senr >
I
Os
lortos
que posueh
ordmada
t
so
5, r
Loso, s=l , eRl
+
=, =+l
"
f
.
. ." q* te- *o-",t*
-"i".'
o.l*
|
I
418
Inquaes tsonomicas
em
iH!,
j4
nesorver a inequaao
-"
.
].
w"
o =
'
. z'.
os p.ns
rue
tm o m,serc."""' q""
+.
i..
",.r,**".**
q*
].
,oro,ross,re+
e
+,
bc. s: j t r eR
+
. ' .
+1.
:Rif
Re,olrer inequqto
'en,
i_'
Dd,a 0 - ,
.
2'r.
Rsoluo
Dsemos detenind os pontos
da cicunfernci higonomtica qe
tm ordenadd nemres qre
+_.
4t r .
A naior dincudde dessa resouo a ndein de se d a resposi.
pa
eirtender o
poilu
da foma da
respolta, vmos "eic"
(rcnfice)
a circmferncia:
Desa men, pcrcebemos qe
o conjulo solDo
r =- , ! t . t 2E
-
|
1". . ] | "] 3. , . |
Loeo. s- {, eR
o. r
+*
- T
'
, ^J
F
Br4ir.i:
Re\oher Inequa(e rc\,
r.,
pda0- 2r.
Resoluo
Devemos deemin os pon os da cinunferncia
tigo.omtica que tm abscissas difrenFs
E
a",
d .euio de dois interalos, ou sej:
419
nequs tisonmtrics em
O coniurlo solu rbrmado por iodos os valos.l pimeia volra posilva. exceto
+
"
*
^**
s={*er o=- . . 2n"' -
*
", -
*l
2. Sistema de inequaes trigonomtricas em uma incgnita
Um sisenr de inequaes irigonom[cs cm uma incgnia um conjunto de nrcquaes simx-
Exemplo
|
- l
l
, t ,
l cos =
r .
Resove um sstema de ineques s ignfica enconar o conj unto dos vloresda incgnirqur sdis
fam rods xs inequaes do sistemx. simultaneamente.
Exerccios
resolvdos
. 5 R. . . | \ cr p, m,
' r
. , {. r mr de i nequ, l or :
I
l f nr >2
)
l "E
l cos _
2
Rcsohendo cdda uma das lnequaes do sstema.lcmos:
Lkn >;
O coniunto souio do snlma a illeseco das sdues dc
(I)
c
(tr).
Relinc.ndo s cculfdncis,
0)a-%
0 L l l !
6
l 6
- '
(n)
,,
2
1t!
Loeo. r : 1] xt . r <
!L
I L
I
qzo
t
Inqus rrisonomrlcs em
R. 6
Reol . e J, , q, r c. ' oc ,
I
par r n
"a
Resouno
Recodenor popnedde M.9 do\ m{idulos:
,rr:1
Arravs dcssa prcpdcdadc, t","".
"".,
.
+
*
+
<-'.<
Re*nvendocadd uma das incquacs do sstcna.lcnos:
O conjunLo soluo do siern a nLesco das solues de (l) e
(II).
Relilicando N circunferncis. enos:
o+, .
Exerccios brisicos
: lr Resolvas seCuinres neques. pdr 0 < r < 2r:
2
I
t
. "8
,)*r,=
+
o*"' =
+
. t

f ) ost >: r j
421
nqus tisonomlicas em
i E 2: : ; sej am os conj ut os
=
I '
e rl o <*< z^"*' ">
<
;1.
deternineA n B.
t B: 3' i oroo. o' coni rnro. , r -
l ' c
q
o , ' o. , . n,
' l
dtemine n d,
"r ={' et
o< <2r ecos >
: i 1, :
o"r". , ni n". p-uo< <2n. oconj unl osl uod"r**"{: : l : ;
(
t
i9ii,il
l"t
-i*. -";'"r.
do! !lores de',0
<
r < 2n,
n*
*,*"r-
".*,"-".]
'"'''t
t . . ", - [ ' ' ' - ,
B: . 7, : Re\ ot \ a pa 0 r
". **j : -
'
[ """r
E x e rccio
s c omp le m e ntsr e s
i ei : i : ' i Rsol mai neqnosen cos >0, pa. a0<r <2n.
l ssest o:
a >0
-
1; ] :
-
:C:Z:l:i DeLemi'o o onjuto souo da inequo 2 sen cos x
<
0. pda 0
<
r < 2r.
i;!li;:
obtea o onjunto dos valores de 0 < r < 2, que satisfam a dssuldade
t",, +)("-, $).0 [,**".,-..*{;::
-
{;::)
l:.iii Rosova a inequao
(2
cos r - lxsen l)>0.pda0<r<2.
lgri,
o"r"-i'".
-';"'t
soluo d nequao
lcos
rl <
-.,
p-" o =
'
. zn.
,.cj$iiilr
r*.r-. p-" o = r. zn. u rn..ouo ."n * =
+.
Qu
e s t e s do s v e s tib ulare s
: V, : i j i G-t ")
se
k*,
<
+
eo< <r. eni o:
, o! <' <t
b) o<r <f c) o<r <a
n l,r
c) 0<r <
+ ou+
<, . 2' !
"r ={' er
o<x<2i r ecos <
o
]
<' <n
t l
irie
tl . ,l
: ; )
lvJ!::, @ckenzie
sP) Rs",'"'d"
".r.,.*"
{
"'-
= n
1"o"<
a
l -oo
<' <zn our--' "'
"r f
=' . $
of
. , =, '
t ! . , . JL o*. , ="
:Vi::
(cescem-sP)
se 0 < a < 2e,laratodo. e R, ten+e
luel
+r + sera j
t t
!
. ". 1!
oo=, <
f
- "=, .
+
f
422
Captulo 60
Resol uo de i nequaes
t ri gonomt ri cas
at ravs
de
i nequaes
pol i nomi ai s
1. Inequaopolinomial
Chma se "inquao
polinomial
n incgnita-v" oda inequo que pode
ser coocada em uma ds
tormas P() > 0, P(r) >
0, P(,r) < 0, P() <
0, P(_r) + 0, en que
p()
un potinmjo.
Exemplos
a)r' ] 5- +>0 (i nequao
do 2q g t r).
b)j r-4 , +3 <0 (i nequao
do 3q grau).
Ce8-s inequaes trigonornticas podem
ser resolvidas trvs de
jnequaes
poinomiais
auxilires,
bastardo para isso um mudana de vive. Resolveremos lgras, corno modelos.
Exerccios resolvidos
:tl:,i Resolver a ineqao 2 co* r cos r < 0.
lra
0 < < 28.
Faendo a mndana d vaivel cosl
=
r, renosi2/, /<0.
A lnno/)
=
2tr -, tem o grfico
obse.ve que/(r) <
0pa0 < r <
1
2
I
T
! q
Temosenr . , ' moconr un| ] osol ul n, S:
h e Rl +
I J t
.,.+1
423
*, _
Resol uo d i nqus i gnomi cas al rv& d i nequaes
po
l nomi as
i*iiii otte.. para
o
<
r
< zn, o corjuto soluo da inequao: 2 cosr + 3 sen 3 > 0
Resoluo
LenbEndo que co*
=
| - !r, . pdeos escrever inequao na lorma:
2(1 seDr ) + 3 se r - 3
>
0
+
+2 2 sen' : r + 3 sen 3>0. . - 2senr 1+3sen l >0.
Mutipicddo a,lbos os mcmhos pof I
.
lemos: 2 s - 3 ser
-r
+ I < 0.
EfeLudo mrdana de vrilel, se.: /, oblemos: 2rr 3/ + I <
0.
A lunol(,
=
21 3r + I ien o grfioo:
\ =' ' /
. '
obseNc que
llr)
<
0,
lea
+. , . t .
Asim, oconjunto soluo darnequao s
=
t
R
I
l:*i:i,i
R"'.r,"., p-" 0 <' < 2n. o ssrena:
-
Loeo,
t

5E J! I
o 2)
2senr Tsen +3>0
Resolvcrdo cada umd das neques do sisema, temos:
L 2 scnr Tsenr +3>0
Efetando ! mudma de vrilel, sen: r, oblemos:2) 7t + 3>0.
A funo/(/)
=
21 7, + I1em o grfico:
424
F
Fesol u, "odc eo dL,
' i O
o- cl ' oqr ' "r ' psd"i nqu( cspohnoc
a.
Notc que/(r) > 0laftr <
.,"".=
+
!
ou r > 3. Logo. Lemos:
. ouscn
r > 3 +l - ( r o somai or val or pos vel par asen
l ) .
o corcctivo otr i.dica x uniao das solues dxs inequaes urc.iores. Loeo a soluo d! neqrao
2senr 7 sen
-!
+ 3 > 0
"
.*-,,1. *r r
=
+
IL ros \ 0
o conjunto soluio do s\rem! a inteBeco das solues de
0c
(II),
ou scja:
(r.
rr)
!-4.
r-or:n. s
=
L e n
L
=. . +
:,1':lu:li:ril,':lt]!rt',1:::
:1
Exerccios
bsicos
fEilrt,i Resorv! a irequao 2 ser: scn < 0. pdr 0 < < 2n.
tB;zl:l:
Ot'tea, pa
0
<
, < 2n, o conjuno soluo d! incquao 2 senr I
,[
sen-.>0.
B:3r,:r, Sedo0 <-! < 2r. obtenho conjunto doslaloreq de-que saLi\laan adesguadade
2cosr - 7cosr +3<0.
8.4' Delemnc o conjuno dos v(es dc r, 0 = r < 2. de odo qrc 2 cos: r - 2 \cn) r 1 < 0.
85. Resolva.pan 0 < < 2. a ineqnaio 2 sen?- + 5 costr
.tr
> 0.
8,6
Qual
o conjunto soluio.la inequo 2 cosrr + 5 seni 8 < 0, paa0 < < 2?
8. 7

Do conj unt o sol uoda i nequao 2 cosr r I <0, 1r a ! 0<r <2n.
6
5n
i
425
Rluo de inequaestigonomic vs de inques po
nomas
Exercco s c omplementare s
, ef l i i * o. r "' *""o. , o' ar o, de, . 0 r ' 2, r . de modoque2 co. r *"
*'
- o.
i*jri otrent'o o menoruatorde .0.. , 2n. de modoque
2- 2. or > 5sen( r ) 2.
#ffi nesotva, pam
O
<r < 2,r, a inequao:
4. o!
t 2+2Jr )
cos +
"
<0.
2\ en, - 1. 0
1ffi ne"or"a. pmo <
r
<
2:r. o sistema
]
r *. ,
l
Questes
dos ve sibulare s
ffii Gcv-Sp)
a .otoao da rcquao
!4
cs, > cos r no inreryalo
t0.
,rl :
") 0=, <+"' |
<' =".
o0<"<+- f
. , . ".
e) n. d. a.
b, 0
r .
' i
ou
i
, - , r .
o' ;
'

ffij$ 1c"r"""-sq
e soruo d inquaao seD, r < 2 sen a no intwalo fechdo
[0,
2n] :
^) o<x<2n.
c) 0<a<r - ) n. d. a.
b' r . '
+
0, 0. , .
l
ffi
(F.eC.u
s-tu c""nia sP) Se e
l0',3fl't
e sen r > sen!. ento:
a) 0' <r <90' -
. ) 90"<r <n0". e) o' <x<180' er +90. .
b)0' < <180' . d)120" < <240".
426
h
Captulo 61
I nequaes
produt o
e i nequaes
quoci ent e
em seno ou co-seno
l Tcnicas de resoluo
Exerccios resolvidos
i.rEj?
resot,er,pmo<r< 2n. a inequo (4
senr lX2sn
,6)<0.
Resoluo
Eferodo a mudda de v.rivel sen
:
r, obleos (4t
1)(2l
"
)
<
0.
Estudmdo a viao de sinal de crda una dls funes:
6
: 4t '
- t .
s( )
: 7
^l t
,
4r r : o=' :
+
*, =+
.
Grfico de
/
- E
2t -
13
=0. +
t
=: L
.
Grco de
I
427
nquas produto
el nquosqui enremseno ou co se, o
Represcntado no eixo rerl a varia d sinl de
l, s
e
.l
.
8
,
tcmos:
11
,
obsene qne/(,)
s)
<
0,*"'=
+
-
+
1"c. . *, , <
+
-+
=-, =+
Na ccunlqncia lrigonotii.r, lemos:
Poarto o cnjunto souo da ineqno :
s: {' en
f
<. =+
-
.
2
3
=.=
rlll
R: :
qe' ol ' .
r
- . 4, , , . o
4"o
0. px. "n
,
' r .
2r \ r +
/ Z
Resoluo
A1avs da mudan de vanvel cos
=
I, podemos escftver a inequii $ob a fom
1/r
:
< 0.
2 +
"12
cond. .
oJr e\ Fl i ncr a: 2r
"
n
i
Eudmdo a vffiao dc sinal de cadanxdas fures
/(t)
=
4t2 I c
s(r):
2r +
,, .
tenx
1t , - t : o+, :
+
- ' =
+
.
Grnco de
/
+ +
r
+ + +
+
2r - VT + +
424
h oud!es
prod..oe i nequasq-oc' ente
em seno ou co s-o
.
Raiz de g
_t ;
2t +
J2
=O-
L=
: T
Relresentdo no eixo.eal !a.o de sin de
/. s'
e
i
!
P"-t"+S=0.p".",.
+
""
+
Loso, cosr <
+^ +=- ", =+
N circunferncia trigonomtrica, obtdos:
=t =
; ,
Asin, o conjuto soluo da ineqao :
s=l f Rl +
<, <+-
,*
j9.
*
="*
^3
=
Exerccios btsicos
Itilii
n",oruo,p-no<"< zJi. a inequaao
(4
cos:
'
1X2os' -
!6)<0.
I
4:29
Inqu"o$ prduro i nqu(squoi i enr"
-m
seno ou!o sero
'$ii::: o"t--i"". p* o < < 2r. o conjunl soluo .la nqu!o (4
seir |
)(2
sen, I
)
>
0.
ii1-l outenrra o con;,nto aos vlores der,0
<
x < 2,, que sarsfam a desisu.d.le
**#
=
"
rFi:iirr
o."r
e.
"".:""t"
sorueao <ra inequaeo
Jfifi;f
> 0. pda 0 < r < 2r?
:i*: Resova a inequao + *", =
=:,
pda0<-< 2,r.
(soe",teo,
,**r.*"
"
i""quao dada na
eiuivaente 4 sen r
;;
= 0.
.]
!li{$ oe o
"on;unro
sor,o da ine{uo (2
cos 1)Gef 1) < 0. pda0 <-<
zn.
(susesto:
subsrru
senr apor 1 - . s?- . )
E xerccio s c omple me ntdre s
:iiiij,l
nesor"a a inequaao 4 cos: a 2cosr-2cosr+ I >0.par0<r<r!. (snsesto:
fatore o pnmerc
nebD da inequao.)
itffdl'
o"t"..i"". p"- o < < 2'!, o co.junto soruao d" i'n*et"
,*lO
+;lO <0.
*,liii
ort"*".
""':,"to
aos varoes de r,0
<
'
< 2,. d" ."a.
r,"
--L
>
, *;
i1Si:i r"'"r'"
"
i""q,"a. -t
.
T :*
<r.pda0<<2n.
(
f ,
t
. ,
strsesto: csr oupla de.i8uddde d equivalenre ro.A|f*
I
*
'
_L,
|
|
r - senr
Que
ste s do s ve stibulare s
iili4li ir'a""rc'a"
spt
p-"
0 < r < 2n. o conjunlo soruo de
Genr
+ cos r), > 1 :
|
- )
a) l r Rl 0<' <
+1.
b) J, R o< <
-
dn<r <+l
o[ er
] <' <r *
o{' . r 1}. ' . 2^}
3rl
2
.
'.
'^I
ilif.,.li rumst
o
"..:'.r.
.oro d inequao 4 cos cos < o. pd 0 < a < 2r, :
21 4, J' r 5
' ' ' =l TTL' l ,
l '
: . r
,
-
t , 3r t . t l ' r 7, r r
"
) 4 4 L"l 2 4
c) S=4.
.' :
l +,+[,]+
",:l +
+[,]+
,^[
lVil lunica.p-se)
nt"-irc d, 0 < d <
!ra
odo r, r e R.
{30
f
2r, d modo que a desigualdad x'1 2x >
-L
Gaptulo
62
Tangent e de um arco
t ri gonomt ri co
1. Extenso do conceito de tanqente
Pr comEeendemos definio
qe vir a seguir, consideremos na circunfernci trigonomrtca
um aco,4,a4= de nedid 30":
A medida do nguo AOM tambm 30'.
Seja r eta peryendicla ao eixo das bscssas peo ponto :
O prolongmento do rio OM inercepta a ret I no
ponto 7. No ngulo AO?, temos que:
Co' no O l . p"i r O, a e o r ai o da. I cu l er nci a r i gonomdr r i . J. ob, emo :
'g:0":f
*il#i$ F
Assim. tg 30" a medid do segmento 7'
P. r u e' r endenno' o conJ. i r o de r anger r c de ul
aco tfigonomlrico, consideenos como eixo das
tangentes o eixo real /. perpendic ao eixo ds
db. cr ssJ' . com
o. i gem A e o me. ' n. , or i en, a! nd
nsente de !m rcotri gonomtco
Deflio
; -:
lil:l
Obscrve que o pono Mno pode concjdir comB
n. n om A . poi . o. pr ol onJmenr o.
d. \ r J o.
nA
(
OB nao . nr er . r pr dn o ei \ o dd, r J| , d, nr e. . Po,
rsso diTemos que no cxiste tangenlc de um arco
com exemidade em B ou B'.
1.1. Variao de sinat da tangente
. Se um arco tlvcr extremidclc no ! ou no 3q qurdrnnte.
ento o proongamenlo
do raro OM
intercepa o eixo ds ra.gentes em um ponto de ordendr posirva:
n. Se um arco,. Liver extremidde no 2!
ntercept
o eixo das tngentes em um ponro
o no 4q quadrante. eno o proongamenlo
do mio OM
de ordnda negativ:
Por (I)
e
(II)
dizemos que tangente positivapara
acos do
do 2q e do 4q quadrane.
82
I
l ! e do l ' qusdr r < e negr i ! x pJr r ar cos
ngnte de um arcoi sonomti co

\ +
,/
En resumo, vadao de snal da tngente dadpo:
Exerccios resolvidos
8,11,
calclaos vloes de:
a) A eremdade do no de medda r rad o
ponLo . Ptulongndo o raio O. interceptanios
o eirodrs lnge.les noponio,1, cuja ordcnada
zero. Logo. 1g r
:
0.
b) Lg 0
b) A extreniddde do dco de edida 0 Rd o
tonb
n. Probneando o raio O . imcrcepramos
o ero das tangenlcs no ponto , cuia odcnada
zero. Logo, 19 0
:
0.
t
A. , r , . mi d1oe l oi ( odemed. o,
]
r ' o
r '
d P oof x, l oJ. , . u8. , ' ol ' .
.
r ' . l F, qr ' -
secio con o ei\o dls lagen1es. Logo, no exise a tg
+.
,!.2:i
Detemina. o sn! do produtoP:
.ls
13'lg 190'tg 352'.
Resoluo
Os lrcos dc ncdidas l3', 190'e 152'n extremidades !o l!, no l'e no,1! quadrane. reslectivanenle.
Logo- re 11"
>
0; Lg 190' > 0: g 352' < 0.
Assir, tcmos que P < 0.
433
nqeni e de um fco rl Oonomtri co
1.2. Teorema
e cos o + u. etao g G
:
-.
Demonstrao
Faremos a demonstrao penas no 1q quadmnre-
L. or r - Aot t p- #=#
Z=r go,
OA= t .
senr a+cosr d= 1. ( l l )
(,:.q.d.)
^ *""
I
t -
t se ' 0+csr o=l
Substuindo
(I)
e
(ll),
lemos:
(2
cos o)r + cos: o
=
1 . . 4 cos, d + cos, a
=
1 . . 5 cosr d
:
I . . co o
=
I
Cono o petence ao 30 qudranr".
,"-*
-,
"
:
- 4,
Fuendooso=
f
"-r' r."*-**,.:
-
tf
.
2. Reduo
ao la quadrante
Vamos estudar as reles exisrentes enrre ragentes de arcos do 20, do 3q ou do 4q quaanre
com
os arcos conespondenes no lq quadranre.
Para exemplificar, sarenos a rabel de arcos notveis:
Exerccio resolvido
,fi*|ii:r
s"u*a" q*'e"
=
zoqDer < d <
.ta
5
I
434
anqente de um arcori qnmtl .o
Exercco resolvi.do
Itiiiill:
c.. .
".'io
d" r,bela dos ecos lotvis, carcnrar:
. ) 19120" b) t g210'
a) O corcspondenle. no 1! quadran, d extt
midade M d dco de 120' o pont P. extremi
dade do co de 60F.
Como os tnngos OZA e O?!'l so mgnentes,
segu{e que os
p1os T e I'm ordndas opostas.
Logo, concl u mos l g l 20p
=
r c60' : - ^i T.
c) tg 300"
b)O coftspondete, no lq qudnre, d extr
nidtdeMdo rco de 2t0' opntoP, extremi
dade do arco de 30".
*
' | *
r , 0":
Observe
que a ordenadd do
lonlo
I simnltanea
ment e1g2100e a t g 30o. i sr o:
E
210q=3oq= :
c) O coespondente, no 1! quadrante, d extremidade M do rco de 300' o poto P, extremidade do dco
Coo os tiilgulos OT,4 e Ot so congrue.1os, se8te se que os
Pontos
? e I' tm otdenads oposlls.
Loso. conclunos ts 30tr
=
1s 60'
:
Jt
.
435
nqent ede um co l qonomr i c
2.1. Reduo
ao l " quadrane
(general i zao)
Dado m arco de nedida a. com exemidde no lq qxadrntc,
teos:
Nota
Se or Lr m, , medi dr
em
. ddr nn, .
e( ".
elas devem ser expresss
como:
rs (tr
d)
=
re o.
t g ( r + d) : t go,
t8 (2ft
d)
:
re o.
Exisndo a tangente de a. mesmo que
a ex!mid{e do arco o no sej pono
do
j
q
quadanrc.
as
1rs reaes aneriores continuam veddeiras. Verfique!
Exerccio resolvido
.
si np i t i cd a expr r so. com r gd + 0: r
-
t e( 180!
t )
t 8( 1800+d)
(esoluo
rg (30"
d)
sabemos que Lg ( 180"
o) =- 1gc. t g( 180. +o) : Lgocr gi 360o
d) : 1ge.
Asi n, =
r sd: :
l eg
. . . t =
_28
. . . r =2.
r gd
B
3. Arcos
de medidas opostas
(ct
e
-ct)
Dois rcos de medidas oposas
(d
e o) im exremiddes sinricas em relo o eixo dos co se
436
ngnie de um rco t' gonomerco
N, r i q, r e' ^p ol nnsJmcl r o' du
Ji n'
qf e ps' Jm
pel.s extrendads
dos co! o e d inerceptam
o
"
\ o d: . . r n! enr e'
r m punl o' Je o- d' ni d
r '
opoas, contbrmc
figur ao lrdo
Exerccio
resolvid'o
h6ijir
Calculr o valr dc tg
(
0')
sbemos
quc1g
(
o)
:
so Loso,

( 60")
Exerccios
bsicos
ili:r: cul*I",
a) tg 180"
:
rs
no"
=
- .
b
)
is 360'
c) Lg 270"
:Bl:a,l
.:
a'4
l:br.l:r
:it:
ti.+
s"hendo que. p
^
' . q, .
;
n
' l l cul en'
' ! '
t
. l r ndc co\ o
I l t r
S. , b- nJoqu- , '
i "- *n
'
i :
' l
*r n' o
r r
\ ob. ndo r, , e
, en
,
.
"
+.
i r'
2
"
r' i n" rs
Co o auxliodatbea
ds dcos notvis, cdcole:
a) t s 150"
b) t 8240'
c) Lg 310'
d) 1g135'
,
t ' " t P . - n.
l l l
Cal r l eo\ al or . l ac{pr c\ \ . o. :
|
1e- ,
! '
con o auxlio da bea dos dcos lotveis, cdcule:
i )

315"
. 2rr
ar
-
c) 19 225'
437
anonte d um rc isonomtrico
# simprifque a expres'. r
:'?
ts
(18J0..;
tg
lio"
")
.
pa ts d + 0.
ffi* sinpririque a expressao t
= lc-g!) lcI?I--sL.
pda rg d + 0.
#ff C.[ule:
a)t g(-45")
b)t s( 1201 c)rs( 300. )
lBiE Calcule:
4' e1
+J
' , *l
+J
o*l
+)
fECE s,mplitrque r e\ps( E
=
.
I r a
sen r +0eco( r
+0.
sen
(
)
Exercc ios c o nxple me ntare I
lffi SoO"nao qo" Z r"n" + cs r
=
tg cosa. detemhe o valor de rg . (sugesto:
devenos lcr cos
-
u,
pois,
caso contro, no eisriria rg. Assim send,
todemos
dividir dbos os membrcs da igualda.le por
Lffi sabenrroque0<<
f
"r'e:-.'
;i
:*,
sen . deremrne o vo. de tgr.
i i # s"l enao, t u"
"o, ,
cos)+0, cosr cos: ! , + sen senrequeE
sen cosr' +senl cos ,
ent -oE
equivlente a:
cos cos
)
- sn r setr
l
, , /
-
r er , s. .
. .
g' _
, 1,
e , f
. e
j
. 8r
b, t - . e.
-
|
t i , t
r
'
- . . 1- L
'
l Ct I l g r g' ,
iriffi
om que qua,lrotes
o
lroduto
sen tg posirivo?
iffi* s"nao
"
u ."aion ae um arco t.igoDomhco com cos d > 0 c tg d < 0, derermine ! que quilrre
lertenc
extrcmidade do dc de edid! o.
Que
stes dos vestibulares
, f f i , r ", *. sc, . . , g,
i
""
,
I
- ' i . ", ^r . , a"- , ,
*, , .
+
o,
+
. 2
, 1)i
r
i
2i ; , i , r r q- se' o' . r o, , r ' ", . *. . , ",
i ' : "
, r , ando- o. 0-
I ", go
o"
- . 4
l ( ,
) . 1
- .

l U
,
. 1 )
",
. , r
-
O' -
' ";
cr
t )
o,
I
cj n. d. r .
lji:i::
C*p
spl snr,*a. q"e rs
:
a, calcue em tuno d 4 o vaof da expres,- r
:
*]#i,
senr + cos e cosr +0.
438
Captulo
63
Equaes
t ri gonomt ri cas
em
t angent e
1. Equaes
imediatas em tangente
Toda equo do tipo:
: : l cr _r l
em que,t uma constnte real, denominada quo imediat em tg _r.
Exemplos
) t g : I
b)t s' :
! 5
1.1. Mtodo grfico para
a resoluo de um equao imediata em
ngente
Estudaemos goa um mrodo grfico par resolver eqes do ripo rg r
=
k, i R.
Os quisitos para
o entendimcnto desse m1odo so:
L Tabela dos arcos norveis
II. Simetrias
439
Equ(e6 tri gonomdtri cs em l an9cne
Exerccios resolvidos
R1 Rc. o. \ . r JcqJ- , f \ l . ! ", r t ,
'
' r
Resolugo
MdcaDos no cxo das tangcntcs o
J)onto
P d
ordeada gual a L
III. Os \,lorcs dc tg 0 e rg 7r
Os prolongamenos dos raios pelos pontos ,4 ou
A en. o r noei \ odJ. , r nr enr e. nopr opr i ot o, ,
to. Logo, temos: tg 0
-
0 e g n
:
0.
Tm.mos porP. reta que
lassa
pelo ce!o d! ci.
cunfencia trigonomtlica. Tal reta intcccp1a a
ci.cu.ld.ci! nos ponto\ M e N. Os voe\ d
pnhend lota p$idvr x\cixdos aMou /V so s
Loeo, r =
4
ou =r T+
I
=5n
it*l;
Resol ver a equao i g f ,
=
1, l da0<r <2n.
Malamos no eixo ds tangentcs o
lonto
P de
rdendda gual d i e taos po.P a ret que
]rLlssa
peb
ceo da cireunl.ncia, obtendo M N.
As mzes daequao so os valores asociados aM
ou N, D! primeira volta
losilva.
Tais valores o
esto M tabca dos arcos Dotlcs, poisMc Ncso
ida do 1! quadmrte. Busquemos. entio, no lq
quddrante.
o arco auxilia( isto , o dco
(da
tabca)
440
Eques ionomis m langnt
Fjlncne. pelas simctui.s. lnn\porranos odco auxitid pa o ? eprao4q qadanle.
I I . o. . , ' - ] l .
l
L. 3o. r r
4
- ; "
- ,
' ^
' , ,
_
F.3' R.ulre. a
-qur\lo
'8
,
n.
rJ
0 ,
.
.r
Marcamos no i xo das rangntes o
lonro
p
d odcnada zero e seguir lrahos por
p
a reta que p$sa
leo
cerro da circun lrncia gonoDrrjc.:
Ta ret! iDtercepra a circunincia nos
loDtos
e A
Logo. =0 ou
- =n.
*i{i:;i Rsol*. a cquo I Lg, 4, Lg + 3
=
o. pr
rJ
<
r < 2J.
Re\oluo
Fuer dot sr = r . r e! os3a 4. / j / + 3: 0. . j
=
(
a{5) , a. 3. 3
- '
i . ,
2. .
As! m. r er nos /
=
- v
-
' "
. , r : :
o r
- ' =1/ r
ou
Cono tg
=
r, tcmos g
:
"6
.' tg.:4.
3
. . =, 18 36: 12.
' =+
Reso\ndo cdd uDa das equaes iDedatas anLenorcs. ra primeira !r! posiriva.
reos:
'
t er : , 6
' : +
*' =^. ' +: +
. "", , , r=l *.
+, +,
z^1.
r ' l
33
f '
441
Equs ignomrics en laneene
Exerccios btsicos
8.1 Resolva as equaes para 0 < < 2r:
a) t e :
JT
o) n, : +
,tr
,s
o) t g =0
f ) t gr : I
B:2 Deternine o conjunto
(tuo
d equo t* tg
-
0,
lara
0 <
-
< 2.
8,3 Obtenha o conjllo dos vaorcsder,0
< < 2r, que satsfaam a igldad 9 lerr 3t8r=0.
B:4
Qud
o conjunto soluo d equao 3 rg: + 2
!4
tg r - 3
=
0. pda 0
<
r < 2rl
BF Doconjunto souo daequdo
(tgr
- 3)(senr + 1)
=
0. no miverco U
Jn,
znl
8.6 Re$olva equ,\io rs1"
(1 +
")ts+ '5
:
0, io conjurto univero U
:
t0,
2rt.
8.7 CoNiderdo o uliverso U
:
10.
2nl, esolva a equao sen r
=
.s . (Sugslor
divda lmbos os mcn-
hos por cos . Notc que ess diviso pemitida, pois cosr + 0.)
Exerccos c omplementare s
C.l Rcsolv. a cqao 5 sen - cos :,1tgcos r,
lda
0
<
r
< 2,!.
c.2 Detemine. para 0 < < 2r. o cotrjunto souodaequo:
sen t g +sen t gJcosi . os : 0.
C.3 Calcule soa drs rzes da equao tg:r
=
5,
par
0
< r < 2r.
C.4 Obtenra o conjunto dos !loes de,0 < r
<
i. dc Dodo qrc tgi tg=0.
C. 5 Re' ol r ""euu"i i o
^
|
i ] {
l , nu. n' e. . ' /
t 0
2nt
2+r g'
Que
ste s do s ve stbulare s
1
:
GTA
sP) Resolva a equao pda 0
<
f, < 2n,1s n
j; =,.
V2,
(Ccreramo)
onnetuderzes dr equao ter
=
4no interv1o
t0.2rl
:
r ) 2 b) l c) 3 d) 4
:V'3r
l'
(PUC
PR) A soM das rdzes da equao sen
:
"6
cos r no !1ewlo
10,
2nl :
. . 5r 2n . . 7
4) 1t bl
j
c)
1
or
3
. +
442
r--
Captulo 64
I nequaes
t ri gonomt ri cas
em
t angent e
1. Inequaes imediatas em
Ineques
do tipoi
em que
t uma constante rea. so chmadas inequs imedits.
Exemplos
a) gr > I
b)tg r <
"/3
Para detenin,rnos o conjunto soluo de cd uma delsas inequaes. vamos adorr um processo
gfico, anogo queles utlizdos nas inequaes em seno ou co-seno.
1.1. Mtodo grfico para resoluo de um inequao
irnediata em
rangenrc
Exerccios resolvidos
R;:1:!: Resol!. a incquao tg > l,
lda
0 <r< 2r-
Deteminemos inicialnente os dlos que Ln taD
gnes
guds a r:
Pelo
lonto
de olenada I
.
do eixo das tangentes, e
lor
todos os pontosj
desse eixo. con ordenadas
marores que r. vnos id retas que plsa pelo
centro da circln frncia:
Os pontos de inteseco dess reiis com a clcunferrci tngonomtuca for]r]m o conjunlo souo .la
+1
443
neques tisonomlrics m tansene
:ii!!
Resover a irequao Lg <,6
.
pam 0 < < zn
Determinehos, inicialmenle. os arcos que tm ran-
genLs iquas a
{q
:
Por todos os pontos do elxo das tangentes qle
los
Nen ordnds menores que
JT ,
uamos traa as
retas quc pasan pelo
ccno da circunfernca:
Os pontos de nterseco desss rets com a circunferncia t.igonomtrica formaD o cojunro sotuo da
Los, , . \
i ,
Ro, .
1*- i
,
' 1
", +
,
. "
t )
,:
: : ! !li:: : :i : r: :11:' ::
Exerccios
bsicos
B:i:t:i t*otuu ineqmoes pan0< r < 2nl
c) t gr > I
Ot cj r +
ayt gr <
j
D >o
:Ei?i::i:
n*otu o srtema oe iequacs par 0 <
-
< 2r:
l E
l *. "=;
:: Detomine o o{uto dos !lores der, 0 < < 2n. que
slrisfam o sisreml
t *. =-+
itia CoNiddddoonnivesoU=
[0,2r[,
dermine o conjno.solo .l 1<tg< 1.
SjSj:ti
aMr
o onjunr.
"ruo
da inequao rsr r, rs <
0.
ta
0
<
r < 2r'
B:dl:l
Resova a 'equaaotgr >
tg, pa0 < < 2n.
444
4t cr >Jt
g) t g <0
I
Ineques
trignomlrics
em tanOnre
Ex ercc io s c o mple me ntare s
:1ii:i'
Re',,|'i , in.,,d!o

' I
n.
o"o o
' !
r
- r n
I
sseqo: r d\ J r s
'
I e r e\ ol \ r
'
I nequ. ci
quoci ent e
J L>e
l
i$I-.:iil
l"t"*in"". O <. < 2r, de modo qne e4uao do 2,grau 4r, - 4
- ts o
:
0 ldmira razcs rears.
: P: : ; l
obt enha o cd ut o sol uo da i nequao t s3
-
, 6
t g. . t g. +
! F
<0, pan0< <r .
(Sugeslo:
ltore o pimeno
menbrc da desgualdade.)
li*iiii saunao quc arunao/(): r, + (reo)
+
+
asme v!or positi,o pda qu,lquer
r re1. dereme
j
o, 0<d<2 .
Que
stes dos vestibulares
Itirji!:i: tc**.-s
pt
s":"
"
,m n8uo snti$feendo $ condies 0
<
o < 2n e 1 <
ts d <
!5
.
pod_se
concrir
") +. ". +
+
<"<
n
*+. ". +
ur *. ". *.
oi . . . *- +. ". +
o*
=". * *+. "=+
i$ril
(MaclieDae
sP)se0<o <
,r e. pda rodo
'
rc.. rem-s que r: ++
isd >
+.
6nto:
) 0<"<+
o+. ". + e) ni o
qi sLe
o Dessas cones.
o+. ". + u) ": +
gilir::li
(cesce.sp)
Resorvc*.
"'**" l ] :
:"
pa 0 < < 2n. ob,mje:
+. , . +- +. , =+
o+. _. +*+=, . +
r , t o. ' <f oui l . , . 2n.
e) 0<r <a *, . ". +.
oo. ' <
+
. ". , .
+
445
Captulo 65
As razes recprocas do seno,
do co-seno e da t angent e
l. Co-tangente, secante e co-secnte de um arco
trigonomtrico
Esss t.s "novas'relaes tmelaliv impotncia na rrigonomerria, pois sempre que exigjdds po-
dem sersubstitudas por expresses em seno, co scno ou tangente.
lndicamos a co taDgente de um arco d, secnlc de e e a co,secante de o pelos smbokx cotg a.
sec 0 e cosscs a, respecivamente.
Definices
clrs cr
co gd:
- ,
paJ3sendr 0:
l
pffa
co\ a + 0l
cossecd
:
---L, Darasen.;1 + 0.
Observe. pea definio de cotg o. que, se am de sen o
I
-
r go
+ 0 tivemos tmbm
sos
(t
+ 0. enro:
Exerccios resolvidos
F.l clcular:
a) ctg 30.
.
- - -
cos l 0'
Jr cg ru-
=
-
r 1' - no. =; j *
'5
1.
=
|
=
1
: r
sen 90" I
^13
: 24=
I
t
: t =
t
I
146
As dze ,ei prora5 do son d c send rngnr
R.2 Resolver aequao sec
=
2. pan0 < r < 2r.
Condio de exislDcia: cosr + 0.
. c : 2e- - L
I
1'
5n
u t o. J: 1_. _
R. 3 \ r be l oq' e. or e - r e0 j
. dl
ul . . u. . (
, .
l:*i
:
t
Sub(ituindo (I) en
(II).lemos:
senr r +( 2senr ) :
=
l . ' . sen: +4senr r = I
_
. . 5senr r =r *' ": + . . . ""' =1+.
Cmo um rco do l' qua,r.unt", t"r.or r".
--
:
4.
' ' 5
t oa. c. . . .
'
|
-
--L
5
-
. .
J5 ls
5
R. 4 Resol verai nequaosccr> 2, pard0< < 2 -
. "",
= 2 =
L
22
!.ituddo a mudmade vanvel cosr
:
r. oblemos
I
= z o
I _
z t
o
I t
Codio de exjslcia:r + 0.
Estudardo a variao de sila dc cada uma das funes./(r)
=
1 2re,q(r)
=
r,temos:
| l t - o.
I
=, :
'
(II)
z
I
r r o. r r ,
I r -
-
441
As zs reci procas do seno, do co sefo d tansente
Rcprcsentndo no cixo rel I' vri!o de snl del.
s
c
L
I
t
\ oq. c/ ( , ) nndJ0
l
:
t , : o. Lr , o. .
Na circn Ierncia tigonmrrca. tenosl
t
\ . . . r . o. , , nI n. o, or r , r oJd- cq- \ . o"J
l .
_R
{, I
1r
R;5: Deeminr o conjunto iagem da iuno)
=
sec r
O cojuntoimagem d! funio oconjutrtodos !tos defl)oisso bdsta delemjnmos
a vdi.o de
I
n4 igualdrde]
=
scc t-
sabenos que
sec
:
--L
",ro"
I
<
"o, '
< L
. l ' =
L- . ", , =! r r r
l
_l <cosa<
L
i I I )
substui,do (I)
en
(),
teno, t =
I
=
1
Essa dupla desigualdade equlaetrte ao sisleha:
*+
-.=+l
+
+ +
+
4il8
l t =r r t
i+=
=1i.,
I r
"
' ' ] r
=o
o"'
L
r r r >o.
cv)
r
as us reci pocs dosefoi do c.snoeda tancn1
Eudndo a vdiao de sinxlde/(])
=
|
_y, slv)
=
je,(t
:
I +
),lemosl
i
l : ( +l =i
l +t =0+t = l
Represenhndo no oixo rcd a vdiao de sinal de
. s ,
11.
a
I V
+ +
+ +
sai" v
+
O conjunto souo do sisem ainterseAo das sones
(IIl)
e (IV):
"*
"' "' '
+
+
qoi =,
+
Ass m. ) <
onf > L
Log, I m={}R
) r
<
- l ol r
>
1}.
449
as rzs rciprcs do seno, d co seno e darangnre
1.1. Interpretao
geomtrica da co'tangente de um arco
Sejam
circunlrncia trigonontica de ccn- Consideemos um rco trgonondco ,'4 de
oo, opont oa( 0, l ) , opont o( 1, 0) eoei xor cl
mcdi da o. 0
< o < 90' o pont o C, de i nt eFecJo
/ . de ongem L r r ngr n( i dndo
"
*. t l , - . . ' a, V
con mesma oientaco do exo ,).r:
Do ringuto BOC, teos que:
r s( eo" d) - - =*1r r .
r =f
. f f i =r c
Logo. BC
:
cog o.
Denoninando o eixorel de eixods co{angentes, estendenros esseconceilo para todo atco t]go-
nomtrico de medi<la o, con sen d + 0.
Definio
A co lngene de u co trigonomtrico
i' de nedida a, com sen d * 0. a bscissa
do ponlo C de interseco do ei{o dis co-tan-
eentes com a ret ffi.
Exempos
a)
b)
cotg 135'
=
1
colg 30'
:
16
A3 razes
' eci pro.sdo
sna, do co-snoe da tangente
c)
Obsere que BC
-
corg d OA
:
i.
Aplicmdo o teorcna de Plgoas rc tringulo BOC. emos:
(oC)1
=
(oa)'] + (8C)r+ (oC
=
P + cotg:d
- **. '
cots 330"
=
'
( oc
= L: cossecl o
'5
Vriao de sinal d co-tangnt
A co-tangente positiva par rcos com extemiddes no 1q ou no 3q quadrante, e negaiva par arcos
com extremidades no 2q ou no 4q quaante da circnfenci ligonontrca.
Exerccio resolvid.o
R. Na circunfe.Dci figononlrica ao lado. o rco
AM 1en medida o. 0
<
"
.
f.
u*t
-,r*,
Como cosse. d > 0, pois0 < o <
t '
conclumos que OC
:
cosec d
1,2. Interpreto geomtrica da secante de um arco
Sejm a cncunfenci lrigonomrica de centro O. o ponto (1, 0) e un co lrigonontrico M de
nedi daa. 0<o<4.
151
As azes reci pfcs doseno, do co sno 6d tnsente
Considercos o ponkr S de interseco do cixo das abscissas conr ctn quc trngencia circnf-
Do tingulo MOS, temos:
OM
I I
os
Denoninndo
o eixo das bscissas de ixo ds secntes, estendemos essse conceito para rodo rco
rfllonorrf
co
qt
dc In. ,l J:
Defno
, \ ,
*",
Exempos
,,,...
G
sec ls'
=
"
r
i
452
I
-
sec225' =
E
2"8
3
As zes recprocas do sn, d
Vrio de sinal d secnte
A
' ecanr e
e po' i r i r a pa a f f ( o cor n e\ r r emi
ddde. no l "ouno4' qur d anr e. enegar i r Jpzr ur
coscome\ mr ddde\ no 2 ouDoI quadr anr ed!
circunfernci lrigonomtrica.
Exerccio resolvido
B-i?ii Na cnoencid trsonoLrc ao lado, o
d. oAr r . em medi di o. 0 o 4 v- ' , . '
ObscNc quc OS
=
sec d e OM
:
L Apicdo o teorema de PiLgors no tringulo MO,t, temos:
( os) :
=
( oM) r +( MJ) : +secr d: 1+( MJ) r . .
( Ms
-
sec' d I
. . ' "' ,
-
*, ' -
. ": ' : -
l l ;
. . ", ,
' , "
Comot ga>0. poi s0<d<
2'
concluinos qe MS
=
tg d.
1.3. Interpretao
geomtrica da co-secante de um arco
SeJrm a ccunfernciu U itsonmrrir r de cerF
ao O, o ponto (1, 0) e um arco trigonomtrico
,4,l-r' de medida o. 0
< d <
9(f. Considercnos
porto
C de intemeco do cixo das ordenadas com a
ret que tangencia a circunlncia no ponto M.
Do tringlo MOC, temos que: cos
(90" o)
-
'"*.$t*jii#{*il
Denoninndo o eixo das odenadas de eixo ds co'scantes. estendemos esse conceito
rco trisonotrico i,'i de medid d. com sen o = u.
OM
g: L
453
I
as zs re.iprocff do s no, do c-se no e da tangenre
Definio
Exernplos
b)
c)
.ossc 225.
=
!
cosseb 150q
=
2
Vriao de sinl da co:secnte
A co*ecnre po.iriv prm i(os com e\ne-
midades no 1
q
e no 2q quadrnte,
e negariva para
rcos com extemidades no 3q e no 4q quadrante
t
I
*n'
L

X,
a+
+\
\
-/
as 6zs btprocs do sen, d c senoe da angbnt
Exerccio resolvido
R:d,ril rqa circunrerencia rrigonomlrica abaixo, o mo ;D ren edid @, 0 <
". +
Rsoluo
Obsene que OC
=
cosec a e OM
=
L Allicmdo o teorema de Pitgoms no tringulo MOC, temos;
(OC)'z= (oM)z+ (MC)2 + cossecld
=
1, +
(MC.. (MC)r =
cossec d I
| | . e1- o
, ,
t 4l i _
-
i , r ( ) . or r . .
Comocot ga>0, l oi s0<0<
t '
conclnos que MC = cotg a.
Exerccios biicos
riit'i carcure:
:i?iii,"
C"r*"
" ""1*
d" *p-so E
:
se 60" + .ssec 30o cots, 30.
a-:li*.ti!: Resova a equao cossec r
:
,[
para0<x<2:r.
lj.{ili o"t"-i""
"
-r:r"t
soluo da oquao tsr + cors
=
2 sec l.
ltm
0 <' < 2.
8. 5. : ' sendo
. ec , -
^"' ; "
, l r . , dl cul e o
val or de. or cr .
s"nao
"o**
,
:
: . a < r < ,. cacue rs r-
Rosolva a equao secr a - 3 kcr + 2
=
0, p!r 0
< < 2.
Oblena o conjnto dos valores d.0
<
< 2r, de modo que corg, r + colg f,
=
0.
a.t.,;:,
F;?,i
l''li:i
:i$;iil
-
( r c
r l ( osec: r - l
sLnp| | nqueexD| esl aoL- - - - - - - - - - - - - : - - . co \ en' aUeco\ l U
r +t e' r
B. l 0: : sr mpl i f i que d expr e*ao / -
_
r g
( u' 9'
, . o. ' . n, . o. r -
o.
E x ercc io s c o mple me ntdre s
lc:lir
nesolva a inequaao sec <
2. p@ 0
<
r < 2n.
ii'l: oete-in" o
"onjonto
soDo da iequao csec <
,t.
pda0 <<
2tr.

-X
455
as zes recj procas do seno. d
, 4, '
c5i :
cii
t
cl ?' :
, i eo or ; r ' n r , ' l
' . . .
4 o. 0 u
; .
M.
tre que pcrnco do lringulo MOS
l +send+coso
*
O:g.: o N . conLiao na ci.cunlcnci! rgoro
m1, .
"
do l ado. , .
' n
m, l i o. '
".
n
o 1. r or -
. u.
em
j l nl co
dc
. .
J i r eJ Jo i t ul , V' ) a
Que
ste s do s v e stibalare s
Vl .
A. , ' - \ t
' o. Jo
n' . "". , t . "r pr ". . - . . : " , -
t f
- "
J
"
b) 2 . l
_2
v."zu (Fal ec
sp)se
t(-):
|
*""+
"a
*";.
-,a"{})
ere*r",
obpn , o. o, u, , , , ' . L mJd, - , , . . o\
". ,
{. r
r ". , ".
]
: "'
,
:
Qua
o conjunlo imsem dr 1o)
=
2 scc '
\ , - p. , i quc- p\ pr e. . , o/
. '
'
- i 1-
. c.
, B . oocr . ! dd. , oor . r . . , 1r , ! oe dee\ i . , e, , . i ,
( u\ . r
+ co e I
sl r pr r r qr . ,
t r e. . r . /
f f i
obed' . i J. . h. J. .
' . . nnJi , . : . . de. , r
r . f J
Na circun l encia trieonontrica ao lado, a medida
,r"
--,t
".
0 <
"
<
+.
cdcuro, cm un.o
dc d. i rnedida do senrento,l,tc.
l
d) 2
ent 5 sc r 3t g
o{
. +
d) 2
\4liii (PUc Rs) Sndo r um {co com exenldade no z' q'"a**. . *. r
=
]
,
of
V4 l f R5, \ e, ,
- 0.
Pn.
oo. r t . , J . e
t,eS
of ,
o
-if
;
. t !
456
l dent i dades
Captulo
66
1. Identidade em uma varivel
Consideremos o conjunio uDilcrso R. dos nmc.os reais. Observnndo xs iguadades t_: 6 e
(- l
5
:
-l
+ l 0 + 25. pecebcmo!
clue a pinem sc t{.n uma proposo
verdadea rpenas para
.r
=
2 e que a scguDd.L ie torna lerdaden a para qratqer !ato. rat atibudo vaivel
j. po
isso dize,
nos que a prinetu ig!ldade no trmr identidade em R c que a legunda ur,
jdentidade
en R.
D<l r i . , , o
Exerpos
a) So idcntidades no unvclo U
:
as segrintes igualdades:
.
senr r
. l ,
cosr
=
:
. r +r =l r :
' ( i +l ) ( i
l ) =j r - 1.
b) No so dcnriddes no unilcso U
:
s seguntcs igurldades:
.
- '
-
l . pur \ a
Fne cr noser or nr \ er dadr
r pr r . r I
0:
.
' t : r . poi sase' r r ennoset or navcr dadei r apa aval o esDegar i vosde. r . cono, por exe n-
pl o. . r
=
3-
c) lg cos .r
:
sen
-r,
pos a senrer' no se to.n veddei prr lalorcs que no lm tangente,
. omo.
pu
cr er not or
=
] -
' )
Nota
Ulr igualdade
l(-r)
=
g(-) pode no se identidade enl l unjverso U e ler idenlidxdc em ouo
Ecnplo
no identidade o universo U
=
R.
porm
idenid.de
no universo tt: R+
1=1
457
i

2. Tcnicas para
demonstrao de identidades
Lri . t em \
t i ri u. l ecni ca, pdra. e demon. t rdr umJ i Jenl i drde. Aprc\ enuremo\ Jt gmas.
I. Pr pova.mos que uma sentena
li)
:
I
()
identiddde em um universo U podemos segui, os
.
p.lsro 1:
Fovanos
que
l(.r)
e
s()
esto defnidos em u;
'pdrso
2r escolhenos m dos nembros da isualdade
ll-r)
=
,q()
e, parr
dele. obtemos o ourro
Exerccio resolvido
Ri. Denonste que iguldde lg + colgr
=
secrcosecr ideidade muniveNo
U
:
{r
Rl sei - + 0ecos' + 0}.
Resoluo
Pa.$o /r Pda existir a expresso tgr + cotg deve-se te. cosr + 0 c scn + 0. Logo, o prineiro frembro
da igualdde est dclnido em
Pdaexi sl i r exp esosec cossecadeve, se er cosr +0esen +0. Logo, oscgundomembr oda
igualdade est definido em U.
Parso 2i Partindo do prineir mbro da iguadade, tcmos:
primelro memb.o:
E
+ cotc':
*j:
*
#+
:
_
senr r +@sr r
=
I I
=
=
sec a cosec
:
segndo menbro.
Pelos pa$os
1 e 2, prcvmos qne iguldde denlidade em (..q.d)
IL Par provamos que una senen
li)
:
s()
identidade em um universo U. podemos rns
form-la n iguldade e.qvalente
/(jr) s()
=
0 e aplicanos atcnica
(I).
Exerccio resolvido
Rrl:ii Prove qe a siteia seC f, + cossecl r
=
secr a coser i.lenLjdde no univeBo
U
:
{,
R
I
senr +0ecosr + 0) }.
Trsformmos aiSualdadee ss:r + cossec,r sec: cosecrr
=
0e alllcamos a rcnicx
{I):
Pas? /r A expesso do prineio enbro est definida desde quc scn r + 0 e cos r + 0. Logo, st
definila em t/.
A expresso do segudo nenbro a coslnre zero. Logo. cs definida em . pois
no depede de r.
Como os do membros da ieDaldde esro defnids em U, seguimos pda o 2o psso.
Par . a 2. Pt ur , nd. . Jo p mei r o
Pdmeiro
nembro
:
kc'? +
r __L_
_l *l _l
_. en, - . u. ' r
| | |
-",-;,*-;
u \esundo merb'o
Pelos pasos I e 2, pro!mos qe
a iguadc identdade em U. (c.q.d)
III. Podemos provar que um senrena
/()
:
g(-r) identidade em U. a palir
de oura idenridde
,()
:
(-).
em u.
458
Exercco resolvido
R.3 Demonstrc quc ! guadadcsccr
=
I + e': idcnndadc no lnivc$o l/:
l-
R cosa+01.
Sabcmosqucai gual dadesenr +cosr =t i den i dadeemRe. po t a o, 1ambmoemU. poi !
U c R. Dividindo se ambos os menbros desa igMldade por cosr , com cos r + 0, teos:
t -
Trefd de case: exerccios B.l, 8.2, 8.3, 8.4, C.1 .
Tdefa de casa: exerccios B.5.8.6.8.7. C.2. C.3, C.4. C.5
Exerccos btscos
8.1 venfique se as senreras.baio so ou no identidadcs nosespectivos conjunlos univeso:
a) 2( r + 3)
-
1 + 6cmar = Rj d) t g cot gi
=
l eD U
= r Ri
b) :
=
oen U: Rt e) Lg cot g- : e U:
1
R se +0eco$ +0 .
c) :
=oemu=R' r
8.2 Denonstrc quc cada uma das ieulldldcs ldentidade no rcspcctivo univesoU:
a) I +cot sr r =cossecr r er nar =
{r r R
sen +ol i
b)
(tg
+ cots ) sen r
=
sec r en ar
=
{y
R sencosr + 0i;
c)
( 1 + scnr ) ( cossccr 1) secr
=
co er cm ar
=
Lr
R sen cosr + 0l :
d) scnr cosar
=
sen, r cos, emu=R.
8.3 A igualdade sen 2a:2 sen umaidentidade en !
:
RJustinque snarsposta.
8.4 Deein o mis mpo unveso {/, U c R, de mod que a igldde cos r sec
:
I seja idmidade
8.5 Pove quc cda ma d iguadadcs. a scguir. identidade no respectvo unive6o Ul
a)
Gcc'
l ) i cosecr r 1)
=
I emar =
{
R se! + 0ccos + 0
}i
b) 1er cos r
=
cosec r sen'?a em u
=
{a
R
I
sei r cos r + 0li
c)
Gccr
l ) cosr a
=
( cossec' ?r
l ) r a cosl r emal ={r R sen- +0ecos +0}:
d)
Gcn
r + cos
' ' r
2ser cosa cosr r =senr em= R.
8.6 A igualdade sen cossec
:
I una denidade e R? Jusinque sua resposla.
8.7 Detemine o ais !!1o unvcrso a/, U c R, de nodo que a suldade cos e
:
sen seja ident.i-
Exerccos complementare s
C.I Detcrmlc o vaor dc t dc modo que . iSualdade
(cosr + scn r): + tsencos l:0sejaumaiden-
C.2 A iguadade cote r
:
:
una identidade em R?.Jusntique lua re$osta.
t g
459
c: 3 Dj e, m nc o \ al or det . , . bendo que a i r r l ' l dJe
t i dade en U
=
l xeR
senr + 01.
iqt:ii
A isualda,le sen'-. + co
:
I uma idenldade em IR? Juslifique sna resposra-
:G;5{
Detemine os valors de t e ,14, sahendo que a i8udldddc 5 sen r + I cos r
=
M sen r + 3 !o( r e uma rden-
Que
ste s dos vestibalares
,V.;nliit (cescen
sp) se sn 0 r. a exp.so
T**-
idnrica a:
sen t cosr r
^
nr - l
e) rcnhuma das rc$oslas
"' l +. . *
a) t gt
b) sen 0 cos e d) l +sen0
r\g1fil
(Fcv
sp) A e"p.e$-
TH;
*
r*#1.
par sen
'
+ 0, idnnca a:
. 2

t
t
t.i
--l-
' ' 3, 1
' eucse, r"*p*. . b
cos j #
cdco\ ,
. 0. e. ,
.
n.
e , uen, i crmea, e
, surra:
460
Captulo 67
l dent i dades not vei s
(c.q.d)
1. Aplicao
de identidades na resoluo de problemas
Dus identidades merecem desaque devido sus mkjps .icaes emesolues de probems.
So es:
: r
' sl
r
=
l - t i r .
par ar o, ' - 0r br . : : co. i r ' ec' ,
i cor s i . . . Dr r a\ enr 7 u.
' : i ' : "
"
Demonsraes
Sabemos que: sen: r + cosz r: I
O
uma identidade em R.
a) Supondo cos + 0 e dividindo ambos os membros de
(I) po cos,, remos:
I
b) Supondo sen + 0 e dividindo ambos os membros de
(l) por serlr, tenosl
I
f t t cot er r _cui sec\ .
Exerccio s re solvid.o s
8, 1:
i
Sobendo o' r . , l . . r l cul c
' ccr
Sabenos que sec,: I + tgz. Substituindo atgrpor3,tcmos:
sccr
=
I +3, . . . secr = t 0 . . . secJ= 1/ 10
.
Conor umlrcodo 3! quadra.te e a secdte tem o mesmo sinaldo co seno, temos:
*",
=
rto
.
iR:2!ll Detcmine o vaor real de d de nodo que cors
:

t
"-**r:".
t nnJr : ' , , , 1c . ' r er n
d: d
_0
c r ' I o. , | , ,
' a. t
i .
scbe no\ ' 1ue o. e.
'
- , , , 11
' . | . J, .
r u
d, =1+( Ji 1
) , . . . t =| +d
t . . . d1 d=0. . . "( d ) : 0. . d=0oud=t .
A.ondiao de ex$tncjaexjgcd
>
1r logo.lcmos como fcsposta
"
-
1.
Rit
l1:
Rcsolva a equo secr + tg: I par 0 < < 2.
Resoluo
Condio dc csncia: cos + 0
Subst i t ui ndo scc' 1r por 1+ t er Jl emos: 1+r +191=I t gr a+ gr =0, , 1e ( t g +l ) =L)
461
renos, enro. coo cojur"
'"rr-,
"
=
{0,
"
f
.
{Ll
1. ,
8.4 Dcremine os varores 0",",.
-.i,".", ]
:.,
=
' -
"".tl
=.. r,,
t JJ( oc\ deee\ n. r a:
. o. r ' Ue( . " l ou 2u l r
- . , , 0"r . j .
sahemGques*l j : 1+ Lg? . t r so, r r ms: ( ! t t
) '
=
1+] 1= 2) = l +
) : .
. : f 2 2) + l : 0. . : 1.
' er
|
, t
Subsriind.'
=
L nas equces do si{ema, remo\
l
l *. ,
t _ n
Re ol \ e , ' . "dr
uma oa. equi G\ o. Fr emr r er . \ '
Lt g =1
I I . seci =23
l N
=
J2 . , . o\ r :
5n
o valor de que sdtisfs as duas equaes snulrdeme
+.
rnos, finaDente.r:
+
e
):
r.
3tr
. . x-
___
ou r =
___
. : +
r
462
Exerccios btisicas
iBilill
sabendo q'e cots
'
:
./l5
"w0<'<
|,
calcuc o valor de cossec r.
8r2,1::r Detemine o valor d rg r, sabendo que sec,
=
J.!
.,.2".
lBiiir:ir DtemiDe

0
<
r < 2n, sabendo que sec
=
a + l e tg r
=
d.
8. 4 Si mpr nque"e' or e*r or
-
- =-
com( os . 0e( osr ' L
. 5i r I t esot vaaequaaosec: +t gr I
=
0pda0
<
r < 2n.
( Sugest o:
secz
=
I +r gr r . )
:rrrOeternine
o conjurto solo da equao seca - 2r."zr:2 pda 0 <

< 2n. (Sugsto:
j
secr r
=
1+ t c, r 8r
=
sec: l . )
:1:.::' Demone que
lgul.lde: sec, cotg?r + cossecz tgrr
=
co$ecrr + sec, urM identidade no
conj r nr o un veso
( / :
{,
R senr cosr +01.
Ex erc c io s c omple me ntar e s
, .
c. t i l : Det emi n s vr s a"
"
"; u
. u
' i ' t ". n,
] ' =
r-'
"o-o=' . zn
I sccJ:
I
(
...
c: 2: : l oet emi ne os rat ores 0",
"; r
no, i . t ". o,
] "o g'
=
)
.
pda0<x<2j .
l cossecr - l +r
icl,.r3:::r se
r
=
t + te'r + tgr com cos + 0. eo.
a))
=
1 secrr + secar c))
=
I sec' a sec"r e)
=
1
d) ) =1+s@' : r +secar
cllr:ii Dado o ingulo relnsulo o lado.
a) Detlmine, em tuno de
L
as nedidas dos seg-
mentos AB e BC.
b)Com os valores obtidos n itefr (a). plique o
teorcm de Pitgos.
-: ' 1
Questes
dos vestibulares
l I i , i : : r
(c4eaSP)omnj unt osol uoi l equo3Ls . +5:
L,
no i "renal o f echdo
[ +. +l
:
22
-
n i
o, . ,
o. , l
. '
I T
e n. ' Ja
" ", I
"' 1"- "t "' , ",
["**.a", ;
:
? sec:tgzr
=
sec,' - iJ
It2 r,rl
(Cesce-sP)As
rures d! equao do 2!
snu
r:
(2tga)
1=0so:
) t g 41coss@ a c) t gal secd e) i g41sena
b) t ga a cosa d) l ga 1cot g4
t-'p:;t': turnsie*p.*a.
tg'1 5' secr 5q vale:
)0
,
b)l c) I d)5 e) 5
463
Captulo 68
Gi r ando as i nf i ni t as vol t as da
ci rcu nf ernci a t ri gonomt ri ca
1. Introduo
Vimos como seresolve uma equo trigonomtrc qundo a incgdta pertence
aum imen ao limi
Exemplo
Resover equio sen: I pira0 <i< 2rL
Rsoluo
Opontoquepo$sui a ordenad (scno) igual a I
o ponto A. Existe umnico vlor de,
0 < tr
<
:,, \so(ido ro oonto a, o 5.
' 2
- -
n
Loco,
=
i 7.
Quntos
elementos teria o conjunto souo da equao sen
-r
:
I
,
se a incgnjta ,r no estivesse mi-
ad? Isto . se
-v
pudesse peencer a quaquer volta da cicunferncia rigonomtrica?
Clo que
o conjunto soluo teria infnitos elementos, pois ao porto podcmos
associar nfinitas
medidas ns infinitas voltas da circunlbncia dgonomtrica.
Estudaremos um ntodo pafa obte o coniunto sotuo de m equao trigonomrrica nas infni1s
voltas da crcunfernci. ou seja, no universo U
=
R. P conpeendermos esse mtodo, necessitmos
do conceito de progresso ritmtic.
Um estudo detalhado das pogresses rilntics s ser feito no voume 2 desta obla. Neste cprulo
apresentaremos apens o conceito desse ipo de progesso, o que nos auxiir no estudo das infinits
volts da circunferncla tigonomtdca.
2. Progresso aritmtica
Dddos do : numer o.
' ei '
d e
r ,
.
nn\ i dp emo.
o. r umer o. :
( . - - a- 3r , u
2r , a , a + O\ a +
\
a + 2\ a + 3r . . . . ) .
Dzemos que esses nmeos formaln. ness ordem. uma progresso aritmtica (P.A.)
de razo r.
Repesentmos um P.A. semp entre parnteses. Os parnteses indicam que ordem em que esro
dispostos os elementos (seqncia)
deve ser prcservad.
464
C r ' do d5 r - . "svol l a. d
Observe que qualquerte|mo dapogresso ditmtic igl somr do nmero a com o ploduo /.r,
onde t rcprcsenla um nmero intciro, ou sej, i e Z
=
1...
-3, -2, - 1,0, 1,2.3. ...
J.
Por nso dizemos
que um temo geral da prog csso riLtjca :
' t
o l r '
"on| -
/
Exeplos
a) A se4nci:
(...
-5, -2, 1, 4. 7, 10, ...) uma progresso rritmtic de razo r
:
3- Um temo
, ! .
I i . ' L comi - / .
Not
Escohemos como vaor de l? o nneo 1; porm poderamos ter escolhido quaqe elenento d pro
gresso itnlic como valor de .r. lsto . um temo geral poderi. se. escrito na lonna:
b) A seqnci a:
(. . .
3r . , . n, 0. r , 2 . 1n. . . )umprog essoant mt i caderazor=7r. Um
termo gera dessa P.A. :
: : . i
. : : 0J l i ; ,
r om /
-
/ .
] : .
' .
:
'
Exerccios resolvidos
. Fr i : r l i
l a"- ; n"r o, ao"' 1eoger . l dapr ogsodi nnt i ca: ( . . . 8, 3. 2, 1, 12. 17, . . . ) .
Cadr remo d PA. lgual soma do temo tedor com 5. Logo, d azo da PA.
':
5.
Um l em gr al desPA. r : 2 + k 5, k 2.
:Elllii
oete-.e a
pmgresso hlica l qnl nm lemo
eeral
:r
=
6 + t 3 cont e z.
^=
3 r = 3
i : 2 = =0
t = 1= =3
i =0 + =
t : I +a: 9
k: 2
+ \ : t 2
Logo..mos aP|oeIc$aodixnla:
(...
3, 0. :1. 6, 9, 12,...).
3. Expresso geral
das medidas de um arco
Consideremos na circunferncia trigonontnca o ponto M, assocado medida 30o
Escevendo, em ordem crcscente. as infiritas me
dids associadas ao ponlo M, temos:
( . . . 690", 330' . 30o. 390. . 750. . . . . ) .
465
Gnd s i nf i ni tas vol s da ci rcunernci a tri gonomri ca
Obseve que essa seqncia um progesso iimtic de rzo .
-
360'. Ponto ma expesso ge-
aldds medrdas assocradas ao pono M e:
k2.
t,crerendo, em ordem ce\cenle, a. iniitds m-
didas associadas ao ponto , temos:
( . . .
3f i . , f i , 3 , 5t , 1 , . . . ) .
Essa seqnci un prcgesso arintica de raz o /
:
2. Pofianto uma expesso gerl ds medids
associadas ao ponto A :
r;'
I
'
'i
ii:ir::i 7
'
Podemos generlizr os resultdos nterioes. Seja d uma medida associada um ponto M da cicun-
fencia trigonomtrica:
Uma expresso geal ds medidas associadas ao ponto,U :
Consideremos go o ponto , associado medida 7r ad, na cicunferncia tdgonomtrica:
Z, se or for uma nedida em gus,
I
5
Ittjgfffi*jfl+$
-.
z, se o ror um mdidaem radianos
E xerccio s re solvd.o s
id'ltilii;
D
"."
expresso
se
das medidas en
srrus
asids cada !m dos
lonlos
assinalados
(4.
B,
A e a
)
na circunfbnca trigonontrica, ao lado.
Resoluo
466
'
As nedidd em grans asNiadas ao ponro,4, e odfr cscnte, iom a
cnc- oos i ni . "s vol r a' d L L- - e
c_ct
conoml ( c
Alsifr, u lermo geral ds medidas associadas ao
lonlo
A t 1^
=
Oa + k 36Oa
,
k e 7/
.
Analo8meDle, as medidas dsociads ao ponto R lbmm uma P.A. d tuo /
:
360'. Coo 90' u
lemo dessa P.A., temos que umd expreso
ecal
das nedidd associadas o pntB :
xB: 90' + k' 360"ke71
.
AnalogmeDte, temos
qrc:
r\
=
1 80' + t 360' k e 2 .
4
:
270" + k ' 360'' k e 7t
R.4 D uma exprcsso
geral das medida\ em adi
os asociads cada um dos pontos asina
ados
(. a. { e A
)
M ccunfncia trigon-
mtrica ao ldo.
.
As edidas em udis assocadas no
ponto,
cm rden crescenle. iom P.A :
(
. 1n. 2n- o- 2n. 4n. .
)
Assim. um tcmo
gea das mcdidas asociadas poto,'t , 14
:
O + k 2lt k Z
.
An.losdenre, a cad. um dos pntos 8.4 o a est assocad Dm PA de razo ?r'
A\ . l a. r mo. : . q
- o,
- t 2o. , / : , - n t 2n1E1: , .
' :
t ' ) ". "+/
4. Aplicao do conjunto dos nmeros reais
(lR)
sobre
o conjunto de pontos da circunferncia
trigonomtrica
Vamos defini uma funo
I
que associ cada nmero el a um
ponto da circnfncia tr'go
nomica. Para compreendermos
ess funo, vamos "desenolar"
as infinitas volts d cicunrn
cia trigonomtric transfornndo-s num eixo, em que cada ponto est associlda uma medid eln
Tomemos um eixore O-v subdividido em uniddes iguis o rio r da circunfenci lrigonomtrca:
q
r N9o
d! - d : L5 333; 3"1 3
i , l I I i
d
- 15

2i 6 53 4^3
2i 1 A 1t 2 3r 43ns
2222
Sobpondo esses dois eixos de modo que cada
ponto M de bscissa o rad do eixo " coincda con o
ponlo M' de abscissad do eixo Or, temos:
""" "+^, " "i '
o . i ,
""0 u
6217
; ; ; - f i ; ;
i "i 3
L 353 3"3d 3t
461
! , andoa. i ni ni r , r ' o \ ooi ' n. een "i ono. , a
Desse modo, associnos cada nnero rcal o medda o rad. Podemos, gora. delrir a tuno

R- C. onde a a circunfencia trigonomlca. tal que cada nmro eal
(!
ssocido ao ponto de
C que extrcnridxde do arco de medidr o rd.
Exempos
)O nmero eal I .Nsocjdo exeni
ddc do nto de 1 rad:
c)O nmerc cl n
=
3, 14159265. . . asso-
ciado extrenridade do ffco de tr d:
b)O ntueo eal 3
^socjdo
extremi
dade do arco de 3 rd:
d)O nnero rcal 1 associado extremi
dde do arco dc I radi
4.1. Seno, co-seno, tangente, co-tangente, secante e co-secante de
nmeros reais
Vinos que a cada ponro da circunirncia rigonomhic
podem ser ssociados nmeos reis As-
sim, ddo um nmero real r, defitle-se: sen.r
:
sen
(-r
rd); cos .r
=
cos
(
d); tg r
:
tg ( rd), par
cosi + 0; cotg.r: cotg
( r.td), paa sen
-!
+ 0; scc
=
sec
(r rad), pr cos r + 0i
cossec
-r
:
cossec
(-v
rad), pa sen
-
+ 0.
Exemplos
a) O seno do nncro e, 2, ou seja. sen 2
igual ao seno de 2 ad.
c)A tangcnte do nmeo cl 3, ou seja. g 3
igual |ngente de 3 rad.
b)O co-seno do nnrero rel
7r
=
3,14159265..., o scj, cos n igual
ao co-seno oe n radl
cos n
:
cos
(n
rad)
=
l.
468
Gi r dndods i nt i ni t "' , o r s d. i ' r un ' nr r oonomr c
Exerccios resolvidos
i:liilr
l"t"'n'in" u-"
"*p.essao
gerar
dos meros reais
a$ociados ao ponto A d citunfecia lrgo
nomica.o ado.
denmcaos os nmeros .e.s asociados ao
ponlo { com as nedidd cm radieos essocados a
, 4. Logo, t emos: 1
=n+t
2n, t z.
R, 6' : . ' Der emnr . \ i nr l dopl dul , oP- r n *n 2 co\
r . o'
5.
Os nneros reis 1,2,3 5 sio idenlilicados co'n
as medidas | dd, 2 id. 3 d e 5 rad, que
peLncm ro l!. ao 2o. ao 2o e ao
:le
quadrdle,
respecti!aente.
Assim,sen I > 0: sen2 > 0: cos 3 < 0i cos 5 > 0.
5. Resoluo de uma equao trigonomtrica em R
Logo. tenos cono corjunto soluio:s
-
l
R
l-
:
ili+ R"*r""." R"
"q."-,"',
=
i.
Resoluo
Resover uma equao trisonomtrica
/()
=
B
()
m R signiica deteninar o conjunto de todos os
nmeros rcais o
(a
rad) nas infinitas volts d circunfencia, ta's que
lio)
:
s(d)
sej sentenx
Exerccios resolvidos
ilsi r","t"".
".
r
" "q"ao
scn,
=
r.
O
lonto
da circunJrncia igonomica que
!o!
sui o seno
( odenada)
i gul a l opnLoB.
O conjunt sluo da equao fomado peos
innnitos nmeros reas
(nedidas
en radidos)
dsociddos o po!1o
B. A expre$o gera deses
,
+
+ k. 2T, k 7t \ .
t )
As expreses
Serais
dos nmercs eds associados
os pontos M ou Nsol
: r +1. 2t r \ : 1+ t , 1r kF7
6(
i
(+)'
+ t . 2n ou :
!
*r - n. r ezl .
469
Gnando s irf inis vollas da c rcunrncia trigonomtric
R. 9 Dcr emi neoJum, r ' o
' I . o. r '
O dmnio de
/
o cnjunto de todos os nfreos eais que satisfu em a condio
de exisrnci da iDio,
ou' a
l +cos +0+cosr + L
Rcsolvend e$a incqn.o. tens:
Note que o nico ponlo
d ccunferncia que pos
sui a absci ssa
( coaeno)
i gual a 1opnLo, 4.
A$m, o domrio de
/
fomado po. todos os
nmcros reais que no esto socados o ponto
D( / )
=
l r
R r + n + k. 2 , k e Z) .
Exerccos
brisicos
Btl Detemine razAo e um temo gem de cada uma d.s prcgrsses
a.nticas:
a) ( . . .
- , 2, 2. 6, 10. 14. . . . ) i
t t c
! .
-", -! , 0. | .
". f .
. . r,
c)
(...
680", 320', 40', 400'. 70". ...).
+ kn, k eZ.
20"+1. 1800, t 71,
q.2,r:l
Delemine a prosresso mcadaqual um tem" g-a e,t
=
i
B:3 O"1"*1n"
"
n.ot."rro
aritmrica que posui cox,o Emo gcrd,:r
=
B:4: D uma exprcss-o geral das medidas em
graus a$ocadas m ponio M dr circufe
fNia lrgonomtrica ao ld.
Bis: : D una e{pre$o geral
ds medidas. en
radianos. a$ociadas ao pnlo
0
circun-
fernci trigonomaica o lado.
470
G:6"do s i ni l as vol tds d ri r.unf' 1 i r'
s-me(c
B.
Fm que qudd,'e dd c,runenc a Ingonomrica e.rd o ponlo asociado a cadd u d. numrrn.
'ed.
a) l b) 2 c) 3 d) 4 e) 5 f ) 6
iEii
Em que qrdrn da cicunfncia lrieononaica est o ponto assocado a cda u!, dos meros rods
BiSr'i Delenin o siMl do produb P
=
sen 4 cos 3 sen 5.
lBr&ill O quadnltcD MPQ un
qudrdo e,lr'
o ponr di do primeio quadrdte.
Delemine m expreso gera dos n
mms reais asociados ao ponto M. Faa o
mesmo
(ln
cada um dos ponlos N, P e
O-
:|iol O tringrlo .d./P eqDiltero. Detemjne
uma expsso
Seral
dos nmros reais
associados a cada um dos vrtices dosF
titrBulo.
iFji:: O polgorc MryA'PO m hexsono
egld. Delmie uma expreso
Seral
dos .ros reais aseiados a cada vF
tice desse polgono.
Eil!{i: Resolver em R as quaes:
o' 5
")
"
b) 2 . ) , 1,
d) sen : - +
g) 2 snzx - sen - l : 0
h) senzr +4cosr 4=0
e)
f)
E xerccios c omple mentare s
, Crl Lri comi dqmdo o mnj *. ,
=
{' . * ' :
!
* *. zo, r. zf . t ode{eaf i mdque:
a) 0 b) + at f ea ct
2T
.,e
Ci zi : t : cf t si demdooonj . ""r={". " , =! * r' N, t ezl , vode{e af i mar que:
oS
e. r
"r
*..' :
],
v' ,' ea
b) ser =0. Y , r
c) senr
=
1. Vr , r
d) cos : I , vr , a e
e) 19
=
I , V .
171
Gando as i ni ni ras v i s da ci cunerncl ti Onomtri c
c. 3 D. do. o. onr n, ^, 1
, cR. ,
I
, ' ",
, l . a
I
r
5f ' , : n. , - '
tode-se
limrque:
) A: B b) A B=Q
", f
. , , r , ] =a
"r
]
er
C.4 Cl $sitique cadr uDa das aftmes comoV ou F:
a) scn3>sen2
c) 192<0
c) sen: 5+cosr 5=1
b) cos3<cosl d) sn2sen4>o
l ) t g5>0
C. 5 Resl ver en Raequano2. os 2
=
\ en: .
C. 6 Rc\ a\ e em Racquan' l
=
t .
i un( i o
r Yr
-
| \ -
Queste
s dos
vestbulares
Vl (FEB-BA) Resolver cm tR t equao 218r + se. + 1=0.
V2, ce, ce- sPr odomr mod; l - n. . / l , '
a) D={ R t +k 2n. ke7t l
dr D=1, R
' ' L+t
zt t ezl
b) D={r R \ +n+k. 21t . k7t l
e) D=R
cr D=
{a
Rl r r ; + L. t n. kLl
V.3'I
(Osec
SP) As sous d equaao 1 sen + cosr
=
0 so:
a) r:2tn, co t inleiro.
6;'=
f
+ zi..
"n.
t;nt";,o.
bi
)
2/ Jr .
( o / I nr . r o.
c) = n + 2l n, comt
j nl ci r c.
I
4't2
Captulo
69
Ampl i ao
do concei t o
de expresso
geral
das medi das
de arcos
l Pontos
simlricos
em relao origem do sistema
Considercmos
os pontos
ff e M, da cicunferncia rrigonomlrjca
abrjxo, sinriricos cm relaco
or i r cr n do, i , r Pr nJ
Esccvendo, em orden crcscenre, s medids associadas a esscs ponros,
tenos:
( . . .
330", 150. ,
30. . 210. .
390. . 570. . . . ) .
MM' MM' MM'
Essa seqncia n progresso
4rnric de razo /
:
t80o.
pornto
ura expesso gert das me
didas ssociadas aos poDros
M ox M, :

= l no
*. , 80. , { _ / .
Como outro exenplo, consideremos os poDros
e. circunlernci rrigonom!
ica bixo.
Escrevendo.
emodem crescente, os nmeros reais
eddas
em radiDos) ssocdos a eises poDios.
A' AA'
2n
.
3n
. . . )
, 0, 7r
473
mpl i ( "doco' "i t d"6. pr "- \ do9c' o dosr pd: da: dr ' o
Essa seqiincia umaprogresso ritmtica de rzo r.: n. Poanto um expresso geal dos nmeos
reais assocdos aos ponlos oul :
: 0+l i ,
( e7.
Podemos generlizar os rcsultados anteriores-
se
d e uma medr dr assoc 1dJ a um do. I onr o.
1'
ou M' da circunferncia trigonomtricr, smtfl-
r \ em r el 3; o a ongem dr '
\ i \ cmr .
enl do uma e\ -
presso geral das infinitis medidrs :ssocadas a
: o+f r. 180' , t Zl , se d f or um medi da em g us.

=
e+ n, l e Z, se d orumamedi daem radi anos
Exerccios resolvidos
R-l Deemine umr expresso geral dos nmefos rcas
asociados aos ponros R ou a' da ccunferncia
lrigonomica ao ado,
O. ponr o B e A
. ! o
\ i mr r t r o\ em , cl c\ do. . , -
gcm do sistema. Logo. os nmcros rcais ssocidos
a cles, cm ordem crescente, imdn uma P.A. d
rzo.
=
r, Tenos. entoi
4: t , r . {2.
R2 Re\ l vem R l equd se : 0.
O sn igual a zero se- tu. um nmdo rcal asso-
.ido ao ponto ou d.
Coo e so sint.icos em.eldo oig do sislerrr, os rmefosrcais associados reles, en odem
scnre. imam unr P.A. d az r
:
r. leos, enlo:
474
Lgo, . t :
{,
R x=k1t . k71: j .
Ampl i aodoconcei i odeexp essocf dsmdi dasdea, uos
2. Ponos que dividem a circunferncia
trigonomtrica em arcos de mesma medida
Considcreos os
pontos M, Ne P, dividindo cicunferncir Lrigonomtica em trs cos de medi
ds iguais a 120':
+ 30'
+ . 12O", keZ.
Escrevendo. em odem crescente. as meddas associadas a elses pontos, temos:
( . . .
210", 90' , 30", 150", 270". 390' . 510' , . . . ) .
Ess seqncia umal'lgesso aritmticadc rzno r
=
I 20'. Polnto uma expresso gerl ds medi
das associds a esses pontos :
(
311 ^n 3n
l 2
"
) ) ' 2
Essa seqnci progresso n1mdc {e razo /
:
+.
reais associdos a elscs pontos :
: ! = o+r . +, i
Podemos generlizr os resuados anlerores
da seguinte nnneira: sejam r pontos dividindo a
circuntencia trigonomtrca em n arcos de me-
didas iguais. Os valores assocados a esses pon-
to!. escrlos em ordem crescente, iblmam uma
3o0'
Dr oq"eqJo ar r mel r ca oe f al Jo,
2
Con r der emo, o, ponr os, 1. 8. , 1. 8 . . ob e : r . un e en. r d I ngn. me, c: r :
E' r e\ ( ndu. {m r dcn r r c\
( nt c.
u. num( r u\ r eJi . ds' ci ddo. e. ' e. ponl o. . r cmo, :
-
5n
-

Poanto uma expresso geral dos nmeros


475
ampi ao do nco d expresso
qeral das mdl ds de arcos
E x e rc c io s r e s olv id.o s
rnt3
r
o posono MNPORJ um pogno regrld
nscnL na circunfernci! trjgonomic. Detel
mne rna epso gera dos nmros reais asso
ciados aos !lccs desse
polgono.
j : t t t
nr rcsoL\ccm K r rqu.
2 scn: 1
=
0+ scn: r
:
I
t
4
/. Z. O conjunto souao :
t e 71, se d fbr uma nredid cm graus.
,t Z, se o lor uma medida en rdianos.
Os poos M. /r'. /'e
C
dlidem .cunferrcia
cn qudLo dcos de medidrs igrjs: logo. os nmercs
rcais ascidos a e$es pontos, e ordem crcscente,
. l n
R6oluo
Os pontos M, N. P, (2. e S dividen a circuferncia em scis arco\ de medids gtraisr bgo, .\ nneros
, er i . d, ocr - do
"e. . . r n' o. e. r i r o"cr u, JFm
e. r n' e. l or m. , , um t t
"r ^. .
' j 1
Assm, uma expesso
8edesses
nmerosreais :
\ .
r et . .
F
- 2
- t r
^l
2
- l '
T.
=I :
I
476
s=t eR r
mpa9o do coiicdito d expess
oldas;edidas
de arcos
R.5 Rcsova a equaao sen 3,!
=
0para0 < < 2r.
vanos, inici!mentc, rcsolvcf a equao c R, ou seja. nas infnitds lolas
nomt ic!. Eletuando amudlna de varve l
=
d, teos sen d:0.
d ccunfencia trieo
O seno de d igual a zero se d io nmero
s$ddo u A. Logo. refros:
a=o+kI , kez.
vaive ofigna, calculamos:
=o+
kn. ke7t . . x=
\ ,
r ez.
P of ur dr ^, o. \ r l r e. oc
,
JF modo, {.
"
0
,
' r
bLls. basla atribulmos r lalores itenos
t =0+ =0. t = t
=
L, t =Z+t
ron"n o o
"onlunto,otuao
e, s
=
{0.
. t t
nos inreresa, pois obrermos valores de fom do lntervalo
Qlquer
outro valo inreio tibudo t
t0,2nt.
Obsee;
i : r + :
-| , *r. ' q*. a.
l =6i a: 2 , va or queo pois 2n
I0.
2nt.
5
. 31
Ewreelos bdsleos
Bt4:liiil oetemine una expresso
seral
dos nmeros rcais
que detemina os ponlos M e M da figura ao lado.
8.2'rt Resolva em Raequaotg
=
L
'B.*rii' Delemine. en R. o conjunto soluo da eqao cos r
=
0-
B.tlr,l Obih conj!t {los vlor der, R, de modo que tgr
=
f.
8.5 Re olva em R a equa{o 2 coi
r
co.
- 0
)
477
I
Ampl l do concei o de expresso
seral
ds mdi ds d rs
8:6 O poeono MNPQ Dm peng egula.
inscnto na crcunferncia tigoronticr. Enconte
una erpsso geral, dos nmeos reais, que deler
mina es*s cinco vices.
8,7 Cnsdendo o univeNo t/
=
lR, resolva a equao sen cos
:
0.
83 No univeso ar
=
R. qual o conjunr soluo da oquao:2 sen,r + senr
Big: D o conj unto dos valores de r, r IR, que sasfan igrldrde:
(2
cosr
B.To Resova em R a equo rgrr - I 0.
g:1
Detemine no universo U
=
I
-.
+-t o conjurro soiuo da equa: (kc,
r
Exerccios compleme ntare s
C. l t scr e\ a \ ob a r om t abul a' o conr unr o I
' -
r ER, - r n . ( z .
c. 2
ou. r edr omdr abur ddoconi unr oB- 1,
-
*
,
. ".
11*i ' 1, ,
zl :
"t J)
C.3 , Dclemine o domnio d funo
/(r)
=
tg r.
C.4rli:
Qua
o donni d funo
/()
=
cotg r
Cbr;i Resolv en R a equao sen fr
=
1.
Cllll Resova a equo sen fr: I pra0<r< 2r!.
Cl,::ll Detemine no univeNo t/
=
IR o conjDnto solDo d equo tg 2
:
I .
C:i Obtea no ure6o U:
t0,2rt
o cnjunto soruao da equaao
E
2
=
t.
Questes
dos ve stibulare s
Vlf,:
(Mackenzi-SP)
sejm os conjunros
=1) R \ : r n
.
r e zJe I
I
=0?
lxcssec" 1)
=
0.
e) No admte loluo-
=
[.
r
f
'
=
-"
lB,
n.,]. un,ro o n,,...o *
"'"."n
o.
a) 1
VZ
:,
(U.F.S.
Calos-SP) A soluo de tgj 0 + sen,o 3 cos:o
:
0 l
b) 2 c) 3
c)
(2t + 1)pda todo inteiro-
d) i i
+
pa torlo t inteiro.
a) i 1
+
para todo i iteir.
, .
^n
D
4
pr todor Intero,
V.3 (U.F.
ouro Piero-Mc) s solues
serais
da equao
lse
l
:
cos sol
a) : (4t + 1)+, t i nrei ro
b)r: (2 + 1)+, t inreirc
I
|
178
I
h-
er . : ( l t +
r +. t i nr ei r o.
Captul o 70
I nequaes
t ri gonomt ri cas
com
uni verso l R
1. Resoluo de uma inequao trigonomtrica em lR
Para resolver uma inequao trigonomtic ns infinitas volras da circunfernc rrigonomtrica, ou
seja, em lR, devemos:
. determinr nuna volta ququer. por exemplo, na primeira vor posiriva. oG) inteNaloG)
d
-
l
que satisfz(em) a desigualdadei
n. somar a cada exlenidde doG) intervalo(s)
(t
-
I
a. xqesso k. 2n,k 2.
Exerccios resolvidos
R.1 Resolva fr R ine{*ra.
'"r.
:'
}.
Na primela vota posirva
a soluo :
!
' "'
1\ '
Nas innnilas voltas a solo :
: +l
2r < r <

+ r ' 2r . . om * z
r - oe. . t "- *, s
=
{'
e n
i
+ t . 2". ' .
!
*r . zo. r . zl .
n:2, Resolva em R a inequao 1g > .
Na primeira vota posiliva
a soluo :
i
=' .
*+ =' . +
Nas inlnitas vollas soluo :
f ,
+*. N<, <!
+r . N
+l . 2 <r <
L
* r . r n, "*f ar r .
5r
4
+
479
nqus trisonomtis m universo R
Notc, porm. que, como os dois interlos na crcunfetncja so smrrics en .elao oisem do
sistema, podeDos d umr nica expesso pn os dos intervro\, isto :
f
+r "<' <
|
+t ". *e2, . .
Loco, , s: 1r R
. - , . . j
Resollendo clda uma das inequi)es do sjslem! apenas nr pnheitu volt! posiivr,
tcmos:

**=. ' .
i
R. 3: 1,
- l
"-. "=+
A solu do sislcma, m primea !ot!, a inleBeco de (l) e (ll)l
Asi m, o coni nt o sorno , s
=
{,
e n
}
+r. 2' <r<
Ei4,
I
Resolldem R. ineqnaa" *':-. r
|.
o"*; ". $. ' =f
Ns ifnit\ votas, tereos:
!
* t ' 2o. , =
JL
*7. vn. s.
I
*t . : n=". $ + k. 2 . t z.
Z.
+ k' 2 t , k7/ : 1.
Eltu.ndo a tuudaDa de vtuivel
:
d temos sen d >
I
t
a

480
nques ti sonomi cas com uni veso R
Rctonando vrivel onginj, Lemos:
f
+* zo. s*<
!
*r . r "=
L. ;
r ' r
1' 1
r - "e. . s={' . *
#r 1j l . ' . +
*
f . t . zl .
R. 5 Rc. ul \ e r , qL' \ . . o
'
t
or a0_ . ' ' r
Efeuando a mudana dc vaive f: e, Lemos cosd =
Logo,
*t ut ="=
S
+ k. 2 , ke7/ .
Rebmndo vdiveL oiiginal:
{
*r ' zn=: - - =} *t zn
.
i
*
' ' i t "
=' =+.
Ll L, 72
Anbuindo vaores illeiros a t de mod qN {l <
-r
< zri. tcnosi
i 0-
n- , ;
,
' ; ' . r
. ?-
, "
r '
' e.
Qnalquer
oulro vald ineo atibudo r t no os ineress.. pois resnt ei valores de f, fora do rlcNaro
t0.znt.
Lo8o. o conjurto soluo dinequo :
. 1. , 1 4", 4
' l ^
. "- t
'
r n
l a
R.6::l Resolva em Ra inequo 2 senr sen<0.
Efetledo a nudanade vrivelsena
=
t. emos 2rr I<0.
A tnol1r)
:2rr
- r en o grfico:
NLeq
r)
< 0par0< | =
+.
\ r
t . 2, r , - -
l 0 5
' - _
l
2'
-
48r
lrequaes lrigonmtricas com univeGo R
Retomudo varivel oign. temos 0 < sen r <
Assim. o conjunro slo da inquao :
s=1 R 0+1. 2n< <
a
+, r .
t
ur ou
*
+r . zr <' <
1r+k 2rr. k
c) tgi >
v6
zl.
Exerccios btisicos
|E!:il nesolva e'n t< as inequaoes:
r *' "' 9
I
2
:R*i:,:i
petemine.
em n
,
o conjunro soluo de cda llm dd inequaesl
a) t nI <
+
t;
b) os >
- : :
i:iii
Resotva mn o suena de equs
I
*' =+
lF;i:ji
oot nt'.. em n, o
"onjunto
soluo do sistema de ireques:
l - l
l senr >t .
ifi5:,ll
Detemine, em tx, o conjunto sotuo da ineqo sen 3r > 0-
B: 5: : Obr mhao. oni u@do\ vr t o e. der . 0- r
'
2r . que . l l qf am
d de. i guat dade sen
t ,
. ( ,
Blill,tl au
o onjunt solqo, em R. da i.equ!o cos 4r < 0?
.ii:
Resoiva a inequaao cos 4r < 0. pda 0 < < 2r!.
482
Inques igonomicas com unive.solR

Exerccios complementares
'
'
.:'
'
Cr l De o r cnj unr o {| r coda i nequr o 2 @\
r - cosr '
0. noi ve^oU- R.
' C2. Re' ol vaem Rr r nequ\ ol g r l sr - 0.
i*+
oetemine o conjunto tlos nmeros r, r er{R, que salraarn a aesigataaoe g, > sc x - r
,lgi,4 Resolva em R a inequao sec > cos r
l':.:ili
obterha o conjro soluo, em lR. da inequaor
;i;
= o *"
'
Que
ste s dos ve stibulare s
:lltji
(UFNic)
o conjunlo souo da inequo 2 cos:a - cos i < o :
os={' er
!
*xn. ' . ! *r
. n. u\ .
b' s- l eRx
;
2t n. | ezl .
. - 15 zt ' , I - r t o. r . zl .
c s
l \ cR;
) r a r
;
zh
a, s- {*en
i
zn
'
i
zm- } , ^, . + - z*' . . t . zJ.
e s=f eR; 2e . , . i , d 2kt t / : : - 2k' t . ke Ll .
rjLr.i*i
GEr
sp) Resorva d x a inequaao sen +r >
f.
i!r.:,i,'i:lii
(U'B-DD
Resorva em rR a i'equao sen,r
> r +.osr.
I,
d83
Captul o 71
Fr mul as
de adi o de ar cos
par a
o
seno e o co-seno
l. Seno e co-seno dos arcos de medidas a
+
b ea
-
b
Considere a iguadade: sen
(a + )
:
sen a + sen .
Ess lentena verdadeira para quisquer valores arrbdos s variveis d e ?
Vejmos. Fazendo d
:
n e I
:
{,
r"llr"',
n
t
/ r \
' . "l . "
*
; ]
: scn' r +sen
- *"
. . l =0+1 . . l : 1. oque l so.
Note, potnro, que iguldade no dentidade en R
.
ou sej, no verdadeir para quis.uef
valoes
Veiic se de modo nlogo que s senienas.
sen(" , ): senr - sen, . cos
(l , + ): cosa + cos , cos
(a
- t ' )
=
cosa cos,
no so identiddes em Rr.
l a+b) e
I l. Distncia entre dois
pontos
do plano
cartesiano
Sr j dm do, s ponr us
, r .
'
. , r 8, n. . \ ") r a r , qu(
o segnento B no seja preb
a nenhum dos
444
F mul sde adi ! de a( o5 pa
Parl clcunos distnci enlre os pontos e B, que indcmos por das. basta apicarmos o leorcm
de Pitgoras no lingo ABP
(g1?
abaixo):
Sejm os ponlos(r, ) e B(x, t).
Note qe o segmento B peo o eixo das
Logo, distncix enae os pontos A eB o comprimento daprojeo oogon de a sobre o ejro das
abscissas, isto :z/j,
=
s -,n. comr, >
"vi.
Obse e que, se apicamos a rnuaobtida no q caso paacalculr dstnci entrc c B, teremos:
d^"
=
^lI'"
r,).
+ (k
kf
:
44i;
;;t
Mas, como
-!
>
-rr.
temos 3
'I!l
:
r, . Logo, conclumos que:
d.s
=
.!, - .r,1
Assjm. a frmula do I' caso tnbm pode ser rpticda pr ccla . distncia entre dos pontos de
un retpralela o eixo dis scissas.
De maneira nlogn. pfovi se cue r fmul do lq caso pode ser apic,da pa|a calcular a distncia
entrc dois pontos de uma rtprale o eixo ds ordendas.
Podemos ento generaLjz:
Exerccio resolvido
' Rj:l: Calculd a dislcia etrt|e os pontos (, 9) c l(1. 1l)
Resoluo
, ^,
. r r
,
- r - 4r
o
l J2r . . J, ,
. .
445
Frmls de adco de arcos o
1.2. Demonstraes
das frmulas de adio de arcos
Ddos dois arcos trigonomticos de rnedidas d e . demonstemos que:
l. cos (d l')
=
cos /' cos b + sen d sen r,
IL cos (ll + )
:
cos a cos - sena sen.
III sen (.r
)
=
sena cos - sen cos d.
IV sen (/' + ): sel 11 cos + sen cos d.
Demonstraremos inicialmente a identidde
(I).
Ento verenos que a pai dela decorrem as ourras.
Dmonstro I
sqj1m A,,lt. Arr' e AP arco. rgooomerricos de
medids .7,, e a , rcspectivamente:
Cad pono da cirunferncia trigonomtric
repesentado peo p (cos
o, sen a), onde o a
medida dc um rrco com e\emi,l,le ne..e poDto.
Assim, temos as coordenadas de, P, Ne M:
cos {a " b), s
(
))
Os segmentos de ret P e M tm nedidas iguis, pois
so cordas que dereminam n circunferenca
arcos de medidas iguais. Temos, enro:
(cos
a - cos ,)
2
+ (sen a sen ,)
1
t cos
(a
) l 1' z+hen(a ) 0
:
(cos
- cos ), +
Gen
a - sen , , =
, cor a
/ ' ) 2cos' "- , | | , enr d- r ' -
-!'_/--
r l -
:
cos: d - 2cos/ ' cos + cos, + senz d 2 sen d sen + senl
+ /_\ 4
_\l/_
446
h-
=
J
t cos
( d - / . ) l l , +
l sen( d- b)
Quaando
mbos os membros, obtemosi
(c-q-d.)
Frmul as d adi o de cos p6
Pa fcilitar as demonstres de (I),
GD
e
(lV).
vamos pov cinco idenridades auxiles. So
' *"( +
: senj ! , v . r R;
' , "*( +,
: cosr , vj v, e
R;
aj ) cos (n
r): cosr, V. t , reRi
De fato:
r) Por (I),
temos:
t 1 I 7r
. ""
t ;
- , ]
: cos
t
cosr +sen; sen - 0cos. + l sen =sen .
"
.(c.c.c.
E)
Por
(j),
ternos:
, r i t r , Jr
sen
l T
r - ' ' T- l Z' l *' l Z
, c. q. d. r
aJ Por
(I),
tenos:
cos
(fi
- t)
=
cos n cos r + sen tr sen
=
- I cos r + 0 sen r
:
cos .r.
. (c.q.d.)
aa) Por (D.
temos:
cos (
:r)
=
cos
(0
- r)
:
cos 0 cos . + sen 0 sen .
:
1 cos + 0 sen
'
-
cos .
(c.q.d.)
4)
Por (aJ
e
(r),
teos:
. 1
t
( . r l - cos2| '
cos n
I t r r . l l _
' : -*"t , '
+
. l : . . "[ i -4=-"' -'
(c.q.o.)
Podemos, finalnente. dmonstr s fmulas (ID, (m)
e
GV).
Dmonstao II
\
cos d+) =cosl a (
, ) l : cos11 cos( - ) +sendsen (
)
=
cosa cos sen. r sen,
JJ
(r) (i
e
(s5)
(c.q.d.)
Dmotrstrao III
a, cos
(
-.!)
-
cos ., V4 r Ri
aJ sen
(-r)
=
senr, V.r, R.
sen' d- b, - cosl i
r a- r l - - .
l i
' l -
t
l =
J ' , ,
(a')
0D
( n
t
-
- cos
l 7
- dl co, , , sen
l 2- ' ?l enD\ - - '
(aJ e
(a)
:
sendcos - coso sen
:
sendcos - sen cosa
q
Il
(c.q.d.)
4s'
F mul s de adi ao dear cospa
:
sendcos + sen cosl ' .
Demonstmo.IV
sen (a + )
:
sen
td
dms( r ) sen ( - ) cos d;
(aJ

(r)
(
b) l
: .
([)
:
J
mHl
c!cud sen r 5..
Escrevendo 15" como a ililercnr entre os rcos noveis 45' e 30', tenos:
"6
,tr
i!ffiiill
o".*.t* q* *'
lf
+'J
=
-'
"
e
"."
io",'tia"a"
"-
r.
Resolqo
.
sn
[;
+
]
e cos esto defindos em R;
-
11 n
. enme| r cmemDr c=sf l l T*, ] =' . "'
=
cos
:
seCundo nenbo.
'
$n 15'
:
sen
(,+5'
- 30')
:
sn 45'cos 30' - sen 30t;ds 45'
=
- - ' t - , - t
2222444
t
484
E.
Exerccios resolvdos
gmi
calcurd cos 75".
'
Escrevendo 75' como a soma dos Nos noiveis 45" e 30". temos:
cos 75"
=
cos
(45'+
30')
=
cos45'cos 30" sen:15" ser 30"
=
: E . , t r _E . t : , 6
t r
="6
. / t
2222444
(c.q.dJ
: l cos +sen . 0:
.
(c.q.d-l
Fmul s de adi co d arcs
B;5,.r:: nesorveren naequ",, *"
('
+
+)
.
-.
['-
+)
:
+
r - "e", s:
{'
e t , =. . 1 *r . n, *ezJ.
Sugestes
"' - "i "
. "'
- ". - : - "' -
f
*' +*$- . , *- . ' . +- *,
+: +
9-, ' . -. ' +: +
(, +)
, . cosr + cos : I . . 2cos : ' . . - . r =
i .
Exerccios bsicos
B:1iit Ctcule:
a) cos 15' b)sen 75"
' ' . "=
x +t ' zn, t ez.
d) sen 165"
8.2::,r saoenro
que sera
=
f
"
q". o.
".
a.
*r",r.
--
[i
*
").
eg:l rl r sabenao quccosr
:
i
"
*"
*
.,. 2r,
-r""r"
*"
l +' )
8.4
rsabendoquesen
=
*.
*' -*, *
--0" -m
tsa ao lado:
a) sen
(d + )i
b) a medida do segnenlo BD.
st:',, r".-.r*
"
*g"i"t" io.uio",,".. r., *'
if
*
'J
:
-,
'.
/ ' l
4t :
,TI
449
t '
Fmul $ d di o de arcos
pa
!Bt:
Demonse a se8uirte idenlidde em R: cos
(n + )
=
cos r
1+sn( - r cosf g+r '
8.7 simp[rique e\pF.\o. pa cos r
-
0. r
_
cos" (r r)
l Hi i i ; sabendoquea+=+, c cul eo! l orddxpreso: t =Genz+cosr): +(sen+cora)?.
i:Fisiri
rsom a ecuiite ecuao emrR:sn
[r +)
--.(,-+)
=
"q
i Bi tg:
p"t".-i .",nouni u"no.,=R.oconj untosouoa"x*ea.,*"(' +f,)
* *(.,
+)= +
E xerccio s c omple m e ntare s
'id;f:i Clculo o vaor da expftso E
:
sn 3 cos , *rr-t:tp"r=f.
:
rj2
Saben{lo quecosr
=
J
"
qu"zzo'. r.:rO',
"lcule
o valor da exprcso: E
=
cos
(r +) + senr.
:O3;r:l satoao qre
os a
=
+.
*',
:
+
e qu
4 e, so merridas de eos do r! quadrante, clcule:
) sen
(a + ,) b) cos
(d
- )
:i!ii
req*a.--'-.
*
-*"'*'
=
1equivaente r:
o*, [ , +] l : r , - , [ , - +) : , o*[ +, ) =,
or *. 1, * J
='
ar *"[ , ; )
- ,
;S,:' leq,""
T
cos.+
j
"eor
=
r e equivatenre a:
o- . [ "+] ) =r
", - , ( , - i l : '
", *"[ +, ) ='
r ' *, 1. +f J=r
, *, ( , - +) : '
{Sugesto:
exerccio terid.)
l'r'..liiili a equao os' +
{4
senr=2equ,varentea:
"r "e' [ , . f ) =r
", - , f ,
+) ='
. ' *l - ='
o*. ( ' . ; ) ='
, *. ( '
+) ='
(Sugsao:
divida nbos os nembros da igul.lade por 2, re.njndo assm no exerccio drerio.)
Que
ste s dos v e sbulares
l|*:: OFPE)
tnq*. r"or da conslaneA l ittetidad: cos 0 +
{6
sen0=cos(0 60.)
t4l?ii:
FE-SP)
A *preso ai (a + b) Fn
(d
) equivaente :
) cos, cos/ b) sen- sDa c) cos, cos, a d) sen: - r el l : z e) co*a cos,
lrsii
(8.
E. Mau-sp) Mostrar que a exprcsso r'
=
#*:ffi
indeletrdore de z
(i
+ r).
,
e carcu o su vro.nuricoper
=
+
.
r=
+
l *o
I
t
Capitulo 72
Frmul as de adi o de arcos
para
a t angent e
l. Tangente dos arcos de medidas a *
ea b
Sei dm d. b. a b ed . meJi Ju\ de ar co, dr r er enr e. Je
{
t n. } e Z. Tem! , \ :
tg((t + b)
=
tg a + tg'b
t et a
b=: r y.
Dmonstro
. . . , - r . _
en d
. en
d cos b -
' en
, cos a
' '
"'
cc ( d
, r co' , co' , r e' ,
,
' e"
b
Dividindo o nunedor e o deromindo d ltima explesso por cos a cos ,, temosi
sen dJDr,ft sen ,!o$
cos.gos- -
rss- cos
tgl.a + b)
=
cDs-tJlBsn sen r sen
tg 75"
=
s,45. +
.0., =
f{jffi
:
la
Racionaliando. tomos g 75"
=
2 +
!4.
R.Z Sendo tg a
=
3, catct 1g
145"
+ a).
R6duo
r E , 15"
d - f
"oyi
r ' _i ,
z
Logo, tg
(:15'
+
")
:
2
I - t gat Eb
tos-ttos-t cos d cos ,
A demonstrao d segunda identidde nlog.
(c.q.d.)
E x erccio s re s olv iclo s
R.l Cacud 1g 75'.
' *+=- T
_T
491
F
", - ", ""0""0, n. . 0"", cosp aat ansent e
R,A
,
O rctn8uo BCD tl que a
=
3 cD c Ac
=
:
2 cm. ScndoD: 7 cn, clculeo
1.
onde d
e
P
. i u
^
medr od\ do. i , t al o. Lb, r
( ; 8.
resPeciilamentc.
Resolo
.
No tingulo retngul EAC, temos:
l 0_
.
No tiguo retngulo a4. 1morl
- 2
cp: -
+3cm+a
{ paf l , do \ r l . , e.
c
- r cr s +.
pode , o\ cJl cr
dr . r r -
. .
^
L! & r sB
'
l +r , dLr l j
. . t e( 0
P) : i
| +: . +
Cono d e

sio ncddas de nguos agudos, tenosd
I
-
45.
l 3
13
3
- 2
f t uei r de f l h*e: e\ e, ci ci o. B. I , 8. . 2. B.
.
C. l . C. ) .
]mtr de cai ertri.ios 8.4. B 5. B.. B.r.

.. 4 4
Exerccios bsicos
8.1 Cacuc

15'.
B.zi:' scndotga: 2!5. calcule tg
(60'
a).
8.3. r O qualtero
CD da n8xra ao ldo um .et!-
gulo. Calcule a soDa o +
I.
: r ' l ! ' . '
: ,l l ,.t' ,,,;.,,.,1
I
8.4
i
"4"!
2cm E zcn F 2cn
Sbl doquei gder gsor a esdaequaodo2Dgr udr +r - +. r =0, d emi ncoval or de
l g ( e +
p)
cmf ur o ded, e. ( onde
d +. ) .
Sabendo que
tg
( +
')
= rl
e que Lg
=
2 rg
L
crlc!e o vrlor de rg .
192
Frmul as de di d rcos paa a ransnre
8:6 sinpliiq rexpress"
:ffi.
sarisfeitas as condies.l existncia.
B.T,i Demonstr que te
(90'+
o)
=
coteo,s-sf r.s as coldes deeristlcia. (Cni.hdo!)
Exerccos c omplementare s
c.1 Calcule o laof dc t.s
P
Dalieutu:
' ' , '
C. 2 cxl . xl e. ! r r de p r sr hcndo duc i
"
l r
,
C: 3 Sabendoquea+r =
+,
ci cul c o va d da expr eso:
] ' :
( l r l ga) ( l +t B) .
C,4 Se o,
I
c
1
so nredidas dos ingulos nLemos de um l.ingulo o rctgulo, mostc que.
r g( d+l l ) = t g1
Questes
dos vestibulares
Vl (Cesgramjo)
No retguloRCD, ten-!e: a: 5.
BC
:
3 e
(
M
:
MN
:
NB. DeLennine omlorda
lrnge.te do ngulo MAN.
V2 ( Fu\ cs SP)
A uma distnca de 40 m. rm (ne !ist. sob un in8ulo o, como mo$a a figura.
a) Usando a tabeh dd. dete1ine a atur.da torc. sulondoa
=
20". Ettue os cculos.
b) Se o nsu{) d vle$e
.10',
coo se podeda calculd a atua usando os dados d t.be.? Indique os
V3
' l l A
sP s, f Jnl h c , ' , me,
- . n. '
qr .
l
r ""
'
Calcue o mdulo do neo J: tg + tg
J.
B
,al
, / '
t 7
l 3
' / . t l
C
.D-n-
A
T
493
Captul o 73
Fr mul as de ar co dupl o
par a
o seno
e o co-seno
5
=16
25
1. Seno e co-seno do arco duplo
Ob, e^e o, no. de medi da,
'
e 2rna c cu-
ferncia trigonomtica o ado:
A odenada do ponto P o sen
-r.
e a ordend do
pont ooosen2j Y.
Voc
acha que. pr qualquer vrlo dc ,.
sen 2 o dobro do sen ? Ou seja,
sen 2r: 2 senr?
Fci lmente se percebe que no, pe figa.
Alis, pr un valor conveniente de
-q
o sen 2 pode ser 1 igut sen .
po
exemplo, se fizermos
r
:
60'. ento 2: l20o e reemos sen 120'
=
sen 60", ou sei, sen 2: sen Dara
:
60".
Vamos estudar duas identiddes, em R, que nos auxiliao nos lalculos do sen 21e do cos 2. So
Demonstras
Fazendo 2r
-
+ e usando s frnulas de adio de ffcos, remos:
seD 2
:
sen
(.t + r)
:
sen cos + sen r cos
=
2 sen.n cos
cos 2:v
=
cos (r + r)
=
cos .r cos r sen r sen
:
Exerccios resolvidos
. r sabendoque \ cn, -
i
"q, .
j
, r . cdl cu e\ en zt
R6oluro
Sabemos qu
5en 2
-
2 serr cos .
Pela reao fDndenra sen, r + cos
r

:
I
,
remos:
/ v
9
; r - @. ' x
t . . coY. |
2i
( c. q. d. )
494
Frmulas d arco duplo p
o
Como un .co do 2q quadete, temos cos i
=
-
Asi m, sen2 : 2. f f
1 = J1
24
kgo, se 2r
=
a5
,
1
.$. : saDenoo que cosr
:
tH!8ii!!i sdd cos
=
Rsoluo
Sbemos que cos 2r
=
cosl senzr.
S bst i t ui ndo s : po I cosr , t emos: cos2r =co r - ( 1 - cos? ) =2cos, 1.
Loco, @\
'
( =
rl
i.J
r
I
_1
cos 4x
=
cos
(2
.
2)
=
cosr 2r - senz 2
=
=
cos'?2r
(1
cos':2r= 2cos12a I
=
2(cos'? a - sen, r - 1
=
: 2l cos"
( l
cos' ?r ) l ' t
=2t 2cos1a-
112- L
sub, Dr , do
( .
, p'
;
. r emc: r cs 4x - 2 2l ?, , l ,
t 7
Logo, cos 4r
-
r-.
Fi{l;:::
nemtva em n a equao sen 2'
=
2 sen
'.
RNlu{o
2sen, cosr =2r cnr
( : 2)
set r
=
0 . . . sen {cosr
_
l ): 0
x= kn, ke Z
Q)
x=nn, keZ.
\ r r )
Obsefle qu conjunto (II)
dos vores da fou
=
i2n est contido no conjunto (I)
dos valores d fom

=
n. Z. Como o conjto soluo deve ser a reuio de
(I)
e
(II).
tenosl
s=
{r
l R
l
=
. 1 Zl .
495
Fomul e d . dupl pa o s
:j$;llil
n"*t""." n
" "q*o
cos 2r= cosr.
. . cosr -
( l
cosr ) : cos
2r r - 1- l =0 . . A=( l ) r 4. ( 2) . ( t ) =9 . . t -
I
t
t 1l
2T
, =-
3
2r osr r - ! o\ J l : 0
kzt
.
-
-.
. . 1: k2f t , kez
+ kzr , keZ
Note que, pda simplilcdnos ! rcsposta,
lodemos
obsen d que os trs pontos , M e N dividem a cir
cunlrlcia em s arcos de medidas iguais a
2n
Podemos ento d una nca expreso gelp os hsponos:
=
0 +
Losur
=
l r Rtr
= !+.
a L\.
- l j )
farcta eclsr: esiiin: B. t. B.r B
,
B 4 8.5.: B 8'B 10, c 1. 4.2. c J.c.8.
ft,F|n oe c! 6Brcrio5 B.o: 8.7, B.o. d.I f. c4 c.5. c.6. c
7.
-.
Exerccios btisicos
Br ri , : , sabendo que sen
=
f
"r*n. ' .
f ,
*r". r"*"2, .
82.r;:: sarxnao que cos r
=
f.
*r""r"-'2,.
_l
?
Bi::,rl sabendo que sen
=
2 cos'e 0 <
496
.-+
F n s dr . o dupl o pa s
ifii'|t]i
S"b-d" q,.
-,
.
:
a, calcue em funo de 4:
a) cos 2
b) cos4
' B: 5. 5r bendoqucsc.
'
i eqF0 ' ; . . a . u cr Fr ,
S5': D..o^l,"
q*
;#=_
cos \
=
\en identidadeno ujver$ u
:
{'
R
I
sen + cos r.
l.:l]] Dendst e qos J scn 2, 2sen= 2 snr
-
uma dcntdade en R.
:F.,*lil: n*ot* n
"q*eo
*n 2r
=
2 cosr, en R.
t.p'l:
o"t .-i-.
"*
tt,
" "onjunto
soluo da equaao sen 2 - 3 cos
'
=
0
::Eillir c-ria--d..
-i"e6o
U
=
R, resolv equaio co! 2 - sen2r + 1= 0
:it: otteha o onjuno aos vaores dc r.
'
R. que satisfam a isualdade: cos 2
=
ser
Exerccio s c omp le me ntsre s
l$lli:lli;
sato,lo qre rcn rcos r:
|.
aetcrmlt o varor oe sen zr'
:giZti;t
soUa"
q* *" , +
"o'
'
:
{.
0"".-i." . *lor de $e 2
(ss6to: qule ambos os membos .la
C: t : : Saocndoq, e
- "' ""
*-
.
der emr nc. \ sl or deco' l '
1-{i
r,l"!.e
q*,
d) cos2
=
2co* r l , V , R b) cos21= 1 2senr , Vr , r R
C'.5::::: Cal.ulc o
',n'
,h e\pr"
.-
r
'
*"
f,
-'
I,
::::;
cclcule.u
vlor dc expre$to .
:
""
*-.*
(sugesto: mulliplique mbos os nembx.ra
reuarddre
por r.l
:l::il oemorstre aiae.tia"o";#*;
:cosr
sen,pda sen' + cos.
: E' : :
v^. *qu"
i sl j
o' :
' ! r dl r ooo\ . , - ' f
. l - u
Que
st e s ilo s v e stib ulare s
z*' l *41- . [
; l
i.llilt-::
(FEI-SP) simpr'ica'd" -r
rj*-- r;=.
com sen ? + I obtemos:
a) l b) 0
. ) 2 d) cos2 e) l
' *n
ilffi,j:i
(Fu!esr-SP) o valor de
Gen
22'30' + cos 22'10
)':
:
st l
*. t b,
2
- . , ' - +
dt r e' 2
:it*i:ii
(Cssrmio)
se sn 2a
=
n e 0
< < r, entao:
, ) . : 0", , =+ o' =f
e) r - o
r , t , : o- ' =
{
d) ' :
+
497
Captul o 74
Frmul a
de arco dupl o
para
a t angent e
1. Tangente do arco duplo
Dados os arcos e 2 tais ,1", , +
!
+ *".2,+
!
+ m,teZt
{;sto
e, , e 2 so arcos pm
os quis
existe tngente), temos:
' : , g . '
' l e 2"
-
-,
.,."--.,,
Dmonstrao
Fzzendo 2
:
+ e sando a frm!la da tangenre da soma, remos:
t s2, : t s(r+_x)_f f i : +i +
Exerccios resolvidos
B,li' Sendo tg : 5, calcue tg 2i
Re3oluo
' p: r ' - ' s- '
2

- . 19
. - ' "r ,
)
'
- r r r | 5: 24
- -
"- ' l )
R2
r'
Resolr'a en R a equao tg 2r
=
rg .
Rsluo
pn,50.
L.o,,
?4j- =
1g .
(c. q.
d.)
. . 2t gr
l : ' **+r n
' ***
j l
t " ' _l
1'
- '
l r + I
+f , r
l +++r E.
- . 8 ' r pr . . r g
I r gr - 0. . . 8r gI
t / - o
. o! 1r +
l : o+t g: r =
i . . .
l r
Logo, S
=
{
e LIt x
:
htr,k Zl.
498
Frmul de ' oo dupl o
paa
al ansene
' : {: : : : :
s*oot cr
=. "t ezr=
n, coma
>0,
a) detomjle o vaor de ni
Resoluo
zLP 2h
t - l g: 1 8)
Podenos dividir mhos os nembrcs dessa igualdaile por n, po o nunciado nos gdante que , no
zero. Loso, temos: t
=
,!;7
=
- t + n2
:
2 . . n'
=
3 . . h
:
!
J,
.
conon > 0. erod:
^/T.
b) Pra deteminamos os varores de , substitumos n
=
!6
na iguardade tg
=
n.
f emo\ . po ro. que o\ po* \ ei \ val oE. derso: J
-
n
-r' -. r-t
h'i.tii:l
Nu rie!.
-
hao, te- se que: cD
=
,8, c
:
- l bcm, 8 - l 2. mear nedr dduodngbaD
igual a 2d.
b) Detemin nedida do segmenlo D.
b) deremjne os vcoLes eaisder.
Rsoluo
a) O trineuo CrA isscles. pois CD
=
DB:
ogo. os ngrilos BaD e Da tm medidas
isuis. Seja r essa medid|r. Lefrbrdo que Nm
tringDto a medda de um ngulo exlemo igual
som dos Dgulos temos no-djcertes,
2d
:
+ , pois AD etmo @ ingllo CDa
Assi n, 2d: 2 +d=r .
12' I
rnao c d
=
16_: 1
b No t i i n8ul o D, 4B: er o=- I
i -
a
I
I
=12
AD
.
, , +
' '
, 7r T
' - l 3l
2
0: l
AD' !
9
. 312
2
12ar 2
AD
"
oD
I

+36cm +
Finamelle, conclufros
qu D
:
16 cm.
499
Frmu a de ac dupLo par tnsene
Flis
:
Sabendo quetc,l
=
5. cacule tg 8.
I
f
! t
I
r
0 5
, ogo. g -
- .
, r
. , sr -
t 2
Exerccios
brsicos
B: Sendo tg r
=
2, cacule tg 2.
8,2.:, Sendo te r
=
-1. calcule L 2.
B: 3:
:
Sedo C- : d, a+ l ea+ 1. cal cu e B 2 en f uno dea.
'Bi4:::'
Resolva em R a equao tg 2
:
2 tg r.
B;q,r:i D".u*i- q*
"
ieu"ra"a"
tff;
.
T+;
=
ts 2 uma identdade no conjunto universo
, =) t : , *

+ r "", +
f
+) . r ezl .
Ex e rc c o s c omp le me ntdr e s
C. Der er ni ne a eJ, d do \ cer en, o D nx i f u, i
G2
j
Sabendo que
tg 2r
=
5. cacue tg 4r.
C,3,:- SabendoquetC
=
3, calculetg4.
rC.4
'i
Determne o valor de 1g 2. sbeDdo que 2 tg
=
I rgr .
re5
. Resova en R equaao (1 + tg r) rg 2
:
L
I
3
", +
Que
ste s do s vestibulare s
:Vilili:
(Mrcln,ie
SP) Se tg r
:
,, e Lg 2,
-
34. ,, > 0, o nerlo agudo mede:
b) 60. c) 45'
!14:::
(PUC
RJ) Se rg 3
= .r,
cnro tg 6a igual a:
:Vsrl (UFPA)
A monof snluo
?osiri!
da equaAo
,rrg,2r:
I esr no imelao:
500
b) -
L5
o;
d) 30.
o+
c) 2l ' 10
o/
8, 7
' r
l : ' 4
o l +, +
Gaptulo 75
Frmul as do arco t ri pl o
l. Seno e eo,seno do arco friplo
Vmos obter dus identidades que nos do o sen 3.r e cos 3, em fno do sen e do cos r, respec
tivmente. So elas:
Dmonstras
Fszendo 3
:
.{ + 2 e usando s fmuls de adio de cos e de co duplo, temos:
. en
J'
-
' n
t r
zU
-
\ en
r co L +
' en
)r cosr
-
\ en r ( co\
'
sen' : r ' - 2sen
- enr ( l - seo- r
- , en: r r + 2, en r co, , y
-
=
sen:r
(1
- 2 sen, .r) + 2 sen:r
(1
sen'?.)
=
=
sen
-r
- 2 sen3 :r + 2 sen
-
- 2 sen]
:
3 sen 4 sen3 r
cos 3.
=
cos
( + 2-v)
=
cos
-v'cos
2:v - sen:r sen 2t
=
-
cosr (coJ. seD rr .en r 2 sen r co\ r
-
cos r
tcoJ

rl
cos'.r)l 2
'en'i
cos r
-
cosr
2
cos' - r l l ' l co' , r ) cor r
: 2cosr .
- cos- r - 2cos + 2cos3 : 4cos3: r 3 cos .
Exerccos resolvdos
tlilLiii
s"t"'0. q".
'"'
,
=
Rsoluo
I
I
T
,(+
23
t.
t
ss l : J knx - 4senr . . knl \ =1.
sof'
,Hi2"'; saunao que senr
=
2E
3
",u.
+
<, <
", "ur.ol. "o'
3'.
Resoluo
cos 3r
=
4cosrr - 3 cos .
Pel relao fundmenlal$en:r + cos,: l, temos:
(+I.""...: ,
Conr !m co do 20 qud.-",
".*-.':
-f.
2l
r , 8o. . ,
' r
4l
i . l
, l
; l
. . - , r , _
i i
Exerccios
btisicos
sabendo que cos r
:
f,
"ur""r"-,:'.
fii
sahendoque. o"
""
"*"
l '
) 2n. cal cul e. en l ' .
' Sgsr o:
( at cut e. , nr e. .
o \ en r . ,
Resolv! 6m R equo cos 3r
=
5 cos .
Deteminc. em lR. o cnjunto soluo da equao sen 3
=
, *r
"
-
*
cosJ( :
cos, r
( eso| vem| Xosst eml Lcosl >0
E x ercc io s c o mple me ntar e s
C. l .
sabendoque. en - ". cr t cut e. emt unoder . ovdl or de\ pr or - 5! +. , St r gsr o:
sen 6
=
se (2
.
3r).)
C:2'
I Dado que cos r
=
d. cacule, en furyao de d, o valor da exp.eso t
=
cos 6.
c:3 Detmine o
yalor
do sen, sabendo que r 3
:
-4 + 3 sn.
.C'4
I
De!rme o valor do cos . sabendo que cos 3,
-
cos .
Cl5.
I
Calcule o vlor d tg 3(. sabendo que tg r
=
2.
(Sug6to;
tg 3r
-
tg
(Zr + ).)
C:6: I sabendo que
rc 1r
=
5 e qe
tg 2r
=
4, catcle rg i
Questes
dos vestibulares
\i{,:i:: (Mapofei
SP) Resover a eqao sen fr
=
4 + 3 sen pard 0
<
r < 2J.
V;2r:rll
(Cescem
sP) A isuldado cos 1
=
3 cos
'
verdadeira pda:
a) quarquer
vaor real dei
+
f f ,
rez. .
,
k e 71,.
os r =r
; : ;
. . os =i +
:s.i1',:.::
'84:i:,
Bls:::
Bi;4:,;
b) qaquer . tal que J
=
cl quaquer
. lal que
r
-
d) quaquer. tal quo
r
=
e) quaquer r. id que
r
=
2
4
t
2
+ kx , keZ
,
k z.
s02
Captul o 76
Frmul as
do arco met ade
1. Seno, co-seno e tangente do arco metade
O estudo do arco rnetade
f
muito simples, pois
basta obsrvar que
o arco de medjd a o dobro
oo *.^ a. ..,ri,r,
-l . o, *p,
,
q
-:
.
l.
I
.
-
2.
Dess mneira, qundo quisermos relacionar o seDo, o co-seno ou a rngente
d
;,
basta usr as frmuts de arco dupto:
Fazendo, em cad uma desss fmulas. 2
:
e e. conseqentemenre,
.]r
=
f.
.lr"-*,
Obserae que no h neDhuma novidde,
j
que essas fmutas sao s de arco dupo.
Exerccios
resolvidos
n;i :::
serdoms
+
:
]
.o.".
f,
*r""r"*"".
Resoluo
s"t . *r**. "=z*' f
-, f .
Pela elao tu'.lamental, se",
f
+
-,.f
=t,t".*,
*' +. ( +
=r . .
*", f
=*
. *"i
=. *
como o um dco do lq quadrre,
t ... q""
+
tamhem un rco do t! quadmt".
e.ta., *,
f
r nso, send=2. +
+: +
4
5
503
Fmul as do .co mdd
rHr' ,, s"r""a" q*
-'
":
-
"*"
<
". ",
-r-r" -'
f
.
s,0".",.r*-'"
-
*c
f
- *".
f.
_7
t nr . r c, t em6:
e
= t
- t n
7
+
=-, . +
-('
-*i )
f ,
=z-. . f
r
. . . ' - , .
=
| :
*"' |
=i
*. i
=. *
Po. nip1er teos que
+
< o <
'.
Dividinilo
lor
2 essa desisuurrle. tenos
f
.
+
.
+
Loeo.
+
un aco ilo 1" quadmnte.
d1
Rilijt:i c!cue sen 22'10 .
Resoluo
renos; ue 22' 30
=
"t u. ue-qu""n' "=-, "f ' ", ' !
Logo. cos45"
:
cs':22'30' sen'?22"30.
..
+
=,
selr 22"10' - sen: 22'30' . .
7L :
1 -,
".n'
"2'3s'
1: i-
. . . en 22" 0 -
J- - ! 1
. . ' . n22' t 0 -
/ '
, /
Cono 22'30' Dn arco do 1q quadte, conclumos que , *r rrtn
: 'E{
.
:*i*iiil
ca*r" te
f
sabenrro que tg d
=
2eque0
< d <
+.
2t 8* 2t 8;
f t e=- i . . 2:
'
| c' 7 ,
w' 7
:
/w
i
:.tl.t
,e'
|]
.,s
f
=
t
's'
;
. . t s. ] +t ef t =0.
Farendots;
-
r. temos:
t +t l : 0.
^
| 4. ' . ,
. . . ,
- r j
t
. . ' *i
' i '
cono o un dco do le qua(t|mtc. temos lrnbm
we
f
un r.o do 1! qdnte. Logo, coclnos
d l +n6
que: r st
-
2
.
504
I
Fmulas d rc mtade
Exerccios
btisicos
liii:tlit
ft *'
+
=
f
"o<
". f,
*r*r"*'".
i#-ilii
sar,a" q,"
"...
:

.
*"
*
.
"
< zn.
"a*r"
*,
f
.
4) cos
t
D) sen
t
t
i #i : i i , "r ", r "' e: : "r o. l suse\ r o: na, ' r en, i . r dde, so'
i . . ,
- , "
:-"J
igi"ijg
s"b.'d. q.","".:
tf
.
n
"o. "
.
;.
.,r*r. *"
f
.
fsoststo,
"a"ore
co,o
"
o"ppi"us"
"i a-tro"a"-' "
=-.'
f
**
f.)
1!ij a pu,ti, o" ia"ntaaae
-'"
=
-'.
+
en,
f
.
aemostrc
rre:
o, ef
=. p,
co ncoso+ r
Ex erc cio s c o rnpleme ntdre s
f!!i[gii
c"r-r"
-'
zz.ro'.
(sgsto:
na idendade co$
"
=
-',
]
**f t*"": *".)
iill
crcur sen 22.30'.
isi!li
saberdo que
sen
T
=
-
e que 0 < n <
d
=2senI cosi '
T.
*r".r" *'
f.
(s"e*o",
*'
itffil
s"t*o.w*'
f,
=
J
"q*o<"<
f,
""r-r"'"n".
&i !i i |]
s"t."a.w-'
f
:
J
"c*o<"<
f.
*l *"-...
/'l + c<m
- ,
2
f l -
42
t
i
i
I
I L:
2
505
Fmul as do aco mdd
Questes
dos ve sbulare s
;iiitri
(c6@esP)Aexprc*a.e=
*'i
,
--*.
f
+ o, e eeuivalente a:
a, f - ' en2
' ) l - 2r n-
. , t : - . !
b) E=2 al r =*' f
:vi:rl (Fuvst'sP) se cos
;
=
t,
ento cos r v,r'
t ..tr4 n'
, ' . , 4
t l d)
8
v3' , rrsp-sp, o
v"ro ou' *- 0"..n"*i "
a
*"
{
-.
:
-.+
r*"-
+.,
r r l l r
", T
b, a
r
ot
t o
. , J2
ift*j
Guvest
SP) A Igenre do lgulo 2r dd em tunao da tangente de t
Pola
seguinte frmula:
1 tg'z
Calcule uD valor aproximdo da t!genle do ng!o 22"30
-
) o.22 b)0,41 c)0.50 d)0,72 e) 1,00
i
506
F
Captulo 77
Equaes t ri gonomt ri cas
com
arcos da forma ax
+
b
1. Tcnica de resoluo
Fquaesdot i posen(d. r+r): , oucos(a +r): f rout g(a +): *. ondef rconst anrereal
e d e R+, so resolvids travs da seguinre mudana de varivel:
Exerccios resolvidos
ff
Resorva em R eau,ra.*"
.2' + a l
\ J/
:
l .
FDdo a mudanr de vivel 2r +
t
Substituituio d por
2r +
+,
emos:
. , *
+
=+
+k. 2r . . 2' : !
i
+t . 2". . .
r "g. . s=
{' .
n1, =
$
* r , ", t ez\ .

+ k 2r,k e Z
+ k- 2n.' . x
=
#
*
t",r.u.
2

t
I
;
I
l r e
I
I
I
I
.
I
n"'"r'"""q*a"-'[,
f]
Resolo
Farndo a nuda de vdive
+ l n, keZ.
507
Equastrigononlricas
com acos da om x + b
substuindo 0 por
-
+,
tenos:
Loso, r ={' R,
=
f t
* n. t . zl .
iiiiili R*"r*
"-
R"-"-ao tn s, +
I
I
:
r.
- -
- '
"\
6)
Resoluo
l - ueDdor FJ"ni d@r dr ar el $ I
t
Substituindo a por 5 +
+,temos:
s' +f , - ! +*". *ez
. . ) =
I ?
+, t
. . . v- + r t r . . . , . l o
^I
. *. r .
l o8o. 5 r c{R, - l :
-
"' I LZJ
l$iiii
oaaa a equao.en
r,
r.
nee^e:
) resolv a emlRr
b re.o\a a pdr 0 ,
.
".
Resoluo
a) Farendo 3r
=
d. temos:
7E
5""_l 0
+m. kez.
rog..s=
{,.
n
1,
=
+
.
!.+
I
i
t
I
I
l
I
I
. ' . "=
!
+* z", t ez
. ' . 2, :
!
+ r , . N. ' . , =
i
k2
*3
.
o. r J.
,
ke7.
Equaes tri gonfr.i cas com ams d ma + b
b) P dlemina os vores de r com 0
<
r < 2n, basta, na cxlrcso obd no irem
(a).
1. 2, . - - . .
,
;
- - .
- z. J, , i bLU, no\ \ . r oe. con\ er i e, r e, pdr r
: :
2
\ 2r qr Knd f or \ em
Nr .
J
r
r r :
t : O + x: ! :
5n
r)
3n
) '
E 1,
orvem por(
-
1
rE
s\
=
1?
b 2l
Obsrvo
Pa resover equres do ripo sen
td
+ ,)
:
.. co (@ + )
:
., u tg (e + )
:...
R, em um inter
valo limitado
(por
exemplo,0 < < 2n), pdenos:
L esorver ! equao cm R- obteDdo epreses gerais do tlpa. x
=
d+ k.
:::,
k Z:
ll. tnbuir a t valorcs inteos convelientes
(como
nzemos !o exerccio R..1).
r r . r : r : Kc. nr \ r r 4 B dequ f n
i
co. r I
R6oluo
Lembrando q
sen a cos , scncosd=scn(d ), podcmos escreer a equaAo sob aforM:
*' 1,
i l
=i
t
+k' 2i , k2.
ReLmdndo n \ a\ el oLi gr nal ,
Ettundo a uudoa de v{velr
7
' 1)
. 2n. k
ez. ' . x
=
+
+k, 2n. . r : ; +k, 211. ++
Loso, s: 1" rrr
' =2f t
t r. z". t . zJ.
509
Equs ti onmti cas com arcos da l orma ax+ b
:R.6. I
Resolva a equao sen cos
=
I
4'
Mulplicodo mbos os memb|os da equao
lof
2. tenos: 2 * r
-r
r
-
+
Lembmldo que 2 sen cos 1
=
sen 2-! podemos escrever eqo sob a foma scn 2r
=
F@ndo a mudda de vivel Z
:
d, temos:
po art o,
t emos: o
: . . {,
+ r. z" . " . :
!
+ r. z", r, ez.
Retoando vd.ilel onginal, btemos:
+ k. 2n ot 2, :
!
+ *. 2o, *ez
5r
n
r 5t r
13r l h
Ncum outro valor inleirc de nos inrere$a, pois o vlor de no peencen
ao interalo
[0,
2r[.
.
^
n 5' r l - 1, ! 17,
D t r ' l r i
I

i
z
n
- - 6
Exerccios
bsicos
B:1:: Resova em R as equaes:
. , *" . u, - I . r . , * q, 4 r
\ 4/ - \ J, r
1
b) s13 ++]
=0
d) n5r =z
B:2 Resolva equao sen 4r
=
0pa0 < < 2r.
Ai3r :i
Dtemino o conjunto soluo da eqDao cos 3
=
0. ptu 0 < r < 2.
B./
r,'
Obtea o conjunro dos valores de r. 0
<
r < 2n, de modo que tg
,1r =
I .
510
f ) s 8r=
1
t
^lt
Equaestri gonomti cas com arcos d foma r + b
B-s' .. sendo0
,
r. d.. rnnrun,, \,ru. *.r*,;^ *"
l r,
i J
,.
8. 6
euare
o. oni un, o. ru{, o o qua(r. o. (rr

)
l .
p. ao . . r:
B;t:i:: D o mnjunro sluo da eqao rs 1
:
l. pa
-
+
.'.
+
:B,rlrr
cmsiddndo o uverso U
=
f0,
2nl, resolva a equo sen 3r
:
.os 3r.
(snsstor
.livial mos os
membros
)or
cos ]J.
)
' : g; i l
Obl enhuoconj l nt odosval or esde . 0< <2n. quesat i sl 4amai suat dade2senxcosr =1.
B'i[:: Resover a equao s-.
-.'
:
+
pdr0<r<2.
.birl::l No univeno U: [r, ftsolver a eqnao I - tgr
:
2 tg.
(Sugesto:
divida ambos os membros por
I tgr. Tal diviso pemitida porque cdtamenre 1- tg' + 0. pois, pda I i8i
=
0, nto ,
t g
=
t 1, a i gMl dade I - t gr : 2 t g f al sa. )
Ex erccio s c omp Ie m e ntare s
c. r Re\ or vr emRde{u. . ". - , , . ". I - . - , , - I r .
Ctlr;:it ott nl,u,
".
r<, o
-njunto
soruao oa equaao
]
-',.
{
".'=l.ls"g*.eo,
*tu"*}
"
^lt

2
po' cos

C.-3f;:l Coroide@do o unireso U


-
R. resolva a equao: cos +
'6
s r
-
2.
(Sussto:
divida Dbos os
mombrcs da iguadado por 2. rccajndo no exerccio &terior)
l|::rl resotva a equaao cos - senar: 1pa0 < < 2tr.
C5 DeEr mi neoco. . ur odo. \ dl or e\ de, . 0
,
2r . de modo que: \ en
j c- '
*r * r
+
tliril! Rsoru emRaeqnaa.z *'
f
-'f
=
r.
Que
stes dos vestibulares
,ll:lliili
(c*s'*no)
R*"1* a eqmo
(sm
+ msnr
:
;.
Vi?r,,
uc
PR) o' *ro*. que sasfazem a equaao c*
i:, {J=o'a",
o, =
$
+r .
! ,
""
r ez. ar ' =
f
*r .
i . . .
t ez.
r r ' =
] |
*r .
! ,
""
r ez.
"r ' -
da
*r .
f , . . o
t ez.
o' =! +r . i , *
*ez.
.
i!;;rl
(Faap
sP) Rsolrer e- r u
"q*ao
]
*' .
+
*' ,
=
+
511
ffi
l. Tcnica de resoluo
Inequaes que
omparam o sen (d + ,), o cos
(.r.r + ,) ou a tS (d' + ,) com uma const:urc .,
c G R, sao esolvidas a.ravs da seguinre udana de varivel
Exerccios resolvidos
It'ifr:::
Resorva. em R, a iieao sen &
>
Resoluo
Fendo &
=
o:
*"=
+
*1. z"="=
$
+r . 2 . omk2.
;
+l 2n<&<+ +k. 2, r
,
kez.
=. =*
Captulo 78
I nequaes t ri gonomt r: i cas
arcos da forma ax +
b
com
2'
' '
6
48- 4
' '
l s
-
4
4r
-
I
Loco. s=FeR
"l
. J
Inequaestiqonomtics
com arcos dorm \ +
: Hi r l l i i Resor """ i ne{u. c. o' - f z,
*
1
.
I om L, , ,
r ' r .
Resoluo
Em
lrimeno
lugd. vimos resolvla em R-
+r r . . ".
]
+i n. i ez.
SDbstitindo o
po
2x +
+l
f ,
+r , "<z' +
i
<! +*"
. ' . k' <2' <+ +k . .
+. ". !
+
! . r ez.
A8ra, vmos abuj valo.es inteiros prra I de nodo
qre
nhatuos 0
<
r < n:
:
n= t -
| . ' . +
varor qe no con! m:
t : O=O. r .
f r
, - '
+
'
t J
k= 2=n<x<
$. ' aro
qre nao cooen;
r ocoi
{, . Rt . . ,
i - 1
,
' J}
' ,
1
Exerccios bsicos
ll,Er,i-i.'riii
r<esoiva em n as inequaoes:
"l *r o, : '
f
c) t g5 > I
t t *' : ' =| at - . : ' =|
E
er sl , r
i l
' ;
/ t r \
nr csl
J< ;
c) l sl +; J
< |
t
513
l nequ( 6t i gnmi . s. om . osdr o ma\ + b
8. 2 De, em, ne o . nr unr ^
. r u\ a.
Jd , r e. r Ld\ co
( o,
4 , j .
*, 0-
,
.
"
Ea3: :: Obtca o conjuto dos vaores de. 0 < r <
t
que salisfam desigualdade sen 3r >
I
t
8. 4 Re. or \ ad, , e! k\ dor cl r .
T]
. J
pe0-
r -
, .
::llri Conside.d'do o unvemo Lr
=
t0.
2nt. resova a inequao: serr cos r >
8. 6 Re. ol \ a a i nequr \ o. ".
]
. nnoi n' "' "t oLo, , h
rTxerc rcto s c om
p
I e m e n Io res
C:j,i
rt
Resova en tR a inecnao
+
sen+
*
-.,r
Z
lG-ir;:: petemire.
pm 0 < < 2. o conjunto soluo d, i'"q*a., *" r
"or,
=
f
.
rCFr: : :
Obt enhroco. j ui l odosval orcsde . 0< <2r, quesat i sf aanadesi eua dade2senrcosrcos2r<0
.lll:
t*ot*
"-
I o
-"qu"ea. -s'
- **". - j.
Queste
s dos v e stihulnres
tli:rill
G&kdzie-sP)
Pd 0
<

< 2n. o conjunto soluo de
(wn
r + cos r), > 1 :
o{' . n
0. , . }}
o{, . "
f
. ". r }
ur {, . r o. ' .
f
. . ' . *.
+1
e) 2.
o{' e
r
f
3, 3 oou
! a
3, 42o, .
:iiZ rll (uFEs)
o conjunto sohao on io"qo"ao
t'fti
'
r pu*0.
". ]
e,
"r {' en0. , . f , }
o{, en
f , . , . r }
o{, er
f . ' <f , ,

-
1
u, , eno
,
{l
o, t , - o
i
,
l ,
li\].gliii
(csgnno)
Reslvndo n R a nequao cos 3 =
|.
out,:. ."
"o.o "on;,nto
.oroao,
"r{.en
!!.
<"<
+
+
!:2!..
kzl .
ui {"em
}
+k. zi t <x<
!
*r . 2". *. 21.
"r {, er n
f , .
o
t t "
=' =* n
k
l ", t . "1.
o{, . R
+.
n' i "
=, =* *
k' 1". t . "l
"t {, er n
- t r
*r "=, =$ *m, r ezl .
"lt
514
i-
1. Frmulas
Captul o 79
Fatorao de expresses
t ri gonomt ri cas em seno e co-seno -
frmul as de
prostafrese
p
-_c-
2
Esss fnuls so conhecidas cono frnulas de prc\^{ese
lptusrhaphoere'r.
que. em grego.
signific adio e sbtreo-)
Demonst ro
A) sen
(r +
]))
=
sen. cos
I
+ sen
)
cos ;
B) sen
(
r,)
=
sen cos
_v
- sen
I
cos ;
C) cos
( +
l,)
:
cos r cos
)
- ser.r sen
):
D) cos
(
t)
=
cos cos
J
+ sen sen,,.
Somando, menbrc a membo, (A) e (B): L sen
(. + j) + sen
(r
)
:
2 sen.v cos
J.
Subaaindo, membro a menbro, (A) e (B): n. sen
(r +
Jr)
sen
(.r
))
:
2 sen
}
cos r.
Somando, memblo a membro,
(C)
e
(D): III. cos (r +
J)
+ cos
(
])
:
2 cos r cos
].
Subtaindo, nembro a membro.
(C)
e
(D)r IV. cos ( +
r,)
- cos
( y)
:
2 sen r sen
r,.
Faamos agoa eln cada u das igldades
(l), ([), (lll)
e
(IV)
as segunes mudanas de varia\ ers:
{' *'
- - i
' Y
=
Resolvendo o sistem. temos:
:
515
Farao de xpesses lisonomri.s m seno e co seno
-
rmuras de
prostafs
Ento efetmos as mudanrs ile vfiveis en
(I), (rD. ([t)
e
(Iv):
L
". nf
, en. 7_2. cn
! , q
, o,
P, q.
l l .
' en
r'
. en, /
I , en
Lrq
co.
P: -!
l l l . . o. , a f u. q : . *
Lf
- .
r : {
l v. co' ,
_co' 4
' . . n
'
,
t
' "n
?. :
4
Exerccios
resolvidos
E., ': Ftore a expre$o sc! 5t + sen 3.
Pea imul (l)
de ransforro en produto:
- ' "' "L' ""
5
; '
- :
""""
'
R:2 :,
Falor expreso cos ' + cos 7r.
Rsono
Pela fmua (I[)
de bnsimaio em prcdloi
1,
5,
' ' u' 4r \ ' \ /
sbeDos qne co$ (
r)
=
cos . En1o, substituindo, remo\: cos l + cos 5
=
2 co\ 4 cos .
R::: F:norc a exprer$o cos 10p cs,10".
Pla trmul (V)
de trusformao cm
P|oduto:
( us
t oq . . 4u 2. en
0" +l
_
-
"n
'
. t
- -
2
. en
5 . en.
t 5. , .
Sbemos que sen
(
15") = se. l 5' . Logo, t emos: cos t oo cos40": 2sen25. $en15' .
R:i:r Fato.c a expressno i sen 80..
Fzendo I
=
sen 90" allicando a imula (lI)
de transtomAo cm produtol
aJo ir"
. cnono- . r , 0
2\ r n -
. _: co\
' "
, t ' "_
. 2. en:
co, st
R,5 Falore a cpreso se a, * ,"n t * , ,.n ,t
- ' . en2, i \ en, , , '
,
. ^' , r ' 2. "- , . -
:
2 sen 2 cosr + 2 sen 2r= 2 sen 2(cos + r).
Fadndo I
:
cls 0. temos: sen lf, + sen r + 2 se 2
=
2 sen 2(cos + cos 0)
=
- 2. e,
. 2,
' ( u.
, '
^'
. : . .
. , : , ". j
. c
' . 4*"/ , r c.
,
F
516
Ftco de expresssti qan.nl ri casm
sno o c sn rmu s d posl afrese
Exerccios hrscos
tr+i::lr
r"t".
^
*p**0"r,
a) sen4 + sen 2 c) cos &I + cos 2r e) sen 10'+ sen 20' g)cos 10' I
b) sen tu sn 4- d) co! 5 cos r f) 1 + sen 20" h) I - cos
:AlZ::,
r"r-"
"
*p.*." ten l(f + cos 20".
(Sug6to: t|ansibm a expresso nu som de senos
(ou
co-
senos) usando a prcpnedade: "Se dois acos so compemenls. ento o seno de trm deles ga .'
seno do ouo".)
E:irtrr
r*.siome en prcouto expsso cos + cos 2 cos 3r'
iBii;i
Escrev! ! expre$o a seguir !a tma frtoda: seD I
'l_ 2 ser 4r + sen 2
'E,r,i:
Ott"ntro u.u *p.essi fatonda cquivlte a: cos r + cos 3 + cos 5 + cos 7-
- -
\ en l , r \ . n
. Pr i , . ",
l r
8. 7- \ ' mf r , r , que. el p, . {, /
. ; . aI : : ; , r ,
Bii:i es.=u a*prcsao cn um roma simrrifi.da:c
tr4+s?13-1rlIJ+cn7a
t i s. l o.
- ^
r . r r e q' e a r er , r dr ' r r
. en , co' ' t
- . [ ,
) "' *i o"' 0", r "". n.
\ \
l sucesro:o\,
:
fn
l i
I
l . l
E x e r c c io s c omple me ntale s
C:!!l:
O**-i*
".a"i*"
valor quc
I)od
sumi| ! cxpresso:t
=
senr + cosx.
C: 2. . \ i mpl i i quede\ f r . /
t r ai
r , ^' ,
';3t
penonsrre
a ioenti tade en R: se!'? 3r - se1r
=
sen 2' sen 4
:C'{,,,:
.r *p.rra.
-.':'
cosr, qivalente a:
C. 5- s. n. t o, - , L cal c, r l e o \ cl or d.
'
el l <r

Quest
es do s v e stibulare s
n ! en. , en .
Vl -
r f R Nun. I Fbo. RJ sFr , l , ' . b
) .
cl l cul eo\ al or dde\ pe. . "o
-
! ( M . o, A
v2
' r
r. Pero' c. R\ ' A
^p$
r
+j -
ecq-r\ -baf , r'
r
il-l
.,,, rl
"
,"
' ---l
'
' 2
!
2 - z
"' , ", : __:
b) 1g
(2 + 2)) tg
(2- 2t)
e)0
c) 1
rl\ii:il:i
GEI
SP) Tnnsfome em poduto expreso sen 20' + cos 40".
517
Captulo 80
Equaes t ri gonomt ri cas
na f orma
fatorada
1. Resoluo de equaes atravs das frmulas
de
transformao
em produto
Dda uma equao
f(r)
:
s(),
podemos resolv Ia usaDdo a seguinre rcnica:
I. tansfonmmos equao
./(jr)
:
s(.)
na equo equivalente
/(.r)
-
s
(r)
=
0;
IL toramos. se possve,
o primeiro membro d igualdade anterior, conseguindo
assim ur
e{uro equ vul enl e do npo }(' /
.
\ l 0:
I1. apicmos eno a
Fopredade
do poduto nulo, ou sej a: n()
.
(r)
:
0 {r
(.)
:
0 ou ()
:
0.
Exerccios
resolvdos
lB: i:ll
noot*
".
n
"
ecuao sen 5r
=
sen 3r.
Resoluo
sen 5r se! 3r: 0.
Falomndo o primeiro nenbro ala iguadade, temos: 2 sen cos 4
=
0.
EfiO:
. . =kn. k2,
.
ou cos 4r
:
0
(lzemos
4
=
d)
+ kn. keZ.
"2
Snbstituindo d por 4 4r
=
I
Loso. J=l r R r =er
518

+
+r ". . , : + ++.
^ "=
i
*
!-,
*ezl .
Eqes l ri gonmti as na orma fal orada
Zl : i ! neomemn r equao sn 1 - sen : 2cos 2r.
R6oluo
sen 3 sena 2 cos 2 : 0.
Fatomdo o prneir ftembro:
2 senr cos 21 2 cos 2r
=
0 . . 2 cos 2r
Ger
l ) - 0
.'. cos 2
=
0 ou senr
=
L
Resolvendo cada uma dess eques:
.
cos 2r
=
0
(fazenos
2r
=
d)
+ k.k e Z
!
*! L
42
t
t
keZr
. ' . , =
!
+r . zn. r ez.
Loco. s=
l
R r= . "' =
!
+ *. u. r ezJ.
T- 1
Exerccios btsicos
,'Eilll
r
Relva em lR a esuao cos 5
=
cos -
'S2lili
oetqmire. en r. o corjurto soluo da equo sen l
:
sen .
lB,igiiii Obte o conjunro ds vlores de r, R, qle
ratisirn a galda.le cos r + cos 5
:
2 os 3.
E: 4
C"n! . l er ando o ut u' cr \ o i R. , e. ol r JJequJdo:
sen 5r senr
-
2 cos 3r.
:B!5;l: D o corjufto souo da equo sen : sen, pda0 < < 2r.
iBl6::il
Sabendo q'e
0
<
'
< 2r!, detemine o conjnto soluo ila equo cs 3r
=
cos -
t . _
-
/
D. r ' Re$r \ aemKr equ4
519
Equas i Onoml i cas na foma aorada
LX erc tc tos c o mp te m e n Ia re s
,G:rlil Sdo"., e. !s me{idas dosngulos intemos de um trryuo tal que cos a + cos,
=
sen.. prove que o
tingDl retngulo.
l-Oi-i:iii
S*a"".a
" "
*
-"aidas
dos nsulos intemos.le !m rrinsulo tal qe sn 4d + sen 4
:
2se! 2..
r ' uvc
quc o r r i i ngu o r ej nSu o ou i d- el e. .
' ; d: r
ne. ot r er emr naequa. r . . r n, r ( u. ,
f
s"*". *", , ^,
- . *
f
1-
igii:i Deteme, em R, o conjunto soluo d equao sen r + cos
:
3.
lqi:iil
out
"t'".
*
-i"-*
t/
:
10,
2rt, o conunto solulao da oquao: seD 6r sen 2
=
son 3r + sen , .
j
Que
stes dos v e stibulare s
i$i
GNest-sP)
sodo s
) ch 1od' 6 soluos rcs desa eqlao qulndoft
=
0.
b) deremine todos os vaores n pda os quas esa equao posui soles reair.
: Vi . l , , , PU(
MC' A. ma dd. , a, / e. JFr , L\ dd eal r ai ; r , ,
".
r *" : .
-
u
1"",
- , ,
I I
"
b, 2n . ' + a4
"
T
ilii.l$:lll (Mtpoli-sP)
Resolva a equao trisonomtrica setr 2r
=
ser 3r.
r
520
Gaptul o 81
Fat orao de expresses
t ri gonomt ri cas
em t angent e
1, Frmulas de transformao em
produto
Vmos estudr. agora, s fLorae! da som e d difcrena de duas tangenres
Ddo, J, ' : . a co5dened: da. / ' eq. dj t er enr e, de
f
r l , r . t
- , r . r . - , . ,
r \ , I gr r c4
' enr /
l 4r
e
r \ U
c\
|
los
4
Demonstrao
( v
i gl , +t g4:
_
senl l r i 4l
.
sen
P
cos
4
+ sen .1 cos p
A demonstro dr
jdentidade
(Vl)
anlog
Exerccios resolvidos
R,l
:
Fak'e a er!.csso tg 4r + tg .
Per! dcltdade (v), temosrtg ar + tg
=
jgljl.
cos 4i cos
-r
Bl2 Fabre a epesso 1 tgJ.
Resoluo
Iazerdo I
:
lg45'eaplicando a identidade (vl).
renosl
\ er '
<'
r
. er / , 1<' -
' l
'
. , - 1: "! o\ ,
l
; @s
:
"tr
sen
(a5.
)
Fatoao de expresses tl qonoml i cs em tansenr
Exerccios btscos
B.l Falorc d cxprcscs:
! ) t g3r +t g c) t 940' - 1910' c) 1- t g2-
b) Lg6 r g2r d) l +r 8
8. 2 Re\ l vr cn Rdeouacxot ! h: u:
8. 3 Der Fm, ne nuur i \ e, . or R. . . nr un, o\ ol uci oddeqr "er ' g2,
-
' "
1. .
8.4 Obtea o conjunto dos valorcs dc . x R. de nodo que rg 2
:
tg r.
E x ercc o s c omp lementdre s
C.l:' AepessoE
=
tg154' t81 18' equivalente a:
_t
sen 18" oos rri'
-' -
sen12"
b) d=l sen18"
I
C:2,:r Transfom em predub d xpeso E'
:
cotg, + cotg , obedccida$ !! condies de exislncia.
C.3: Fator. expreso,E
=
cote a cotg,, obedecidas as co.Lies de existnci.
G. 4 senJua. r e,
c. m. J, dd. d. . : l gul \ i n, er , o, deum i i n8u or u qu( r '
40".

' l ( oe, g
r ' r g
:
sec asc ,
Dole
que.
:90'.
Questes
dos vestibulare s
V. : l
, ( U. Ct l i cdeSl vdBA) Del em nar onmer odesol ucsdaequaor g7J=t gapar a0<a< .
V2
r Fr . n- PF, Ae\ n, c' . a. |
' s' . oo. J""' 0. .
^ "ondi c.
de er r Jen. i . eequi \ al enFd.
r + g
a)

(4s'
) c) cote
{.r5"
) e)sec (45"
)
b)

(45' + r) d) cors
(45" + )
V3i : Sed, e. si onedi dsdosr gul osi nr emosdeumt r i ngu ot l quet ga- t gr =secdsec, ent aopode
se afirm que:
a) . : 90' b) . <90" c) . >90' d) a=15' e) b- 2o'
522
r--
Gaptulo 82
A UnCaO SenO
1. Conceituaao
Consjdercmos a funot R* Raoladoque
ssoc cda nmeo real ao sen .
O domi ni oe a rmagem de f ; o. rspecdvumenre
Para conitruir o grfico de

varos "deseolar" as infinitas voltas da cicunfenci rrigonomenca,
obrendo assi m o ei \ o eal , ei \ o
da" ab. ci ssas):
;
o f,f
"t
0a
Agom, maquemos no plano caesi.no os pontos (.L
)).
onde
)
:
sen r.
2. Grfico da funoy
:
sen x
2
a r
! a. 9a 2
242
! 4zr - 3LaL
:
[ ; I m
:
l )
l R
|
_1
< y <
Pelo ponto , de bscissa zero, ircrnos o eixo das ordends, per?encidual
ao eixo das abscissas:
3

\, /
- 3a
\
I
D=R; I m: {}Rl <}<
l l .
528
ObsrYo
Senf uno/ , dedom ni oD, sat i sf zacondi o/ (p+ ): / (r, pa aqual que D, esep
o menor valor positivo que satisfaz ta condio, ento dizemos que funo
/
peridica
e que seu
Note que a luno seno satisfaz as condies:
sen
(2n + .r.)
:
ser.r,
sen (4n + ,r)
:
selr r,
sen (bn + :vl
:
sen r,
sen
(r.
2 +.)
:
sen, con I Z.
O menor nmeo positivo
I
tl que
sen
(p
+ )
=
sen .r p
:
2n. Po anto funo seno peridica
Exerccios resolvdos
iiijii: r.o-" o
g*n*
aa r*o
)
=
2 sen
-r.
R$oluo
Pa uD esboo do grfco, bsl ibui.mos ao
d. o, o' var o, esu.
i .
n.

e 2^et ur . ' , r r ,
mos os cmespodentes vaores de:!,:
J
Mdcando no plano ortesio os pontos (0.
0),
(+,,).
('.0).
[f.
')
"c",0r,"-*,
O grnco da fDno pasa por esses pontos e rem a
D=
Rh=
{) l Ri
I <) <
1 i p=2n.
Observo
Construmos alenas um peodo
do grfico. pom no
lerca
de vista que es 6gura se epe1e tanto t o
+- como at o
-
na direo do eixo das abscissd.
rh:2
:: Esb6e o
Sdnco
da turyo

=
I + 2 sn .
R.soluo
D- F l
{' - R
h. r <Doce o g. r ncooa l no : r \ en .
R6oluo
D
=
Ri I m
:
{)
Rl 2<}<2J; p
=
2 .
R;4i
,
Esboce o gijfico da tuo
)
:
sen 1|.
R6oluo
Quar dooar codal ni bsenof or dal br mad+t , comd+0ed+l oua=l e+0, devemosco !
t ni f un at abel cmt scol nms: al r i mei nl maor coa +l , . asgundaPar a! . or csder cat t Lend
P!
valorer de
).
No exerccio en queo. a rbela deve !e a Iomal
Pd obtenos n periodo da lDo. adbumos ao arco 2r o\ lrloes 0.
f.
?!.
f
"
2",
" "
*s"1.
525
determinamos os vaores corespondntes de e
l
R.s. Esbo.e o
srfico
da funor
=
3 + s
l,
-
+J
D: R: l n
:
1r
R - l
<' <
l i p
=
r r
D
:
Rr l m
=
l r
R 2<) <4 i 1
:
2
R.B: Esboce grlco
da iuno)
=
serr.
IDicial,en, vamos colsti| o
erfico
auxilitu de t
=
sen :
Resoluso
r
526
Agon, vrnos consu o gfico de y
=
setrI, ou kj,J:
yl.
I. Se r > 0, ento rl
:
L craficcnte isso signiJica qDe os potos
do
8lfico
auxilid que rivreh
ordenada
yno
negativa permdecem
imterados.
It. Ser< 0 ento
yl:
-
y
Cralcamente isso sg
nilca que os pontos do grfico
auxilid que tiveEn
a ordenada I negav devem se. t an$fomados nos
sinlricos em relao ao eixo ds bsclas.
Assn, temos que o grico d)i
:
len r :
D- Rr m=t 0, r l . P=
t
Biti;:i EsbN o
s.fico
da lno
)
=
Resoluo
,q,sc ./. Cafico auxd
r
=
sen 2. Do exercci
R.4 temos que s gfico
:
rai.2. Corums o
gfico
dafuno)r
=
serar.
Pa isso, bastr, grfico
nteriorl
.
corsed os ponros de ordenadas Do neganvas;
.
transformd os pontos d ordenddas negavas
em seus simlricos em rel o exo Or:
aui? J. Fjnlhnle, para obtemos o g!fico de
)=I
+
lkn
2x, b$ta tansladmos o
sifico
dterior uma unidde veicamcnte pda cima:

D
={R: I m=
l }
Rl I <}<2}: p=
527
iH:e|:
Ottenra os ratores cas 1en de modoq!xista ! igualdadc scnr
=
5a 1.
Resoluo
Sabemos que
- I < sen r < l . Log, l <5n I <1.
Somando i crd rnembro des dupl dsigrdldde, tenrsl
1=5d l <1
+l + I + I
0<5u<2.
Dvrdndo os membros dessa tina desigual.lade p.r
5, orr"-.r, O
=
-
=
].
Ponl o r i gl de \ en : 5a 1scxi st cpl EnR"O=r =f .
'
ri a de cl a$: *rcJcl ; . u. , , ,
". ' ".
' , , ,
; .
r
' .
e. r. i i r: ' c rr C, i . Co
1. , l 1.
' : : . -' . . ' , .
, . dr aJef a"c: q; c ci ; : 8. r . . 0: ' g. i . . ' . o. . . p, . e, r ?. ( . t , c. i c. r bcr ?, : .
: '
Exerccios btsicos
li:::t ertoce o grarico ae cada uma das funes:
a) . ) =3sen' ; t r = t *. [ , . ; )
b) r =4senr
i ) ) : 4+2son,
c)
r :
4sen ) ) : 3 2sen
at r
=
i
) r = 3+senr
e) ) =sen4r b: 2+5sen2r
r "
, *,
a
2{n2
. I n
o' : . . .
| ' ,
i ]
o) \ ' =r +3snl i - ; l
. 1L
t ' r i : 3*' l '
i l
pr r =*' l Z
- l
rBi2l:rl
para
que
"alo.s
eals de n a equao sen
=
la I admite souo?
:E-,i:r tl.t.-in" o' u"to.s reais de , de modo que exisra a isuadade 2 sen
=
3n + 1.
i,41::l
lra que
valo.es,tais .1ed podemos ter senr
=
2n 1?
Ex erccio s c omple m e ntare s
C, Esboce o grcfiLo da iunrio
/(r
:
rn, r.
I
Sugertor lembre que cos
=
I 2 senr . Loeo, scn,
=
' \
1 l
^
C: ? \
_
\ ' 2, . oer er mi neo\ \ cl oe. deademoJooue\ en, Ju L
G.ii,il! s"+ < * <
".
,1"ermine os vlres d n .le nodo que 4 sen n:0.
528
:jitiiiill
raa
'n
esboo ,lo
eatco
da funo
/(r)
=
2 sen r cos .
lSliiil
n"p**nt.
g.ti
ca-ele fno
/()
=
sen cos r.
vs : rsDoce os
8cos
oas runoes
a) ) , =2+ ser r l
b) t =2+12senr l
c)]=3 setrr
(sugstor
I
lsen
xl
:
3 se .)
Questes
dos vestibulares
trlj'iilll
(Puc/crmpim
sP) A tuno./. rcprcsentad abio, dada por:
I
t
jlii4t:jil
euc-pR)
o
s,f"o
qde elhor representa a funo
x)
=
r +
lsen !.
pia
n
<

<
,.
(FEB
SP) Pm que a sentena sen 0
: Iil
"rr'"
*m4", o,
"lores
def, devem esraf no intervalo:
I
:li,lilliii
529
Captulo 83
A f uneo co-seno
l. Conceituao
Considecmos a funo g: R-lR o doque
assocacd nmero ealr ao cos r.
O do uni o e r i mf l gem de
I
, i o. espcr r i ! ! menr e.
. D: n. I m:
t . e s t - <! =t l
' l
2. Grfico da funoy
:
cosx
I t
srbe, no. que c, , , en
| ;
, l : en' do o
gfico
t,
=
cos o grfico da funo
, : *.
[ ] - . . ) , ; *"e,
D: R; I m={yeR - I <
1
< I
i
i
pe. odo
=
F
:
t 7r .
Exerccos resolvidos
R.'l Esboe o gfico
da ftno
)
=
2 cs .
Resoluo
I
530
D: Ri l m=
l )
R 2<J<2 : p
=
2r
R.2 Esbe o grfico da funol
=
3 .s 2
R.3 Esboce o glico d fuio
),
=
, + @-
[r
-
+
J
R6oluo
D
:
R: I m=
J)
Rl - 3
<, < 3 ; p
=
1t
5! 1! 9!
14
D: Ri I m=
{)
R | <r <31: p: 2r .
R.4. Esb@e o grico datunao
=
I + 2 cosal.
ResoluSo
/16, i. Inicialmente, lamos consrrun o
8fico
auxiar I
=
| + 2 cos
Ar unoco sn
\
Fdrd 2. Agor vxnox construl o
Siinco
de)
:
ll
+ 2 cos. Paa isso, bsta, !o grfico
mter:
.
conserd os pont\
d6 oden.d. no negLivl
.
tranbrmd crd ponb
de ordcDada negav efr seu simrrco em relao ao eixo das abscissas.
Assn tcremos o
lico
der
=
1 + 2 cosl:
D: Rt t m
=
{)
R 0<) <3}: p
:
2r ! .
R. 5 E\ h, {eopf i . dr t r uaur
=i
+
l cos: .
Rcsoluo
Far . 2. G, nco de r .
:
c\ ;
532
D=l R; I m:
{}l R
1<r <21; p=2n.
Sugestes
EXerttctos Dasrcos
lHlliiil
c't*"
"
s.r""
o.. tura uru d6 ne.
/ r
a) ! - . . o.
,
8' "
_
- ,
[ . -
4
or ) :
-
r l =r cost
h) i =3osl
+]
) ) : - r - ' 1, *+)
n) ) =- r +r cos7
o r =2+r r csl
4J
pr/
=
cos
l z
xl
o1.=:r
+ z
-'
l z'
-
$ ]
ff*r
o grfco d tuno
t
=
, cos ro :
Detdmine os valoies de e n.
53S
rBiiiiili
Rmva
eficane'te
a inequao kn > cos r pda 0 < r < 2r!.
(Susesto:
cn$rrua os
sricos
das
tunes seno e co-sno no mesmo
llano
carlesi e p.@ure
no eixo das abscissd os vloros pa os quis
sen > cos .1
lE:lii: ad

" "'n-"
d. ..res da equao sn r
=
r, 3r?
(Su8esto:
consrrua, no mesmo plano mfrydo,
ossr f i cot dasf un. Es/ ( a) =sen es( r ) =r , 3r . onner odepont oscomuns@sdoi ssr f i coso
!mero de r'zes da equao sen
:
, 3r.)
::E;i
aua
o nmerc de razes da equao se
: fl?
,.Bij;,,t
p-"
q*
-t.."r
r*is ite n podemos rer cos
=
2a 5?
'jll,'
p-"
qe
""r-*
*as de n a equo cos,
=
3tu 2 a.lile soluo?
Px
erc e io s c o mplerne ntar e s
i(i;ii::ll
r'u*".
e.n-
a" f"no)
=
co.
(susesto:
cos zr
=
2cos, - r=*,."=
j+]
-.
z,.t
C:ii:ti; sabendo
sE
+
< <
n. .lereDine os vaores reais de a de modo que cos ,
=
+
;iii:ill
neprerente
enncmente
cada uma das tunes:
) )
=
3 +, l cos
b))
=
cos rl
c) ) = l +l cosr
Questes
dos vestibulare s
l-I4iia;::
(uFRo)
o conjunto masem da funo
r'
=
a)
t
2, 01 b)
t 1. 21
li;
@ackenzie
spl a equo cos r
=
3z 1
d)r= 3 2cosr
(sus6t o:
3 2cosr
=
i 6cos . )
f ) ) =l +l cos2
c)
t
l , 1l
aclmile ioluo snerte se:
oo=. =
]
d) di dr ei r o
d)
t0,
2l
e)
t - 1. 01
rI
2
f
:;iit:::r tc",*.
spt s""e
]',*[
"-.'=*-'
ento r. v{ia no interao:
a) t 1, 0r b) r r , 0r
, ] ni l
d) t 0, r
o
l+,
53,1
Captulo
84
Out ras f u nes t ri gonomt ri cas
1. Funo
tangente
consideemos
o conjunro D
:
{
Rlr +
!
*
n, * e z}. cn^*^-se funo tansnte a fllno
J:
D
-
R que ssocia cada r, e ,, tg
-r.
O domo e inagem de
/
so, respectivamenre, os conjuntos:
ncr i : {' . n1"
+
}
*r , , *ezl
In(/)
=
R'
1.1. Grfi co da funoy
:
tgx
-
D- l L Rl , r
-
' l
r
r . J. . l eZl : l m- R: p=n.
)
535
Ouras luns tlgonomis
As rets veicis
qre paisam peos ponlos de ;bscissas
+' +. +' +.
(2t
+ 1
)
'
. com ft Z, so .r"sintotrs veicaisdo grfico, ou sej, essas rets no tm
ponto comum
)
como gifico e {:listncia entre o gficoenma retd
ve.kal
=
21 +-l )'r
'
Lomfr Z. tende a
.
( 2k+l ) i r
zeo num
lrzrnnanr oe --
7
Not
Vizinhana de um nmero d quaquer intcrvalo abeto
que contn o conjuno
lal.
Pot exenpo, o
intcvao
14,
6t um viznhan do nmeo 5
Exerccios resolvidos
Bi l:,:i Esboc. o
Sninco
da funo
I
=
tg .
Pa sbod um peodo do gr1co, atribunos a
. t r Jr . . n7
-
4
"1t
Assim. lemos a tabela:
o
srnco
pssaperos pont os
[
-
. , ), . . , "
[ *,
t
J
e. cono aao exi sre a t e z.
o-",
=
*
"
'
=
f,.
temos
cm
aus msntots veicais
passm pero'
9ol.'
o.
"r*i'*.
-
f
"
j-
Logo. Dm
lerodo
do
8nco
:
O domnjo obtido impondo-se a condio de
existncia
lda
a tg 2r, islo :
z"+! +r n. r ezt , . , +f , +
2
Loso, o domno o conjunro:
o=l - en
' +! +! ! , r ezl .
L4
O conjunto inaeen Ifr
:
R.
O peodo da funo distnci edie dua! ssn
as consec!1ivs, isto :
n / nl
^
\
- ; ) =- P=.
Ouas l unes i qonomi cas
ih,2 i': Esbe o
e,ico
{la fnno
)
=
2 + ts
l
Rsoluo
+l
NAo
lerca
de visb que reprrentlmos apens um pcodo do gfico.E$a
fguri se reperc indefini.la_
l n / r
r er ooo: P:
4 \ 4) . . P=,
"
.
+ht . kt . .
. . o={, en"+}*i ".
"++
kzl .
+ kt , keZ
537
Ous f une igonomrics
ritiit
Esbo@ o gfico da tuno

=
lts
2i
a6e L crfco ux r
=
tg 2
azi? 2. Crfico de
)
=
tg 2a
O do ni o e i gem de
/ . i o
r e. pecl i t r menr e
D(/ )={xrR x + k. k e zj et n (f )
:
R
Dom o: 2r +
|
+ n. rez-
- , +i +\ . r ez
. . o={' "*
t ' +
!
*
\ ,
t ezJ.
Imgen: In
:
R. Perodo:p
=
+.
H; 4 e. . . q*' el ; -
{]
- . or c, i dsudd, r enuni \ eao: u- l r ' R
x r ezl
Resoluo
' , , r "' *""' *' r ( j
- , ) **^. *
r
' , - j
"( a. r ez
! t r . z
CoDo s expreses kne k\ k e Z. deteinm os mesnos
pontos n circnnferncia trigo-
Domtrica,
podemos esorever t + kn. k eV,en\ezex + - kI'' k e V:
/ r
Po m, o r s
| ,
-
'
] e. ' . i
deht uJ. em
r '
b) Pra que exist colg devemos ter + e.
!o1dto,
cotg est dennida cm t/
.
,.,,f+-'
[ .
pnmei r o
membr o * 1- , ] -
co, g
- \ e{ndo membr o
- ' 17- "1
2. Funo co-tangente
Considerenos D
=
{
R r + ntr. * Z}. Chama-se funo co'tngente a tuno

D
-
R que
associcada.r. e D. coter.
r
538
Oul as f uns ti gonoml i cs
2.1. Grfico da funoy
:
cotg
-r
\ abemos que cors \ rs
I
j -
, . 1 c\ c' cni o
esolvido anterio). Logo. o g1co de
t!,
-
cots
-v
o g.es"o
a. y
=
tg
[,]
rJ
Observe tabela ao ado.
Assim. um peodo do grfico
:
D( / ) =l . ] r eR r + k: r 1, k e 7t J. I m(
: R; p=n.
Const.!mos pens um perodo do grfico d funo co-rangenre. Essa fgu se repere indefinida
Outas lunes riqonomlicas
Exercco resolvdo
hrlili co.stua o gratico aa tuno
/()
:
lcots
.
Rsoluo
lqase 1. Grico auxiliar
=
cotg
Far.2. Grico da tuno
/()
=
4,ousej.ir:
corsl-
Basta. rc grico dterior, coDsed os pontos d ordendd .o negativas c trdsfomar os de rdenadas
negativas nos simrricos om rclao ao exo O. Lo8o, um perodo do grtico da funo
/()
:
lcotg
:
3. Funo co-secante
Sej D: l ' LR +r , e
cada nmero iY. e D, cossec .
Z]. Chama+e funo co-secnte a 1no
/:
D
*
R que ssocia
I
540
outas unes lrigonmticas
l.
/4
( '
'
+\

94
{-?
+l
,vl
\ 7-
3.1. Grfico da funoy
:
cossecr
.
o dorn ni o de
/
D(/ )
:
l x
eal x + kl . k ezl .
.
o conjunto ineen de/ Im(/):
t)
R
l)
< -1ou) > I
l.
.
O peodo
de
p
=2n.
No
Conshumos penas m peodo do gfico da tuno co-secane. Ess figura se repere indefinida-
541
Ouas unes lrigonomtic3
LXertrcros resolvraos
R : Esoce o
sifico
da tuno
/(r)
=
2 + cossec r.
Resolo
Bdta trdsadd duas Dnidades verticalmente pda
cima o
erfico
da fno
)
=
cosec i tn8o. um
penododoSr.i6.oda
tLnio/r - 2 co\.ec r :
D(/ )
=
{r
R, + k t . k Zl i 1m( )
-
l r
I R
)
<
I ou
}
> 3}:
rr
=
2 n.
Ri?,'::
p.-"qu""o..*(a ,
,.]
:
,.,
'
e io-aua"
"o
-i"-*,
u
=
{,
e n ,+
!
*n.rezl.
Resoluo
I
4
r-q'"""i.''n"o.'.'..(
.
"*^.-*'(f
')
+
o
* *:",
f
x + kn. k 2.
o"u; ^, , +
!
m. r ez.
c...^w.*o*
f
kne+ + It. k z. deernLd os mesnos pontos na cicDnfernci
trigonon:trica. podemos escrc\et
'
+
+
+ kn. k e z. e vez de +
!
n.tez.tog",
-**[]
- ,)*,e a"nra"
".
u.
b) Pe que exist sec devenos re x +
+
+ h,k e 7t.
Logo Fc r est deflnida em U.
rr
primeiromembro :
cosse.
(+,
=
+-_r
=
-L
=
s.",
:
s"g-do.".b-
*' i T' l
4. Funo secante
Sej D: 1 R ++ +( , r L*eZl . C a
: ma-se funo secnte tuno
t
D
-
R que
sso
cia a cad nmero , r D, a sec.r.
512
r
Ou{rs f un higonon&rics
4.1. Grfi co da funoJ
-
secr
o eierccio rcsolvido anterior nos mostrou qe cossec
l+
-
,
:
"..
, p,* t.do . 1 rR e
x+
+
+ L.r, k e z. ta|".o, o
s.fico
da funo/()
:
sec i o mesmo da funo
l - \
/(x)
:
cossec
[;
- .1
o grfico da runo/()
:
-"..I*
'
l;
oUtiao por ura translao horizontl pr a "esquerda '
do grfico da tuno
]]
:
cossec
-r.
Assim sendo, um
peodo do
8lfico
d funo
f(x)
:
se . :
.
odomi ni ode/ eD, . r r
1' .
r l ' -
I
n. t . zt .
L)
.
o conj unt o i masem de
/
l rn(/ )
:
{}
e Rl }< -1ou}> 11.
.
O perodo de
/
p
=
27r.
No
Construmos apenas um peodo do gfico da funo secante. Essa figu se epete
jndefinidmento:
513
Outs unes l gonomtrics
Exerccio resolvdo
lRir:i; cost'u o granm oa funo
/(r)
:
lsec
1.
ar. ./. Glco uxiid I
=
sec
.a', 2. crfico da fuo
/()
:
l.
ou sjd,/()
=
s@
Bast, no
srtico
uterior, conserd s pontos de ordenadas no-ncgativas e trasfbn os d ordadas
negaliv! s $e\ simtricos em reao ao eixo Or. Logo, um
peodo
do gr1co da funo
/()
:
ss r l
t
544
o6={' er , + + n, r ezJ: mt n=
{r e
R
r
>
1J: r : r .
o) :
l t ct J
f ) ) =2+ t c l
C)J=
t C 2
h) r = gt
I E . SSouar eonumer caer ar esdaequr o, s "

*'
j
"
rHrffi
l ;1"",i 1:' """""' "0' .""1,' ,*,r.
i ;_,,F,i ",
U, ' u
-
cos<, '
J) )
_
Ex erccio s c omPlementare
s
ffigj
esuoceograticooaru.,,)
=
T+;
+
l+'
iffiliiiii
RFsene
graricandte a tunor
/(a)
=
Exerccios
btsicos
ffi
Esboce o grfico de cada uma das fnes
a) t =t g3
t ) r =t e
c) t : 3+t g2
arr
=
lre
7l
ilffi
q.-tos portos tm em coi'um os
sficos
das rns
/()
:
sen r e
s()
) ' Tt '
lffi!{!
q"-t"s
lotos
tm em comdm os
gifcos das tures
/()
:
tg x e
6(r)
I
n f .
, 2t '
f f **S Quardoncme, odera, e. daequao\ 4 -
j ; p*o
' '
ri -:
lFlht$
q,'.r
e.
',i."-
a".,*
rra equaao cotgr
=
-f
+2'Pam0<<?
Questes
dos v estibulare
s
lmifi
Uc
Rs) o domnio dfuo dada
Por/()
=
tq 2r o conlDnto:
", {, "nr '
l o
'
! ! . r , t t l
b l e Rl r =

+
; -
kzl
o{' e
t 1, =
i
+ r , , r ezJ
or{' . n
t ,
+
! t ,
r. z}
o{' e
r l , +
i
+ n. t ezJ
J
=
tg no rnieNdo
=
cos !o itflao
t
545
Outr.s lns tigonomti*s
V$;iii
rce*em-ser
a nrnoque melhor.e adatra rcsralicoe:
b))
=
le
rl
c)
')
d)"{r)
=
tl cr o ,)
=
-hosl
(Cesca-SP)
Assinale a afimao tsa:
)t g( )= -t g r para t odo x, +
+
+ k, kL.
b) A funo
/(a)
=
tg r crescente em todo seu domltuo.
c) A tunoJ()
=
tg r cre'*rt"
^
r"t
-d.
[n, +[.
d) A fruo
/(r)
=
ltg
'
deds@ire rc tntendo
I +.
0] .
e) o corjutrto ingem da tuno
/()
:
ls R.
,Ce.ceD-SP,
Qual
d( funroes abai\o mehtr \e dapr co gral icol
d)r
=
@sr e)r
=
l t g, l
+ I
Captulo 85
Funes
peri di cas
1. Peodos de funes trigonomtricas
Teoema
Funes do tipo
l]
:
d + sen (2. +
4)
ou
)
:
a +, cos @x
+ q), co1
la,
b, n, q
I
c R e b m +
rcm penooo
'cuaL
ap
:
7;.
o perodo da funo
)
:
a + sen
(ru +
4)
o lnenor nmero
positivo p tal que:
a + b ser'n? +

+ ql
=
a +, sen(,'1r
+
c),
V R.
sen
t'"(i
+ p) + ql
:
sen
(/ru + q)
.'. sen
tn(r
+ p) + ql - se(nLx + q\
:
o
. 1- cnnt ) t r t - q
n q. . n
f )
F. / r n
4
- O
) - - - 2
^mD' nP\ ^
. . r \ en co,
l ' ' r
|
2, 4. 1
0,
P$, igudade se lerifi(a pr b e R
"e.
e somenre se: sen
#
- 0. ;sro :
"
a' t t ' kLL : p
' : : =
kev
O menor valor positivo p que stisfaz ess iguatdde :
o:
L'
n^uo oo
o
2r
Obsrvo
A demonsto
paa o peodo da tuno]''
:
t? + , cos
(,?u +
4)
anlog nterior.
(c.q.d)
547
Funes do tipo
)
:
a + h tC
O
+ q), com
ld.
b, n, .tj c tR e rn + 0. n peodo
igual a
' t,'
O peodo
da funo

:
a + b rg
(m + q) o menor nmeo posiiivo p ra1 que:
a + b rgln(x + p) + ql
=
a + h rg(M + q)
par todo peencente
ao domnio d funo.
t sl n(r +

+ ql
=
t s(mx + q)
. .ts
Lm(r
+

+ ql ts
(n
+ q): o
. senl u x+ D) +6 n- al
cos
[ , /
+ p +
4]
cos I ni +
4)
cos
Lm( r +r , )
+ ql cos( +. / )
Ess iguadde se verilca, p rodo. perrencenre o domn;o da funo
l
=
a + rg (,h. + q), se, e
sonent e se: sen (np)
=
0. I s o: mp: kn. keL . . r:
f f .
*ez.
O menor vaor positivo p que sasfrz tal igualdade :
r
a. e-
u or ,
, "
I
. e2, . 0.
Loco.
r,
:
-+,
r cqd r
Exerccios resolvidos
Br i . ' D( r emi neopenodudc
f unor 1. el .
Rsolo
": +=+="
R_il!:i Detqmjne o pecdo
da tuno)
=
3 -F s cos ( a1.
Resoluo
2^ ) r
"1 42
R: i i , , : Der c mi neop. r ododat nc; or
5sen 1
1,n 2
?=l l T:
|
=4n
l 2 2
548
I

iir.+:tii Detmine o pajodo da fuo]


:
5 + 1g 2
Resol{o
o=+
=+
:Riiir;:r; txte-;e o
pertoao da funo
l
=
cos'] , senr.
Lembrndo que cosr selr r
=
cos . leos:
J
:
cos 1r.
-
2t 2
Po r o o pe, i od. d. ' r uTr o e: p -
l ) l
2
hS:i:: Deternine o periodo da funo
J
:
6 sen cos r.
R6oluo
Lembmdo que 2 sen r cos r
=
sen 2. lemos:
r
=
3 2 sen r cs +
)
=
3 scn 2
2n
- ,
Pun,nru o prd^da rlncooe:lJ
T
-
r.
Br ?: : r r er emj l e o Del odo dc l unao
t
- r c2' ^! l - l '
r - 92 8J
Resoluo
l emh' d, 1, ' qup
.
d: l g+
. p! a , r . r pmo*J
- r s' . " I
t ' - . v
r B
, .
'
- t edr eD
Pon"ntu,, nen,.J.
dr tun\ro e
, I
"
' . '
Exerccios bsicos
:Bl!l:::
p"t.-i"e
"
p".t"a" de cada um das funes:
/ , \
a) ) =3+5r en12, - i ] l ) : 3+2cos( - zr )
b) )
- , 1cos5
e) _\
=3
2t g( 5 )
/ r i I
-
/ . l
c , r r snl
; l
h r - 2 , r 8l

d) l - 4+t g3
e) ) =2sen( - ' 1 )
Blell:l
Qual
o pdodo da tuno
/{)
=
2 sn .os 1'
B3l;il Caldle o perodo da luno
lI)
:
sen
-r
cos r.
B-*:;;: ottcnla o
r.iodo
aa tuno
/(r)
=
senr oos + sen a cosi r'
(Sugesto:
ratom)
.qi:!l Dtemiie o perodo da fuo
l(t:
cos' senar.
(Sugesto: fabr.)
:&6i:::
Qua
o perodo da uno
/()
:
sen cos r cos xr?
549
E x e rc c io s c o mp le me ntare s
c,liii A funio
/(r)
=
I sr m ren
*oao
S.
Delemile o valor dom.
eit:::: A funo
/()
=
r cos ru iem perodo
6n e adDite n{iimo igoal 5. Detemin t e n.
c.3r::, A runo
/()
=
1 +,
'"'
(^
-
+)
"-
".-.
st".,
+\
Detomirc o vlo do D.
c- 4, ' , o. r om dodar nnon' t =t s( ^' +f ) eo={, en
, +
$
r
f
. , . . t J Der er mi ne o ! or
de n e o perodo d fun.
C.5ilir Detemin o perodo du ronnro
r,,,
=
t t'
i
1r E"+
r f , , 11. ,
r
C. 6: De' em, ne o penodo da t unu1r .
-
a' r -
[ s, g*r a. ,
r
' g] . 1
|
' Pl r - ; )
Que
st e s do s v estibulares
VJ
il
:
(U-
Catlica de salvador-BA) o
leodo
da tunao
L
de R em tR, denida por
/()
=
cos
+,
:
^)r
b)u c) 6n d) 8r
e) 12n
V.2.
: (PUC-RS)
O prodo da tuno delnidapor)
=
s*
[r'
.
*)
,,
^t i
b) n
o+
d\ 2n
e) 3
V. 3 i f CV- sP' O penodo dd t Ln! o/ r j , . e' :
a)r rt
o+
d)2' r
")+
550
h
Captulo 86
A i nversa da f uno seno
1. Relao arco-seno
Consideemos aelao
/de: -
l. ll em lR que ssoci cdanmeroel:r, I <r< l,doeixo
dos senos, um nmero eal
)
da circunferncia trigonomtrica ta quei
,
mdida de um aco cujo sno vale .,
?
medida de um arco cujo seno ve
r um valor no eixo dos senos e
],
um vm n
crcunferncia trigonontic t que sen
)
:
.
Exemplos
"r
( j , f ) . r . 0""
. f l 5n - "
o'
l \ 7.
6 ,
r. pors medida de um arco cujo seno vae
5
6
I
2
I
551
i nvrs d funo n
Note que
a elao/ no uma funo, pois a cada valor r do eixo dos senos podemos assoclar,
atrvs de
/,
infinitos vores
)
da cicunferncia trigonomtric:
Porm. se fizemos uma restno o contadomo de/, podernos conseguir uma tuno. Por exem
plo,
se restingimo! o conlrdonnio a:
CD l , aR \ '
' "
l .
-
I
' 2l
teremos que
/.
sob essa restrio, uma tuno de domnio ,4
=
I
l, 1l e contradominio
cD=l r
(
R - l r ' -
' l
l . noi . r cuJa
l
/
'
2J
' . ,
C 4. podemo, asocr f f . at r a\ e. de
/ .
um ni
co) , , ) eCD. Obsel ael
2. Funo arco-seno
I E nl
E a r unao / :
r '
r . r r -
L 2 2 l
que N.
socia cda nmero eal , 1 < < 1
,
do eixo dos
senos. um nico nmero rea
).
+
'
+. JJ r i , cn' e, nci d i sono-
2)
nllrica, tal que sen
)
:
.
552
- . +
- . 8!
.
Z9r
. 5r
Er!
A i nvoBa d l uno sn
' ' ' . ' : . ' . ' ' - ' ' . ' ' : ' ' ' ' . : .
Denordrim\ e.'a unio por:
::::li+:;:ihdti
)1r':
' : :
i : i
: I
D"uemos ent enaer e*a i guddade d
. egui nr e
mdnei ' r :
J
a medida do aco cjo seno vl .r.
O domnio e imgem da funo
)
:
asen. so espectivamente:
Exerccios resolvidos
Fjlilir
cadle:
. t
Rmluo
.*-'(
+)
Oual que' mo, emde\ e Denencer do i nr eNJo I -
' t 2 +),
[coia'aor
o
".","n
o .ao pode ser isual a 2n,
2nnoportence ao interao
t-+, +l l
553
A invrs d no sn
' *-' [
+]: +
c) msnl :
+:
lc"ia.ao:
o uao. o"
-"'*
[ i')
'u"
ro"
er isual a
-1-1a,
pois
l1a
no pertence o
_ t n nl
lrlr: letmine o aomtnlo da tunoy
:
msen 2r
.r'
=
arcsen 2 + 2
:
s
t-
co no I
<
senr < l . t e nos: 1<2I <r
+=' =+
Logo,odonni oD=
{"f
+
=,=
+}
,5::::
c"r*r"r
=
*'
['**" ]].
Resoluo
- l
JT
go =
2
:fri*;;li
c"r",rer
=
c.'
lacse. +].
Resolusto
s"; "": **"{.
Devemos, ento, cacu!J
=
"os
",
o'de,
"
:
".*"
+
554
I
A invs d.tun sno
R: 5 carcul er
:
r
l ,
t rsi l
i ]
Resoho
- .
l
eto
=
csen
5,
Devemos calculu)
:
sen 2d
=
, sn o rcs a. o"de,
"
:
ds
+
Pel relao fun.lametrtal se a + cor2 d
:
1. temos:
l i l
- . . .
r . . co\ o- l
como
; <d<; .
t emsoso=
3
Lnor =r t r 2o=r ' -
-
Leo.
y:
- .
:I::,
nesotva, em n. a equaao sen r
=
Reoluo
1, ". "
=:
l : +="=+
9 r 4
'
25
I
+k. 21
.
. ="*. ""
1
r : {' . * . =- *-
|
+t . zn*' =n- - "*"! t t . z", t . zl .
A i nve6 da uno seno
Exerccios brisicos
B{i:;; caore:
",**"f
"-"-(
+)
c).rcxen(,)
,-"-(
+)
o**,f
.,iz,,i,
Det.-nr. o do-"io da tuno
=
msen
'.
'B:3::i, Qul
o dmnio dd ru.au
I
=
-"."n
-|
t
8. 4, c4. , r o\ . r o. dP\ - *
. "- l
l
Ei5:i::
oete-,inc o'aor ae). de modo que)
=
cos
t**
(
+l
Bi6ir: obte. o valo d er*.-
,
:
*.
(,
-"*'
i .J
.
8. 7-
( ; r , - r eo\ al or
de, - . " . ,
"r . , "" l ]
iEii:i R*olu e- rR a cqua- *r r
=
+
q:ti:r
o"t*.i"".
".
n,
" "onjunLo
soluo daeq!or3 sen,r 4se.r+ I
=0.
Ex erccio s c omple me ntre s
:il;li;:
tcorw. em r, a equ"- **-
'
:
".""
[r'
.
; )
.
ejlrii Delem'e. on R, o conjuDto sotuo da equao dc-,
-
**"
4
=
+
C..*:iir OOtentn o conjunto ,tos valorcs de

e R, dc modo qDe Nsen 2r
=
2 dcsen 3.
ciirl:: carare o mror dr *n *'- u:
-.
[,**. f
*
---
rJ.
* lir Delemine o Fror dc r. o" ."0"
r*
r
=
*'
[**
+
-
**
+)
Questes
dos vestibulares
j'i:l:ir
@ackenzie
sP) o va- o"
-e*rra",
r
:
-",*
|
+ ucrn
(
l) + ucren
]E
c:
, + o+
. ) + d) o e)
v-iilr;
euc-sp)
so)
=
ts
[-*'[ *]1.*^
u"=* o' =* u": - i or : - i e) l = r
V:3ii:
atec
sp) Dermine o donnio da funo
=
{c-
(+)
556
t
Gaptulo
87
A i nversa
da f uno
co-seno
l. Relao arco-co-seno
Consi dercmos a el ao
/ de
-
[
l , 1] emRqueassoci acdanmeroreat .
-t < <
l . ct oei xo
clos co senos. a um nmero rea
)
da circufernci aigonomrrica ral que:
Bxempos
o
[i . ]].r.wr"
J
medida de m arco cujo co"seno vle ,
medida de um arco cujo co-seno val
um vor no eixo dos co senos e
1,
um vaor
na c. unf ernci a mgunomrri (a
l at que co.
)
. . .
I
2
1
T
o
[ ] , $) . r p"*
a medid de u aco cxjo co,seno vale
5,r
l _
2
557
A i nvrsduno.oseno
Note que a relao
/
no uma tuno, pois a cada valor iv do eixo dos co-snos podemos associa,
atavs de
/,
i.finitos valorcs
)
da circunferrcia trigonomtrica:
Po.m, se fizemos uma resrro ao contadomno de
/,
podenos conseguir ura tuno. Por exem-
po, se restringirmos o contradomnio a:
CD
=
{l j R
0<J<7r },
teremos que
/,
sob ess estrio, um funo de domnio
=
i
1, 1l e contadornnio
CD
-
r vC
R 0
) .
r l . t oi ' acadd r . F 4.
podemos ds,oLi. \e\ de
/.
um unico
), )eCD. Obse v:
z. i unao rco-co-seno
funo/:
t-1,
ll--
t0,
l que ssociacada
nrnero real . - 1 < r < 1, do eixo dos co-senos
um nico nmero real
J.
U
r
J
r
n. d cicun-
ferncia trigonomtrica al que cos.'
=
r
F
\
ai
,
558
A i nvesa d un co seno
De nolaremos e\'d I uno por:
y
- mco5 .{'
Ess igualdade deve ser entendida como:
J
a mdida do arco cujo co-seno vale r.
O domnio e a imagern da funo
)
:
ccos so, Especrivmente:
Exerccios resolvidos
'Blrr;l
catote:
,)-ccos+
Rmluo
. / t t
Todomo-co+enode\cpenenero Inrervalo
t0,rl:
", - **,
(Cuidado!
O vaor de arccos I no pode
ser 2r. pois
2r no pence
m intelo
[0.
].)
\
0
. t
559
A i nvs d6 Jun co-seno
. 1\
I l
lni,:,i
LsrcDre o vro oer:
R6oluo
_t
remo(que 4ccos
2 ]
, rotunro.r' 8
T,
ou seta v - ./r
:!|:$.i.:: calcule o
'alor
dey
=
18
les i]
Rsoluo
- .
I
\ er a- c( o'
l - ' .
-
i
Devemoscacure,,= rso
=
i*.
*"
"
=
**'

*
I
"
I o<"<".
Pela relao fndmntal self o + cos'za
=
l, temos:
zJz
como o
<
o
<
n, t emos sen .
:
2{
.
^". . r=r. =
i*liiriii cacueovarorde:!,
=
*
t,
**
(
+)]
I
a
Resoluo
a r
". . "
-
l
J- co\ 2o- @Ld
, ""
" ""d" "- ' *". 1
; l -
j "
L0<d<J .
):
cosr d - se d
=
cos,a
(l
cos, d)
. . ) =2cos, e- r . . , , : r (
*l
t
. 23
Logo, : r , - - 25.
560
A i nve6a da funoco sno
!*i:rr:
Rsora a qMo .*
'
:
|
"-
I
R6oluo
. . , : *"- . | +t . 2"
' : .
- - . ' *
+ k. 2n. k2.
l
S: 1 R r : ar ccosa +/ . 2 ou : 2t r mcos- +t . 2nZ] .
Exerccios bsicos
tlll:ir
caue:
'
"lt
ar mcos
---
. J' ,
^tT
2
i$.?irl
pctunire
o aoninio da tunotr'
=
Ncos 5,.
i$ii::ili caicute o vator oe
r
=
te
(uccos
t).
is:ii:
out"nr'"
-u,
a"
'.ooo
qu"
l,
=
*
[-*' + )
r';E;ti
a*r

" ""1-d"*p."-r'
:
-te
[--* J]r
tBf,:i:i
cac"r.
" "alo.,t
*0.""a"i
:
*.
tz
".-.
(-|)]
:$iiilii
o"t"..i"",
".
n, .
"onjuto
soluao <a equao cos r
:
f
ii$.::i: e*olm, en ur. a equao arccos r
:
dcsen 2r.
561
A i nveFa dauno cono
Exerccios c omplementare s
;irtil
nesor'q
"-
n,
" "quao:
dccos 2r
--*o=
f
lgr:i
rl outentra, em n. o cor.lulo soiuo d eqo: arccos 1I
=
2 rccos r.
l0sllit Detemi o mnjunlo dos valores de,' e R, iais que: dcsn 2r
:
2 dccos'.
:Gj*rir careure o rau aa exp."'." E
=
'"'
(-"".'
+
. *""'
+ ]
;Se.i:rl o"te*in" o uaro. aa..e..'." t:
""'
(."""'
;
-
"".-
+')
Que
st e s do s v e stib ulare s
;lii:::
(LTCE)
se a
:
mc*
(-
f
), "
*"'
" -.
.' u,
+
bl + . , t ! or + e) r
i!+i;:r
(E.
F. E.
"jub,Mc)
o varodexpresso:r: s-t*-
(-+)
*.*'""$;
u,
")+
o,
+
c)o d)l ), 1
,r,Vri::ljr @apofei-SP)
Detemine o doio d fuo
/()
=
mos
.!.
562
r
Captulo 88
A i nversa da f uno t angent e
l. Relao arco-tangente
consideremos a relao
/
de lR em R que ssoci cada nmero re i, do eixo das tangentes, a um
nmero e
1,,
d circunferncia trgonomtric, tal que:
j, medid de un rco cuja trgent vle.r
um vlo no eixo das tngentes e
l,
um vaor na
ciunfenci trigoDomtric 1l qoe tg
]
:
r
Exempos
/ . \
u
l r . ?] r , eoh
a medida de um rco cuj tangente vale 1:
ri
[ r, f ; ]
=r, n"r'
5n
-T a medida de um arco cuja tangene vae 1:
56i
A i nversa da unongent
Noe que a relo
/
no um funo,
pois a cd valor
-q
do exo ds tngenes, podemos lssociar'
a\'s de I innnitos vdl()es )
da cntunlrnca
trigonolntnca:
Pom, se fizennos uma reslio ao contradolnrio deI podemos conseguir ma tuno Por exem-
po, se restingimos o colrtradomnio a:
-+, T
+
tcrcrnos
que
f.
sob cssa restrio, uma funo de domo R e contradomnio
|
-
.
cD=i r er R
: : <
I
<; i . eo' sr r xdr
.. ,v R, podemos associa, atra!s de/, um
col . ) eCD. Obser ve:
2. Funoarco-tangente
L a f i r n( . i u/ . R
I
^. ^-
que r si cr d
cd nmero real do eixo ds tangenles um
nn
ni Lo nmer ^ r cal
l ,
fcrncia rigonomtrica tal quc 1g
t'
=
..
r
21, 2
. o: t
- +T+
-
. 5-
564
A i nverca da l uno tangent
Deno!remos e5'a funo
nur:
.
)
nx8 .
Essa igualdade deve serenlcndida como:
J
medida do .co cuj tangente vale .
O domnio e imagen da funo
)
:
arctg so, iespectivamente:
Exerccios resolvidos
ttli:: calole:
a) c 1 b) arcs
Resoluso
euarquer
mo tanscnrc deve
rn..*.
-
r"r"-"i"

|.|1,
b) mt g0=0:
lciddo!
o rlor de dcte 0 o pode s
igua a 2, pois 2r !o peence ao
jnteNalo
) - t Tl )
A invers d tuno tngete
j1W
cabule o vaor de
),
=
sen
t2
mis
(
2)1.
Reoluo
s{a
=
dds(-2)
Dqemos clculel
=
sen 2d
:
2 sn o cos d, del
Ento, resolvendo o sislem:
I t ca
=
- 2
+ st r d
=
- 2coso
( D
Lst r zd+cosza
-
I l se 1d+cos, o
=
I
@)
, l r em mr {- 2cosqr ' r cos
a- | . . . scos d- | . . . co. o- r
. f 5-
. . . . -i
"
i
"*"-, "-*
r i r t < , at . t ?
Fundoco(o-

m D. em*rno-
. . _1.
Loso. , -*2-rl
--l +
[m
Resolva, m [, a equo rs
=
a.
Rsoluo
. , x=94+h\ kez.
lcuidedo!
O vlor de arcte
(-1)
no pode ser
igual a
?.
pois
-
no penetre ao ine^aro
I
r r r t
) 2 2- )
=J'
2
"r "' . r gr
t r =- f ,
im cake o vr de
)
=
i"n
G'"te
"6).
Resoluo
ros
que
(! I r-.*.
"
- *"
n
J
- ' )
[ t ed
=
- 2
a=ar ct e( 2) e j
e
l - . ". i
5
I
u."
l..
Logo. S
=
{x
e R
l'
=
nltg 4 + htk e Zl.
Captulo
89
Grf i cos das f unes
t ri gonomt ri cas
i nversas
1. Funo arco-seno
Consideremos seguinte reso da funo seno:
l,
=
sen iv com donnio D
:
cujo contmdonnio coincide com o conjunto ima
genlm:
I
l, ]1. observe o grfico o ado.
Essa fuDo bijetorr e, pofanto, admite invels.
Su inversa a funo
)
:
rcsen
j.
de domnio
D
- r - r
r , econ, - Jof t o, or m
-
+ ]
2. Funo arco-co-seno
Cons;dereos a segne rcitrio d tuno co seno:
]'
=
cos r, com donio D
:
[0.
'I].
sJbemo. . dr l geb r . que t un( ec i or er ' u\
possuem grficos simtricos em relao bisse-
fll do' qurdrdnlF. mpae.. Logu.
"
giliLo dJ
cujo contradonnio coincide com o conjunto im-
gen ln:
I
I, l]. Obseve o
sfico
ao ldo.
F. \ z i uni o e bi i ero J e. ponnl '
' .
Jmi re i n\ er. a.
Su inlcrs tuno
)
=
arccos , de domnio
D'
:
t
1, 1l e contadomno In'
=
I0,
nl.
568
Gf cos das uns l ri qonmi cas i nvsas
Scu gr l l f i Lo i . i mer r i co r o gr af i co
da r uod
co- seno. em r el ac; o ) bi . , el n, / dos quadr anl e,
r m-
3. Funo arco-tangente
Consideremos a seguinte restrio d funo tnsenle:
r
:
ts
j.
com domnio r
:
l-+, +[.
cujo contrdomnio coincide com o conjnro imigen tm
:
R_ Observe o grfrco
bjxo.
F\ ", f un! roebUeror, e po rnl o. cdnurei n\ er. r.
Sur
' n\ ersa
f un(i o,
arcrg
' .
(rn
domi
D'
=
rRe conrmd^nxmo T' "
:
I
I . I [ .
) 22
Seu gr c^
e nmemco ao gr af i ( o
dr l uni o
tngente, em eldo bissetiz dos quadranes
i r nt ar es Logo. , ,
f r r l r co
dr r un, i , v ar cl g I c.
Exerccios resolvidos
: Fr , l : . i : t . bGeoer J, ( odar . n. o: / . r r t - t
+ ]
. "*, ,
+
""",
Resoluo
A turo
/
bijetora e. portanto.
admte inversa. Esde!.do a funo/ sob a form
I
:
vamos dtemind sua lvenl
L subsrilumos r por
-v
e
r
po.
",
-
*1", ,
=
|
-*""
1.
tr. holamos v!.ivel
)
na igual.lade antefior:
=
|
rcsen y +
Zr
-
rcsen
1
. .
1,
:
sen zr
Assnn. aj l versade/ runt -, /
, ,
[
+. +]
+r
1. rt t ar que
/
, (r)
=
sen .
1
Gfi cos das unesi gonmi cs i nvBa.
Cono funes nmas tm gificos simtricos em.eia bissetriz dos quadrtes npdesi temos qDe o
. Et a' {:
Ebocog, ar , . od. t un( i o: 4
i ,
- t , r . ' t
l l qe ' - dcco\ 2, .
R6oluo
A tuno
/
bijetora e,
loeto,
adDite inverla. Escrevendo a tuno./ sob a forma
)
:eos
2t. vdos
detemin sua inve6a:
L SDbihmos por
)
e
)
por r, ou seja: r
=
rccos 2r.
tr. Isolmos a vdive

n iglaldde anterior:
=arccos
21
3
2r
=
cos
Assin, ainve6!de/ a funo:/
r:
t0.rl
- t, i
tl
qre/
i(r)
_l
2
1
szo
t
F
tFj$:i
Esboce o
sifico
da ftno:
/:
R+l n. ?rt tal que
/()
=
2crsr
A to./ bijctora e,
lortdto,
admite inve$a. Escrcvendo a funo
/
sob aforma:2 rcrg , vmos
deleminr sua inversa:
L Substirnos por
r
erporr. ou *ja:
=
2 ctg
J.
l l l . r l dmo. \ nr r sual dade, ennr , 2d, . r ! r
' i
"*' . .
Assi m. ai Nesade/ d1 r o: / i : l r , t
*
R t al que
/
( r )
=
19
Grricos das tunes trigonomhics invercas
Como funes nve*! !m gficos simtricos en relao bisseiz dos qudrures
npms. sgue-se
10
l_
2
Como funes nverss tn
ericos
sinics efr relao bissetriz dos quadrantes npas. segue se
571
Gf ics ds f ns rigonmrs invss
Exerccios bsicos
F..:iii
Esb@c o
slico
dc cada um das 1e$:
"
T I I t , r l t l
. L- ,
j
- l - ,

, ar que/ , d. ' enr ' :
b)l : l . I l -l n. nl t al qu
11 )
:
2 rcsen .
i::Zi:!! Represe
slcanente
cada um! das funes:
i / : l . l l 0.
;
, cl que/ '
f -
r . co. , : b / l t
-
- l (
r r J q, e , . . o\
. 2.
E:
::
,sDoce o
grdEo
dc c
- ^
l nt
-
r
a
r Lr ' r que/ '
i
.
r cr ,
'
o' / ' R-
- j .
I
", a. , r , , - "^' . '
LXerctctos comptemenare s
Gj . -
guanr u
t , nr os. em
cmcJmum, ^
s
dl ( u. dd. r un. . / ",
"r '
"6, t ,
.
- - . r :
Ei u
. : vuJnr J.
r ar / ( . r
. po*'
'
eqr (
:ig-r.gji;i Omnros
ptos r, en cmun os grficos das funes:/(1)
=
?!]+2cs()
-ccos)
lc.l4i:it
Qu.tu
nircs aais
losui
a cquao 2rr + 2
:
.cos ?
. Y_t ' r ! : ; : :
r ' e. cem
\ Pr ! , unr o. o\ Sr Jr ' - o
da\ r un! .
,,
| +.+l
+
r
r. rr Lar que
/()
:
sen
s, r-r,
rt
'
|
!. fl
t"r q*
6(,r
=
-.'..
'.
lode
se atum que:
a) no tm ponto comum.
b) so simtrlcos emelao.oeixo das abscissas.
c) so simlricos en eho reta que cortm as bissetdzcs dos quad.nt* mpms.
d) so simcos en re.o origem do sslem.
e) so simtricos em rcao ao exo d6 odea.las.
'rfli*!jli
@.pofei
sP) considere as funes:
/ : R
-

Lr qr c, ' r ' d. e, e r l R R, i , l r c8, , ' - r
onde t trmr constnte real. Detemine os posveis valores de dc modo que
/
e
s
lenhan interseco
no !azi.
!j*:::l
(PUC-RO
Qua
dos
,ontos
baixo perence a grco d ino:
/: t-1,
1l
'
t0,2nl.
com
/(r)
=
2 arcoos l
/
"\
. , [ , . ; , o, [ ,
i ]
( , , 0. r r
d / r . ' , e, , 0. 0'
Questes
dos vestibulare s
572
Captulo
90
Lei dos co-senos
1. Aplicao do co-seno na resoluo de tringulos
Vimos fazer um estudo das claes exisenres entre as nedidas dos lados e as medjds dos ngxlos
de um tringuo- Apresentamos nesse capruo o seginre teorema, conhecido
como li dos co-sros.
Teorem (lei
dos co-senos)
Sendo d, e . s medidas dos ados de um rringuo e sendo a a medida do guto oposto o tado
\\
'-'-
,
-,'-"-
\-t'-\
, , , ' \ \ \ "1
- - {
.,/ -"- "\
--\
|
-\
l. ---.-
\"
----\
|
,i .ro.
-;l ;-.-*:":-\
Demorstro
sejm:
.
CHa tura relativa ao ldoBi
.
l1 projeo
ologona {o ladoC soble o ldoa:
.
8H a proj quo
onogonl d l udoAC, obre o l , , JA
Apicando o leorema de Pgors nos tingnlos etngulos tlBC e 1d4C. temos:
h1 + (c
mJ,
:
t ()
h2 + m1
:
b,.
tLL:)
Sbtaindo membo a membro a,J isualdades (I) e (ID:
( c- n) ,
m1=a1- b' . . . c. 2cm+m2 n1: b' . , . o' =b, +c2
2cm
( m)
573
Do t ri ngul o C t emos, *'
"
-
+: +n: / ' cosd. Ov)
- b
Substituindo (IV)
en
iltt).
enconIamos, 1nmenG: ,
:
b' + L. - 2cb cos a.
.
CH a attura eativa o do B;
.
l1a projeo ortogonl do ldo C sobre reta;t;
.
AH d poiec;o oogonl do ld.' 8C \,bre ! rer,, a
Aplicando o reorem de Pigors nos tringulos retnguos EI|C e,4ltc, temos:
h, +
(c
+ n).
:
a\
r:)
h, + m,
:
b2.
lr\:)
Subtraindo membo nembro s isualdades (I)
e
(II):
( c
+ m) , m, =a, - b, . . c, +2cm+ml m1- a' b2 . . a2
-
b1 + t 2 + 2cm. ( \
No tringb HC. a medida deC 180" - a. Assim:
cos
(180' -
0)
=
+
= u: , cos
(180'
- a).
h
Porm, sabenos que cos (180'
o): coso'. Logo, temos: t
:
cosd.
G\r)
Substit!indo
(lV)
em
(IID,
encontamos: a,
:
2 + .: 2., cos o.
Obsewe que o teoema fmbm vido pr o
=
90't a,
=
b, + c1 2bc cos90".
sejam:
Exerccios resolvidos
R:irr:l Determine o valr de r na gurd:
Como cos 90
=
0, temos:
. t 1: b2+,
que o teorema de Pigoras.
( c. q. d)
R6oluo
: : 3r +82- 2. 1. 8cos0o
- . .
1^. ^
574
F
i:giiiit
Detmine o vaor de , na figDra:
fi,3 Derem,ne o !alor do cos@ nd figun:
Exerccios bsicos
l::::
oetemine o
"ator
ae r na tigura:
lliil:
catcute a meoioa r na rieura:
:Bj:::: obtenba o cos d !a figu:
t ' =22+ 41 2 2. 1. os l 2O"
/ r \
. . r : : 4+16 16 : . . t ' : : 28.
Resoluo
6: = 3r + 4' 2. 3. 4cosd
. . l : 9
+ 16 24 cos d . . 24 cos d
:
- 11.
. l t
3
equeo
o0' . der er mi neo \ dl o"de
'
n" f i 8! , . db. i \
,.*' 1*
^
1*;,.1^*"..:".
*-,i i -
,
:Bil:l:lr sabenao
que sen c
=
!i-:i::: Dois llds mNeutvos.le um pdaeoemmo medem
!6
.h e 2 c e fbnnam enae si um rgulo de
jl.
Calcue a medjd d rnior dagon. de$e pdalelogrdmo.
lidtj::t S"iu aac o- tte,]gui isscelcs ta que/rB: C: tSrmeeo\o
=
f.
ona. o e
"
."a,d. Jo anguro
aC Sendo M o
ponto
mdio do ado e
p
o ponto
do ladoC tal quep:6
cm, calcule o pefmetro
do qudriltero
MPCB.
:i:iljij N fieua. D e Da esr enlre si na ruo oe 1
ldr
3. A edida do segenLo A,D . cm cen
1. a8 2
) b,
, ( r a
!
)
E x e rc c io s c omple me ntar e s
:0:::1t A fs'n m6tra um trinsll equiltero C de
l Jdo h. m. O! on@ M e o pon' o mel l o do. r do \ 8
e o segnento.4? mede 4 cm. Detemine a medida
do segento MP.
icaz:::l ch*" * "medn! reativ! a um vjce d um
hnngulo" o segrento de ret! que urc esse vrtce
t ponur med, d LJU opo ro. Daemine .
nedida da median olativa ao
yice
do t-
")
"Or
/,
/,
i9llill Dois ldos mNeutrcs de un puclogrmo
medem 5 cm e l0 cm e lormm enre si um ngul de 12cr'.
Cacule as medidas das diagonais dsse polgono.
i,iii] catcute o os
"
m rrtngb baixo:
;CEil;:
ct"*itiq*
--"
"gudo.
obluso ou .ero o ngu1o o
do trrgulo. Justjfique sua reslosr.
lcilii::i
calo e edida do ado Ac n rnsuo, sabeldo
r ""' "' ": +equed<e0".
; r - \
|
576
P-
Questes
dos vesbulares
i:llitlii:l
{PUc
Rs) Derennne r Da figu.d,
lliii:::i
lvuespl
os taam oe um trinsuo neden 2,6.
'ti
et+
rtr.
Deemine a medida do nsulo oposo
ao lado d edida
!6
.
:V:i:ii
(U'i.-p-SP) A s'a utilizada na casd de un srio captada e bonbeda do rio
lua
uM caixa d gud ;
50mdedi sl nci a. Acasaest a80mdedi t t nci dacai xadguaeongu ol b' mdol e ddi r eesc
d g!/oba e cixa d'gua/cas! de ". Se se pretende bonbd gua do mcro
lonto
de cryt
dr cds. qantos metros de encananento so necesrios?
l',:i.lliii: tc"'e.*iO
o lrapzio retDeulo MNPQ Len rs
modidas ndicas na fieura. O co seno do ngulo
ejitN
rale:
aaP
1t ; - r ' '
- + c) r
d)
7 ten os lados iguas a
,1.
5 6. O co sem do maior ngulo de T :
4 3 , . 2 I
-
c) -
o) - e] -
llflitiiil
(Fuvest
SP) Um trngulo
") ;
b)
Captul o
91
Lei dos senos
1. Aplicao
do seno em resoluo
de tringulos
Teore (lei
dos senos)
Se as nedas dos ldos de un ngulo rC so B
-
c, AC
=
beBC: a:
ento:
onde R o rio da circunferncia chcunscrita ao rringuo.
O centro
(O)
d cicunfrncia circunsoit um ponto interio o tringuo:
Sendo BD um metro dessa cicunfencia, remos que
o ngulo DB reto, pojs
esr inscrito numa
semicicnferncia.
Assim, temos:
*. D: ; .
Porm. os ngulos D e so coDgruentes, pois esto inscritos na mesm cicufencia
e derermjnam
omesmo arco. Logo. remos que:
senD: sen:
F--
n
..:Zn = !-.
sen C
Trando po
C m dimetro CD"
,
temos analogamente: 2R
:
ab
ronanro concrurmos que:
fn fn B .- C
sen t
O centro (O)
da cicunfenci circunscta um ponto exterior ao tringulo:
Sendo CD um dimetro dessa circunfernci, temos que o ngulo CB, rer, pois est inscriio numa
semicicunf encia. Temos ento:
senD- +.
2R
Porin, os nguos e D so conguentes, pois esto inscritos na mesra circunfencia e determinm o
mesmo aco. Logo, temos que:
' enD
5en4
4=
- zn-
_t
Trndo po o dimetro D, temos analoganente:
zn:
b
. .
sen
Tndo por B o dimetro D', temos analoganente:
Tando por/ un dinetroD', temos anaogmente: 2R
:
sen c
Potanto conclumos
que:
sen sen B sen C
O centro
(O)
da circunfernci circunscrita petence um dos lados do tringo:
573
v
Note que a
:
2R e que o ngo Ba reto, po;s
est inscriro nua semici.cunfencia.
Assim, re
*"e:
U
=Za
=
sen
=
,!-
+un=
E, cono d
=
2R, temos:
:
sen90"
:
sen= 2R
: _-:._.
Potanto concumos qe:
( c. q. d. )
b
sen B
l_
sen C
n
sen C
Exerccios
resolvidos
1fr.lgg
o"t
-in.
" '"r-
a"
'
." r'ig"-,
Resoluo
Pea ei dos senos, tems:
:
I
I
i
,**
t
t
I
I
l
a
t
L
I
-
s4tr
. t
sen 30.
Logo, a
=
5.
Deteme o vror de d na figura:
Resoluo
Pea lei dos senos, tnos:
4
q"l!
-
44tr
,tr
2
Como d nedda d um nguo agudo. renos que d
=
30".
7
:.8.iii
Cnlcule a medida do raio d cncnferncir cicunscrita ao lrilsuoBcdr fisua.
Rsoluo
Sendo o nio d circunferncia cicunsoita ao trineulo, temos
pe lei dos senos:
8
^^
8
^^
8
/ Jl Jl
2
Exerctios btsicos
iHiS
Detemine o vaor de na rgual
iBii_ji
sabido qe,tei
"
:
im:::i
Detemiie a medida a, sabendo que o < e0".
3
c.tcue a medida do mguo a,{c no lringulo abixo:
A
$
581
li5i::li
suu"nao que
."n
"
=
5
12
e que
o <
o0o,
deermine Dedi,la do se8me om
ili.;fiili
LXerclctos
complementqres
lFiilli
U- r;a.g,to
,uc ae
lerneo
p
esr insoito lDma cftunrernci
de raio /.
Ccule. cm funo de p
e r,
o valor de sen + sen t + sen a
i*ii! u- t ianguto ltc
"st
inscrito numa circunfernca
de ruio r A ftedida .lo lado Ba isuar a /. ca,euE
a
nedida do nguo .
lp.:.9::1
Num rringuo Bc ren-se que
o lad a mede 4 cn e que a nedida d do ngulo
i a metade da medida
do;ngLlo
C Derrrore
"
mdd. do hdC. \,brndo q-
*.
_
+
i,*iiii u' t'ianguro erc
"s
s-ito num circunfe.ncia
de rio f, uD ourro t'ineulo
BD esr nscriro
num
circDnrerno"
de ruiof. Cal.ut".
".
runi,"0", . n. u
--
Jn
I
sen C
Questes
dos ve stibulares
llililllil
gn'"1mp-sa
66*rv.lores nos pontos
e B tocaiz,rD un foco de incndio
en r. conhecendo
os sD_
os I3
=
45o, rt: l05o e distncia B
=
t5 tun. d"""-i"" * ai.ra"":^
Ai" ,r.--'-_'-
B
/I
/ t
/ t
/ t
^60'
^
60' +
obtea o vatdde . sabendo
*...,
q
=j[
' 25
./h.\
/ k, . \
B
- +D
+c
s.l
542
h-
*r\
I
ii
I
lltffi ryuresp)
Nun tinguo ac. denominemos r o compnrenro do lado c e d o angulo inremo do v@
. medido en mdinos. Sabe se que o lado AC nede 5 cn e que
Bllo inremo do lenice a nede
Ento:
2
"'
; ( F +. "t g
' )
b) t
=;
( ^/ 3 +t sd)
c = {Jl +cot sd)
$lilti 6"t""'s9
O .aio aa ircunerrca cicnscrita ao trisulo ac,
jn.liado
abaixo. tem comprimento:
a) 3cm b) 12cn c) cm
at :
' "m
e) 6,
( m
d) r =5sen' 0+2cod
e ' =; {J, r B")
543

Você também pode gostar