SEJARAH PERKEMBANGAN ILMU KESEHATAN MASYARAKAT DI

INDONESIA
Sejarah perkembangan keeha!an ma"araka! #$ In#%ne$a #$m&'a$ ejak
pemer$n!ahan Be'an#a pa#a aba# ke()*+ Keeha!an ma"araka! #$ In#%ne$a pa#a ,ak!&
$!& #$m&'a$ #engan a#an"a &pa"a pemberan!aan -a-ar #an k%'era "ang anga! #$!ak&!$
ma"araka! pa#a ,ak!& $!&+
K%'era ma&k #$ In#%ne$a !ah&n )./0 #an !ah&n ).10 !erja#$ ,abah k%'era
e'!%r #$ In#%ne$a kem&#$an pa#a !ah&n ).23 -a-ar ma&k ke In#%ne$a me'a'&$
S$ngap&ra #an m&'a$ berkembang #$ In#%ne$a+ Seh$ngga bera,a' #ar$ ,abah k%'era
!ereb&! maka pemer$n!ah Be'an#a pa#a ,ak!& $!& me'ak&kan &pa"a(&pa"a keeha!an
ma"araka!+
Nam&n #em$k$an #$ b$#ang keeha!an ma"araka! "ang 'a$n pa#a !ah&n )340
pa#a ,ak!& pemer$n!ahan G&bern&r Jen#era' Daen#e'5 !e'ah #$'ak&kan pe'a!$han #&k&n
ba"$ #a'am prak!ek pera'$nan+ Upa"a $n$ #$'ak&kan #a'am rangka pen&r&nan angka
kema!$an ba"$ "ang !$ngg$ pa#a ,ak!& $!&+
Akan !e!ap$ &pa"a $n$ !$#ak ber'ang&ng 'ama karena 'angkan"a !enaga pe'a!$h
keb$#anan kem&#$an pa#a !ah&n ).14 #$m&'a$ 'ag$ #engan #$#a6!arn"a para #&k&n ba"$
ebaga$ pen%'%ng #an pera,a!an pera'$nan+ Se'anj&!n"a bar& pa#a !ah&n ).7/ pa#a
8aman kemer#ekaan pe'a!$han e-ara -erma! #&k&n ba"$ !ereb&! #$'akanakan 'ag$+
Pa#a !ah&n )37) ek%'ah #%k!er Ja,a #$#$r$kan %'eh #r+ B%-h5 kepa'a
pe'a"anan keeha!an $p$' #an m$'$!er #an #r+ B'eeker #$ In#%ne$a+ Kem&#$an ek%'ah $n$
!erkena' #engan nama STO9IA :S-h%%' T%! Op'e'#$ng 9an In#$-he Ar!en; a!a& ek%'ah
&n!&k pen#$#$kan #%k!er pr$b&m$+ Se!e'ah $!& pa#a !ah&n ).)1 #$#$r$kan ek%'ah #%k!er
"ang ke#&a #$ S&raba"a #engan nama NIAS :Ne#er'an# In#$-he Ar!en S-h%%';+
Pa#a !ah&n )./05 STO9IA ber&bah menja#$ ek%'ah ke#%k!eran #an akh$rn"a
ejak ber#$r$n"a Un$<er$!a In#%ne$a !ah&n ).20 ber&bah menja#$ =ak&'!a Ke#%k!eran
Un$<er$!a In#%ne$a+ Ke#&a ek%'ah !ereb&! memp&n"a$ an#$' "ang anga! bear #a'am
mengha$'kan !enaga(!enaga :#%k!er(#%k!er; "ang mengembangkan keeha!an
ma"araka! In#%ne$a+
T$#ak ka'ah pen!$ngn"a #a'am mengembangkan keeha!an ma"araka! #$
In#%ne$a a#a'ah ber#$r$n"a P&a! Lab%ra!%r$&m Ke#%k!eran #$ Ban#&ng pa#a !ah&n
)333+ Kem&#$an pa#a !ah&n ).135 p&a! 'ab%ra!%r$&m $n$ ber&bah menja#$ Lembaga
E"kman #an e'anj&!n"a #$&&' #$#$r$kan 'ab%ra!%r$&m 'a$n #$ Me#an5 Semarang5
Makaar5 S&raba"a #an Y%g"akar!a+
Lab%ra!%r$&m('ab%ra!%r$&m $n$ memp&n"a$ peranan "ang anga! pen!$ng #a'am
rangka men&njang pemberan!aan pen"ak$! eper!$ ma'ar$a5 'epra5 -a-ar #an ebaga$n"a
bahkan &n!&k b$#ang keeha!an ma"araka! "ang 'a$n eper!$ g$8$ #an an$!a$+
Pa#a !ah&n ).// pe ma&k In#%ne$a #an pa#a !ah&n ).115 ).12 #an ).17
!erja#$ ep$#em$ #$ beberapa !empa!5 !er&!ama #$ p&'a& Ja,a+ Kem&#$an m&'a$ !ah&n ).17
#$'ak&kan pr%gram pemberan!aan pe $n$ #engan me'ak&kan pen"empr%!an DDT
!erha#ap r&mah(r&mah pen#&#&k #an j&ga <ak$na$ maa'+ Ter-a!a! pa#a !ah&n ).2)5
)7+444+444 %rang !e'ah memper%'eh &n!$kan <ak$na$+
Pa#a !ah&n )./75 H"#r$-h5 e%rang pe!&ga keeha!an pemer$n!ah Be'an#a
me'ak&kan pengama!an !erha#ap maa'ah !$ngg$n"a angka kema!$an #an keak$!an #$
Ban"&ma(P&r,%ker!% pa#a ,ak!& $!&+ Dar$ ha$' pengama!an #an ana'$$n"a !ereb&!
$n$ men"$mp&'kan bah,a pen"ebab !$ngg$n"a angka kema!$an #an keak$!an $n$ a#a'ah
karena je'ekn"a k%n#$$ an$!a$ '$ngk&ngan+
Ma"araka! pa#a ,ak!& $!& memb&ang k%!%rann"a #$ embarang !empa!5 #$
keb&n5 e'%kan5 ka'$ bahkan #$ p$ngg$r ja'an pa#aha' mereka mengamb$' a$r m$n&m j&ga
#ar$ ka'$+ Se'anj&!n"a $a berke$mp&'an bah,a k%n#$$ an$!a$ '$ngk&ngan $n$ #$ebabkan
karena per$'ak& pen#&#&k+
O'eh ebab $!&5 &n!&k mem&'a$ &pa"a keeha!an ma"araka!5 H"#r$-h
mengembangkan #aerah per-%n!%han #engan me'ak&kan pr%pagan#a :pen#$#$kan;
pen"&'&han keeha!an+ Sampa$ ekarang &aha H"#r$-h $n$ #$anggap ebaga$ a,a'
keeha!an ma"araka! #$ In#%ne$a+
Mema&k$ 8aman kemer#ekaan5 a'ah a!& !%nggak pen!$ng perkembangan
keeha!an ma"araka! #$ In#%ne$a a#a'ah #$perkena'kann"a K%nep Ban#&ng :Ban#&ng
P'an; pa#a !ah&n ).7) %'eh #r+ Y+ Le$mena #an #r+ Pa!ah5 "ang e'anj&!n"a #$kena'
#engan Pa!ah(Le$mena+
Da'am k%nep $n$ m&'a$ #$perkena'kan bah,a #a'am pe'a"anan keeha!an
ma"araka!5 apek k&ra!$6 #an pre<en!$6 !$#ak #apa! #$p$ahkan+ Ha' $n$ berar!$ #a'am
mengembangkan $!em pe'a"anan keeha!an #$ In#%ne$a ke#&a apek $n$ !$#ak b%'eh
#$p$ahkan5 ba$k #$ r&mah ak$! ma&p&n #$ p&kema+
Se'anj&!n"a pa#a !ah&n ).7* #$m&'a$ keg$a!an pengembangan keeha!an ebaga$
bag$an #ar$ &pa"a pengembangan keeha!an ma"araka!+ Pa#a !ah&n ).7* $n$ %'eh #r+ Y+
S&'$an!$ #$#$r$kan Pr%"ek Beka$ :!epa!n"a Lemah Abang; ebaga$ pr%"ek per-%n!%han
a!a& m%#e' pe'a"anan bag$ pengembangan keeha!an ma"araka! pe#eaan #$ In#%ne$a
#an ebaga$ p&a! pe'a!$han !enaga keeha!an+
Pr%"ek $n$ #$amp$ng ebaga$ m%#e' a!a& k%nep ke!erpa#&an an!ara pe'a"anan
keeha!an pe#eaan #an pe'a"anan me#$5 j&ga menekankan pa#a pen#eka!an !$m #a'am
penge'%'aan pr%gram keeha!an+
Un!&k me'an-arkan penerapan k%nep pe'a"anan !erpa#& $n$ !erp$'$h 3 #ea
,$'a"ah pengembangan ma"araka! "a$!& In#erap&ra :S&ma!era U!ara;5 Lamp&ng5
B%j%ng L%a :Ja,a Bara!;5 S'eman :Ja,a Tengah;5 G%#ean :Y%g"akar!a;5 M%j%ar$ :Ja,a
T$m&r;5 Ke$man :Ba'$; #an Baraba$ :Ka'$man!an Se'a!an;+ Ke#e'apan ,$'a"ah !ereb&!
mer&pakan -$ka' baka' $!em p&kema ekarang $n$+
Pa#a b&'an N%<ember ).*05 #$'ak&kan em$nar "ang membaha #an
mer&m&kan pr%gram keeha!an ma"araka! !erpa#& e&a$ #engan k%n#$$ #an
kemamp&an rak"a! In#%ne$a+ Pa#a ,ak!& $!& #$baha k%nep p&kema "ang
#$ba,akan %'eh #r+ A-hma# D$p%#$'%g% "ang menga-& kepa#a k%nep Ban#&ng #an
Pr%"ek Beka$+ Ke$mp&'an em$nar $n$ a#a'ah #$epaka!$n"a $!em p&kema "ang
!er#$r$ #ar$ !$pe A5 B5 #an >+
Dengan mengg&nakan ha$'(ha$' em$nar !ereb&!5 Depar!emen Keeha!an
men"$apkan ren-ana $n#&k pe'a"anan keeha!an !erpa#& #$ In#%ne$a+ Akh$rn"a pa#a
!ah&n ).*3 #a'am rapa! kerja keeha!an na$%na'5 #$-e!&kan bah,a p&kema a#a'ah
mer&pakan $!em pe'a"anan keeha!an !erpa#& "ang kem&#$an #$kembangkan %'eh
pemer$n!ah :Depar!emen Keeha!an; menja#$ P&a! Pe'a"anan Keeha!an Ma"araka!
:P&kema;+
P&kema #$epaka!$ ebaga$ &a!& &n$! pe'a"anan keeha!an "ang member$kan
pe'a"anan k&ra!$6 #an pre<en!$6 e-ara !erpa#&5 men"e'&r&h #an m&#ah #$jangka& #a'am
,$'a"ah kerja ke-ama!an a!a& ebag$an ke-ama!an5 #$ k%!ama#"a a!a& kab&pa!en+
Keg$a!an p%k%k p&kema men-ak&p ?
)+ Keeha!an $b& #an anak
/+ Ke'&arga beren-ana
1+ G$8$
2+ Keeha!an '$ngk&ngan
7+ Pen-egahan pen"ak$! men&'ar
*+ Pen"&'&han keeha!an ma"araka!
0+ Peng%ba!an
3+ Pera,a!an keeha!an ma"araka!
.+ Uaha keeha!an g$8$
)4 Uaha keeha!an ek%'ah
)) Uaha keeha!an j$,a
)/ Lab%ra!%r$&m
)1 Pen-a!a!an #an pe'ap%ran
Pa#a !ah&n ).*.5 $!em p&kema han"a #$epaka!$ / aja5 "akn$ !$pe A #an B
#$mana !$pe A #$ke'%'a %'eh #%k!er e#angkan !$pe B han"a #$ke'%'a %'eh parame#$+
Dengan a#an"a perkembangan !enaga me#$ maka akh$rn"a pa#a !ah&n ).0. !$#ak
#$a#akan perbe#aan p&kema !$pe A a!a& !$pe B5 han"a a#a a!& !$pe p&kema "ang
#$kepa'a$ %'eh e%rang #%k!er+
Pa#a !ah&n ).0. j&ga #$kembangkan ) p$ran!$ manajer$a' g&na pen$'a$an
p&kema "akn$ !ra!$6$ka$ p&kema eh$ngga #$be#akan a#an"a ?
)+ S!ra!a ) ? p&kema #engan pre!a$ anga! ba$k
/+ S!ra!a / ? p&kema #engan pre!a$ ra!a(ra!a a!a& !an#ar
1+ S!ra!a 1 ? p&kema #engan pre!a$ #$ba,ah ra!a(ra!a
Se'anj&!n"a p&kema j&ga #$'engkap$ #engan / p$ran!$ manajer$a' "ang 'a$n5
"akn$ m$-r% p'ann$ng &n!&k peren-anaan #an '%kakar"a m$n$ :L%km$n; &n!&k
peng%rgan$a$an keg$a!an #an pengembangan kerjaama !$m+ Akh$rn"a pa#a !ah&n ).32
!angg&ng ja,ab p&kema #$!$ngka!kan 'ag$ #engan berkembangn"a pr%gram pake!
!erpa#& keeha!an #an ke'&arga beren-ana :P%"an#&;+
Pr%gram $n$ men-ak&p ?
)+ Keeha!an $b& #an anak
/+ Ke'&arga beren-ana
1+ G$8$
2+ Penangg&'angan pen"ak$! #$are
7+ Im&n$a$
P&kema memp&n"a$ !angg&ng ja,ab #a'am pemb$naan #an pengembangan P%"an#&
#$ ,$'a"ah kerjan"a ma$ng(ma$ng+
Up#a!e ? /. J&n$ /44*
S&mber ?
Pr%6+ Dr+ S%ek$#j% N%!%a!m%#j%+ Pr$n$p(Pr$n$p Daar I'm& Keeha!an Ma"araka!+ >e!+
ke(/5 Me$+ Jakar!a ? R$neka >$p!a+ /4
Peran Tekn%'%g$ In6%rma$ #a'am I'm&
Ke#%k!eran
=r$#a"5 40 Apr$' /44*

Peran !ekn%'%g$ $n6%rma$ k$n$ !e'ah men-ak&p hamp$r #$ em&a b$#ang $'m&5 !$#ak
!erke-&a'$ #$ b$#ang $'m& ke#%k!eran+ D$harapkan #engan berkembangn"a !ekn%'%g$ #$
b$#ang ke#%k!eran #an keeha!an er!a emak$n maj&n"a !ekn%'%g$ $n6%rma$ #an
k%m&n$ka$ :I>T;5 ake &n!&k ma"araka! &m&m men#apa!kan $n6%rma$ menja#$
anga! !erb&ka '&a+
Ma"araka! j&ga har& men#apa!kan &mber $n6%rma$ e-ara benar5 eh$ngga
ma"araka! &m&m akan !er'$n#&ng$ #ar$ $n6%rma$($n6%rma$ "ang !$#ak benar #an
k&rang ak&ra!5 !er&!ama $n6%rma$ #$b$#ang keeha!an #an ke#%k!eran+
Dengan #aar pem$k$ran eper!$ $!&'ah beberapa $n!$!&$ berk&mp&' #an men#$r$kan
Perh$mp&nan In6%rma!$ka Ke#%k!eran@Keeha!an In#%ne$a :PIKIN; "ang pe'an!$kann"a
#$'ak&kan pa#a !angga' 0 Apr$' /447 ber!empa! #$ =ak&'!a Ke#%k!eran Un$<er$!a
In#%ne$a+ Perh$mp&nan $n$ memp&n"a$ <$$ #an !&j&an &n!&k member$kan pen#$#$kan
kepa#a ma"araka! '&a e-ara %p!$ma' "ang nan!$n"a #apa! men$ngka!kan par!$$pa$
ma"araka! !ereb&! #a'am pe'akanaan keb$jakan pa#a b$#ang keeha!an@ke#%k!eran+
PIKIN mem$'$k$ beberapa peren-anaan ke#epan "ang mema#&kan peran !ekn%'%g$ #a'am
$'m& ke#%k!eran5 eper!$ membang&n eb&ah p&a! #a!a #an $n6%rma$ #$b$#ang
keeha!an@ke#%k!eran #engan me'$ba!kan beberapa pakar #$b$#angn"a5 eper!$ aka#em$$
ke#%k!eran5 ke#%k!eran g$g$5 keeha!an ma"araka!5 kepera,a!an5 $n#&!r$ 6arma$5
p$k%'%g$5 #an !en!&n"a para ah'$ !ekn%'%g$ $n6%rma$ er!a b$#ang 'a$n "ang !erka$!+
Harapann"a em&a #a!a "ang !erk&mp&' akan #apa! #$g&nakan %'eh e'&r&h ma"arka!
e-ara m&#ah5 m$a'n"a #apa! #$ake me'a'&$ ,eb$!e a!a&p&n ren-ana #a'am ben!&k
'a$n eper!$ pen&'$an ar!$ke' pa#a me#$a -e!ak5 !a'k h%,5 er!a pen"e'enggaraan
$mp%$&m ma&p&n em$nar+
S$!em #an ap'$ka$ "ang akan #$!erapkan %'eh PIKIN ren-anan"a mengg&nakan ap'$ka$(
ap'$ka$ berba$kan Open S%&r-e #an ha' $n$ !e'ah men#apa! #&k&ngan "ang k&a! #ar$
Kemen!r$an K%m&n$ka$ #an Tekn%'%g$ In6%rma$ Rep&b'$k In#%ne$a+
Da'am a-ara pe'an!$kan ba#an peng&r& PIKIN5 j&ga #$e'enggarakan a-ara #$k&$ #an
kaj$an "ang ber!ema In6%rma!$ka Da'am Pengembangan B$#ang Keeha!an "ang
#$ba,akan %'eh R%m$ Sa!r$% Aah%n%5 >h$e6 EBe-&!$<e O66$-er PT+ Bra$nma!$- >$p!a
In6%rma!$ka+
03. Kedokteran
Dari Wikipedia bahasa Indonesia, ensiklopedia bebas
T%ngka! Ae-&'ap$&5 $mb%' &m&m "ang me'ambangkan ke#%k!eran+
Kedokteran :Inggr$? medicine; a#a'ah &a!& $'m& #an en$ "ang mempe'ajar$ !en!ang
pen"ak$! #an -ara(-ara pen"emb&hann"a+ I'm& ke#%k!eran a#a'ah -abang $'m& keeha!an
"ang mempe'ajar$ !en!ang -ara memper!ahankan keeha!an man&$a #an mengemba'$kan
man&$a pa#a kea#aan eha! #engan member$kan peng%ba!an pa#a pen"ak$! #an -e#era+
I'm& $n$ me'$p&!$ penge!ah&an !en!ang $!em !&b&h man&$a #an pen"ak$! er!a
peng%ba!ann"a5 #an penerapan #ar$ penge!ah&an !ereb&!+

Prak!ek ke#%k!eran #$'ak&kan %'eh para pr%6e$%na' ke#%k!eranC'a8$mn"a #%k!er #an
ke'%mp%k pr%6e$ ke#%k!eran 'a$nn"a "ang me'$p&!$ pera,a! a!a& ah'$ 6arma$+
Ber#aarkan ejarah5 han"a #%k!er'ah "ang #$anggap memprak!ekkan $'m& ke#%k!eran
e-ara har6$ah5 #$ban#$ngkan #engan pr%6e$(pr%6e$ pera,a!an keeha!an !erka$!+ Pr%6e$
ke#%k!eran a#a'ah !r&k!&r %$a' #an pekerjaan #ar$ eke'%mp%k %rang "ang #$#$#$k
e-ara 6%rma' #an #$ber$kan ,e,enang &n!&k menerapkan $'m& ke#%k!eran+ D$ berbaga$
negara #an ,$'a"ah h&k&m5 !er#apa! ba!aan h&k&m a!a $apa "ang berhak
memprak!ekkan $'m& ke#%k!eran a!a& b$#ang keeha!an !erka$!+
I'm& ke#%k!eran &m&mn"a #$anggap mem$'$k$ berbaga$ -abang pe$a'$5 #ar$ pe#$a!r$
:$'m& keeha!an anak;5 g$nek%'%g$ :$'m& pen"ak$! pa#a ,an$!a;5 ne&r%'%g$ :$'m& pen"ak$!
ara6;5 h$ngga me'$ngk&p$ b$#ang 'a$nn"a eper!$ ke#%k!eran %'ahraga5 #an keeha!an
ma"araka!+
S$!em ke#%k!eran #an prak!ek pera,a!an keeha!an !e'ah berkembang #a'am berbaga$
ma"araka! man&$a e#$k$!n"a ejak a,a' ejarah !er-a!a!n"a man&$a+ S$!em($!em $n$
!e'ah berkembang #a'am berbaga$ -ara #an berbaga$ b&#a"a er!a #aerah "ang berbe#a+
Yang #$mak&# #engan $'m& ke#%k!eran m%#ern pa#a &m&mn"a a#a'ah !ra#$$
ke#%k!eran "ang berkembang #$ #&n$a Bara! ejak a,a' 8aman m%#ern+ Berbaga$
!$n#akan peng%ba!an #an keeha!an !ra#$$%na' ma$h #$prak!ekkan #$ e'&r&h #&n$a5 #$
mana ebag$an bear #$anggap !erp$ah #an berbe#a #ar$ ke#%k!eran Bara!5 "ang j&ga
#$eb&! b$%me#$ a!a& !ra#$$ H$pp%kra!e+ S$!em $'m& ke#%k!eran "ang pa'$ng
berkembang e'a$n $!em Bara! a#a'ah !ra#$$ A"&r<e#a #ar$ In#$a #an peng%ba!an
!ra#$$%na' T$%ngh%a+ Berbaga$ !ra#$$ pera,a!an keeha!an n%n k%n<en$%na' j&ga
#$kembangkan #$ #&n$a Bara! "ang berbe#a #ar$ $'m& ke#%k!eran pa#a &m&mn"a+ D$
berbaga$ !empa!5 $!em ke#%k!eran Bara! er$ngka'$ #$prak!ekkan berama(ama #engan
$!em ke#%k!eran !ra#$$%na' e!empa! a!a& $!em ke#%k!eran 'a$nn"a5 mek$p&n j&ga
#$anggap a'$ng bera$ng a!a& bahkan ber!en!angan+
Ke#%k!eran <e!er$ner a!a& "ang 'a8$m #$eb&! ke#%k!eran he,an a#a'ah prak!ek
keeha!an "ang #$kh&&kan &n!&k pe$e he,an 'a$nn"a+
[sunting] Sejarah kedokteran
Se%rang #%k!er e#ang mera,a! pa$enn"a+ M&e&m L%&<re5 Par$5 Peran-$+
Amp&' %ba!
Artikel utama untuk bagian ini adalah: Sejarah kedokteran
Pa#a a,a'n"a5 ebag$an bear keb&#a"aan #a'am ma"araka! a,a' mengg&nakan
!&mb&h(!&mb&han herba' #an he,an &n!&k !$n#akan peng%ba!an+ In$ e&a$ #engan
keper-a"aan mag$ mereka "akn$ an$m$me5 $h$r5 #an #e,a(#e,$+ Ma"araka! an$m$me
per-a"a bah,a ben#a ma!$ p&n mem$'$k$ r%h a!a& memp&n"a$ h&b&ngan #engan r%h
'e'&h&r+
I'm& ke#%k!eran berang&r(ang&r berkembang #$ berbaga$ !empa! !erp$ah "akn$ Me$r
k&n%5 T$%ngk%k k&n%5 In#$a k&n%5 Y&nan$ k&n%5 Per$a5 #an 'a$nn"a+ Sek$!ar !ah&n )244(
an !erja#$ eb&ah per&bahan bear "akn$ pen#eka!an $'m& ke#%k!eran !erha#ap a$n+ Ha'
$n$ m&'a$ !$mb&' #engan pen%'akanCkarena !$#ak e&a$ #engan 6ak!a "ang a#aC!erha#ap
berbaga$ ha' "ang #$kem&kakan %'eh !%k%h(!%k%h pa#a maa 'a'& :ban#$ngkan #engan
pen%'akan >%pern$-& pa#a !e%r$ a!r%n%m$ P!%'%me&+ Beberapa !%k%h bar& eper!$
9ea'$& :e%rang ah'$ ana!%m$; memb&ka ja'an pen%'akan !erha#ap !e%r$(!e%r$ bear
ke#%k!eran k&n% eper!$ !e%r$ Ga'en5 H$pp%kra!e5 #an A<$-enna+ D$perk$rakan ha' $n$
!erja#$ ak$ba! emak$n 'emahn"a kek&a!an gereja #a'am ma"araka! pa#a maa $!&+
I'm& ke#%k!eran "ang eper!$ #$prak!ekkan pa#a maa k$n$ berkembang pa#a akh$r aba#
ke()3 #an a,a' aba# ke(). #$ Inggr$ :%'eh A$''$am Har<e"5 aba# ke()0;5 Jerman
:R&#%'6 9$r-h%,; #an Peran-$ :Jean(Mar!$n >har-%!5 >'a&#e Bernar#;+ I'm& ke#%k!eran
m%#ern5 ke#%k!eran D$'m$ahD :#$ mana em&a ha$'(ha$'n"a !e'ah #$&j$-%bakan;
menggan!$kan !ra#$$ a,a' ke#%k!eran Bara!5 herba'$me5 h&m%r'a$me Y&nan$ #an
em&a !e%r$ pra(m%#ern+ P&a! perkembangan $'m& ke#%k!eran bergan!$ ke Br$!an$a Ra"a
#an Amer$ka Ser$ka! pa#a a,a' !ah&n ).44(an :%'eh A$''$am O'er5 Har<e" >&h$ng;+
Ke#%k!eran ber#aarkan b&k!$ :evidence-based medicine; a#a'ah !$n#akan "ang k$n$
#$'ak&kan &n!&k member$kan -ara kerja "ang e6ek!$6 #an mengg&nakan me!%#e $'m$ah
er!a $n6%rma$ a$n g'%ba' "ang m%#ern+
K$n$5 $'m& gene!$ka !e'ah mempengar&h$ $'m& ke#%k!eran+ Ha' $n$ #$m&'a$ #engan
#$!em&kann"a gen pen"ebab berbaga$ pen"ak$! ak$ba! ke'a$nan gene!$k5 #an
perkembangan !ekn$k b$%'%g$ m%'ek&'er+
I'm& herba'$me berkembang menja#$ 6armak%'%g$+ Maa m%#ern benar(benar #$m&'a$
#engan penem&an He$nr$-h Hermann R%ber! K%-h bah,a pen"ak$! #$ebarkan me'a'&$
bak!er$a :ek$!ar !ah&n )334;5 "ang kem&#$an #$&&' penem&an an!$b$%!$k :ek$!ar !ah&n
).44(an;+ An!$b$%!$k "ang per!ama ka'$ #$!em&kan a#a'ah %ba! S&'6a5 "ang #$!&r&nkan
#ar$ an$'$na+ Penanganan !erha#ap pen"ak$! $n6ek$ berha$' men&r&nkan !$ngka! $n6ek$
pa#a ma"araka! Bara!+ O'eh karena $!& #$m&'a$'ah $n#&!r$ %ba!+
Praktek kedokteran
Prak!ek ke#%k!eran meng%mb$na$kan a$n #an en$+ Sa$n #an !ekn%'%g$ a#a'ah b&k!$
#aar a!a berbaga$ maa'ah k'$n$ #a'am ma"araka!+ Sen$ ke#%k!eran a#a'ah penerapan
gab&ngan an!ara $'m& ke#%k!eran5 $n!&$$5 #an kep&!&an me#$ &n!&k menen!&kan
#$agn%$ "ang !epa! #an peren-anaan pera,a!an &n!&k ma$ng(ma$ng pa$en er!a
mera,a! pa$en e&a$ #engan apa "ang #$per'&kan %'ehn"a+
P&a! #ar$ prak!ek ke#%k!eran a#a'ah h&b&ngan re'a$ an!ara pa$en #an #%k!er "ang
#$bang&n ke!$ka ee%rang men-ar$ #%k!er &n!&k menga!a$ maa'ah keeha!an "ang
#$#er$!an"a+
Da'am prak!ek5 e%rang #%k!er har&?
membang&n re'a$ #engan pa$en
meng&mp&'kan #a!a :r$,a"a! keeha!an #an pemer$kaan 6$$k #engan ha$'
'ab%ra!%r$&m a!a& -$!ra me#$;
mengana'$a #a!a
memb&a! ren-ana pera,a!an :!e "ang har& #$ja'an$ ber$k&!n"a5 !erap$5 r&j&kan;
mera,a! pa$en
meman!a& #an men$'a$ ja'ann"a pera,a!an #an #apa! meng&bah pera,a!an b$'a
#$per'&kan+
Sem&a "ang #$'ak&kan #%k!er !er-a!a! #a'am eb&ah rekam me#$5 "ang mer&pakan
#%k&men "ang berke#&#&kan #a'am h&k&m+
E)F
Relasi pasiendokter
H&b&ngan re'a$ an!ara #%k!er #an pa$en "ang !$mb&' pa#a r&angan prak!$k
Re'a$ pa$en #an #%k!er a#a'ah pr%e &!ama #ar$ prak!ek ke#%k!eran+ Ter#apa! ban"ak
pan#angan mengena$ h&b&ngan re'a$ $n$+
Pan#angan "ang $#ea'5 eper!$ "ang #$ajarkan #$ 6ak&'!a ke#%k!eran5 mengamb$' $$ #ar$
pr%e e%rang #%k!er mempe'ajar$ !an#a(!an#a5 maa'ah5 #an n$'a$(n$'a$ #ar$ pa$enG
maka #ar$ $!& #%k!er memer$ka pa$en5 meng$n!erpre!a$ !an#a(!an#a k'$n$5 #an
memb&a! eb&ah #$agn%$ "ang kem&#$an #$g&nakan ebaga$ penje'aan kepa#a pa$en
#an meren-anakan pera,a!an a!a& peng%ba!an+ Pa#a #aarn"a5 !&ga e%rang #%k!er
a#a'ah berperan ebaga$ ah'$ b$%'%g$ man&$a+ O'eh karena $!&5 e%rang #%k!er har&
paham benar baga$mana kea#aan n%rma' #ar$ man&$a eh$ngga $a #apa! menen!&kan
eja&h mana k%n#$$ keeha!an pa$en+ Pr%e $n$'ah "ang #$kena' ebaga$ #$agn%$+
Empa! ka!a k&n-$ #ar$ #$agn%$ #a'am #&n$a ke#%k!eran a#a'ah ana!%m$ :!r&k!&r? apa
"ang a#a #$ ana;5 6$$%'%g$ a!a& 6aa' :baga$mana !r&k!&r !ereb&! bekerja;5 pa!%'%g$ :apa
ke'a$nan #ar$ $$ ana!%m$ #an 6aa'n"a;5 #an p$k%'%g$ :p$k$ran #an per$'ak&;+ Se%rang
#%k!er j&ga har& men"a#ar$ ar!$ Heha!H #ar$ pan#angan pa$en+ Ar!$n"a5 k%n!ek %$a'
p%'$!$k #ar$ pa$en :ke'&arga5 pekerjaan5 !$ngka! !re5 keper-a"aan; har& !&r&!
#$per!$mbangkan #an !erka#ang #apa! menja#$ pe!&nj&k #a'am kepen!$ngan membang&n
#$agn%$ #an pera,a!an ber$k&!n"a+
Ke!$ka ber!em& #engan #%k!er5 pa$en akan memaparkan k%mp'a$nn"a :!an#a(!an#a;
kepa#a #%k!er5 "ang nan!$n"a akan member$kan berbaga$ $n6%rma$ !en!ang !an#a(!an#a
k'$n$ !ereb&!+ Kem&#$an #%k!er akan memer$ka5 men-a!a! ega'a "ang #$!em&kann"a
pa#a #$r$ pa$en #an memperk$rakan berbaga$ kem&ngk$nan #$agn%$+ Berama pa$en5
#%k!er akan men"&&n pera,a!an ber$k&!n"a a!a& !e 'ab%ra!%r$&m ber$k&!n"a b$'a
#$agn%$ be'&m #apa! #$pa!$kan+ B$'a #$agn%$ !e'ah #$&&n5 maka #%k!er akan
member$kan :DmengajarkanD; na$ha! me#$+ Re'a$ pengajaran $n$ menempa!kan #%k!er
ebaga$ g&r& :Physician #a'am Bahaa Inggr$G beraa' #ar$ bahaa La!$n "ang berar!$
g&r&;+
Re'a$ #%k!er #an pa$en #apa! #$ana'$a #ar$ pan#angan maa'ah e!$ka+ Ban"ak n$'a$ #an
maa'ah e!$ka "ang #apa! #$!ambahkan ke re'a$ $n$+ Ten!&n"a5 maa'ah e!$ka ama!
#$pengar&h$ %'eh !$ngka! ma"araka!5 maa5 b&#a"a5 #an pemahan !erha#ap n$'a$ m%ra'+
Sebaga$ -%n!%h5 #a'am 14 !ah&n !erakh$r5 penegaan #an !&n!&!an !erha#ap hak %!%n%m$
pa$en k$an men$ngka! #$ #a'am #&n$a ke#%k!eran Bara!+
Re'a$ #an pr%e prak!ek j&ga #apa! #$'$ha! #ar$ $$ re'a$ kek&a!an %$a' :eper!$ "ang
#$kem&kakan M$-he' =%&-a&'! a!a& !ranak$ ek%n%m$+ Pr%6e$ #%k!er mem$'$k$ !a!&
"ang 'eb$h !$ngg$ pa#a aba# 'a'&5 #an mereka #$per-a"a &n!&k me'ak&kan !$n#akan #a'am
keeha!an ma"araka!+ Ha' $n$ memba,a &a!& kek&a!an !eren#$r$ #an memba,a
ke&n!&ngan er!a ker&g$an bag$ pa$en+
Pa#a /7 !ah&n !erakh$r $n$5 kebebaan #%k!er #$peremp$!+ Ter&!ama #engan keha#$ran
per&ahaan a&ran$ e$$r$ng na$kn"a b$a"a pera,a!an keeha!an+ D$ berbaga$ negara
:eper!$ Jepang; p$hak a&ran$ j&ga memp&n"a$ pengar&h #a'am penen!&an kep&!&an
me#$+
K&a'$!a re'a$ pa$en #an #%k!er anga! pen!$ng bag$ ke#&a p$hak+ Sa'$ng mengh%rma!$5
keper-a"aan5 per!&karan pen#apa! mengena$ pen"ak$! #an keh$#&pan5 ke!ere#$aan ,ak!&
"ang -&k&p5 memper!ajam ke!epa!an #$agn%$5 #an memperka"a ,a,aan pa$en
!en!ang pen"ak$! "ang #$#er$!an"aG em&a $n$ #$'ak&kan agar re'a$ k$an ba$k+
Re'a$ k$an k%mp'ek #$ '&ar r&ang prak!ek pr$ba#$ #%k!er5 eper!$ pa#a banga' r&mah
ak$!+ Da'am r&mah ak$!5 re'a$ !ak han"a an!ara #%k!er #an pa$en5 nam&n j&ga #engan
pa$en 'a$nn"a5 pera,a!5 pekerja #ar$ 'embaga %$a'5 #an 'a$nn"a+
Ke!akapan klinis
Seb&ah e<a'&a$ me#$ "ang 'engkap !er#$r$ #ar$ eb&ah r$,a"a! keeha!an5 pemer$kaan
6$$k5 ha$' 'ab%ra!%r$&m a!a& -$!ra me#$5 ana'$a #a!a5 #an penen!&an #$agn%$5 #an
peren-anaan pera,a!an a!a& peng%ba!an+
E/F
Ha'(ha' "ang !erma&k #a'am r$,a"a! keeha!an?
Ke'&han &!ama :KU;? a'aan pa$en #a!ang kepa#a #%k!er+ Ha' $n$ #$eb&! !an#a
a!a& geja'a+ D$!&'$kan e&a$ #engan "ang #$&ngkapkan %'eh pa$en #an ejak
kapan ha' !ereb&! #$ ke'&hkan pa$en+
R$,a"a! Pen"ak$! Sekarang :RPS;:HPI? History of present illness;? &r&!an
kr%n%'%g$ #ar$ !an#a(!an#a #an k'a$6$ka$ #ar$ e!$ap !an#a+
Ak!$<$!a k$n$? ha'(ha' "ang berka$!an ak!$<$!a pa$en ekarang eper!$ pekerjaan5
h%b$5 #an 'a$nn"a+
R$,a"a! Peng%ba!an? %ba! apa "ang #$g&nakan pa$en ebe'&m menem&$ #%k!er5
!erma&k a'erg$+
R$,a"a! Pen"ak$! Dah&'&@RPD:PMH? Past medical history;? pera,a!an "ang
pernah #$ja'an$ pa$en ebe'&mn"a5 -e#era5 pen"ak$! $n6ek$ "ang pernah #$#er$!a5
<ak$na$5 a'erg$ "ang pernah #$#er$!a+
R$,a"a! S$!em$k :ROS? Review of systems;? menan"akan pa$en mengena$
k%n#$$ $!em %rgan &!aman"a eper!$ jan!&ng5 par&(par&5 $!em pen-ernaan
:!rak!& #$ge!$<&;5 #an 'a$nn"a+
R$,a"a! %$a' Ek%n%m$:SH? Social history;? !empa! 'ah$r5 !empa! !$ngga'5 !a!&
perka,$nan5 !a!& %$a' ek%n%m$5 keb$aaan :!erma&k #$e!;5 pengg&naan %ba!5
!embaka&5 #an a'k%h%'+
R$,a"a! ke'&arga :=H? amily history;? memb&a! #a6!ar pen"ak$! apa aja "ang
pernah #$#er$!a %'eh ke'&arga pa$en "ang #apa! #$!&r&nkan :pen"ak$! gene!$k;+
B$aan"a #$b&a! #a'am $'$'ah ke'&arga a!a& p%h%n ke'&arga+
Da'am pemer$kaan 6$$k5 #%k!er ber&aha men-ar$ !an#a "ang #apa! men#&k&ng pr%e
pemb&a!an #$agn%$n"a+ D%k!er mengg&nakan $n#era peng'$ha!an5 pen#engaran5
en!&han5 #an !erka#ang j&ga #engan pen-$&man+ Empa! me!%#e &!ama &n!&k
pemer$kaan 6$$k? me'$ha! :$npek$;5 meraakan@men"en!&h :pa'pa$;5 menge!&k &n!&k
membe#akan karak!er$!$k re%nan$ :perk&$;5 men#engar :a&k&'!a$;G men-$&m
!erka#ang #$per'&kan eper!$ &n!&k memba&$ &rea pa#a pen"ak$! &rem$a+
Pemer$kaan 6$$k men-ak&p?
Tan#a <$!a' !erma&k !$ngg$5 bera! ba#an5 &h& !&b&h5 !ekanan #arah5 #en"&!5
ke-epa!an bernapa5 !$ngka! hem%g'%b$n #arah5
Tampakan &m&m pa$en #an pen&nj&k pe$6$k #ar$ pen"ak$!+
K&'$! 5 kepa'a5 ma!a5 !e'$nga5 h$#&ng5 !engg%r%k5 #an ker%ngk%ngan+
Kar#$%<ak&'ar jan!&ng #an pemb&'&h #arah
Sa'&ran pernapaan :!erma&k par&(par&;
T&b&h :ab#%men; #an rek!&m
Organ gen$!a'$a :ke'am$n;
O!%! rangka :angg%!a gerak !&b&h;
K%n#$$ perara6an :kea#aran5 %rak5 ara6 kran$a'5 ara6 per$6er;
P$k$a!r$k a!a& kej$,aan :%r$en!a$5 men!a';
Ha$' 'ab%ra!%r$&m #an pen-$!raan me#$ #apa! #$g&nakan b$'a #$per'&kan+
Pemer$kaan $n$ #apa! ber'ang&ng han"a #a'am beberapa men$! b$'a maa'ahn"a
e#erhana ma&p&n h$ngga berm$ngg&(m$ngg& b$'a pa$en menga'am$ maa'ah pa#a
beberapa $!em !&b&hn"a eh$ngga #$per'&kan r&j&kan ke beberapa #%k!er pe$a'$+
>abang $'m& ke#%k!eran
Pr%6e$ ke#%k!eran #$!&n!&! &n!&k #apa! member$kan pe'a"anan keeha!an "ang !erba$k5
apa'ag$ k$n$ -ak&pan $'m& !e'ah berkembang '&a+ I'm& ke#%k!eran g$g$ #an p$k%'%g$5
,a'a&p&n er$ng #$p$ahkan #ar$ ke#%k!eran &m&m5 !e!ap menja#$ bag$an a!& kea!&an
$'m& ke#%k!eran+
Se%rang #%k!er #apa! mem$'$k$ kemamp&an pe$a'$a$:&#ah menja'an$ pen#$#$kan
'anj&! pa-a arjana; #an &bpe$a'$a$ "ang #$eb&! ebaga$ #%k!er pe$a'$+ Penen!&an
pe$a'$a$ #an ge'arn"a beragam #$ !$ap negara+
Spesialiasi diagnostik
"aboratoriu# klinik a#a'ah 'a"anan #$agn%!$k k'$n$ "ang mengap'$ka$kan
!ekn$k 'ab%ra!%r$&m &n!&k memb&a! #$agn%$ #an manajemen pa$en+ D$
Amer$ka Ser$ka!5 'a"anan $n$ bera#a #$ ba,ah penga,aan e%rang pa!%'%g$ :ah'$
pa!%'%g$;+ Orang "ang #apa! bekerja #$ b$#ang $n$ a#a'ah !a6 "ang paham akan
!ekn%'%g$ ke#%k!eran5 #$ In#%ne$a Lab%ra!%r$&m pa!%'%g$ $n$ a#a / ?
)+ Pa!%'%g$ k'$n$k
/+ Pa!%'%g$ ana!%m$
Radiologi berk%nen!ra$ pa#a pem-$!raan a!a& penggambaran !&b&h man&$a5
m$a'n"a #engan $nar(I5 !"-scan5 USG :&'!ra%n%gra6$;5 !%m%gra6$ re%nan$
magne!$k n&k'$r+
Disiplin il#u preklinis
Ana!%m$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ !r&k!&r #an %rgan$a$ !&b&h man&$a
=$$%'%g$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ 6&ng$ berbaga$ %rgan #an $!em %rgan
er!a $n!erak$n"a #a'am !&b&h man&$a
B$%k$m$a a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ pr%e(pr%e k$m$a "ang !erja#$ #a'am
!&b&h man&$a
H$!%'%g$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ !r&k!&r m$kr%k%p$k #an 6&ng$ jar$ngan
pemben!&k #an pen"&&n %rgan #an $!em %rgan #a'am !&b&h man&$a
=armak%'%g$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ %ba!(%ba!an5 $n!erak$ #an e6ekn"a
!erha#ap !&b&h man&$a
Pa!%'%g$ ana!%m$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ ke'a$nan !r&k!&r m$kr%k%p$k
#an makr%k%p$k berbaga$ %rgan #an jar$ngan "ang #$ebabkan pen"ak$! a!a&
pr%e 'a$nn"a
Pa!%'%g$ k'$n$k a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ ke'a$nan "ang !erja#$ pa#a berbaga$
6&ng$ %rgan a!a& $!em %rgan
Para$!%'%g$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ pen"ak$!(pen"ak$! "ang #$ebabkan
para$!
M$kr%b$%'%g$ a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ pen"ak$!(pen"ak$! "ang #$ebabkan
m$kr%ba
Disiplin il#u klinis
Anestesiologi a#a'ah #$$p'$n $'m& "ang mempe'ajar$ pengg&naan ane!e$+
#ermatologi a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ k&'$! #an pen"ak$!n"a+ D$ Inggr$5
#erma!%'%g$ a#a'ah &bpe$a'$ #ar$ ke#%k!eran &m&m+ D$ In#%ne$a5 pe$a'$a$
$n$ #$gab&ngkan #engan $'m& pen"ak$! ke'am$n+ D%k!er #engan pe$a'$a$ $n$
#$ber$ ge'ar SpKK :Spe$a'$a$ K&'$! #an Ke'am$n;+
$edaruratan medis a#a'ah $'m& "ang mem&a!kan pa#a #$agn%$ #an pera,a!an
#ar$ pen"ak$! ak&! eper!$ !ra&ma+ I'm& $n$ j&ga berh&b&ngan #engan $'m& be#ah5
pe#$a!r$5 #an 'a$nn"a+
$edokteran umum a!a& kedokteran keluarga menangan$ per!%'%ngan per!ama
&n!&k pa$en #engan maa'ah #ar&ra!5 meman!a& #an memb$na pa$en #engan
maa'ah kr%n$+ D%k!er ke'&arga b$aan"a #apa! menangan$ .4J #ar$ maa'ah
keeha!an ke'&arga :anak5 #e,aa5 man&'a ba$k pr$a ma&p&n ,an$!a; !anpa har&
mer&j&k ke #%k!er pe$a'$5 ba$k maa'ah a-&!e #an kr%n$: pen"ak$! '&ar:k&'$! 5
THT5 ma!a #'';5#an pen"ak$! #a'am:jan!&ng5 par& #'';;+ D$ U+S+A #%k!er "ang
!erg%'%ng genera'$! me'$p&!$5 pe#$a!r$? maa'ah anak5 $n!ern$:ah'$ Pen"ak$!
#a'am;? #e,aa5 =am$'" ph"$-$an:D%k!er ke'&arga;? &n!&k ega'a g%'%ngan
&m&r+
%lmu penyakit dalam berp&a! pa#a maa'ah pen"ak$! $!em$k !er&!ama pa#a
pa$en #e,aa eper!$ maa'ah pen"ak$! "ang #apa! mer&ak e'&r&h !&b&h+ I'm&
$n$ ban"ak men&r&nkan &bpe$a'$? :T$#ak em&a pe$a'$a$ $n$ a#a #$ In#%ne$a5 '$ha!
ar!$ke' #%k!er pe$a'$;
o &ndokrinologi
o 'astroenterologi
o Hematologi
o $ardiologi
o $edokteran perawatan intensif
o (efrologi
o )nkologi
o Penyakit infeksi
o Pulmonologi
o Rheumatologi
(eurologi a#a'ah $'m& "ang memepe'ajar$ !en!ang pen"ak$! ara6+ D$ Inggr$5
pe$a'$a$ $n$ bera#a #$ ba,ah ke#%k!eran &m&m+
)bstetrik #an ginekologi :#$ ka'angan #%k!er er$ng #$$ngka! obgin;+ Da'am
bahaa In#%ne$a #$eb&! $'m& keb$#anan #an pen"ak$! kan#&ngan+ Maa'ah %ba!
repr%#&k$ #an %ba! ke&b&ran e-ara &m&m #$!angan$ %'eh pe$a'$ g$nek%'%g$+
Perawatan penenangan pasien a#a'ah -abang bar& #ar$ $'m& ke#%k!eran "ang
menangan$ pera,a!an #an pember$an #&k&ngan em%$%na' pa$en #engan
pen"ak$! "ang parah eper!$ kanker #an gaga' jan!&ng+
Pediatri a#a'ah $'m& "ang mempe'ajar$ maa'ah pen"ak$! pa#a ba"$ #an anak+
Seper!$ pa#a $'m& pen"ak$! #a'am5 #$$p'$n $n$ mem$'$k$ ban"ak &bpe$a'$
eper!$ &n!&k b$#ang kar#$%'%g$5 en#%kr$n%'%g$5 ga!r%en!er%'%g$5 hema!%'%g$5
%nk%'%g$5 %6!a'm%'%g$5 #an ne%na!%'%g$+
"elinga Hidung "enggorok *edah $epala +eher ,"H"-$+- ? $'m& ke#%k!eran
"ang mempe'ajar$ keeha!an !e'$nga5 pen#engaran5 kee$mbangan5 h$#&ng5
perna6aan5 !engg%r%k5 ke'a$anan &ara5 gangg&an mene'an5 #an a#an"a !&m%r #$
#aerah 'eher #an ,ajah+
$edokteran rehabilitasi medis a!a& #$eb&! j&ga fisiatri mempe'ajar$ perba$kan
6&ng$%na' !&b&h #ar$ -e#era a!a& ke'a$nan k%ngen$!a'+
$edokteran preventif a#a'ah -abang #ar$ $'m& ke#%k!eran "ang mem&a!kan pa#a
pen-egahan pen"ak$!+
Psikiatri a!a& $'m& ke#%k!eran j$,a+
"erapi radiasi mem&a!kan pa#a pengg&naan ra#$a$ &n!&k !erap$+
Radiologi mempe'ajar$ $n!erpre!a$ #ar$ pen-$!raan me#$ #ar$ berbaga$ me#$a
eper!$ $nar I+ D$ In#%ne$a5 #%k!er #engan pe$a'$a$ ra#$%'%g$ #$ber$ ge'ar
SpRa#+
Spesialisasi bedah mempe'ejara$ $'m& be#ah+ I'm& $n$ mem$'$k$ -abang
pe$a'$a$ eper!$ be#ah %r!%pe#$k5 be#ah &r%'%g$5 be#ah ara6 #an 'a$nn"a+
%lmu kedokteran berdasarkan gender5 mempe'ajar$ $$ perbe#aan b$%'%g$ #an
6$$%'%g$ #ar$ jen$ ke'am$n #an baga$mana pengar&hn"a pa#a pen"ak$!+
$akupan antardisipliner
I'm& ke#%k!eran p&n me'&a ke b$#ang 'a$nn"a+ Beberapa b$#ang be'&m #$kena' #$
In#%ne$a+
*ioetika a#a'ah eb&ah $'m& "ang mempe'ajar$ h&b&ngan b$%'%g$5 a$n5
keeha!an5 e!$ka5 6$'a6a!5 #an !e%'%g$+
armakologi klinis mempe'ajar$ h&b&ngan $n!erak$ an!ara %ba! #an !&b&h pa$en+
%nformatika kedokteran meng&b&ngkan #&n$a ke#%k!eran #engan #&n$a !ekn%'%g$
$n6%rma$+
$edokteran dirgantara mempe'ajar$ per$ha' keeha!an "ang berh&b&nga #engan
penerbangan #an perja'anan &#ara+
$edokteran evolusioner a#a'ah $'m& ke#%k!eran "ang #$ka$!kan #engan !e%r$
e<%'&$%ner+
$edokteran forensik mempe'ajar$ $'m& ke#%k!eran "ang berka$!an #engan
maa'ah h&k&m eper!$ penen!&an ,ak!& #an pen"ebab kema!$an ee%rang pa#a
eb&ah ka& kr$m$na'+
$edokteran konservasi a#a'ah $'m& "ang berka$!an #engan keeha!an man&$a
#an he,an er!a k%n#$$ '$ngk&ngan+ D$eb&! j&ga ebaga$ ke#%k!eran ek%'%g$
a!a& ke#%k!eran '$ngk&ngan+
$edokteran olahraga menangan$ keeha!an para %'ahraga,an+
$edokteran selam membaha ha' "ang berh&b&ngan maa'ah keeha!an pa#a
pen"e'aman+
(osologi a#a'ah bag$an penge'%mp%kan pen"ak$! &n!&k !&j&an !er!en!&+
"eknik biomedis mempe'ajar$ ap'$ka$ pr$n$p !ekn$ &n!&k prak!ek ke#%k!eran+
Pendidikan dan pro%esi kedokteran di Indonesia
Pen#$#$kan ke#%k!eran pa#a !ah&n ).4)+
Pen#$#$kan ke#%k!eran a#a'ah pr%e pen#$#$kan #%k!er &n!&k #$!erapkan #$ ma"araka!+
Pen#$#$kan #an pe'a!$han $'m& ke#%k!eran ber<ar$a$ #$ e!$ap negara5 nam&n #$ hamp$r
em&an"a pen#$#$kan $n$ #$b&ka m&'a$ #ar$ ek%'ah ke#%k!eran a!a& 6ak&'!a ke#%k!eran
#$ !$ngka! &n$<er$!a e'ama ,ak!& "ang #$!en!&kan+
D$ In#%ne$a5 pen#$#$kan ke#%k!eran #$b&ka #$ !$ngka! 6ak&'!a ke#%k!eran &n$<er$!a+
Maha$,a har& menemp&h pen#$#$kan !ra!a() e'ama ek$!ar 157 !ah&n &n!&k
men#apa!kan ge'ar Sarjana Ke#%k!eran :SKe#;+ Se!e'ah $!& &n!&k menja#$ e%rang
#%k!er5 maha$,a har& meng$k&!$ pen#$#$kan pr%6e$ #%k!er e'ama )57 !ah&n+ Ke!$ka
!e'ah #$amb$' &mpah5 e%rang #%k!er #$anj&rkan menja#$ pega,a$ !$#ak !e!ap :PTT;
pemer$n!ah &n!&k #$ebar ke #aerah e'ama ,ak!& "ang !e'ah #$!en!&kan+ Se%rang #%k!er
&m&m #apa! mengamb$' pen#$#$kan pe$a'$a$ e&a$ p$'$hann"a+Saa! $n$ k&r$k&'&m
pen#$#$kan ke#%k!eran #$ In#%ne$a mengan&! $!em pembe'ajaran ber#aarkan maa'ah
a!a& Problem based +earning :PBL;+
Konsil Kedokteran Indonesia
K%n$' Ke#%k!eran In#%ne$a :KKI; ber#aarkan UU n%+ /. Tah&n /442 !en!ang prak!$k
Ke#%k!eran5 !e'ah #$ben!&k &n!&k me'$n#&ng$ ma"araka! pener$ma jaa pe'a"anan
keeha!an #an men$ngka!kan m&!& pe'a"anan keeha!an #ar$ #%k!er #an #%k!er g$g$5 "ang
!er#$r$ a!a K%n$' Ke#%k!eran #an K%n$' Ke#%k!eran G$g$+ KKI ber!angg&ng ja,ab
kepa#a Pre$#en #an berke#&#&kan #$ Ib&k%!a Negara Rep&b'$k In#%ne$a+
KKI memp&n"a$ 6&ng$ penga!&ran5 pengeahan5 pene!apan5 er!a pemb$naan #%k!er #an
#%k!er g$g$ "ang menja'ankan prak!erk ke#%k!eran #a'am rangka men$ngka!kan m&!&
pe'a"anan me#$+ KKI memp&n"a$ !&ga mereg$!ra$ #%k!er #an #%k!er g$g$5
mengeahkan !an#ar pen#$#$kan pr%6e$ #%k!er #an #%k!er g$g$ #an me'ak&kan
pemb$naan !erha#ap pen"e'enggaraan prak!ek ke#%k!eran "ang #$'akanakan berama
'embaga !erka$! e&a$ #engan 6&ng$ ma$ng(ma$ng+ S!an#ar pen#$#$kan pr%6e$ #%k!er
#an #%k!er g$g$ "ang #$ahkan K%n$' #$!e!apkan berama %'eh K%n$' Ke#%k!eran
In#%ne$a #engan k%'eg$&m ke#%k!eran5 k%'eg$&m ke#%k!eran g$g$5 a%$a$ $n!$!&$
pen#$#$kan ke#%k!eran5 a%$a$ $n!$!&$ pen#$#$kan ke#%k!eran g$g$5 #an a%$a$ r&mah
ak$! pen#$#$kan+
KKI memp&n"a$ ,e,enang?
men"e!&j&$ #an men%'ak perm%h%nan reg$!ra$ #%k!er #an #%k!er g$g$5
menerb$!kan #an men-ab&! &ra! !an#a reg$!ra$ #%k!er #an #%k!er g$g$5
mengeahkan !an#ar k%mpe!en$ #%k!er #an #%k!er g$g$5
me'ak&kan peng&j$an !erha#ap per"ara!an reg$!ra$ #%k!er #an #%k!er g$g$5
mengeahkan penerapan -abang $'m& ke#%k!eran #an ke#%k!eran g$g$5
me'ak&kan pemb$naan berama !erha#ap #%k!er #an #%k!er g$g$ mengena$
pe'akanaan e!$ka pr%6e$ "ang #$!e!apkan %'eh Organ$a$ Pr%6e$5
me'ak&kan pen-a!a!an !erha#ap #%k!er #an #%k!er g$g$ "ang #$kenakan ank$
%'eh %rgan$a$ pr%6e$5 a!a& perangka!n"a karena me'anggar ke!en!&an e!$ka
pr%6e$+
S&&nan %rgan$a$ K%n$' Ke#%k!eran In#%ne$a !er#$r$ a!a?
K%n$' Ke#%k!eran
K%n$' Ke#%k!eran G$g$+
K%n$' Ke#%k!eran #an K%n$' Ke#%k!eran G$g$ ma$ng(ma$ng !er#$r$ a!a 1 #$<$$ "a$!&?
#$<$$ reg$!ra$5
#$<$$ !an#ar pen#$#$kan pr%6e$5
#$<$$ pemb$naan+
J&m'ah angg%!a K%n$' Ke#%k!eran In#%ne$a berj&m'ah )0 %rang "ang !er#$r$ #ar$
&n&r(&n&r "ang beraa' #ar$ ?
Organ$a$ Pr%6e$ Ke#%k!eran / %rang5
Organ$a$ Pr%6e$ Ke#%k!eran G$g$ / %rang5
A%$a$ In!$!&$ Pen#$#$kan Ke#%k!eran ) %rang5
A%$a$ In!$!&$ Pen#$#$kan Ke#%k!an G$g$ ) %rang5
K%'eg$&m Ke#%k!eran ) %rang5
K%'eg$&m Ke#%k!eran G$g$ ) %rang5
A%$a$ R&mah Sak$! Pen#$#$kan / %rang5
T%k%h Ma"araka! 1 %rang5
Depar!emen Keeha!an / %rang5
Depar!emen Pen#$#$kan Na$%na' / %rang+
Keangg%!aan KKI &n!&k per!ama ka'$ #$!e!apkan %'eh Pre$#en a!a &&' Men!er$
Keeha!an :paa' 32 Un#ang Un#ang N%+ /. Tah&n /442 !en!ang Prak!$k Ke#%k!eran;+
Serti%ikat Ko#petensi bagi Dokter
Ser!$6$ka! K%mpe!en$ per'& #$b&a! bag$ D%k!er '&'&an ebe'&m /. Apr$' /440 #an
be'&m mengaj&kan pemb&a!an S&ra! Tan#a Reg$!ra$ :STR; ke K%n$' Ke#%k!eran
In#%ne$a :KKI;+ Pr%e pemb&a!an Ser!$6$ka! K%mpe!en$ $n$ han"a ber'ak& ampa$
#engan !angga' /. Ok!%ber /440 :ba!a !erakh$r pengaj&an STR ke KKI ber#aarkan
&ra! KKI N%+ KK+ 4)+41@KKI@Reg@I9@14);+ Ser!$6$ka! K%mpe!en$ akan #$k$r$m ke
a'ama! k%rep%n#en$ "ang !er-an!&m #a'am 6%rm&'$r pen#a6!aran #engan P% Ter-a!a!+
Surat &anda Registrasi 'S&R(
S&ra! Tan#a Reg$!ra$ a#a'ah pen-a!a!an rem$ #%k!er #an #%k!er g$g$ "ang !e'ah
mem$'$k$ er!$6$ka! k%mpe!en$ #an !e'ah memp&n"a$ k&a'$6$ka$ !er!en!&5 er!a #$ak&$
e-ara h&k&m &n!&k me'ak&kan !$n#akan e&a$ k%mpe!en$n"a+ Reg$!ra$ "ang
memen&h$ per"ara!an #an me'e,a!$ pr%e <er$6$ka$5 k%n6$rma$5 <a'$#a$ #an
penan#a!anganan %'eh Reg$!ar maka !erb$!'ah S&ra! Tan#a Reg$!ra$ :STR;+ S&ra!
Tan#a Reg$!ra$ !ereb&! menja#$ b&k!$ !er!&'$ "ang #$ber$kan %'eh KKI bag$ #%k!er #an
#%k!er g$g$+
Re%erensi
)+ ) AHIMA e(HIM A%rk Gr%&p %n !he Lega' Hea'!h Re-%r#+ :/447;+ DUp#a!e?
G&$#e'$ne 6%r De6$n$ng !he Lega' Hea'!h Re-%r# 6%r D$-'%&re P&rp%e+D.
/ournal of AH%0A 78 ,1-: 23A4'.
/+ ) >%&'ehan JL5 B'%-k MR :/447;+ "he 0edical %nterview: 0astering Skills for
!linical Practice5 7!h e#+5 =+ A+ Da<$+ ISBN 4(341*()/2*(I.
[sunting] Pranala luar
A$k$me#$a >%mm%n mem$'$k$ ga'er$ mengena$?
Kedokteran
(id) Depar!emen Keeha!an RI
(id) Ika!an D%k!er In#%ne$a :IDI;
(id) Ika!an D%k!er In#%ne$a :IDI; :bar&; #r An$ S&n#ar$ ).?7*5 14 Ag&!&
/440 :UT>;
(id) K%n$' Ke#%k!eran In#%ne$a @ "he %ndonesian 0edical !ouncil #r An$
S&n#ar$ ).?7*5 14 Ag&!& /440 :UT>;
(en) NLM :S$!& Perp&!akaan Na$%na' Depar!emen Keeha!an AS5 ber$$
&mber re6eren$ &n!&k #%k!er #an pa$en;
(en) Kam& On'$ne Ke#%k!eran
(en) eMe#$-$ne S$!& Ar!$ke' Ke#%k!eran
(en) Ne, Me#$a Me#$-$ne =%r&m #$k&$ &n!&k para #%k!er
(en) PL%S Me#$-$ne S$!& j&rna' ke#%k!eran
Eemb&n"$kanF
' K # K
Kedokteran
>abang
$'m&
keeha!an
Ane!e$%'%g$ * Be#ah * Derma!%'%g$ * G$nek%'%g$ * Ke#ar&ra!an me#$ *
Ke#%k!eran rehab$'$!a$ me#$ * Ke#%k!eran &m&m * Keeha!an kerja *
Keeha!an ma"araka! * Ne&r%'%g$ * Ob!e!r$ * Pen"ak$! #a'am * Pa!%'%g$ *
Pe#$a!r$ * P$k$a!r$ * Ra#$%'%g$ * THT(KL
>abang
$'m&
pen"ak$!
#a'am
En#%kr$n%'%g$ * Ga!r%en!er%'%g$ * Hema!%'%g$ * Kar#$%'%g$ * Ke#%k!eran
pera,a!an $n!en$6 * Ne6r%'%g$ * Onk%'%g$ * Pen"ak$! $n6ek$ * P&'m%n%'%g$ *
Rhe&ma!%'%g$
>abang
$'m&
be#ah
Be#ah &m&m * Be#ah anak * Be#ah k&'$! * Be#ah g$nek%'%g$ * Be#ah jan!&ng
#an pemb&'&h #arah * Be#ah ma!a * Be#ah m&'&! #an mak$'%6a$a' * Be#ah
%r!%pe#$ * Be#ah p'a!$k * Be#ah ara6 * Be#ah !ra&ma * Be#ah &r%'%g$ * Be#ah
pemb&'&h #arah * Be#ah !&m%r * O!%'ar$ng%'%g$ * Tranp'an!a$ %rgan
D$per%'eh #ar$ Dh!!p?@@$#+,$k$pe#$a+%rg@,$k$@Ke#%k!eranD
Ka!eg%r$? Ke#%k!eran L Ar!$ke' p$'$han ber!%p$k b$%'%g$
Ka!eg%r$ !eremb&n"$? Ar!$ke' "ang !$#ak mem$'$k$ -a!a!an kak$