Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet
Odsjek za historiju






Arhitektura Sarajeva austrougarsko perioda







Mentor : Prof.dr. Edin Radui Student: Aldin Frato



Sarajevo, maj 2014.
1

Sadraj

1. Uvod 2

2. Stilske odlike arhitekture 3

3. Graevinski red 4

4. Austrougarski pristup Sarajevu 5

5. Javni objekti 7
Gradska Vijenica 9
Zemaljski muzej 10
Katedrala Srce Isusovo 11

6. Stambeni objekti 12
Marijin dvor 13

7. Zakljuak 14

8. Literatura 15

9. Prilozi 16








2

Uvod
Tema ovog rada je arhitektura u Sarajevu u austrougarskom periodu. Cilj ovog rada je
prikazivanje pojednih objekata nastalih i periodu izmeu 1878-1918. godine. Kako je zaista u
ovom periodu nastao veliki broj objekata, na samom poetku elimo istai da emo se u radu
bazirati na samo odreene objekte, za koje smatramo da imaju vei znaaj u samom razvoju
grada. Prilikom pisanja rada koriten je veliki broj knjiga, a najvie smo se koristili djelom
Borislava Spasojevia : ,, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu'',
zatim djelom Ibrahima Krzovia : ,, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini'', kao i djelom
istoimenog autora ,, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918.
Na Berlinskom kongresu 1878. godine odlueno je da Bosna i Hercegovina ue u sastav
Austro-Ugarske monarhije. Stanje u dravi se nakon dolaska nove vlasti postepeno poinje
mjenjati, drava se sve vie industralizuje, a nain ivota se potpuno mijenja. Razlika nije bila
samo u shvatanju ivota i principa ivljenja nego se dolazak okupacije podudarao sa istorijskim
nastojanjima modernog evropskog grada.
Pod austrougarskom upravo Sarajev kao grad se poeo znatno teritorijalno iriti, emu je
pridonio porast broja stanovnika u gradu. Teritorijalno irenje grada ilo je prema zapadu, prema
Sarajevskom polju, pa tako vie damija Magribija i Vojna bolnica nije bila najzapadnija granica
grada, nego je to sada bila prije svega eljeznika stanica, mnogi vojni objekti i sl. Sarajevo je
1883. godine bilo podjeljeno na sedam kotara ( arija, Koevo, Bjelave, Kovai, Grad, Hrvatin,
Bistrik-obanija), a 1898. godine se gradskoj teritoriji pripaja i opina Novo Sarajevo, sa
Pofaliima.
Pored porasta broja stanovnika,karakteristika ovog perioda je i graevinski razvoj grada,
to najbolje moemo vidjeti u velikom broju objekata sagraenih u ovom periodu, te njihovoj
vanosti i upotrebljivosti i dan dan. U radu emo spomenuti samo neke od njih, kao to su :
Gradska Vijenica, zgrada Zemaljske vlade, Narodno pozorite, Zemaljski muzej i mnoge druge.
Pored toga pisat emo i o sakralnim objektima, a panju emo posvetiti i stambenim objektima
koji su izgraeni za vrijeme austrougarske uprave, a koji su u upotrebi i dan danas.

3

Stilske odlike arhitekture
Da bi govorili o izgradnji pojedinih objekata u Sarajevu, miljenja smo da bi prije svega
trebalo dati neke osnovne informacije o stilovima koji su koriteni pri gradnji ovih objekata.
Kada govorimo o stilovima koje su arhitekti koristili na tlu Bosne i Hercegovine, te samog
Sarajeva, moemo govoriti o tri perioda. Prvi period su Istorijski stilovi, prije svega rije je o
pseuodomaurskom stilu koji se poeo koristiti jo za vrijeme Osmanske uprave u BiH, te
neorenesansni stil. U kasnijoj fazi razvoja arhitekture u BiH moemo primjetiti i period Secesije,
te period Bosanskog sloga.
Prvi od pravaca koji se koristio u BiH u arhitekturi za vrijeme austrougarske uprave bila
je neorenesansa. Neorenesansa dominira stambenom i javnom arhitekturom, a dok na prostoru
BiH ovaj stil se koristio dosta i prilikom gradnje sakralnih objekata. Objekti izgraeni u Sarajevu
u ovom stilu su Vojna bolnica, zgrada Vojne komande, Prva gimnazija, Saborna crkva u
Sarajevu i mnoge druge. Ono to je karakteristino za ovaj stil neorenesansu koja je jedna od
stilova historicizma
1
je injenica da se stil ne koristi savremenim izrazom, nego se vraa u
prolost, u neki od prijanjih stilova.
Ipak arhitekti se nisu dugo bavili ovim stilom, nego se teilo ka promjenama, uvoenju
novog, boljeg. Prve promjene donio je period eklekticizma, koji u Sarajevu nije bio klasian kao
u ostatku Evrope, nego je imao karakteristike Pseudomaurske arhitekture. Stil se odlikuje
karakteristima arhitekture iz panije ili Sjeverne Afrike. Od elemenata maurskog sloga najee
su koriteni potkoivasti lukovi, zatim prelomljeni lukov, na fasadama naizmenino postavljeni
svijetli i tamni nizovi kvadara sa plastinom dekoracijom od biljnih i geometrijskih elemenata.
2

Najznaajniji objekti izgraeni u ovom stilu su. Zgrada erijatske sudake kole u Sarajevu koju
je projektovao Karl Parik, zatim Muzej grada Sarajeva na Bendbai koji je sruen tokom II
svjetskog rata Josipa Vancaa, a naznaajniji objekat graen u ovom stilu je zgrada Gradske
Vijenice u Sarajevu, projekt Alexandra Witteka i irila Ivekovia.
Sljedei stil koji su arhitekti koristili u Sarajevu je Secesija. Ona se javlja u posljednjim
godinama IXX stoljea, a vrlo brzo je postao vodei pravac u arhitekturi. Naziv secesija potie

1
Pored neorenesanse ostali stilovi historicizma u arhitekturi su : neoromanika, neogotika, neobizant, neobarok i neorokoko.
2
Borislav Spasojevi, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu, Sarajevo, 1998, str.21.
4

od naziva udruenja bekih umjetnika ,,Secession'' koje se razvija iz ,,Vereinigung del bildenden
Kunstler-sterreichisch- Udruenja austrijskih likovnih umjetnika osnovano 3.aprila 1897.
godine u okviru udruenja umjetnika Kunstlerhaus''.
3
Pod secesijom u arhitekturi Bosne i
Hercegovine podrazumijevaju se stilsko-formalni oblici koji su dospjeli preko umjetnikih
centara Austro-Ugarske monarhije, prije svega Bea, a karakteristike su joj je primjena novih
graevinskih materijala koji se kombinuju sa klasinim dajui nove oblikovne mogunosti.
eljezo i staklo se sve vie koriste, a samim time se javlja i otvorena fasada, zatim se koriste i za
rjeenje portala, kupola, stepeninih i balkonskih ograda, a pojavljuju se i stakleni vijenci.
Objekti koji su graeni u ovom stilu su prije svega stambeni objekti. Najznaajniji
administrativni objekt raen u ovom stilu je svakako zgrada Pote i telegrafa u Sarajevu,
Filipovia kasarna, zgrada kole i kluba doktora Fischera( danas Bonjaki institut), zgrada
Srpskog drutva ,, Prosvjeta'', kao i zgrada Hrvatskog drutva ,, Napredak''.
Posljedni stil koji se javlja u BiH i Sarajevu, za vrijeme Austrougarske uprave bio je
Bosanski stil( slog). Objekti nose formalne odlike secesije, ali istovremeno snano interpretiraju
forme zateene arhitekture. Objekte izgraene u ovom stilu moemo smatrati autentinim
arhitektonskim izrazom ovog podneblja i vrednovati ih izuzetno visoko. Sam Josip Vanca je od
Zemaljske vlade traio da ona to prije podnese zahtjev Bosanskom saboru, da novogradnja
raena u bosanskom slogu bude osloboena poreza u cilju sauvanja bosanskih kolorita naih
gradova.
4
Od znaajnijih objekata izgraenih u ovom stilu treba spomenuti zgradu Perii,
arhitekte Hansa Bergera, zatim stambenu zgradu Theodora Todeshinia i kuu Selver eff. Svrze
koje je radio Josip Vanca, kao i njegovu zgradu Hadin Alipainog vakufa, Rijaset iz 1910.
Graevinski red
Kada su okupirali Bosnu i Hercegovinu, vlast je zbog regulisanja graenja, ali i za
potrebe svoje administracije objavila Turski zakon o graenju i drumovima od 1863. godine.
Ovaj zakon je koriten, iako se tvrdilo da graenje nije bilo zakonom ureeno za vrijeme
osnanske uprave, tanije propisi se nisu potovali sve do izbijanja poara 1879. kada je formiarn
prviremeni graevinski odbor, za saniranje posljedica poara, koji je nastojao da postavi konturu
ireg plana rekonstrukcije izgorjelog gradskog centra uz primjenu osmanskih graevinskih

3
Ibrahim Krzovi,Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini,24, Sarajevo 2004..
4
B. Spasojevi, Arhitektura stambenih palata, 1988., str. 23.
5

propisa. Ipak i ovo se pokazalo kao neprecizno i nedovoljno, pa je zemaljske vlada pristupila
izradi novog graevinskog reda. etrnaestog maja 1880. godine objavljen je poseban graevinski
red Bauordnung, koji je u Sarajevu odmah stupio na snagu. Sastojao se od 82 lana, a njima je u
potpunosti usmjerena graevinska oblast, izgradnja stambenih i ostalih zgrada i svega prateeg.
5

Ono to je karakteristino za ovaj graevinski red je da je njime obuhvaen samo ui centar
grada, a ne cio grad. Ovim je redom predvieno da se novi graevinski objekti mogu podizati ili
na postojeim zgradama vriti adaptacije samo uz prethodnu dozvolu nadlene uprave.
Brigu o provoenju graevinskog reda vodila je grupa ininjera podreena direktoru
policije, a o eventualnim albama je odluivala Zemaljsa vlada. Kao posljedica razvijanja i
proirenja grada, 1893. godine donijet je novi Graevinski red za Zemaljski glavni grad
Sarajevo. On se nije znaajnije razlikovao od starog, osim to se odnosio na cio grad, a ne samo
ui centar, te to se po njemu prije izdavanja dozvole morao izvriti uviaj na licu mjesta. Njime
se vodi rauna o buduem izgledu glavno grada, pa se u pogledu graenja primjene
graevinskog materijala postavljaju neke norme, kao i u pogledu dimenzionisanja nekih
graevina. Jo je vlast pokuala 1909. godine donijeti novi Graevinski red, ali i pored sve
hitnosti za njegovo donoenje on nije ozakonjen, niti je donesen neki drugi.

Austrougarski pristup Sarajevu
Dolaskom austrougarske vlasti u BiH, samim time i u Sarajevo, glavni grad drave dobio
je uz raniji profil osmanskog grada i zapadnjako lice. Ove promjene su vidljive u politikoj
organizaciji, kulturnom ivotu i drutvenim obiajima grada
6
. Sarajevo je u ovom periodu uvijek
tretiran kao prvi grad u zemlji, te je vlast imala za cilj uiniti ga blistavim, kakvi su bili i ostali
vaniji centri u dravi, kao Be, Budimpeta, Zagreb i drugi, pa je to upravo razlog zbog koga je
monarhija neproporcionalno mnogo panje u Bosni i Hercegovini poklanjala Sarajevu. Upravo
ovo moemo uzeti kao jedan od glavnih razloga zato se toliko panje posveuje ovom gradu.

5
B. Spasojevid, Arhitektura stambenih palata, 1988., str. 15.
6
Promjene su vidljive po tome to se sve vie izlazi u kafane, pozorita, odlazi na koncerte i veernji korzo, organizovane su
javne zabave. Pored toga, vlast je osnovala stotinu osnovnih i srednjih kola.
6

Jedan od razloga je pridobijanje povjerenja graana cijeli drave, pa tako i grada
Sarajeva. Ovo je posebno vidljivo nakon dovoenja Benjamina Kalaja na mjesto zajednikog
ministra finansija izmeu 1882. i 1903. godine. Njegova politika je bila mnogo bolja i
prihvatljivija svom stanovnitvu, nego to je to inila prethodna vlast, a posebno vlast generala
Filipovia, koji se ponaao posebno grubo prema muslimanima. Sa druge strane Kalaj je proveo
mnogobrojne reforme u gradu Sarajevu. On je smatrao da je najbolji lijek za narodno
nezadovoljstvo racionalna, pravedna i velikoduna vlada, te da treba civilizovati Bosnu i
Sarajevo, da to bude prosvijetljena evropska drava i drutvo.
7
Pored toga promjenio je znaajne
izmjene u izgledu centra grada, da bi naglasio znaaj religije, te da bi skrenuo anju javnosti sa
potencijalno razornog nacionalizma. Po njegovom nalogu, najvee vjerske, kulturne i obrazovne
institucije svih vjerskih zajednica su smjetene u neposrednoj blizini oko centralnog trga.
Vanost Sarajeva u novoj dravi primjetna je i po gradnji eljeznica, to je zaista vidljivo
u ovom periodu nae drave. Sarajevo je bila prava eljeznika raskrsnica u dravi, jer je tu
zavravala pruga koja je ila od Broda do Sarajeva zavrena 1882. godine, zatim pruga ka
Metkoviima je zavrena 1892. a prema istoku drave 1906. godine. Sarajevo je tako postalo
centar izgradnje i odravanja eljeznica u BiH, a eljeznica je postala glavni oslonac gradske
privrede, tj. Austrougarske vlasti su glavnu eljezniku radionicu uinile centrom dravnih
preduzea u Sarajevu. Pored toga u gradu je 1882. godine uspostavjlena i koija koja je prevozila
putnike do centra grada. Ona je 1894. zamjenjena prugom za konjski tramvaj, a konji su 1895.
godine zamjenjeni elektrinom energijom.
8
Pored toga vlada je poticala rast industrije u
Sarajevu, kako otvaranjem novih fabrika ( npr. Fabrika duhana Sarajevo) ili su ih nasljeivali od
osmanske vlasti ( kao Sarajevska pivara). Ono to je svakako doprinijelo razvoju grada i privrede
je i devet izgraenih ciglana do 1904. godine, od kojih je prva izgraena 1880. ona Augusta
Brauna. Grad je elektrino svjetlo dobio 1895. godine.
9

Pored toga za vrijeme Kalajeve vladavine i gradski pejza Sarajeva je preureen. Zapadni
i istoni kraj su do 1900. godine uokvireni novim sekularnim upravnim zgradama: zgradom
zemaljske vlade i Vijenicom, a du ose istok-zapad izgraene su dvije grupe vjerskih objekata,

7
Robert Donia, Sarajevo : biografija grada, Sarajevo, 2006. 85.str.
8
R. Donia, Sarajevo, 2006. str. 89
9
Isto, str. 90
7

po jedna za katolike i pravoslavce. Osnovna inspiracija za fiziku transformaciju Sarajeva bila je
beka ulice Ringstrasse.
10

Javni objekti
Kada govorimo o gradnji javnih objekata u Sarajevu, moemo govoriti o punom razvoju grada za
vrijeme Austrougarske uprave. Veliki broj graevina koje Sarajevo ine potpunijim, upravo su
izgraeni u ovom periodu. Austrougarska vlast ove objekte gradi prije svega radi lakeg voenja
administrativne, vojne, kulturno-obrazovne i drugih vidova politike, kao i radi modernizacije
grada, te stjecanja veeg broja obrazovnih ljudi. Upravo zahvaljujui ovim objektima Sarajevo
dobiva dozu Evropskog grada. Kada govorimo o javnim objektima moemo ih podijeliti na:
upravno-administrativne i vojne objekte, prosvjetne i kulturne institucije te sakralne objekte.
Posebnu panju vlast je posveivala upravno-administrativnim i vojnim objektima,
posebno neposredno nakon okupacije drave. Vlast je radi lakeg upravljanja dravom, morala
otvoriti neke nove centre vojne i administrativne uprave ili renovirati one stare. Kako su objekti
graeni u u prve dvije decenije Austrougarske vlasti u BiH, ovi objekti su preteno graeni u
stilu neorenesanse, neoromantike, neogotike ili neumaorskog stila, dok ih je mali broj graen u
vrijeme secesije.
11
Najznaajniji upravno-administrativni i vojni objekti su : zgrada Zemaljske
vlade
12
, Gradska Vijenica, Oficirska kasarna, zgrada Pote i telegrafa, Filipovia kasarna i
mnogi drugi objekti.
Druga grupa objekata koje ubrajamo u javne objekte su prosvjetno-kulturne institucije.
Ove institucije su zasigurno imale veliki znaaj za Austrougarsku vlast, prije svega jer je vlast
zahvaljujui ovim institucijama u dravi mogla dobiti novu inteligenciju na koju bi se mogla
mnogo lake osloniti prilikom upravljanja dravom. Upravo zbog toga vlast veliku panju
posveuje gradnji ovih objekata, pa ih gradi uz ili neposredno nakon gradnje administrativno-
vojnih objekata. Veliki broj objekata je graen u stilu neorenesanse, ali je veliki broj objekata

10
Isto, str. 91
11
I. Krzovi,Arhitektura secesijau BiH,str. 60.
12
Zgrada Zemaljske vlade I u Sarajevu je graena u periodu izmeu 1884. i 1886. Godine, a njen projektant je bio Josip Vanca.
Zgrada je prvi administrativno-upravni objekat sagraen u Sarajevu. Objekat se sastoji od podruma, prizemlja i dva sprata, a trei
sprat je naknadno dodat 1911. godine. U zgradi su bile smjetene uprava i administracija, katastarska direkcija, neke slube
politikog odjeljenja, potanski i telegraski ured, a na drugom spratu i Vrhovni sud. Pored ove izgraene su jo dvije zgrade
zemaljske vlade i to jedna 1896. godine ( danas zgrada Ministarstva vanjskih poslova), a druga 1905. godine ( danas zgrada
opine Centar i Kantona Sarajevo).
8

sagraen i u vrijeme secesije.
13
Najznaajniji objekti iz ove grupe su svakako : Zemaljski muzej
grada Sarajeva, Narodno pozorite
14
, kolski objekti u Gimnazijskoj ulici
15
, Oficirska kasina
16
,
Tehnika kola u Sarajevu, zgrada Srpskog drutva ,, Prosvjeta'', zgrada Hrvatskog drutva ,,
Napredak'', enska gimnazija
17
i mnoge druge.
Pored upravno-administrativnih i kulturno-obrazovnih objekata, Austrougarska vlast u
periodu svoje vladavine gradila je i sakralne objekte, koji su trea vrsta javnih objekata u
Sarajevu. Ono to je posebno zanimljivo je injenica da nova vlast nije zapostavljala nijednu
vjersku grupu u Sarajevu, ali su se ipak u ovom periodu najvie gradili objekti namjenjani
katolikom stanovnitvu. Saborna pravoslavna crkva nastala u Osmanskom periodu, za vrijeme
austrougarske uprave dobit e status mitropolije.
Sagraena je i Askenaka sinagoga za Akenaze koji su u Sarajevo doli zajedno sa
Austro-Ugarskom, a sagraena je 1902. godine po projektu Karla Parika. to se tie
muslimanskih vjerskih objekata, oni nisu graeni u tako velikoj mjeri kao to su graene
kranske crkve, ali vlast nije zapostavljala ni ovu vjersku grupu u Sarajevu. Prije svega
obnavljani su vjerski objekti izgraeni u ranijim periodima, a posebna panja se posvetila
graenu centra Islamske vjerske zajednice. Najznaajniji objekti izgraeni u vrijeme
Austrougarske vlasti su : Katedrala Srce Isusovo, Akenaka sinagoga, Evangelistika crkva
18
,

13
U periodu secesije izgraena je dananja zgrada Bonjakog instituta, zgrada Srpskog drutva ,, Prosvjete'',
zgrada Hrvatskog drutva ,, Napredak'' i mnoge druge, dok su u periodu neorenesanse izgraene kole u
Gimnazijskog ulici, Tehnika kola i mnoge druge. Preuzeto iz : I. Krzovid, Arhitektura secesije u BiH, str. 107.
14
Zgrada Narodnog pozorita je graena izmeu 1897. i 1898. godine, po projektu iz 1896. godine, od strane Karla Parika.
Objekat se sastoji iz podruma, prizemlja, dva sprata i dva meusprata, gdje se nalaze prostorije za odjeu glumaca. Otvoren je
1899. godine, a prvobitno se zvao Drutveni dom. Preuzeto iz : N. Kurto: Graditelji Sarajeva, arhitekt Karlo Parik (1857.-
1942.), Sarajevo, 1988., str. 395
15
Kada govorimo u objektima u Gimnazijskom ulici, govorimo o trjema kolama u toj ulici i to o : zgradi Prve gimnazije( nekada
Realna gimnazija), zgradi osnovne kole( nekada uiteljska kola) i zgradi Umjetnike kole( nekada Mala realka). ). Zgrade Prve
muke realne gimnazije sagraena je 1890/91. godine prema projektu Karla Parika i Augusta Butscha. Osnovna kola, koja je
bila uiteljska kola, sagraena je iste godina, ali po projektu Karla Parika i Karla Paneke, a Karlo Paneka je projektovao
Umjetniku kolu, tada Malu realku i to 1906. godine. Preuzeto iz : Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme
austrougarske okupacije, Sarajevo, 1972, 52
16
Izgradnja Oficirske kasine zapoela je 1880. godine po naredbi vojvode Wurttenberga, a zavrena je godinu dana poslije, te je
sve do izgradnje Narodnog pozorita bila sredite kulturnog ivota u Sarajevu. U zgradi je bila smjetena biblioteka, a u njoj su
odravani brojni koncerti, opere, nauna predavanja, izlobe i dr. Danas je zgrada Dom Armije i Dom Vojske Federacije BiH.).
Krzovi, Ibrahim, Arhitektura BiH 18781918., Sarajevo 1987
17
Zgrada enske gimnazije nalazi se na lijevoj obali Miljacke, zgrada je izraena 1898. po projektu Hansa Niemeczeka, a
nadogradio ju je Josip Vanca. Ono to je zanimljivo da je u poetku zgrada koristil kao vojna kasarna, a tek je za vrijeme
Kraljevine SHS, 1923. godine postala zgrada enske gimnazije. Jela Boi, Arhitekt Josip pl. Vanca, znaaj i doprinos
arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske Uprave, doktorska disertacija, Sarajevo: Arhitektonski fakultet u Sarajevu, 1989.,
138.
18
Kad govorimo o Evangelistikoj ckrvi, ustvari govorimo o tri objekta, crkvi, kolskoj zgradi i upnom stanu. Sve je
graeno po projektu Karla Parika, a crkva je izgraena 1899. godine, a ostala dva objekta su bila gotova do 1905.
9

crkva Presvetog Trojstva
19
i mnogi drugi. Vjerski objekti su graeni uglavnom u
neorenesanskom i neogotikom stilu, dok ih je mali broj izgraen za vrijeme secesije, tek su neki
izgraeni u ovom periodu.

Gradska Vijenica u Sarajevu

Gradska Vijenica u Sarajevu izgraena je na prostoru nekadanjeg Mustaj-painog
mejdana. Tu su se nalazila dva hana i jedna privatna kua. Hanovi su porueni, a vlasnik private
kue je zahtjevao kesu dukata da kua bude prebaena,erpi po erpi, na drugo stranu obale
Miljacke, to je I uinjeno, a zbog vlasnikovog inata, kua nosi popularni naziv Inat kua.

Sa dolaskom austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini, 1878. godine, u Sarajevu se
ukazala potreba za izgradnjom objekta koji bi posluio za potrebe Magistrata i Gradskog
poglavarstva, odnosno koji bi imao namjenu Gradske vijenice. Gradonaelnik Sarajeva
Mustajbeg Fadilpai
20
1881. je, takoer, predloio Gradskom poglavarstvu izgradnju Gradske
vijenice. Prije izgradnje dananje Vijenice, Gradsko poglavarstvo je bilo smjeteno u
Denetia kui na Bistriku.
21
Tek poetkom devedesetih godina 19. vijeka, austrougarske vlasti
vre odabir pogodne lokacije za gradsku vijenicu na mjestu tadanjeg Mustajpainog mejdana,
te u periodu 1892-1895, podiu objekat Gradske vijenice. Tek krajem 1890. Izraen je prvi
idejni plan koji je povjeren Karlu Pariku. Ipak njegov projekat nije zadovoljio kriterije tada
zajednikog ministra finansija, barona Benjamina Kalaja, pa je izgradnja objekta preputena
Alexandru Witteku koji je ovaj objekat radio prema damiji sultana Hasana u Kairu i damiji
sultana Kait-Beja iz XV stoljea u Kairu. Ipak tokom gradnje Vijenice je preminuo Wittek, a
gradnju je zavrio arhitekt iril Ivekovi.

godine. Funkcija objekta je poslije promjenjena te je ona postala zgrada Akademije Likovnih umjetnosti. B.
Dimitrijevi, Arhitekta Karlo Parik, str. 80-81
19
Zgrada ove crkve se nalazi na Dolac Malti, utemeljitelj ove crkve je nadbiskup Josip Stadler, a projektovao ju je
Josip Vanca. Gradnja objekta je zapoel 1905. godine, a zavrena je 1906.
20
Mustaj-beg Fadilpai, sin je Fadil-pae erifovia, bio je prvi gradonaelnik Sarajeva. Roen je u Sarajevu 1830. godine,
odrastao i kolovao se u Carigradu. Vrio je funkciju mule u Carigradu, a kasnije u Egiptu, ali je dunosti vrio preko zamjenika.
Godine 1860. doao je u Sarajevo i postao lan i medilisa-idare, a od 1878. do kraja ivota 1892. godine vrio je funkciju
gradonaelnika Sarajeva u ukupnom trajanju od 14 godina. U periodu od 1882. godine bio je i predsjednik Vakufskog
povjerenitva. Umro je 1892. godine u Sarajevu gdje je i sahranjen u haremu Begove damije.
21
Bejti, Alija: Gradska vijenica. Mali urbanizam Sarajeva, Sarajevo, 1966., str. 9.

10

Sveano otvorenje Vijenice obavio je baron Ivan Apel 20. aprila 1896. godine. U svojoj
110-godinjoj istoriji, objekat je mijenjao svoje namjene: poev od dana sveanog otvorenja, 20.
aprila 1896. godine, koriten je kao Gradska vijenica, zatim kao Gradska sudnica, a u periodu
1910-1911., bio je sjedite Bosanskog parlamenta (Sabora). Prema nekim podacima bio je i
privremeno i kratkotrajno sjedite Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, a od
1948. do 1992. u njemu je bila smjetena Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i
Hercegovine.Objekat Vijenice je pogoen mnotvom tekih i zapaljivih projektila u noi 25/26.
avgusta 1992. godine, spaljen i usljed gorenja poruen, nastale su neprocjenjive tete na fizikoj
strukturi objekta i samom knjinom fondu.
Osnova objekta je gotovo pravilni jednakostranini trougao, a objekat ima suteren,
prizemlje, mezanin i dva sprata. Svakako najimpresivniji utisak ostavlja glavna fasada sa
prilaznim stepenitem i bono postavljenim esmama-fontanama, s ulaznim trijemom,
nasvoenim kupolama iznad kojeg je reprezentativna loa. Najljepi dio arhitekture, slikane i
plastine dekoracije objekta povezuje centralni hol, s prizemnim trijemom, trokrakim
stepenitem, galerijom na spratu i podkupolnim dijelovima. Treba dodati i to da je fasada raena
u pseudomaurskom stilu, a elementi su preuzeti iz mamelukog perioda u Kairu, kao i iz epohe
Fatimida.
Zemaljski muzej
Zemaljski muzej BiH u Sarajevu je najstarija muzejska institucija u BiH. Dozvolom iz
Bea Zemaljski muzej proglaen je dravnom ustanovom i otvorenje 1.II 1888. godine, a Kllay
se lino angaovao oko osnivanja muzeja.
22
Prvi kustos u muzeju bio je iro Truhelka, a na to
mjesto je doao 1886. Godine. Ipak, zgrada muzeja je otvorena tek 1913. godine. Zgrada se
nalazi u naselju Marijin dvor, preko puta Srednje tehnike kole. Izgradnja dananje zgrade
zamiljena je regulacionim planom iz 1909. godine, kada je i nainjena njegova skica, a projekt
za zgradu je uradio arhitekt Karlo Parik. Smatra se da je on uradio vie projekata za ovu zgradu,
ali je ipak samo jedan uspio nekako zadovoljiti Benjamina Kalaja, koji se prilikom donoenja
odluke za izgradnju zgrade Zemaljskog muzeja, savjetovao i sa ljudima iz Bea i Budimpete.
Treba dodati i injenicu da je i sam Parik vie puta posjetio muzej u Beu i Budimpeti, radi
dekorisanja samog muzeja. Nakon etiri godine i tri mjeseca, 4.X 1913.g., zgrada Zemaljskog

22
Branko Dimitrijevi, Arhitekt Karlo Parik, doktorska disertacija, Sarajevo, juli, 1989, str. 105.
11

muzeja bila je predata na upotrebu. Treba dodati i to da je Parik prilikom gradnje ove zgrade
imao mnogo problema prije svega sa vladom, jer je vie puta odbijala da mu da nova sredstva za
izgradnju, ali bi na kraju poputala, a i sam arhitekt se morao zadovoljiti sa nekim jeftinijim
materijalima.
23

Zgrada se sastoji od etiri zasebna paviljona, meusobno povezana terasama, sa
unutranjim artijem, gdje je smjetena botanika bata. Svi paviljoni imaju suteren, prizemlje i
sprat. Izlobeni i radni prostori su razdvojeni, komunikacije su jasne i pregledne, a
najreprezentativnije su rijeene izlobene dvorane sa bogatim bonim i zenitalnim prirodnim
osvjetljenjem. Zgrada je raena u neorenesansnom stilu. Botaniki vrt se nalazi u centralnom
dijelu kompleksa, a osnovan je 1913. godine, a povrina mu iznosi 14.720. m
2
. U rjeenju
fasade Parik se vie poklonio historiskim stilovima, pa su tako elementi visoke renesanse dobili
glavnu ulogu.
Katedrala-Crkva Srca Isusova
Katedrala Srca Isusova nalazi se u starom dijelu grada Sarajeva, a za nju moemo rei da
povezuje objekte izgraene u turskom period, sa onima izgraenih u austrougarskom. Broj
kranskog stanovnitva se u Sarajevu poveao nakon dolaska nove vlasti, pa je prva briga
nadbiskupa dr. Josipa Stadlera bila izgradnja velike katedrale. Prvi projekt za katedralu je izradio
1882. godine Heinrich Ferstel, ali je projekat odbijen, jer bi izgradnja kotala previe. Stadler se
tada obratio za pomo Benjaminu Kalaju, a ovaj je prihvatio ideju izgradnje katedrale.
Kalaj je za arhitekta nove graevine izabrao Josipa Vancaa, a zemljite za objekat je izabrano
1883. godine, kada je Vanca i izradio projekat za crkvu.
Nadbiskup Josip Stadler (1843.-1918.), kao naruilac i inicijator gradnje Katedrale, i
arhitekt Josip Vanca (1859. - 1937.), kao projektant, svakako su najzasluniji za podizanje
nove katedrale u Sarajevu. Vanca je smatrao da je pogodno mjesto za gradnju prostor na uglu
Ferhadije i emalue, ali mu vlada to nije odobrila.
24
Nakon toga se odluio za Crkveni trg.
Po dolasku u Sarajevo Vanca je pregledao pogodna i raspoloiva mjesta na kojima bi se
mogla izgraditi Katedrala. On se tada prvo odluio za prostor na uglu tadanje Ferhadije i
emalue ulice, pa se s tim prijedlogom i vratio u Be. Meutim, budui da to mjesto nije

23
Isto 112.
24
Krzovi arhitektura BiH 1878-1918, Sarajevo, 1986., str, 45.
12

prihvatila gradska uprava, on se u septembru 1883. ponovno vraa u Sarajevo, u pratnji ministra
Kallaya, koji konano rjeava to pitanje: izabran je trg koji je ubrzo potom nazvan Crkveni trg.
U projektu Vancaa Katedrala je zamiljena kao graevina s prostorom koji bi primio
1.200 ljudi i vrlo jednostavnog vanjskog izgleda, od golog kamena, Gradilite je Scwarzu
predato 19. augusta 1884. godine, a 25. augusta obavljen je sveani in poetka radova, prije
nego to su otpoeli zemljani radovi na izgradnji crkve. Graevinski radovi zavreni su 9.
novembra 1887. godine u onoj mjeri kako je to bilo ugovoreno s preduzetnikom Schwarzom. U
potpunosti je objekt zavren 1889. godine, kada je zavrena i njegova unutranja dekoracija.
Ulaz u crkvu nalazi se na junoj strani, a oltar je na sjevernoj strani. Vanjska duina
Katedrale iznosi 41,90 m, irina 21,25 m, a kod svetita 24,80 metara. Unutranja duina iznosi
37,65 m, a irina 18,10 metara. Ulazna fasada naglaena je sa dva tornja ija je visina po 43,20
metara. Portal naglaen stubovima u profiliranom dovratniku, a u zabatu je reljef koji prikazuje
Sv. Trojstvo. Na vrhu portala, dijelom ispred rozete, nalazi se kip Srca Isusova, dar preduzetnika
Schwarza, izraen u Beu od margaretskog kamena.Krov je bio pokriven jednostavnim crijepom
tipa dabrova repa, a pod je poloem keramikim ploicama u tri tiple boje: smeoj, crvenoj I
crnoj, sloenim prema Vanceevom nacrtu. Prema miljenju nekih teoretiara, Vanca je uzore
za projektiranje Katedrale pronaao u Crkvi Notre Dame u Dijonu i Tynskoj crkvi u Pragu
25


Stambeni objekti

Gradnja stambenih objekata je ba kao i u ranijim periodima i u ovom periodu
predstavljala primamljivu djelatnost arhitektima, koja je donosila dobru zaradu. Tipoloka i
kvalitetna skala obuhvatale uglavnom tri vrste objekata. Jedna vrsta su porodine kue graene
kao vile, zatim stambeno-najamne i stambeno-poslovne objekte, te hoteli. Treba istai da mnogo
vie podataka o stambenim objektima imamo iz perioda secesije, nego iz ranijih perioda.
Stambeni objekti se grade u skoro svim veim mjestima u BiH, tako i u Sarajevu. Uglavnom se
grade vile, te stambeno-poslovni objekti, a naruioci ovih objekata su uglavnom bogati ljudi,
trgovci, visoki inovnici i drugi. Ono emu se posebno panja posveivala prilikom gradnje ovih
objekata je vanjski izgled objekta, pozocije gradnje objekt, a u dispoziciji objekta najvie je

25
Katedrala je izvedena u eklektikom stilu sa dominantnim gotikim elementima (stil obnove rane gotike). Za jednostavan
izgled zidova na fasadi Katedrale i dispoziciono rjeenje njenog partera, odnosno prizemlja, Vanca je bio inspiriran Crkvom
Notre Dame u Dijonu, a tornjevi podsjeaju na one sa Tynske crkve u Pragu.
13

panje posveeno prostoru za dnevni boravak i salonima. Ovde emo nabrojati samo neke od
stambenih objekata izgraenih u vrijeme austrougarske uprave : vila bankara Joue D. Saloma,
Hermana Radischa, vila Artura Poppera, vila Jozefa Z. Danona na Ilidi. Upravo su ove iste
osobe imale brojne vile, ali i stambeno-poslovne objekte po Sarajevu. Najpoznatiji stambeni
objekat izgraen u ovom periodu je zasigurno Marijin dvor, pa smo upravo zbog toga neto vie
panje posvetili njemu.
Priliv i poveanje broja stanovnika zahtjevalo je i izgranju veeg broja hotela za razne
smjetajne potrebe ( slubene, turistike, stalne i sl.) Gradski hoteli Evropa
26
, Central, Austria,
Zagreb itd. graeni su kao slobodnostojei i ugraeni, dok su hoteli na Ilidi ( Hungaria, Bosna, i
dr.) graeni kao slobodnostojei.


Marijin dvor
Objekt Marijin dvor se nalazi u onom dijelu grada koji je bio najzapadnija taka grada
Sarajeva, koje je austrougarska vlast zatekla nakon okupacije.Objekat je stambeno-poslovna
dvokratnica iji tlocrt ima formu trapeza. Projektant objekta je nepoznat, a naruilac objekta je
Augusta Braun, poznati lokalni industrijalac, proizvoa graevinskog materijala. Dozvola za
izgradnju objekta izdata je 1885.godine. Zgrada je projektovana u duhu italijanske renesanse.
Prizemlje i spratovi su graeni od opeke. Meuspratna konstrukcija je drvena. Proelja su
malterisana i dekorisana bojenim stilskim elementima od peene gline. Stubovi su na uglovima
objekta, te su od vjetakog kamena. Unutarnja dekoracija se javlja samo u prizemlju i veoma je
siromana. Objekt se sadri od 195 soba i polusoba. Spratnost objekta je razliita od prizemlja i
dva sprata, do prizemlja i tri sprata. U prizemlju uz Titovu ulcu se po itavoj duini nalaze
poslovni prostori.
27




26
Hotel Evropa je prvi moderni hotel u Sarajevu, a vlasnik hotel je Gligorije Jeftanovi, a objekat je sagraen 1882. godine,
projektovao ga je Karlo Parik. B. Spasojevi, arhitektura stambenih palata, str. 143-4
27
B. Spasojevid, arhitektura stambenih palata, str. 143-4
14

Zakljuak

Tema ovog seminarskog rada bila je arhitektura Sarajeva u austrougarskom periodu. Rad
je podijeljen na vie dijelova, a prve dvije glave govore o stilskim pravcima koji su obiljeili
period izmeu 1878. i 1918. godine, kao i o zakonima koje je vlast donijela da se unaprijedi kako
grad, ali i da gradnja bude to sigurnija, prije svega radi brojnih poara i poplava, koje su esto
pogaale grad.
U ostatku rada se govori o brojnim objektima koji su izgraeni u ovom periodu, bili oni
administrativno-vojne namjene, kulturno-prosvjetni, sakralni ili objekti namjenjeni za stanovanje
pojedinih porodica. Treba dodati i da su objekte, tj viespratnice za stanovanje uglavnom gradili
trgovci. U zadnjem dijelu rada dati su podatci o dvojici najznaajnijih arhitekata koji su obiljeili
ovaj period i slobodno se moe rei izgradili dio grada kakvog moemo vidjeti i dan danas.
Pojedini objekti iz ovog perioda isticani su zbog nesumnjive ljepote stila, kao to je
zgrada Vijenice ili zgrada Evangelistike crkve u Sarajevu. Drugi objekti su prihvatani zbog
praktine vrijednosti, kao to su gimnazije, pota,vojni logori,eljeznike stanice i drugo. Neki
objekti su prizvatani radi monumentalnosti i autoriteta uprave( Skuptina grada, zgrada
Zemaljske vlade I, II i III). Moemo dodati da se pojavljuje i kritika u literature radi uskih ulica
sa visokim zgradama, zbog nepostojanja generalnog regulacionog plana i slino.
Na kraju treba rei da je zahvaljujui objektima koji su izgraeni u ovom periodu,
Sarajevo znatno napradovalo, te postal evropski grad, sa svim njegovim kvalitetama i manama,
dolaskom Austro-Ugarske. Takoer, ono to je posebno vano je da je veina elemenata objekata
izvedena na najkvaliteniji nain, najtrajnijim materijalima.









15

Literatura

1. Borislav Spasojevi, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu,
Sarajevo, 1988.
2. Robert Donia, Sarajevo: Biografija grada, Sarajevo, 2006.
3. Valerijan ujo, Leksikon Sarajeva, Sarajevo, 2009.
4. Ibrahim Krzovi, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2004.
5. Nedad Kurto, Sarajevo 1492-1992, Sarajevo, 1997.
6. Bejti, Alija: Gradska vijenica. Mali urbanizam Sarajeva, Sarajevo, 1966
7. Branko Dimitrijevi, Arhitekt Karlo Parik, doktorska disertacija, Sarajevo, 1989.
8. N. Kurto: Graditelji Sarajeva, arhitekt Karlo Parik (1857.-1942.), Sarajevo, 1988.,
9. Mitar Papi, kolstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske
okupacije, Sarajevo: Veselin Maslea, 1972
10. Ibrahim Krzovi, Arhitektura BiH 1878-1918, Sarajevo, 1986.,
11. http://sarajevo18781918.blogger.ba/
12. http://www.sarajevo.ba/ba/stream.php?kat=130













16

Prilozi


Slika br. 1.Zgrada Vijenice ( preuzeto sa: http://bascarsija.info/bascarsija/vazni-objekti/vijecnica , 25.05.2014. u 20:06h)



Slika br. 2 Zemaljski muzej u Sarajevu ( preuzeto sa: http://www.sutra.ba/novost/71646/Zemaljski-muzej-od-danas-u-mraku-
historije, 25.05.2014. u 20.08h)