Ist Hegel ein Pantheist Philosoph? (In Bezug auf die Kritik Spinozas Pantheismus)
Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA
zet Hegelin (1770-1831) panteist bir filozof olmad zellikle onun Spinozann panteist felsefesine getirdii eletirilerden anlalabilir. Hegele gre Spinoza Tanrnn tinsel birliini grmezlikten gelmekte en azndan bunu temellendirememektedir. Spinoza panteizmindeki ikinci nemli eksiklik, Tanrnn tzselliinin kabul edilmesine ramen onun znelliinin yani Tanrnn bir ferdiyete sahip olduunun unutulmasdr. Hegel Her ey Tanrdr grne iddetle kar kar bunun yerine Her ey Tanrdandr grn benimser. Hegel (felsefesinin bu tr yorumlara imkan vermesine ramen) ak bir biimde panteizme ve Spinoza felsefesine kardr. Anahtar Kelimeler: Tanr, Panteizm, Tin, Spinoza, Evren, nsan. Varlk, Beden, Madde
Zusammenfassung Dass Hegel (1770-1831) nicht ein pantheistischer Philosoph ist, versteht man besonders davon, dass er eine harte Kritik an der pantheistischen Philosophie von Spinoza gebt hat. Nach Hegel bersieht Spinoza die Geistlichkeit des Gottes. Wenn es nicht der Fall ist, konnte er mindestens die Geistlichkeit des Gottes nicht begrnden. Der zweite Grundfehler Spinozas, nach Hegel, ist die Vergessenheit der Indvidualitaet des Gottes, obwohl er seine Sunstantialitaet angenommen hat. Hegel ist streng gegen die Auffasung, dass alles Gott sei. Stattdessen nimmt Hegel folgende Auffassung an, dass alles vom Gott sei. Als Schlussfolgerung kann man feststellen, dass Hegel ganz deutlich gegen den Panteismus und gegen die Philosophie Spinozas ist. Stichwrter: Gott, Panteismus, Geist, Spinoza, Mensch, Sein, Leib, Materie.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
826 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA I. Giri Yaznn bu baln grenler ve Hegel din felsefesiyle ilgili derinlemesine bir alma yapmam olanlar bu soruya byk bir olaslkla evet cevabn verecektir. Gerekten de genel anlamda Hegel felsefesi panteist unsurlar tayan, en azndan byle anlamaya imkan veren bir ierie sahiptir. Mutlak Tinin alm olarak evren, bilincin ve idenin kendini diyalektik bir yntemle amlayp gerekletirmesi vs. gibi hususlar panteist yaklam akla getirebilecek hususlardr. Biz bu makalede Hegelin Vorlesungen ber die Philosophie der Religion (Din Felsefesi Dersleri) 1 adl eserinden hareketle bu sorunun cevabn bulmaya alacaz nk o, bu soruya bu eserinde olduka ayrntl ve net bir biimde cevap vermektedir. Yaznn sonraki blmlerinde greceimiz gibi bu cevap olduka artc bir cevaptr. Bu cevab ararken kendimizi daha ok Hegelin bu eseriyle snrlayacaz. Konunun anlalmas asndan ilk nce Hegelin Tanr kavramndan ne anladn ana hatlaryla betimlemek faydal olacaktr. Hegel din felsefesiyle ilgili grlerini yukarda ad geen eserde ele alr. Olduka hacimli ve ayrntl olan bu eser genel anlamda Hegelin din felsefesi hakkndaki grlerini vermekle birlikte zellikle dier dinler hakknda da (Musevilik, Budizm, Brahmanizm, eski Msr dinleri, in vs.) 2 nemli bilgiler vermektedir. Eserin birinci cildi (kaynakada 16.cilt) dinle felsefe arasndaki karlkl mnasebeti, din kavramnn niteliini, inan, dnce ve mitos arasndaki ilikiyi betimledikten sonra belirli dinler bal altnda doa diniyle dier dinleri analiz etmeye balar ve bu analizi srasyla in, Hint, Budizm, Pers ve Msr dinlerini analizle devam eder. Burada ilgin olan Hegelin bu dinler hakkndaki olduka detayl bir biligiye sahip olmas ve onlara ait eitli karmlarda bulunmasdr. kinci ciltte Hegel (kaynakada 17.cilt) tinsel bireysellii n planda tutan dinleri inceler. Bu dinlerden ilk olarak yceliin dini (Religion der Erhabenheit) olarak betimledii Musevilii ele alr. Daha sonra gzellik dini (Religion der Schnheit) olarak niteledii antik Yunan dinlerini ve hemen bunun akabinde amasallk ya da akl dini (Religion- der Zweckmssigkeit oder Verstand) olarak niteledii Roma dinini analiz eder. Btn bu dinlerden sonra mutlak din bal altnda Hiristiyanl olduka geni bir biimde ve dini terminolojiye son derece hakim bir grntyle ve biraz da savunmac bir tavrla ele alr. Kitabn bu son blmnn tam bir kelam 3 kitabna benzediini sylersek abartl bir yargda bulunmu olmayz. Bu blmde artk aynen slam felsefesinin belli bir dneminde grld gibi felsefenin kelamlamasna tank olmaktayz.
1 G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16 ve 17, Theorie Werkausgabe, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1969. Ayrca konu hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Zur Gottesfrage bei Augustinus, Thomas von Aquin und Hegel / Tadeusz Guz ; Waltraud Maria Neumann ; Horst Seidl. Hrsg.: Alma von Stockhausen., 1. Aufl., Weilheim-Bierbronnen 2000. 2 Hegelin bu dinler iinde demografik ve teolojik anlamda nemli bir din olan slamdan olduka az szetmesi olduka hayret verici bir durumdur. 3 Her ne kadar bu kavram slam bir terminoloji olsa da burada kasdedilen ey, daha ziyade kelamn Kelamn vahyi savunma gdsdr. Bunun yerine apolojist kavram da kullanlabilir. Buradaki ama kelam Kelam ilminin veya kelami kaygnn sadece slama has bir zellilk olmadn gstermektir.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinozann Panteist Felsefesinin Eletirisi Balamnda) 827 Hegel burada bir felsefeciden ziyade inanan bir hiristiyandr. Burada eserin bandan buraya kadar gsterilen felsefi tavrdan birden mmin bir hiristiyan tavrna gei sz konusudur. Bundan dolay Hegelin Tanr kavram hakkndaki grlerini aktarrken daha ok birinci cilltteki Tanr 4 bal altnda inceledii blm zerinde younlalacaktr nk burada din felsefesi asndan genel bir Tanr kavram analizi yaplmaktadr. Byle bir Tanr betimlemesi kendisini birinci ciltteki bu genel anlatmla snrlayacaktr nk ikinci ciltteki Tanr kavram, Hiristiyanln bilinen Tanr kavramdr ve byle bir konunun ale alnmas da en azndan bu makalenin konusunu oluturmamaktadr.
II. Hegelde Tanr Kavramnn Analizi Hegel en bata Tanr kavramnn inanan bir insana ifade ettii anlamla, bilimsel anlamda Tanr kavram arasnda bir ayrm yapar. nanan birisi iin bu kavram allagelmi, bilinen ve belirli bir ierie sahipken; bilimler iin Tanr kavram gerek ieriini henz bulamam soyut bir isimdir. 5 Tanrnn ne olduu sorusunun cevabn ancak din felsefesi verebilir ve bu felsefe de geliim aamasndadr. Byle bir geliim aamasna dayanan felsefenin ulaaca sonu, Tanrnn kendinde ve kendisi iin mutlak gereklik olduu, onun hereyi kuatt ve hereyi iine ald gereidir. 6 Byle bir gereklikten hareket eden dinsel bilin Tanrnn, hereyin ondan kt ve ona dnd mutlak ve tek hakikat olduu, tinin derinliklerinin en merkezini oluturduu 7 -ki bu tin dinde kendini duygu ve dnce olarak gsterir 8 -, hereyin ona muhta olduu ve onun dnda hibir varln mutlak olmayp 9 kendi bana bir varlnn bulunmad gereine ular. Bu tespitler 10 Hegele gre balangcn ieriidir ve byle bir ierik de bilim iin olduka soyuttur. Bilim bu tr soyut betimlemelere deil, dnen bilin ve dncenin formunun iini dolduracak verilere ihtiya duyar. Hegel dnce formu ve kavramnn ieriinin doldurulmasn bilimin ura alan olarak grr. Kuatc 11 varlk olarak Tanr bizim iin, kendi iinde kapal ve kendi mutlak birliiyle balantl olan bir geliim ilikisi ierisinde gzkmektedir. Tanr kapal olandr diye bir ey sylediimizde ayn zamanda Tanrnn bizim
4 Bu balk yukarda ad geen eserin 16.cildi s.92-101 arasndadr. 5 Bkz. G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16, s.92. 6 A.g.y. 7 G.F.W. Hegel, Hegel Smtliche Werke, Band XX, Jenenser Realphilosophie II, Vorlesungen von 1805/1806, hrsg. von G. Lasson, Leipzig 1931, s. 266. 8 G.F.W. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechtes, hrsg. von J. Hoffmeister, 4. Auflage, Hamburg 1955, s.288. 9 G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 17, s.213.
10 Bu tespitlerin tek Tanrl dinlerin Tanr anlaylaryla birebir rtt kendiliinden ortaya kmaktadr. 11 Allgemeinheit kelimesinin tam karl genellik olmasna ramen Hegel din felsefesi balamnda bu kavram kuatc varlk ya da kuatclk olarak tercme etmenin daha doru olacan dnyoruz.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
828 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA beklediimiz bir geliimle ilikili olduunu sylemi oluyoruz. Fakat Tanrnn kuatcl balamnda bizim tarafmzdan nitelenen bu kapallk, yine bizzat Tanrnn kendisiyle ilikilendirilmekte ve ierik olarak nihai anlamda kavranamaktadr. Fakat biz bu kuatcl ancak mutlak, gereklemi ve tamamlanm bir ey olarak anlamaktayz. Kendi iinde somut ve tam olan bu kuatc varlk hakknda sylenebilecek ey onun Bir olduu, dier tanrlarn kart olmayp, sadece bir ve tek Tanr olduudur. 12 Hegelin burada zellikle slam ve Museviliin Tanry kendi kartlklarn (ilahlar) inkar etmekle birlemelerinden ayrldn ve bu balamda ilgin bir yaklam getirdiini belirtmekte fayda vardr. nk zellikle slam dininde Musevilikte daha gizil bir tarzda- Tanrnn birliinin n kabul, dier ilahlarn inkardr. Yani Tanr dnda Tanr diye taplan dier ilahlarn peinen inkar, Tanry birlemenin n artdr. Fakat Hegelde Tanry bilmenin n art onu dier Tanr ya da tanrcklarla bir kartlk ilikisine sokmak deildir. O zaten bir ve tektir. Onun dnda bir varlk yoktur ki bu bir ve tek Tanrnn karsna konabilsin. Yani Hegelde Tanrnn varl ve birlii, epistemelojik ve ontolojik adan dier tanrlarn inkarna ya da kartlna bal deildir. Hegel bu tespitten hemen sonra Tanr ile varlklar arasndaki temel ayrma dikkati eker. eyler, evrendeki doal ve tinsel gelimeler sonsuz eitlilikte olup, farkl derecelerde, gte ve ierikte bir varla sahiptir. Fakat bunlarn hibiri kendi banala sahip olmayp, varlklarn baka bir varla borludur. Aslnda bizim bunlara varolan sfatn vermemiz bile bir dn olarak verilen bir nitelemedir. Onlar sadece varln birer glgesidirler. Mutlak anlamda kendi bana olan varlk Tanrdan bakas deildir. 13 Tanryla dier varlklar arasnda yaplan bu keskin ontolojik ayrm, Hegel felsefesi iin beklenen ve anlalabilen bir ayrmdr nk mutlak tinin alm ve kendini gerekletirmesi olarak evren 14 , kendi bana bir varlk alan olmayp, varln Tanrdan almaktadr. Kendi kuatcl iinde Tanr, herhangi bir snrlama ve sonlulua sahip olmayp, onun varlk teminat kendi birliidir ve bu onun ilk temel ieriidir. Bu ierik ise, onun tek gereklik olarak mutlak tz olmasdr. 15 Bunun dnda gereklik diye adlandrlan eyler gerek olmayp, kendi balarna varlklarn devam ettirme imkanndan yoksundurlar.
12 G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16, s.93. 13 A.g.y. 14 Hegel sadece evreni Tanrnn kendini gerekletirmesi olarak grmekle kalmaz ayn zamanda devleti de Tanrnn dnyadaki yolu olarak grr. Bkz. A.Topakkaya, Hegelin Hukuk Felsefesinin Ana lkeleri (Grundlinien der Philosophie des Rechtes) Adl Eserinde Devletin Kurumsal Yapsnn Ana Hatlaryla Analizi, Erzincan nv.Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt X, say:3-4, Erzincan 2006, s.191. Ayn konuda daha fazla bilgi iin bkz. Schndelach, H.:Hegel zur Einfhrung, Hamburg 1991, s.143 vd. 15 S. Torsten, Die Negativitt des Absoluten. Hegel und das Problem der Gottesbeweise, s.25 vd. Marburg 2006.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinozann Panteist Felsefesinin Eletirisi Balamnda) 829 III. Hegelin Spinoza Eletirisi Burada Hegel makalenin banda cavap aradmz soruyla ilgili olarak olduka ilgin bir saptamada bulunur. Bu ilgin saptama yukarda ifade edilen soyut dncelere sk skya bal kalan birisinin ister istemez Spinozizme 16
gideceidir. Bu tespitten sonra Hegel bunun nedenlerini aklamaya alr. Bir ey olarak tzsellik, znellikten (Subjektivitt) ayrt edilemez. Tanr ise tindir, yani ezeli ebedi olan mutlak tindir. Bu ideallik yani tinin znellii ve ayn zamanda kendi kuatcl, kendisiyle olan ilikisi ve mutlak anlamda her zaman kendisi olarak kalmasyla ilgilidir. 17 Biz bu mutlak tz olarak betimlediimizde, kuatc varl kendi iinde bir btnlk olarak alglama imkanndan yoksun kalmaktayz. Kendi iinde somut bir btnlk olarak algladmzda da artk o tin haline gelmi bulunmaktadr. Byle bir tin kendi somut belirlenimi iinde bir birlik sahibidir ve yukarda tz olarak betimlediimiz gerekliktir. Mutlak gerekliin kendi kendisiyle birlii olan tzsellii (Substantialitt) ise, Tanrnn kendisini tin olarak belirleme annn temelini oluturnaktadr. Felsefenin hatas ise bu noktadan kaynaklanmaktadr. Felsefenin Spinozizm olmas gerektii sylenmektedir. Bu felsefenin sonuna kadar gidildiinde bizi ateizme ve fatalizme gtrmesi kanlmazdr. 18 Hegelin burada Spinozann tz anlayna ve onun doal bir sonucu olarak ortaya kan panteizmine kar olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. nk bilindii zere Spinoza panteizminde Tanr-evren ayrmas sz konusu olmadndan dolay, bu felsefede Tanrnn kendine has bir znelliinden bahsetmek mmkn deildir. Hegel tam da bu noktada Tanrnn kendine has bir znelliininin olduunu, onun tzsel olmas belirli bir birlik iinde znel olmasna engel olmad hususunu bize hatrlatmaktadr. Spinoza panteizmine getirilen belli bal eletirilere Hegelin de katld grlmektedir. Gerekten de Spinozann Tanr anlayndan ok kolay bir ekilde ateizme ve ayn zamanda fatalizme gei mmkndr. Eer Tanryla eyler birbirlerinden farkl olmayp, Tanr evrene ikinse madde adna Tanr inkar edilip kolayca ateizme gei yaplabilir. Aslnda buna benzer bir problematik Muhyiddin bn Arabinin vahdet-i vcud anlay iin de geerlidir. Bu dnceden hareketle hem teizime hem de ateizme geiler sz konusudur ve bunun rnekleri slam Felsefesinde grlmtr. Ayrca burada Hegelin ifedesinden kendi zamannda Spinoza felsefesinin olduka etkin olduu sonucunu karmak yanl olmaz nk Hegel, Tanr anlaynda kendisini ak bir ekilde Spinozaya kar konumlandrmak zorunda hissetmitir. Hegel bu tespitler balamnda bunlarla dorudan ilgili olan Tanrnn birlii ile bakalar arasndaki ayrma konusu zerinde durur. Balangta bir ve bakalar arasnda herhangi bir fark henz sz konusu deildir ve balangta sadece Ben vardr bakas deil. Byle bir balangta ierik (Inhalt), tzsellik
16 Tabir aynen Hegele aittir. Kelimenin Almancas Spinozismusdur. 17 A.g.e., s. 94. 18 A.g.e., s.94.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
830 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA formu olarak vardr. Tanrnn tin olduunu sylediimizde bile bu sz henz belirsiz bir sz ve dncedir. Burada nemli olan bu anda bilinte neyin ortaya ktdr. Bu balamda ilk olarak basitlik ve soyutluk bilin yzeyine kar. Bu ilk basitlikte Tanr kuatclk belirlenimindedir. Bu ierik, temeli oluturan bir unsur olarak kalr ve buna bal olarak ortaya kan gelimelerde Tanr kendi basitliiyle ortaya kmaz. Tanrnn evreni yaratmas, ondan bamsz bir bakalamay ve ktl yarattt anlamna gelmez. Buradan Hegelin ktle aynen iyilik gibi ontolojik bir anlam veren ve her ikisini de eit derecede nemli gren bir takm grelere kar geldiini (manieizm gibi) ve onlarn Tanrnn varlndan bamsz bir varla sahip olamayacaklarn sylemek mmkndr. Hegel bu saptamadan sonra yukarda ifade edilen balangla o balangcn bir taycs olan insan arasnda nasl bir iliki olduu sorusuna parmak basar ve bu balamda biz kimiz sorusunu kendisine yneltir. Biz ya da ben, tin olduka somut ve eitlilik gsteren bir eydir. Ben temaa eden, gren duyan ve anlayandr. Bu soruya verilen cevab anlaml klacak dier bir soru da bu ieriin bizim iin anlamnn ne olduudur. Yani bu ieriin kendisini kendi evinde gibi hissettii yer neresidir? Dncemi, isteme mi, hayal ya da duygu mu? Bu ierik kendi zeminini nerede bulmaktadr? 19 Her eyden nce Tanr bizde inanlan, hissedilen, dnlen ve bilinen olarak ikindir. Kendimizi, sahip olduumuz Tanr kavramyla ilgili gzlemlere, duyguya ya da tecrbeye gre deil, nmzde duran, bizi epeevre saran kuatcla ve onun ieriine gre ayarlamaktayz. Bu birlii karmza alp bizdeki hangi yetinin bu birlii ve teklii kavradn sorduumuzda aldmz cevap kendi tinimizin bir eylemi sayesinde bu birlii kavradmzdr. Bu yeti, bu ieriin kendini evinde hissettii tek yerdir ki bu ayn zamanda dncenin (Denken) de kendisidir. Dnce bu ieriin temelidir ve ayn zamanda kuatcnn bir edimidir. Dnce kuatcnn anlalmasnn da en etkin yoludur. Dnceden retilibilen ve dnce iin olan bu kuatclk, olduka soyut olabilir ve bu durumda sonsuz lsz bir ey olup hibir engeli kabul etmez. Byle bir kuatclk negatif bir kuatclktr ve onun yeri de yine dncedir. Tanrdan konutuumuzda bu sreci takip etmekteyiz. Yani dsal ve anlamsal dnyadan kendimizi ykseltmekte ve yaln bir birlie ulamaktayz. Anlamsal dnyann zerine kan bu ykseliin ulat yer kuatcnn alandr ve bu alanda yine dncenin kendisidir. Fakat burada dnce ile farkllk tanmayan, srekli olan ve hep kendisi olarak kalan kuatc arasnda bir eitlie gitmek yanl olur nk dnce Hegele gre kuatcnn kendisini gsterdii bir hal ya da tarzdr. 20
Bu anlamda dnceyle Tanr olarak nitelenen kuatc arasnda bir farkllk sz konusudur. Fakat bu farkllk da sadece bizim refleksiyonumuzla ilgili olup, ieriin kendisinde byle bir farkllk yoktur. Din inacnda olduu gibi felsefenin de sonucu, Tanrnn bir ve tek olduu onun dnda hibir gerekliin bulunmaddr. Byle bir gereklik ve apaklkta dnen olarak nitelediimiz
19 A.g.e., s. 95. 20 A.g.e., s.96.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinozann Panteist Felsefesinin Eletirisi Balamnda) 831 farklln yeri yoktur. 21 Burada dikkati eken ey, Hegelin btn bir felsefenin sonucunu- aynen dinin kendisinde olduu gibi- tek ve bir olan Tanr olarak olarak grmesi ve burada felsefeyi mutlak olarak alp Tanry bir gereklik olarak din felsefesinin konusuyla snrlamamasdr. Bu anlamda Hegelde felsefeyle din felsefesi arasndaki farklln zellikle Tanr kavram balamnda ok da belirgin olmadn sylemek yanl olmasa gerektir. Byle bir mutlaklk ve kuatcla sahip olan ierik Hegele gre din olarak betimlenemez. Bunun iin znel tin ile bilincin srece dahil edilmesi gerekir. Dnce ilk olarak kuatcnn yeridir. Bu yer kendisinde ve kendisi iin olan varlklarn bir ve ezeli olan tarafndan kendi iine ekildii yerdir. Byle bir gerek ve mutlak belirlenimde -ki bu belirlenim henz tamamlanm deildir- Tanr her trl gelimenin tz olarak kalmaktadr. Kuatc bu tz, her trl farkllklar iine almaktadr. Byle bir kuatc, soyut bir kuatc olmayp, hereyin kendisinden kaynakland ve yine kendisine dnd sonsuz bir kaynaktr. 22 Kuatc varlk kendi kendisiyle eit olmas ve devaml kendinde olmas durumundan hibir zaman ayrlmaz. Kuatc varlk olarak Tanr, grnenin bir aynas olmaktan teye gemeyen bakas olma durumuna dmez. Bu yaln birlik ve aklk karsnda maddenin herhangi bir kar koyma gc sz konusu olamaz. Hegelin bu dncesiyle Hiristiyanlktaki baba-oul-kutsal ruh leme anlaynn 23 nasl badat konusu cevaplanmas gereken bir mesele olarak karmzda durmaktadr. Eer Tanr hep kendisinin ayns olarak kalp, ondan baka bir varlk sz konusu deilse, oul sann ve onun enkarsasyonuna sahne olan evrenin de olmamas gerekir. Hegel bu sorunu grm ve eserinin ikinci cildinde bu elikiyi gidermeye almtr. ok boyutlu ve iinden klmas olduka g olan bu konuyu bir ka cmle ile yle zetleyebiliriz: Sonsuz olan kendinde ve kendisi iin varlk kendi kendisini farkllatran olarak belirlemesine ve ortaya koymasna karn, ortaya koyduu bu ey ontolojik anlamda tamamen kendisinden bamsz bir ey olmayp, nihai anlamda yine kendisine dnmektedir. Bylece Tanrya ait bir zellik olan farklama, idenin kendine dnmesiyle ortadan kalkmaktadr. Bu farklama aslnda bir geliim hareketi olarak sevginin (Liebe) kendi kendisiyle yapt bir oyundur. Byle bir sevgi oyunundaki farkllama, gerek anlamda bir ayrma ve farkllama deildir. Bakalama burada tinin en yksek belirlenimi balamnda oul ve sevgi olarak kendisini gstermektedir. dede farkllk belirlenimi tamamlanm bir sre olmayp genelde soyut bir farkllk olarak kendini gsterir. 24 Bu anlamda gerek anlamda ontolojik bir farkllamadan sz etmek mmkn deildir. Farkllk gsterenle farkllaan bir ve ayn ey olup iki farkl belirlenime deil, tek bir belirlenime sahiptirler. Bu bak asna gre idenin yargs yle betimlenebilir: Oul sa bakaslk
21 A.g.y. 22 A.g.e., s.97. 23 Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. H. Herbert, Idealismus und Trinitaet, Pantheon und Goetterdaemmerung. Grundlagen und Grundzge der Lehre von Gott nach dem Manuskript Hegels zur Religionsphilosophie, Weinheim 1984. 24 A.g.e., cilt II, s.242.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
832 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA balamnda bir belirlenime sahip olmakta, zgr bir varlk olarak Tanr dnda ve Tanrsz bir gereklik olarak kendisini gstermektedir. Fakat onun idealitesi, kendinde ve kendisi iin olan sonsuza geri dn, ilk ide ile bir ve zde olduu anlamna gelmektedir. Bu srete zorunlu olarak bir farkllk ortaya kmakta ve bu farkllk da bir bakalamay ortaya karmaktadr. 25 Mutlak zgr olan mutlak ide, kendini serimleme srasnda ortaya kan belirlenimleri zgr varlklar olarak serbest brakmakta ve bylece onlar belirli bir varlk kazanmaktadr. zgr bir varlk ancak zgr dier bir varlk iin vardr ve bu anlamda zgrlk karlkldr. Bu bakalama ayn zamanda idenin kendi belirlenimde mutlak zgrl ile ilgilidir. Byle bir bakalama bizzat evrenin kendisidir. Hegel bu bakalamay ve kendi bana olmay eyleme olarak da tanmlar. Byle bir eylemede mutlak ide kendine yabanclamakta ve ayn zamanda bu bakalamay hem kendi iinde barndrmakta hem de onu yanstmaktadr. 26
Fakat evrenin gereklii sadece onun idealitesidir. O kendi bana bir gereklie sahip olmayp, sonsuz bir ey de deildir. O ancak yaratlm bir eydir. Onun varl bir anlk bir varlktr ve onun Tanrdan ayrmas ve bakalamas kalc olmayp, evren tekrar kendi asli kaynana yani mutlak ruha dnmektedir. Hegele gre bylece ayrma va bakalama uzlamayla neticelenmitir ve bu aslnda baba ile oul arasndaki ilikiyi gstermektedir. Btn bu anlatlanlardan anlalaca zere mutlak ide olarak Tanrdan bakalamann ve farklln birinci basama olan oul ortaya kmakta ve bu sreci farkllaan evren takip etmektedir. lk bakta yukarda mutlak varln deimezlii ile eliik grnen bu saptama aslnda bu farklln ve bakaln tekrar mutlak varla yani aslna dnmesiyle zlm gibi gzkmektedir. Bir baka deyile Tanrya tez nazaryla bakarsak oul ve evren onun antitezi olmakta fakat sentez aamasnda tekrar tez ile antitez birlemekte tekrar eski btnlk salanmaktadr. Bu sreci bir gln amasna ve belirli bir sre sonra tekrar kendi iine kapanmasna benzetmek mmkndr. Oul ve evren bu anlamda Tanrnn farkl yansmalardr fakat onunla birebir zde de deildir. Hegel bu balamda panteizme kaymaktan ve felsefi sisteminin panteizm olarak adlandrlmasndan zenle kanr. Yukarda anlatt ilikinin de panteizm olmad grndedir. Hegel bunu tzselliin dnlmesi olarak betimler. Tanr burada ilk olarak sadece tzdr. Mutlak zne olan tin de tzdr fakat o ayn zamanda kendi iinde znedir. Bu farktan haberi olmayanlar speklatif felsefeyi (kendi felsefesini kasdediyor) panteizm olarak nitelendirirler. Bu tr insanlar bu temel ayrm (tz olmak ile bir ferdiyete sahip olma arasndaki ayrm) grmezlikten gelerek felsefeyi de ksrlatrmaktadrlar. 27
Hegel kendi felsefesiyle panteizm arasndaki bu temel ayrmdan sonra panteizmin tanmn yapar. Her ey, her trl varln oluturduu bir kompleks olarak btn evren, sonsuz sayda sonlu varlklar Tanrdr 28 . Bu anlaya her eyi
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinozann Panteist Felsefesinin Eletirisi Balamnda) 833 mesela u aacn ya da u kadn Tanr olduunu iddia ettii sulamas yaplmaktadr. Tanr hereydir, her trl tek tek nesnedir. Tanr cinstir (Gattung) dediimde bir genellii ve kuatcl kasdetmekteyim. Fakat bu kuatclk hereyi iine alan klllikten (Allheit) farkl bir ey olup, kuatclk bu klllik iinde tek tek varolanlarn temeli ve gerek ierii olarak karmza kar. Hegele gre herhangi bir dinin byle panteist bir gr benimsemesi mmkn deildir. O, panteist grn tamamen yanl olduu inancndadr ve hibir insann aklna her eyin Tanr olduunu sylemenin gelemeyecei iddiasndadr. 29 Hegele gre spinozizm, tanrsal olann her eyde sadece kuatc bir ierik olarak varolduunu ve ayn zamanda bu tanrsalln eylerin zn de oluturduunu iddia eder. Brahma ben parlayanm, metaldeki ltym, rmaklarn yataym ve canllardaki yaamm der ve bylece bireysellik ortadan kalkar. Fakat Brahma ben metalim, ben rmam demez. Parlayan metal deil, kuatc, tzsel olan ve tek tek varlklarn zerinde olan varlktr. Yani her ey o deil her ey ondandr. Her eyin Tanr olmasyla, her eyin Tanrdan olmas mahiyet itibaryla birbirlerinden olduka farkl eylerdir. Hegel buradaki pozisyonunu her ey odur diyen panteistler kar konumlandrr ve her ey ondandr grn benimser. Bu tespit bize tasavvuf felsefesindeki vahdet-i vcudcularla vahdet-i uhudcular arasndaki mehur tartmay hatrlatmaktadr. Ksaca vahdet-i vcud grn benimseyenlerin (bata bn Arabi olmak zere) her ey odur ilkesinden hareket ettiklerini, vahdet-i uhud grn savunanlarn mam Rabban her ey ondandr ilkesini benimsediklerini belirtip, olduka detayl ve ayr bir almann konusu olababilecek bu konuda bu kadarla yetinmek istiyoruz. 30
Zamansallk ve uzam canllara ait bir kategoridir. Tanr bu kategorilerin dndadr. Her eyin Tanr olduu sylenildiinde tek tek varlklar btn snrllklaryla ve sonluklaryla ortadan kaldrlm olmaktadr. Panteizm sadece soyut birlii n plana karmakta buna karn tinsel birlii ise geri plana atmaktadr. Fakat tek tek nesnelerin varln inkar etme ve onlara gereklik vermemenin aslnda Tanr kavramna ulamamz salayan yollarn da kapanmas anlamna geldiini grememektedir. Bunlar ayn zamanda Eleallara da inanmamaktadrlar. Onlar sadece Birin varolduunu ve bunun dnda hibir ey olmadn sylemilerdir. Her sonlu ey onlara gre Birin olumsuzlanmas anlamna gelir ve hilik, sonluluk, snrlama ve snrlanma sz konusu deildir. 31
Spinozizm ateizmle sulanmtr. Bu bir tarafa, evrenin bu grn anlad gibi olmad ok aktr. Evren kendi varlyla karmzda durmakta ve yaammz bu varlk temeli zerine oturmaktadr. Bununla birlikte felsefi anlamda dnya bir gereklik olmayp, ondaki tek tek nesneler de yine bir gereklie sahip deildir. 32
29 A.g.e., s.98. 30 Konu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. M.S. Aydn, Din Felsefesi, Seluk yay.,3.bask, Ankara 1992, s.179- 200. 31 G.F.W. Hegel, Din Felsefesi zerine Dersler, cilt I, s.98. 32 A.g.e., s.99.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
834 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA Spinozizme sk sk getirilen eletiri ya da sulamalardan biri de hereyin bir ve tek olduu dnyada iyi ile kt arasnda hibir ayrmn yaplamayaca ve iyilik ile ktlk kavramlar zerine kurulmu olan dinin ortadan kalkaca eletirisidir. Byle bir durumda da bir insann iyi ya da kt olmas arasnda bir farkn olamayaca iddia edilmektedir. Hegel bu tespitten sonra iyi ile ktnn arasnda ayrmn tek gereklik olan Tanrda ortadan kalktn, Tanrda ktln olmadn, iyi ile kt arasndaki ayrmn ancak Tanrnn kt olmas durumunda sz konusu olabileceini bunun da Tanr iin sylenemeyeceini belirtir. 33 Tanrda iyi-kt ayrmndan bahsetmek mmkn deildir. O sadece iyidir. yi kt ayrm zaten farkllkla ortaya kan bir eydir. Bu tespitlerle Hiristiyanln iyilik retisinin olduka uyutuu aikardr. Bu yzden Hiristiyanlkta eytan btn ktlklerin sorumlusu olarak gsterilir. Bu inan o kadar abartlmtr ki sanki manieizmde olduu gibi, mutlak iyi Tanrnn yannda yine temel bir ilke olarak mutlak kt bir eytan konur. Bylece hi istenmemesine ramen eytana ontolojik anlamda kymet ve arlk verilir. Bu durum bugn Bat insannn ahsi hayatnda, kltr ve edebiyatnda hatta sinemasnda bile ak bir ekilde grnen bir husustur. Tz olarak Tanrda farkllk yoktur. Tanrnn evrenden ve zellikle insandan farkllnda iyilik ve ktlk arasndaki ayrm aa kmaktadr. Spinozizm Tanr ile insan arasndaki farklln temel belirleniminden hareketle insann tek hedefini Tanr olarak belirlemek zorunda olduu gereini dile getirir. nsanlar iin Tanrnn sevgisi ve sadece bu sevgiye ynelmesi onun farklln ortaya koymak olmayp, sadece ynn Tanrya dnmekten ibarettir. Bu balamda ktln yok hkmnde olduu ve insann bu farkll potansiyel halden edim haline getirmemesi, ahlakn en yksel ilkesi olarak karmza kmaktadr. Bu farkllk zerinde srar eden ve onu Tanrnn kart (ayr bir g anlamnda) koyan kimse kt bir kimsedir. Bu ktlkte srar etmeyen ve kendi gerekliini Tanrda bulan kii ise iyi insandr. Spinozizmde ise iyilik ve ktlk arasnda bir farkllk ortaya kmakta, iyilik Tanr ktlk ise insan ya da insani kaynakl olarak grlmektedir. Tanrda bu farklln olmad, fakat insanda bu farklln olduu ve insann ikisi arasnda bir yerde olduu vurgusu yaplmaktadr. Hegel bu ayrm yzeysel bir ayrm olarak grr. 34 Bu dnce ayn zamanda felsefenin bir zdelik sistemi olduunu iddia eder. Tzn kendi kendisiyle bir ve zde olduu dorudur. Fakat bu tz ayn zamanda bir tindir. zdelik ve bu zdeliin kendisiyle kurmu olduu birlik nihai anlamda hereydir. Fakat zdelik felsefesinde sz edilen zdelik, sadece soyut bir zdelik ve birlik olup, bu birliin kendi iindeki belirleniminden sz edilmeyip, bu birliin kendisini tz ya da tin olarak belirleyip belirlemedii de bir kenara braklmaktadr. Halbuki btn felsefe bu birliin kendini belirledii alanndan baka bir ey deildir. Ayn zamanda din felsefesi de birliklerin pe pee gelmesi ve kendilerini srekli olarak yeniden
33 A.g.y. 34 A.g.e., s.100.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinozann Panteist Felsefesinin Eletirisi Balamnda) 835 belirlemesiyle ilgilidir. 35 Tanrnn birlii her zaman onun birlii olarak kalmaktadr fakat bu birliin kendini nasl belirledii zellikle gzard edilmektedir. Bu birlik kendini ilk olarak tinsel farkllk balamnda bilin olarak gstermekte ve tam da bu noktada din balamaktadr. Mutlak kuatc varlk kendisini belirlemeye baladnda, yani tin olarak Tanrnn yine tinin iini doldurmas durumunda Tanr bilincin konusu olmaktadr ve bylece balangtaki genellik ve farkl dnce belirli bir iliki ierisine girmektedir.
IV. Sonu Btn bu anlatlanlardan sonra balangta sorduumuz soruya ayn zamanda makalenin sonucu olarak da vereceimiz cevap Hegelin panteist bir filozof olmaddr. Onun niin panteist bir filozof olmad yukarda zellikle Spinozann panteist felsefesine getirdii eletirilerden anlalabilir. Hegelin niin panteist olmadn yukarda getirdii eletiriler balamnda ele alnacak olursa unlar sylenebilir: Spinoza zelinde panteizm Tanrnn soyut mutlak birliini kabul ederken ve Tanrnn varl karsnda dier varlklara varlk derecesi verilemeyeceini sylerken nemli bir hata yapmaktadr. Yani Hegele gre Spinoza Tanrnn tinsel birliini grmezlikten gelmekte en azndan bunu temellendirememektedir. Bu balamda ikinci nemli eksiklik, Tanrnn tzselliinin kabul edilmesine ramen onun znelliinin yani Tanrnn bir ferdiyete sahip olduunun unutulmasdr ki bu hite gzard edilecek bir hata deildir. Hegel -hakl olarak- hibir din ya da inanan bir insann somut bir nesneyi Tanr olarak vasflandramayaca tespitinde bulunur. Aslnda Spinozann aka somut herhangi bir nesnenin Tanr olduunu sylediini iddia etmek biraz zorlama bir yorum olsa da, Hegel bu tespitlerin onun felsefesinden kolayca karlabilecei dncesindedir ve byle bir gr ona gre tamamen yanltr. Hegelin bunun yanlln anlatt yukardaki rneklerden kan sonu, onun Her ey Tanrdr grne iddetle kar kt bunun yerine Her ey Tanrdandr grn benimsediidir. Bu anlamda onun bu konu hakkndaki gryle slam felsefesi ve Tasavvufta nemli bir tartma konusu olan ve ban Arabi-Rabbani (bn Arab- Rabban) tartmasnda kategorik olarak Her ey Tanrdandr diyen Rabbani ile dnsel anlamda bir yaknlk kurmak zor olmasa gerektir. Hegel panteist anlayn Tanr dnda varlk kabul etmeyerek aslnda bizzat Tanrya giden yollar tkad saptamasnda bulunur. Bu tespit gerekten de olduka nemli ve kanmzca doru bir tespittir. Evren olmadan biz Tanry nasl bilebileceiz? sorusunun doyurucu bir cevab ne yazk ki Spinozada yoktur. Bu soruya Tanr fikrinin doutan geldii eklinde bir cevap verilebilirse dahi bu cevabn o halde niin inanmayanlar vardr? sorusu karsnda zayfl ortadadr. Panteizm ayn zamanda ahlak felsefesi asndan da kmazdadr nk iyi-kt ayrmn belirsiz hale getirmektedir. Bu felsefe iyi olarak mutlak anlamda Tanry
35 A.g.e., s.100-101.
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 1/5 Fall 2008
836 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA grrken kt olarak insan ya da insani edimleri grerek aslnda gerekte varolmayan bir ayrma gitmitir ki bu ayn zamanda bizzat panteizmin birlik anlayna da ters den bir eydir. Hegelin panteizme bu kadar sert eletiriler getirmesinin nemli bir sebebi de, onun iyi bir hristiyan olmas ve Hrisityanlk retisini ak bir ekilde olmasa da savunma gdsdr. Son cmle olarak u sylenebilir: Hegel, kendi felsefesinin bu tr yorumlara imkan vermesine ramen, ak bir biimde panteizme ve Spinoza felsefesine kardr.
Kaynaka Aydn, M.S..: Din Felsefesi, Seluk yay.,3.bask, Ankara 1992. Hegel, G.F.W.: Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16, Frankfurt am Main 1969. Hegel, G.F.W.: Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 17, Frankfurt am Main 1969. Hegel, G.F.W.: Hegel Smtliche Werke, Band XX, Jenenser Realphilosophie II, Vorlesungen von 1805/1806, hrsg. von G. Lasson, Leipzig 1931. Hegel, G.F.W.: Grundlinien der Philosophie des Rechtes, hrsg. von J. Hoffmeister, 4. Auflage, Hamburg 1955. Herbert, H.: Idealismus und Trinitaet, Pantheon und Goetterdaemmerung, Grundlagen und Grundzge der Lehre von Gott nach dem Manuskript Hegels zur Religionsphilosophie Weinheim 1984. Schndelach, H.: Hegel zur Einfhrung, Hamburg 1991. Topakkaya, A.: Hegelin Hukuk Felsefesinin Ana lkeleri (Grundlinien der Philosophie des Rechtes) Adl Eserinde Devletin Kurumsal Yapsnn Ana Hatlaryla Analizi, Erzincan nv.Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt X, say:3-4, Erzincan 2006. Torsten S.: Die Negativitt des Absoluten. Hegel und das Problem der Gottesbeweise, Marburg 2006. Von Stockhausen, A. (Hrsg.): Zur Gottesfrage bei Augustinus, Thomas von Aquin und Hegel / Tadeusz Guz ;Waltraud Maria Neumann, 1. Aufl., Gustav-Siewerth- Akad., Weiheim 2000.