Você está na página 1de 12

J AN./MAR.

2006 RAE 59
M ARCELO M I LANO FALCO VI EI RA M I GUEL P. CALDAS
I NTRODUO
O b servam o s em o u tro s n m ero s d esta sri e Vergara e
C ald as, 2 0 0 5 ) q u e, a d esp ei to d a p red o m i n n ci a d a o rto -
d o x i a fu n ci o n ali sta n o cam p o d e estu d o s o rgan i zaci o -
n ai s, ao m en o s d esd e o fi n al d a d cad a d e 1 9 8 0 , verten -
tes d e resi stn ci a tm su rgi d o p ara en fren tar tal h egem o -
n i a n a rea. P o r u m lad o , ai n d a m ai s p r x i m o d o q u e
B u rrell e M o rgan 1 9 7 9 ) ch am ari am d e so ci o lo gi a d a
regu lao , su rge a altern ati va i n terp retaci o n i sta, q u al
d ed i cam o s u m n m ero d a sri e. P o r o u tro , afastan d o -se
d a so ci o lo gi a d a regu lao , su rgem a teoria crtica das
organizaes m ai s o ri en tad a m u d an a so ci al e, m ai s
recen tem en te, abordagens ps-modernas em estu d o s o r-
gan i zaci o n ai s, cu ja alo cao n o s q u ad ran tes d e B u rrell e
M o rgan p ro b lem ti ca, p o i s, em b o ra su rja d a co n trad i -
o o rto d o x i a p o si ti vi sta, n ega i gu alm en te a teo ri a cr -
ti ca e o s m o d elo s m ai s rad i cai s.
N este lti m o n m ero d a sri e, o ferecem o s ao s vri o s
d o cen tes q u e n o ti veram at h o je m u i to acesso a tai s
ab o rd agen s cr ti cas e p s-m o d ern as u m a p ri m ei ra ap ro -
x i m ao s altern ati vas ep i stem o l gi cas m ai s recen tes ao
mainstreamfu n ci o n ali sta. A eles d i ri gi m o s esta i n tro d u -
o , co m o p ed i d o d e escu sas ao s m u i to s j i n i ci ad o s,
p ara q u em ela p arecer u m tan to b si ca. A lm d e i n tro -
d u zi r o s d o i s tex to s i n clu d o s n este n m ero co m o amos-
tras d a p ro d u o acad m i ca cr ti ca n o caso d o tex to d e
Valri e F o u rn i er e C h ri s G rey) e d a p s-m o d ern a arti go
d e R o b ert C o o p er e G i b so n B u rrell) , o b jeti vam o s aq u i
o ferecer u m a p ri m ei ra ap ro x i m ao a tai s trad i es al-
tern ati vas, p rocu ran d o m ostrar as d i feren as en tre as d u as
TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S
ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
M arcelo M ilano Falco Vieira
Professor da FGV-EBAPE
E-mai l : mmf v@f gv.br
M iguel P. Caldas
Professor Associ ado da Loyol a Uni versi t y New Orl eans
E-mai l : mpcal das@l oyno.edu
verten tes, b em co m o su a d i versi d ad e i n tern a, p o sto q u e,
lo n ge d e serem m o n o l ti cas e co n vergen tes, p o ssu em
gran d e d i versi d ad e e vari n ci a i n tern as. O bjeti vam os tam -
b m an ali sar b revem en te su a u ti li zao n o B rasi l n o s l-
ti m o s 2 0 o u 2 5 an o s, b em co m o d i scu ti r p o ss vei s
d i reci o n am en to s p ara p esq u i sa fu tu ra d en tro d essas tra-
d i es altern ati vas.
D e i n ci o, p reci sam os esclarecer algu n s p on tos d e p ar-
ti d a, d e form a qu e o lei tor p ossa en ten d er, con si sten te-
m en te ao tp i co em d i scu sso, os p on tos d e vi sta aqu i
exp ressos d e m an ei ra cr ti ca, reflexi va e relati va, e n o
con fu n d i -los com u m a p reten sa exp resso d a verd ad e ,
n eu tra e d i stan ci ad a, to t p i ca d a h egem on i a fu n ci on ali s-
ta. P ri m ei ro, d evem os d ei xar p aten te qu e n s, au tores d esta
i n trod u o, n o som os neutros, tem os n ossa p osi o e p er-
cep o d e m u n d o, d a teori a e d o n osso cam p o, su bord i -
n ad as a n ossas p osi es soci ai s e con textos p essoai s. P or
exem p lo, escrevem os am bos n o con texto d a an li se orga-
nizacional, qu e d e per seap resen ta d i feren as fu n d am en -
tai s em relao an li se cr ti ca e p s-m od ern a em ou tros
cam p os, com o fi losofi a, artes, ou m esm o soci ologi a d e
form a geral. Am bos ti vem os ao m en os p arte d e n ossa for-
m ao acad m i ca n o exteri or, o qu e i n d i ca qu e n ossa vi -
so d e m u n d o foi at certo p on to p aram etri zad a p or essa
exp eri n ci a. Am bos, em bora u m m ai s d o qu e o ou tro, d i s-
tan ci am os n ossa p rp ri a p rod u o d a trad i o m ai s fu n -
ci on ali sta, o qu e d i reci on a certo vi s em p rol d as verten -
tes altern ati vas ao mainstreamfu n ci on ali sta qu e aqu i ap re-
sen tam os. Am bos tem os p essoalm en te m ai s si m p ati a i n -
telectu al e ep i stem olgi ca p or u m a d elas d o qu e p ela ou -
tra e, p ortan to, n ela vem os m ai s p oten ci al n o B rasi l.
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
059-070 23.01.06, 12:07 59
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
60 RAE VOL. 46 N1
fi l so fo M arco s N o b re fi co u en carregad o d e ap resen tar o
tem a teori a cr ti ca . F oi extrem am en te esclareced ora su a
au la sobre a ori gem d a teori a, bem com o seu s p ri n c p i os
fu n d am en tai s. So algu m as d as i d i as ex p o stas p o r M ar-
co s N o b re q u e p assam o s a rep ro d u zi r ago ra d e fo rm a
co m en tad a, relaci o n an d o -as, p o steri o rm en te, rea d e
A d m i n i strao , co m a i n ten o d e q u e i sso ven h a a es-
clarecer algu n s p ro b lem as relaci o n ad o s ao u so d a teo -
ri a cr ti ca n a rea. R essaltam o s q u e q u alq u er eq u vo co
n a i n terp retao d as i d i as ap resen tad as a segu i r d e
n o ssa ex clu si va resp o n sab i li d ad e.
N ossa reflexo n esta seo d i vi d e-se em d u as p artes.
N a p ri m ei ra tratam os d e u m a qu esto d e fu n d o, qu al seja,
os con cei tos d e teori a e d e p rti ca. N a segu n d a d ebru am o-
n os sobre a ori gem d a teori a cr ti ca e seu s d esd obram en -
tos con tem p orn eos.
A qu esto d a teori a e d a p rti ca cen tral p ara a teori a
cr ti ca d evi d o a su a op osi o vi so trad i ci on al d e teo-
ri a e d e p rti ca. U m a teori a com p osta p or u m con ju n to
d e h i p teses ou d e argu m en tos u ti li zad os p ara com p reen -
d er fen m en os reai s. P ortan to, u m a teori a vi sa a d escre-
ver com o as coi sas so, ou , n ou tras p alavras, com o a reali -
d ad e . U m a teori a, p ara ser con si d erad a ci en t fi ca, d eve,
ai n d a, ser cap az d e p rod u zi r p rogn sti cos, ou seja, d e d i -
zer o qu e est p ara acon tecer se as con d i es p reced en tes
forem sati sfei tas. U m a teori a corroborad a ou refu tad a
qu an d o os p rogn sti cos basead os n as su as h i p teses se
con fi rm am ou n o. D essa form a a teori a se op e p rti ca.
C on h ecer e agi r so, p ortan to, coi sas d i sti n tas.
C o m i sso d eco rre u m a q u esto cen tral p ara a teo ri a
cr ti ca: co m o trab alh ar a n o o d e em an ci p ao q u e,
co m o verem o s a segu i r, o p o n to cen tral d a teo ri a sem
q u e a teo ri a esteja vi n cu lad a p rti ca tran sfo rm ad o ra?
C o m o fu gi r d a d i sti n o en tre d escri o e p rescri o ?
P ara so lu ci o n ar esse p ro b lem a a teo ri a cr ti ca q u esti o n a
a d i sti n o vi gen te en tre teo ri a e p rti ca a p arti r d o u so
d a catego ri a cr ti ca . C ri ti car n o si gn i fi ca ab d i car d e
con h ecer o m u n d o com o ele , tam p ou co d e p en sar com o
ele d everi a ser.
A b ase d a teo ri a cr ti ca est, p o i s, n o segu i n te p o stu -
lad o : impossvel mostrar as coisas como realmente so,
seno a partir da perspectiva de como elas deveriamser.
N a verd ad e, o d ever ser se refere s p o ssi b i li d ad es n o
reali zad as p elo m u n d o so ci al. N o tem carter u t p i co ,
m as an ali sa o q u e o m u n d o p o d eri a ter d e m elh o r se su as
p o ten ci ali d ad es se reali zassem . A i d en ti fi cao d as p o -
ten ci ali d ad es p erm i te en ten d er m ai s claram en te co m o o
m u n d o fu n ci o n a e, d essa fo rm a, i d en ti fi car o s o b stcu -
lo s reali zao d as su as p o ten ci ali d ad es. A ssi m , a teo ri a
cr ti ca ap o n ta p ara a p rti ca a p arti r d a reali zao d esses
Segu n d o, p reci sam os tam bm d ei xar p aten te qu e, p ara
n s, a m era co lo cao d essas d u as verten tes altern ati vas
cr ti ca e p s-m o d ern a n o m esm o esp ao co m o aq u i
se faz, o u co m o tam b m fez o p r p ri o Handbook d e estu -
d o s o rgan i zaci o n ai s [A lvesso n e D eetz, 1 9 9 9 ] p ro b le-
m ti ca, e p o d e co n fu n d i r m ai s d o q u e elu ci d ar o lei to r
n o b em i n fo rm ad o . P o d e-se en ten d er p o rq u e i sso fei -
to : afi n al, to d o esp ao ed i to ri al q u e ai n d a se co n segu e
h o je em d i a p ara verten tes ep i stem o l gi cas altern ati vas
h egem o n i a fu n ci o n ali sta e p o si ti vi sta raro e p reci o so .
N o en tan to , a d i fi cu ld ad e resi d e em q u e, freq en tem en -
te, o lei to r o u alu n o q u e tm su a p ri m ei ra ap ro x i m ao a
essas altern ati vas ep i stem o l gi cas ao mainstreamfu n ci o -
n ali sta p o r esse ti p o d e vi a em q u e am b as so ap resen -
tad as co n ju n tam en te p o d e cai r n o erro d e ach ar q u e,
p o r serem ju stam en te altern ati vas , seri am sem elh an -
tes o u co i n ci d en tes. N ad a m ai s i n co rreto : teo ri a cr ti ca e
p s-m o d ern i sm o , d e fato , tm em co m u m a su a clara
i n ten o d en tre ou tras i n ten es d i sti n tas qu e cad a u m a
ap resen ta d e serem verten tes ep i stem o l gi cas resi sten -
tes e altern ati vas ao p o si ti vi sm o l gi co . M as p rati cam en -
te p aram a as su as sem elh an as, tal co m o a f si ca
n ewto n i an a e a f si ca q u n ti ca, q u e tm em co m u m a
cren a em lei s ab stratas q u e go vern am a n atu reza e o
d i stan ci am en to d a trad i o p r-ci en t fi ca d e u n i o d a ci n -
ci a co m a fi lo so fi a, m as q u e n o so n em d e lo n ge i d n -
ti cas o u co i n ci d en tes en tre si ; o u ai n d a as geo m etri as n o
eu cli d i an as, e tan to s o u tro s ex em p lo s d o gn ero . C r ti -
co s e p s-m o d ern o s tm em co m u m p rati cam en te ap e-
n as a su a op osi o ao mainstreamqu e os p reced eu . Vri os
tex to s n o n o sso cam p o , d en tro e fo ra d o B rasi l, ten d em a
rei n ci d i r n esse erro e at certo p on to p lu rali zar essas d u as
verten tes d i sti n tas. E m n o ssa o p i n i o , a u n i o d e co rren -
tes to d i sti n tas so b o r tu lo d e cr ti ca u m erro d e
o rd em o n to l gi ca.
TEORI A CR TI CA
H m u i ta co n fu so em to rn o d a teo ri a cr ti ca, p ri n ci p al-
m en te n a rea d e A d m i n i strao . U m p o u co d essa co n -
fu so d eve-se ao d esco n h eci m en to d e q u em se d i sp e a
fazer u so d a teo ri a cr ti ca so b re su a o ri gem e fu n d am en -
to s te ri co s e cr ti co s. O u tra p arte d eve-se ao o p o rtu n i s-
m o relati vam en te co m u m em reas co m caracter sti ca
ap li cad a, p arti cu larm en te n aq u elas em q u e o m ercad o
o ri en ta a p ro d u o d o co n h eci m en to p rti co .
N o an o d e 2 0 0 4 a T V C u ltu ra p ro d u zi u u m a sri e d e
p alestras, co m ren o m ad o s p en sad o res i n ti tu lad a O s
F u n d ad o res d o P en sam en to So ci al C o n tem p o rn eo . O
059-070 23.01.06, 12:07 60
J AN./MAR. 2006 RAE 61
M ARCELO M I LANO FALCO VI EI RA M I GUEL P. CALDAS
p o ten ci ai s, p o r m ei o d a i d en ti fi cao e ro m p i m en to d o s
o b stcu lo s. a teo ri a n o ato . O ato aq u ele d a reali za-
o d o s p o ten ci ai s d o m u n d o , e tai s p o ten ci ai s so d e
n atu reza n ecessari am en te em an ci p at ri a.
P ara o s te ri co s cr ti co s, aq u eles q u e se d ed i cam ap e-
n as a d escrever o m u n d o co m o ele acab am p o r faz-lo
sem p re d e fo rm a p arci al e i n co m p leta, p o i s ab d i cam d e
i d en ti fi car o q u e ele p o d eri a ser, o u seja, o q u e ele tem
p o ten ci alm en te d e m elh o r. I sso n o s rem ete segu n d a
p arte d e n o ssa reflex o : a o ri gem d a teo ri a cr ti ca e seu s
d esd o b ram en to s co n tem p o rn eo s.
A teo ri a cr ti ca ap o n ta p ara a p rti ca co m o a reali za-
o d o s p o ten ci ai s em an ci p at ri o s d o m u n d o . P ara tan -
to , p arte d o p ri n c p i o d e q u e o m u n d o se o rgan i za em
to rn o d e d o i s gru p o s d e ten d n ci as estru tu rai s. O p ri -
m ei ro gru p o d e ten d n ci as so o s agen tes d a p erm an n -
ci a d o s o b stcu lo s reali zao d as p o ten ci ali d ad es m e-
lh o res d o m u n d o . O segu n d o gru p o so o s agen tes p o -
ten ci ai s d a ao q u e p erm i te su p erar o s o b stcu lo s. A s-
si m , a teo ri a cr ti ca d sen ti d o ao e a ao vi ra o b jeto
d a teo ri a. P o rtan to , o s em b ates p o l ti co s e i d eo l gi co s
so cen trai s n a teo ri a. E la n o se q u er n eu tra.
O p ri m ei ro a u ti li zar o term o teo ri a cr ti ca fo i
H o rk h ei m er n o li vro Teoria tradicional e teoria crtica,
p u bli cad o em 1 937. N ele o au tor d ei xa exp l ci to qu e p ro-
d u z teo ri a cr ti ca to d o aq u ele q u e q u er co n ti n u ar a o b ra
d e M arx . A o afi rm ar i sso , H o rk h ei m er d efi n e o cam p o
te ri co d a teo ri a cr ti ca co m o o m arx i sm o , e este co m o
u m cam p o d e co n h eci m en to d i sti n to d e o u tro s cam p o s.
Jam eso n 1 9 9 1 ) d i z q u e a i m p o rtn ci a co n tem p o r-
n ea d e M arx se d eve ex atam en te ao fato d e q u e ele fo i o
fi l so fo p o l ti co q u e se d ed i co u a tratar d o cap i tali sm o .
N este m o m en to d e ex u b ern ci a e ex acerb ao d o cap i -
tali sm o , co m o i gn o rar q u e M arx tem u m a i m p o rtn ci a
relati vam en te m ai s d estacad a? Q u em , sen o ele, fo rn e-
ceu a m ai o r b ase d a cr ti ca ao q u e m ai s tard e se d en o m i -
n o u cap i tali sm o ?
E n tretan to , cab e sali en tar q u e, m esm o reco n h ecen d o
a gran d e i m p o rtn ci a e co n tem p o ran ei d ad e d e M arx , a
vi so d e q u e faz teo ri a cr ti ca to d o aq u ele q u e q u er co n -
ti n u ar o trab alh o d e M arx , n o n o sso en ten d i m en to ,
u m a vi so p arci al e, em certa m ed i d a, ex clu d en te.
Wacq u an t 2 0 0 4 ) , p o r ex em p lo , esclarece q u e ex i stem
d o i s sen ti d o s p ara a n o o d e cr ti ca, n o q u e se refere
su a o ri gem : o p ri m ei ro vem d e K an t e d i z resp ei to ava-
li ao d e catego ri as e d e fo rm as d e co n h eci m en to co m o
o b jeti vo d e d eterm i n ar su a vali d ad e co gn i ti va e seu va-
lo r. O segu n d o d e M arx , cu ja n o o est li gad a an li -
se d a reali d ad e s ci o -h i st ri ca co m o o b jeti vo d e ex p o r
as form as d e d om i n ao e exp lorao qu e a d efi n em . P ara
Wacq u an t, o p en sam en to cr ti co m ai s fru t fero aq u ele
qu e se si tu a n a con flu n ci a d essas d u as trad i es, ou seja,
d a cri ti ca ep i stem o l gi ca e d a cr ti ca so ci al, q u esti o n an -
d o si stem ati cam en te tan to as fo rm as estab eleci d as d e co -
n h eci m en to co m o as d e vi d a co leti va.
A teo ri a cr ti ca n o p o d e ser resu m i d a n u m co n ju n to
d e i d i as o u d e teses i m u tvei s, p o i s, d e aco rd o co m o
p r p ri o M arx , a verd ad e tem p o ral e h i st ri ca. O te ri -
co cr ti co , p o rtan to , aq u ele q u e est sem p re m u d an d o ,
m as ao m esm o tem p o o ri en tad o p elo p ri n c p i o d a tran s-
fo rm ao so ci al e d a em an ci p ao . N esse sen ti d o , p o d e-
se ser teri co-cr ti co con tem p orn eo ten d o rom p i d o com
M arx , m as n o co m as catego ri as cen trai s d a cr ti ca, q u e
en vo lvem cri ti car o p o si ti vi sm o co m o fo rm a estab eleci d a
d e co n h eci m en to e o m ercad o co m o fo rm a estab eleci d a
d e vi d a co leti va. P ara n s, d a rea d e A d m i n i strao , essa
u m a i n fo rm ao fu n d am en tal, p o i s a p arti r d a p o d e-
m o s sep arar d e fo rm a d efi n i ti va q u em p ro d u z teo ri a cr -
ti ca d e q u em n o a p ro d u z e ap en as se ap ro p ri a
i n d evi d am en te d ela.
C o m relao b ase d a cr ti ca ao p o si ti vi sm o , n o i n -
ci o d esta seo referi m o -n o s b revem en te a ela ao tratar-
m o s d a d i sso ci ao en tre teo ri a e p rti ca. P assam o s ago -
ra a o u tro b reve relato , o d a b ase d a cr ti ca fo rm a d o m i -
n an te d e o rgan i zao so ci al: o m ercad o . R eto m an d o a
i d i a d e q u e n o se d eve ab d i car d e co n h ecer o m u n d o
co m o ele , a p ri m ei ra tarefa d a teo ri a cr ti ca co m p re-
en d er o mercado e su a u n i d ad e cen tral, q u al seja, a mer-
cadoria. O m ercad o regi d o p ela l gi ca d a tro ca. E la d e-
term i n a o s valo res n o m ercad o , e n ele tu d o vi ra p ro d u to
cap az d e ser tro cad o ; tu d o ad q u i re valor de troca.
n a R evo lu o I n d u stri al, q u an d o o gran d e avan o
tecn o l gi co p ro p i ci o u q u e a ri q u eza acu m u lad a n o cam -
p o se tran sferi sse p ara as fb ri cas e cen tro s u rb an o s p o r
m ei o d a aq u i si o d e tecn o lo gi a, q u e su rge a sep arao
en tre a fo ra d e trab alh o e o s i n stru m en to s q u e p erm i -
tem p ro d u zi r b en s. o n asci m en to d o cap i tali sm o co m o
u m a co n stru o h i st ri ca. Sem ela o cap i tali sm o n o te-
ri a ex i sti d o . E vi d en ci a-se, assi m , a n o va d i vi so estru tu -
ral d a so ci ed ad e: o cap i tal e o trab alh o , q u e se o rgan i zam
n o m ercad o . O m ercad o , p o rtan to , co n gela as d esi gu al-
d ad es i n i ci ai s en tre cap i tal e trab alh o e as ap ro fu n d a.
N o cab e aq u i d escrever as fo rm as co m q u e o m erca-
d o ap ro fu n d a essas d esi gu ald ad es i n i ci ai s. H li teratu ra
abu n d an te sobre o assu n to n a rea, p ri n ci p alm en te aqu ela
li gad a an li se d o p ro cesso d e trab alh o e ao co n tro le
n as o rgan i za es. i m p o rtan te, si m , evi d en ci ar q u e o
m ercad o ap arece co m o i n sti tu i o n eu tra, o n d e tro cas
ju stas so reali zad as. A lm d i sso , o m ercad o p ro m ete
reali zar a li b erd ad e e a i gu ald ad e. O ra, sab e-se d e lo n ga
059-070 23.01.06, 12:07 61
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
62 RAE VOL. 46 N1
d ata q u e as tro cas en tre i n d i v d u o s e o rgan i za es n o
so tro cas i gu ai s si m p lesm en te p elo fato d e q u e am b o s
d etm recu rso s d e p o d er co n si d eravelm en te d i feren tes,
em vo lu m e tam b m d i feren te. Sab e-se, ai n d a, q u e li b er-
d ad e e i gu ald ad e n o so co n cei to s ap li cvei s q u an d o a
l gi ca a d a co m p eti o .
A teo ri a cr ti ca d ed i ca-se, assi m , a ex am i n ar o m erca-
d o e su as rela es lu z d a emancipao, q u e si gn i fi ca a
b u sca d a reali zao co n creta d a li b erd ad e e d a i gu ald a-
d e. O co n cei to d e em an ci p ao est n o cen tro d a teo ri a
cr ti ca, atri bu i n d o-lh e u n i d ad e. P od em os, p ortan to, en u n -
ci ar d o i s p ri n c p i o s b si co s d a teo ri a:
orientao para a emancipao do homemna sociedade.
P erm i te com p reen d er a soci ed ad e e agi r. N o se li m i ta
a com p reen d er o m u n d o, m as exam i n a-o vi san d o p os-
si bi li d ad es;
manuteno de comportamento crtico. O teri co cr ti co
m an tm e reali m en ta seu com p ortam en to cr ti co fren -
te a tu d o qu e exi ste, sem se con form ar com o qu e
d ad o com o d escri o d o real.
A teo ri a cr ti ca n o ad m i te a n eu trali d ad e p o si ti vi sta p o r
ach -la p arci al. N esta, a d i sti n o en tre ci en ti sta e ci d a-
d o u m p ressu p o sto b si co , en q u an to n aq u ela u m a
i m p o ssi b i li d ad e l gi ca.
U m a vez d i fu n d i d a essa teori a em vri os cam p os d as
ci n ci as soci ai s, logo ap areceram teri cos cr ti cos em Ad -
m i n i strao, esp eci alm en te n a rea d e estu d os organ i za-
ci on ai s, op on d o-se ao mainstreamfu n ci on ali sta. E n qu an -
to n o B rasi l esse gru p o teve forte i n flu n ci a n o cam p o,
com o d i scu ti m os a segu i r, n o m u n d o an glo-saxo su a re-
cep o foi m en os acolh ed ora e sofreu am p la resi stn ci a
p ara u m a revi so, veja, p or exem p lo, Alvesson , 1 987) .
C om o qu alqu er gru p o ci en t fi co qu e ten d e a p oli ti zar-se,
qu e bu sca d efi n i r terri tri os e exclu i r d esaven as, e tam -
bm com bater a falta d e esp ao ed i tori al e d e d ebate p ara
abord agen s n o p osi ti vi stas n a h egem on i a n orte-am eri ca-
n a, m u i tos d esses teri cos cr ti cos estran gei ros acabaram
se organ i zan d o em torn o d o gru p o h oje con h eci d o com o
E stu d os C r ti cos em Ad m i n i strao C ri ti cal M an agem en t
Stu d i es, ou C M S) . O C M S torn ou -se h oje, d ep oi s d e qu a-
se d u as d cad as d e con sti tu i o, u m gru p o restri to e at
certo p on to restri ti vo d e teri cos, com su as p rp ri as d efi -
n i es e p arm etros d as fron tei ras d o qu e seri a ou n o
cr ti co em estu d os organ i zaci on ai s veja, p or exem p lo,
Alvesson e Wi lm ott, 1 992) . M as p reci so n otar com o
d i scu ti rem os m ai s ad i an te) qu e tal qu ase-associ ao e seu s
p arm etros d e i n clu so cr ti ca n o esto ai n d a d efi n i ti va-
m en te acei tos e resolvi d os, n em d evem n ecessari am en te
p au tar o seu u so e exp an so em terra brasilis.
N a rea d e Ad m i n i strao n o B rasi l, tem os a trad i o
d e p en sam en to cr ti co , em b o ra ele n o rep resen te o
mainstreamd a acad em i a n aci on al. U m ti m o exem p lo o
trabalh o d e Alberto G u errei ro R am os 1 989, 1 996) , p arti -
cu larm en te n as obras A reduo sociolgica e a nova cin-
cia das organizaes. N a p ri m ei ra, cri ti cava a ci n ci a d o-
m esti cad a, fu n d am en tad a n a rep rod u o n o cri ati va e
d i stan ci ad a d o n osso tem p o-esp ao e, con seq en tem en -
te, d os n ossos p roblem as; i n cap az, p ortan to, d e oferecer
solu es ap rop ri ad as e em an ci p atri as. N a segu n d a, cri ti -
cava o m ercad o com o form a d om i n an te d e organ i zao d a
vi d a soci al. C h am ava a aten o p ara os p roblem as d ecor-
ren tes d a exp an so d o m ercad o e p rop u n h a a d eli m i ta-
o d os si stem as soci ai s . M au r ci o Tragten berg 1 971 ,
1 980a, 1 980b e 1 980c) d ed i cou p arte d a su a obra an li -
se d a teori a d a Ad m i n i strao com o u m a i d eologi a. Argu -
m en tava q u e a A d m i n i strao d ed i ca-se ao estu d o d a
legi ti m ao bu rocrti ca d o p od er e qu e esta p ossu i carter
rep ressi vo, d ad a su a n fase n o con trole sobre o h om em .
Seu fazer acad m i co n o era n eu tro , com o d ei xava claro
em su a p rod u o. F ern an d o C lu d i o P restes M otta 1 985,
1 986a, 1 986b, 1 986c, 1 987, 1 988, 1 990) d esen volveu es-
tu d os sobre bu rocraci a, p od er e tecn ologi a, ed u cao e,
m ai s tard e, sobre cu ltu ra. E xp li ci tava ao tem p o em qu e
cri ti cava o qu e ch am ou d e esforo con stan te e si stem ti co
d as teori as ad m i n i strati vas d om i n an tes em fu n d i r raci o-
n ali d ad e su bstan ti va e i n stru m en tal com o m od o d e ap er-
fei oar as form as d e d om i n ao sobre o i n d i v d u o. T am -
bm acred i tava n a n ecessi d ad e e p ossi bi li d ad e d o d esen -
vo lvi m en to d e n o vas teo ri as, q u e p o ssu ssem carter
em an ci p atri o e ap rop ri ad o ao n osso tem p o-esp ao.
G u errei ro R am o s, Tragten b erg e P restes M o tta trab a-
lh aram d e form a cr ti ca, sem p re p en san d o em com o n ossa
so ci ed ad e p o d eri a ser e n o . O su cesso e o reco n h eci -
m en to q u e esses au to res o b ti veram , acred i tam o s serem
d evi d o s a esse fato , q u e atri b u i , p o r si s , relevn ci a e
p erti n n ci a ao trab alh o d o ci en ti sta-ci d ad o . Su a rele-
vn ci a au to -evi d en te.
E sses au to res, q u e, p o d e-se afi rm ar, i n i ci aram a trad i -
o cr ti ca n a rea d e A d m i n i strao n o B rasi l, fo rm aram
esco las d e p en sam en to e d ei x aram segu i d o res. V ri o s
trabalh os con tem p orn eos so i n sp i rad os d i retam en te em
su a o b ra, n a trad i o p o r eles fu n d ad a. A lgu m as esco las
e p ro gram as d e p s-grad u ao atri b u em n fase m ai o r a
essa trad i o d o q u e o u tras. A E sco la B rasi lei ra d e A d m i -
n i strao P b li ca e d e E m p resas e a E sco la d e A d m i n i s-
trao d e E m p resas d e So P au lo , am b as d a F u n d ao
G et li o Vargas, fo ram , em certa m ed i d a, a casa d esses
p en sad o res M au r ci o Tragten b erg e F ern an d o P restes
M o tta em So P au lo e G u errei ro R am o s n o R i o ) e, talvez
059-070 23.01.06, 12:08 62
J AN./MAR. 2006 RAE 63
M ARCELO M I LANO FALCO VI EI RA M I GUEL P. CALDAS
p o r essa razo , m an ten h am p resen te d e m an ei ra m ai s
fo rte essa trad i o . G u errei ro R am o s ai n d a tem i n flu n -
ci a em trabalh os d esen volvi d os n o C u rso d e P s-G rad u a-
o em A d m i n i strao d a U n i versi d ad e F ed eral d e San ta
C atari n a, o n d e tam b m leci o n o u . E n tretan to , co m o afi r-
m am o s, su as i d i as co n ti n u am a ter resso n n ci a n o tra-
b alh o d e d i verso s p esq u i sad o res b rasi lei ro s veja, p o r
ex em p lo , Ten ri o 2 0 0 2 a, 2 0 0 2 b , 2 0 0 4 ; e P au la, 2 0 0 1 ,
2 0 0 2 , 2 0 0 4 a, 2 0 0 4 b , 2 0 0 5 a, 2 0 0 5 b ) .
A p ro d u o cr ti ca b rasi lei ra n o se li m i ta, en tretan to ,
trad i o m en ci o n ad a an teri o rm en te. A t tu lo d e i lu s-
trao , p o d em o s ci tar o s trab alh o s co m p ersp ecti va m ar-
x i sta d e F ari a 2 0 0 1 , 2 0 0 4 , 2 0 0 5 ) e d e M i so czk y 2 0 0 2 ) ,
o s d e reali sm o cr ti co d e F ari a 2 0 0 4 , 2 0 0 5 a, 2 0 0 5 b ) , e
d e F ari a e Wen sley 2 0 0 5 ) , o s d e Vi ei ra e Vi ei ra 2 0 0 3 ,
2 0 0 4 ) co m u m a p ersp ecti va geo p o l ti ca, e, ai n d a, o s q u e
assu m em a p ersp ecti va co n h eci d a d o C M S, co m o o s d e
D avel e A lcad i p an i 2 0 0 2 , 2 0 0 3 ) . U m ti m o ex em p lo d o
vi go r, d as p ersp ecti vas e d i sso n n ci as d a teo ri a cr ti ca
n o B rasi l p o d e ser vi sto n o recen te d eb ate reali zad o n a
Revista de Administrao Contempornea RAC , n o p ri -
m ei ro n m ero d e 2 0 0 5 , en tre M ari a C eci M i so czk y e
Jack eli n e A n d rad e, A lex an d re F ari a e R afael A lcad i p an i .
N ele o s au to res ex p em su as i d i as, d ei x an d o claras su as
d i feren as e ab ri n d o , d essa fo rm a, o m u n d o d as d i feren -
tes p o ssi b i li d ad es d e se fazer cr ti ca em A d m i n i strao
em geral, e p arti cu larm en te n o s estu d o s o rgan i zaci o n ai s.
O tex to so b re teo ri a cr ti ca q u e n o s cab e i n tro d u zi r,
i n ti tu lad o Na hora da crtica: condies e perspectivas para
estudos crticos de gesto, d e Valri e F ou rn i er e C h ri s G ray,
ap resen ta u m a vi so d a h i st ri a d o j m en ci o n ad o C M S
C ri ti cal M an agem en t Stu d i es e su a q u ase-asso ci ao .
N esse sen ti d o , ap resen ta u m a vi so p arci al d a teo ri a cr -
ti ca em estu d o s o rgan i zaci o n ai s. evi d en te q u e h cr ti -
ca e teo ri a cr ti ca p ara alm d as fro n tei ras d o C M S. M as,
p ara q u em q u er co n h ecer o q u e se p o d e ch am ar d e
mainstreamd o s estu d o s cr ti co s n a rea d e A d m i n i stra-
o , o tex to m u i to elu ci d ati vo .
O s au to res d escrevem b revem en te as o ri gen s d o s es-
tu d o s cr ti co s, relem b ram a trad i o d o s estu d o s so b re o
p ro cesso d e trab alh o e i n fo rm am q u e, n a su a p ersp ecti -
va, o s estu d o s cr ti co s em A d m i n i strao ap en as se to r-
n am u m co rp o si stem ati zad o d e co n h eci m en to n a d ca-
d a d e 1 9 9 0 , q u an d o tm i n ci o as co n fern ci as co m o
m esm o t tu lo . A tri b u em seu su rgi m en to a u m a o n d a d e
o p o si o , n a acad em i a b ri tn i ca, N o va D i rei ta, cap i ta-
n ead a p ela p ri m ei ra-m i n i stra M argareth T h atch er e q u e
o ri gi n o u a geren ci ali zao managerialization d a ad m i -
n i strao go vern am en tal. P assam d ep o i s p ara a d i scu s-
so d as d i sp u tas i n tern as n o m b i to d o s estu d o s cr ti co s
em A d m i n i strao e co n clu em co m u m t m i d o q u esti o -
n am en to d o argu m en to i n i ci al d e q u e o R ei n o U n i d o o
esp ao d e fo rm u lao e d i ssem i n ao d a cr ti ca.
A o si tu ar a cr ti ca n o R ei n o U n i d o e ao caracteri z-lo
co m o o lu gar p o r ex celn ci a, o s au to res d i reci o n am a
n atu reza d a cr ti ca, ad o tan d o u m a vi so co lo n i ali sta d a
q u esto . A ssi m , p ara n s, essa cr ti ca d ei x a d e ser cr ti ca
p o r p erd er seu carter em an ci p at ri o , q u e, co m o vi m o s,
essen ci al d efi n i o d e teo ri a cr ti ca. A lm d i sso , o s
au to res p arecem si tu ar a cr ti ca n o m b i to d as esco las d e
n eg ci o s d o R ei n o U n i d o . A o co n stru i r esse esp ao i n s-
ti tu ci o n al, a cr ti ca p erd e fo ra, p o i s ad q u i re carter d e
cr ti ca au to ri zad a , legi ti m ad a e p reo cu p ad a em ser p o -
si ti va o u tra teo ri a d o mainstream, a teo ri a i n sti tu ci o n al,
p arti cu larm en te o n eo -i n sti tu ci o n ali sm o so ci o l gi co ,
cap az d e ex p li car ad eq u ad am en te este p o n to ! ) .
C om o j afi rm am os, em bora ach em os qu e o C M S te-
n h a acabad o p or estabelecer u m ti p o d e mainstreamd e
estu d os cr ti cos em Ad m i n i strao , acred i tam os qu e a
teori a cr ti ca n o se li m i ta ao R ei n o U n i d o, e tam p ou co ao
C M S. P arece-n os i m p ortan te lem brar qu e, n o con texto
eu rop eu , p elo m en os u m a ou tra i m p ortan te trad i o cr ti -
ca exi ste: a fran cesa, ai n d a qu e n o p ossa ser faci lm en te
i d en ti fi cad a p or algu m a m arca. N o p oss vel i gn orar a
trad i o d a q u al fazem p arte, p o r ex em p lo , Sartre,
Alth u sser, P ou lan tzas, F ou cau lt e B ou rd i eu . R ecen tem en -
te, o trabalh o d e Sol 2003, 2000) tam bm tm ti d o algu -
m a resson n ci a n o B rasi l. O bvi am en te qu e essa lem bran -
a m an tm u m a p ersp ecti va eu rocn tri ca e, p ortan to, i g-
n ora a trad i o cr ti ca d os p a ses n o eu rop eu s. Ap en as
p ara fi car n o con texto lati n o-am eri can o, lem bram os os d e-
sen volvi m en tos teri co-p rti cos qu e tm p or base a fi lo-
sofi a d a li bertao, e qu e p assam p ela teologi a, p ela ed u -
cao e p ela cu ltu ra veja, p or exem p lo, F rei re, 1 994) .
N o B rasi l, o esp ao em q u e trab alh am o s a cr ti ca
b em m ai s am p lo d o q u e a acad em i a b ri tn i ca p erm i te e,
segu ram en te, d eve o p tar p o r u m a vi so ap ro p ri ad a ao
n o sso tem p o -esp ao , d i feren te d o eu ro cn tri co . A lgu n s
au to res b rasi lei ro s, en tretan to , p arecem p referi r a cr ti ca
i n sti tu ci on ali zad a. Ao d efen d erem o p lu rali sm o d as abor-
d agen s q u e se ab ri gam so b o m an to d o C M S A lcad i p an i ,
2 0 0 5 ) , acab am p o r ad o tar u m a p o si o co n servad o ra, d e
m an u ten o d o status quo, d esvi n cu lad a d e u m d o s p ri n -
c p i o s d a teo ri a cr ti ca, a ao tran sfo rm ad o ra. A revi sta
Ephemera: Theory & Politics in Organization, em 2 0 0 4 ,
o ferece u m a ti m a reflex o so b re essa q u esto , p arti cu -
larm en te n o ed i to ri al d e Steffen B h m e Sverre Sp o estra
B h m e Sp oestra, 2004) e n a resen h a d e Step h en Ack royd
2 0 0 4 ) so b re o li vro Studying Management Critically, o r-
gan i zad o p o r A lvesso n e Wi llm o tt 2 0 0 3 ) .
059-070 23.01.06, 12:08 63
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
64 RAE VOL. 46 N1
O esp ao d o s estu d o s o rgan i zaci o n ai s n o B rasi l n o s
p o ssi b i li ta a o p o rtu n i d ad e d e ro m p er co m a d ep en d n -
ci a acad m i ca. P erm i te-n o s p en sar q u e s p o ss vel d i s-
cu ti r em an ci p ao q u an d o resgatarm o s a co n sci n ci a d a
n o ssa p o si o relati va n o m u n d o , e q u e d ela d eco rrem
o u tras rela es n o m b i to i n tern o d e n o ssas o rgan i za-
es. T alvez seja ti l o resgate d o s co n cei to s d e cen tro e
p eri feri a. E les n o s p erm i tem a es tran sfo rm ad o ras, p o i s
n o co n tm o falso r tu lo d e n eu trali d ad e q u e esco n d e,
q u ase sem p re, rela es p erversas d e d o m i n ao .
PS- M ODERNI SM O
O p ri m ei ro d esafi o p ara i n tro d u zi r o lei to r ao m o vi m en -
to p s-m o d ern o e su as p o ssi b i li d ad es su a m era d efi n i -
o . P ri m ei ram en te, h m lti p las facetas e su b co rren tes
p s-m o d ern as; segu n d o , h fo rm as d e d efi n i -lo , e cad a
u m a ten d e a n o reco n h ecer as o u tras co m o legi ti m a-
m en te p s-m o d ern as N o rri s, 1 9 9 0 ) . M as, d e fo rm a ge-
n ri ca, p o d e-se d i zer q u e o p s-m o d ern i sm o co rresp o n -
d e a u m m o vi m en to te ri co m u lti d i sci p li n ar q u e vai d a
fi lo so fi a estti ca, en vo lven d o as artes, a so ci o lo gi a ch e-
gan d o ao cam p o d o s estu d o s o rgan i zaci o n ai s. O d en o -
m i n ad o r co m u m a resi stn ci a m o d ern i d ad e e, em
p arti cu lar, a cr ti ca razo i lu m i n i sta veja, p o r ex em -
p lo , H arvey, 1 9 9 3 ; C legg, 1 9 9 0 ; Wo o d , 1 9 9 9 ) .
O b vi am en te, ap en as se p o d e en ten d er a ab o rd agem
p s-m o d ern a a p arti r d o en ten d i m en to d a ch am ad a era
p s-m o d ern a , i sto , o co n ju n to p arti cu lar d e even to s e
co n d i es q u e caracteri zari am o fi n al d o scu lo X X e i n -
ci o d o scu lo X X I , e q u e u m gru p o d e fi l so fo s e ci en ti s-
tas so ci ai s en ten d eu co n sti tu i r u m a ru p tu ra em relao
era m o d ern a Lyo tard , 1 9 8 4 ) .
M u i tos au tores, com o H arvey 1 993) e D erri d a 1 967) ,
caracteri zam a ch am ad a era p s-m od ern a p or d i versos
el em en to s, co m o a globalizao; o relativismo e o
pluralismo, caracteri zad os p ela d i ssi p ao d a objeti vi d ad e
e d a raci on ali d ad e, ti d as com o ti p i cam en te m od ern as; a
espetacularizao da sociedade, m arcad a p ela cen trali d ad e
d a m d i a e d a imagem; a cultura de massa; a n orm ali zao
d a m u d an a p ela p erp etu ao d e tu d o com o voltil e tran-
sitrio; o p ap el d o i n d i v d u o n a soci ed ad e p ri m ord i alm en te
com o consumidor; e a comoditizao do conhecimento.
M as ser essa u m a ru p tu ra com a m od ern i d ad e, ou ser
u m estgi o m ai s recen te e tran sform ad o d e m od ern i d ad e
tard i a? O p s-m od ern i sm o com o m ovi m en to i n telectu al
se d efi n e ju stam en te p or aqu eles qu e vm n o fi m d e scu -
lo XX u m a ru p tu ra com a era m od ern a, e p elo argu m en to
d e qu e n ossas p ercep es d e m u n d o, a estti ca, a ci n ci a e
o con h eci m en to d evem tam bm ad equ ar-se a essa m u d an -
a. P ortan to, as con vi ces m od ern i stas e os res d u os d o
p rojeto i lu m i n i sta d evem ser aban d on ad os.
i m p o rtan te sali en tar, n o en tan to , q u e h u m co n -
ju n to si gn i fi cati vo d e au to res q u e n o en ten d em ser a
p s-m o d ern i d ad e u m a ru p tu ra co m a m o d ern i d ad e, e
si m u m estgi o tard i o d a m o d ern i d ad e co m o H ab er-
m as o u G i d d en s 1 9 9 1 a, 1 9 9 1 b ) o u co m o estgi o s d i s-
ti n to s d a m o d ern i d ad e, co m o o co n cei to d e m o d ern i -
d ad e s li d a e m o d ern i d ad e l q u i d a d e B au m an 1 9 9 8 ,
2 0 0 1 ) . H ab erm as, p o r ex em p lo , p arece si n teti zar o q u e
se p o d eri a ch am ar d e cr ti ca m o d ern i sta ao p s-m o d er-
n i sm o . P ara ele, ao n egar a cr ti ca e a razo co m o u m
to d o , b em co m o o p ro jeto i lu m i n i sta, o s p s-m o d ern o s
en gan am -se d u p lam en te. P ri m ei ro , p o rq u e o p ro jeto
i lu m i n i sta ai n d a n o estari a co m p leto , o q u e i n d i cari a
q u e a m o d ern i d ad e p erd u ra; e, segu n d o , p o rq u e sem ra-
zo e cr ti ca n egari am valo r ao i n d i v d u o , e co m i sso aca-
b ari am p o r levar a so ci ed ad e ao to tali tari sm o .
P o r su a vez, o s te ri co s p s-m o d ern i stas reagem a es-
sas cr ti cas en ten d en d o serem lam en tos m od ern i stas em
u m m u n d o p s-m o d ern o , co m o crd u lo s i n cau to s d o
p o ten ci al salvad o r d a h u m an i d ad e d e si m esm a, o u
co m o raci o n ali zan tes d a razo e d o u n i v ersali sm o
i lu m i n i sta veja, p o r ex em p lo , Lyo tard , 1 9 8 4 ) .
P s-m od ern i stas d evotos com o Lyotard acabaram p ro-
m o ven d o o m o vi m en to p ela rad i cali zao d e su as vi s es
d e m u n d o , co n h eci m en to e ci n ci a, e p elo seu d eli b era-
d o afastam en to d o s m o vi m en to s cr ti co s, co m o H ab er-
m as e o u tro s te ri co s d e F ran k fu rt, q u e p erceb em co m o
arrai gad o s a u m m o d ern i sm o u ltrap assad o . P ara eles, a
cren a n a razo e n o p ro jeto i lu m i n i sta n o faz m ai s sen -
ti d o n o m u n d o p s-m od ern o. T an to a teori a cr ti ca qu an -
to o s m o d elo s a q u e esta se o p e co n sti tu i ri am to d o s, d e
per se, m etan arrati vas, m o d elo s u n i versai s e gen erali za-
es, q u e o s p s-m o d ern i stas n egam e d as q u ai s q u ase
se d i vo rci am p o r co m p leto .
C ri ti can d o o s m o d ern i stas e a su a f n a razo i lu m i -
n i sta, o s au to res p s-m o d ern i stas ten d em a argu m en tar
q u e a raci o n ali d ad e m u i to m ai s d i fu sa d o q u e o
I lu m i n i sm o su p u n h a, e qu e o con h eci m en to ap en as p od e
ser en ten d i d o lu z d o tem p o , esp ao e co n tex to so ci al
em q u e construdo p o r i n d i v d u o s e gru p o s. P o rtan to ,
i n d i cam , en tre o u tro s m to d o s, o u so d e D erri d a 2 0 0 4 )
e d o con cei to d e desconstruo d esse con h eci m en to con s-
tru d o , p ara revelar e en ten d er seu s p ressu p o sto s e su as
co n trad i es. Segu n d o D erri d a, as co n trad i es n o tex to
e n o d i scu rso revelari am tan to o s m lti p lo s sen ti d o s d o
con h eci m en to com o a d i n m i ca e o con texto d e su a con s-
tru o . O u tra ab o rd agem t p i ca d o p s-m o d ern i sm o em
059-070 23.01.06, 12:08 64
J AN./MAR. 2006 RAE 65
M ARCELO M I LANO FALCO VI EI RA M I GUEL P. CALDAS
ci n ci as so ci ai s o u so d e gen ealo gi as, i n sp i rad as em
F o u cau lt 1 9 8 7 , 1 9 8 8 ) , p elas q u ai s, u san d o m to d o s
h i sto ri o grfi co s, esses te ri co s p ro cu ram d esfam i li a-
ri zar co n stru es m o d ern i stas e ex p o r su as co n trad i -
es e m an i p u la es i n tern as.
N o m b i to o rgan i zaci o n al, o m o vi m en to p s-m o d er-
n i sta ch ega, em esp eci al, p o r m ei o d e te ri co s eu ro p eu s
vi n d o s d a trad i o p s-estru tu rali sta, e p o r cr ti co s d a
trad i o p o si ti vi sta em so ci o lo gi a e em estu d o s o rgan i -
zaci o n ai s veja C als e Sm i rci ch , 1 9 9 9 ; H assard , 1 9 9 3 ;
H assard e P ark er, 1 9 9 3 ; o u C h i a, 1 9 9 5 , p ara u m a evo lu -
o d o m o vi m en to ) .
O arti go d a p ersp ecti va p s-m od ern a i n clu d o n este
n m ero d a sri e u m excelen te p on to d e p arti d a p ara o
lei tor i n teressad o em en ten d er m elh or as abord agen s p s-
m od ern as, seu s p ri n ci p ai s p ostu lad os e su as ori gen s n o
m bi to organ i zaci on al. O texto d e C oop er e B u rrell, Mo-
dernismo, ps-modernismo e anlise organizacional: uma
introduo, n a verd ad e, a i n trod u o ao qu e d everi a ser
u m a sri e d e q u atro n m ero s d a revi sta Organization
Studiessobre a p ersp ecti va p s-m od ern a em estu d os orga-
n i zaci on ai s, qu e cobri ri a su as ori gen s e con tri bu i es. O s
arti gos n os n m eros su bseq en tes d everi am cobri r as con -
tri bu i es d e D erri d a C oop er, 1 989) , H aberm as B u rrell,
1 994) e L u h m an n ai n d a n o p u bli cad o qu an d o d o fech a-
m en to d o p resen te arti go, em fi n s d e 2005, em bora o tex-
to d e H ern es e B ak k en [2003] p ossa bem su bsti tu -lo) .
Su gere-se fortem en te ao lei tor m ai s i n teressad o n essa cor-
ren te qu e, com o com p lem en to d o arti go aqu i i n clu d o,
con su lte tam bm os n m eros su bseq en tes d a sri e.
C o m o m o stram C o o p er e B u rrell, a b ase d a an li se
p s-m o d ern a d en tro e em vo lta d o cam p o d e estu d o s
organ i zaci on ai s i n i ci a-se p ela op osi o a teri cos soci ai s
cr ti co s q u e cu n h avam d e m o d ern i stas co m o H ab er-
m as, L u h m an n e B ell) , em fu n o d o q u e afi rm avam ser
u m a cren a i n fu n d ad a d e q u e a h u m an i d ad e, p o r m ei o
d a razo e d o p ro gresso , p o d eri a ap erfei o ar a si m es-
m a. O s p ri m ei ro s p s-m o d ern i stas em estu d o s o rgan i za-
ci o n ai s, i n sp i rad o s n o s trab alh o s d e au to res co m o
D erri d a, Lyo tard e F o u cau lt, ti p i cam en te se d efi n i am p o r
d o i s elem en to s. P ri m ei ro , p ela rad i cal o p o si o a esse
q u e ch am ari am d e vi s raci o n ali sta etn o cn tri co d o s
te ri co s m o d ern i stas, m esm o o s ch am ad o s cr ti co s .
S eg u n d o , p el a fi rm e o p o si o ao p o si ti v i sm o q u e
i m p era va) n a teo ri a so ci al h egem n i ca, su sten tad o p elo
am p lo co n ti n gen te d e te ri co s p s-estru tu rali stas q u e,
d esd e o p ri n ci p i o , ju n taram -se ao m o vi m en to , m as q u e
n o en co n travam n o s argu m en to s d a teo ri a cr ti ca u m
con ti n en te p ara su as p reocu p aes m ai s con tem p orn eas
A lvesso n e D eetz, 1 9 9 9 ; C h i a, 1 9 9 5 ) .
Au tores com o G i bson B u rrell e Joh n H assard , n o R ei n o
U n i d o, e M arta C als e L i n d a Sm i rci ch , n os E stad os U n i -
d os, foram fu n d am en tai s n a d i ssem i n ao d o m ovi m en to
em estu d os organ i zaci on ai s, a p ri n c p i o, m as n o ap en as
p elo ap orte d e p ersp ecti vas e m etod ologi as d escon h eci -
d as s teori as at en to u ti li zad as n o cam p o. Au tores d e
ori en tao p s-m od ern i sta se m u lti p li cavam , e d en tro d o
escop o geral d e cr ti ca m od ern i d ad e e ao p osi ti vi sm o,
fo caram n a relevn ci a d o d i scu rso , d o relati vi sm o , d a
p erson ali zao e d as relaes d e p od er n o qu e ch am am d e
con stru o d a verd ad e e d o con h eci m en to.
Arm ad os d e m etod ologi as d escon stru ti vas, teri cos p s-
m od ern i stas em estu d os organ i zaci on ai s p arti ram p ara a
cr ti ca a elem en tos d a m od ern i d ad e qu e se en rai zari am
em p ressu p ostos i lu m i n i stas, freq en tem en te u san d o m e-
tod ologi a d e an li se d e d i scu rsos e n arrati vas H assard ,
1 993; H assard e P ark er, 1 993; C h i a, 1 995) . O bvi am en te,
n o ap en as d e an li ses d escon stru ti vas vi ve o p s-m od er-
n i sm o em estu d os organ i zaci on ai s. O s teri cos p s-m o-
d ern i stas tam bm p op u lari zaram o u so d e m etod ologi as
d e i n sp i rao p s-estru tu rali sta, esp eci alm en te as an li -
ses gen ealgi cas e h i stori ogrfi cas i n sp i rad as n o trabalh o
d e F ou cau lt 1 987, 1 988) : so exem p los em an li se orga-
n i zaci on al, en tre ou tros, o trabalh o d e Sewell e Wi lk i n son
1 992) , qu e traa a gen ealogi a d o m ovi m en to d a qu ali d a-
d e e relaci on a p rti cas d e qu ali d ad e total com o p an p ti co,
e o d e Town ey 1 993) , qu e d esen h a a gen ealogi a d a fu n -
o d e R H e a co m p ara co m cen so s p o p u laci o n ai s,
n orm ati zan tes e fam i li ari zad os p elo costu m e.
N o B rasi l, co m o j ap o n to u Wo o d 1 9 9 9 ) , p o u co s fo -
ram o s ad ep to s d e ab o rd agen s p s-m o d ern i stas em estu -
d o s o rgan i zaci o n ai s, em b o ra su a p ro d u o esteja lo n ge
d e ser p o u co si gn i fi cati va. verd ad e, n o en tan to , q u e
p arece ser b em m ai s fci l en co n trar o s si n ai s d a i n flu n -
ci a d o m o vi m en to p s-m o d ern i sta n a p ro d u o b rasi lei -
ra em o rgan i za es, p o r ex em p lo , p o r m ei o d a i n flu n -
ci a d e seu s ex p o en tes F o u cau lt, D erri d a, B au d ri llard e
L ato u r d o q u e p ela assu n o d i reta d esse r tu lo p elo s
p esqu i sad ores. D e fato, algu n s p ou cos au tores claram en te
d eclaram essa i n cli n ao em su as p u bli caes p or exem -
p lo , To n elli e A lcad i p an i [2 0 0 0 ] em co m p o rtam en to o r-
gan i zaci on al, M en d es [2004] em organ i zaes, ou C asotti
[1 9 9 8 ] em m ark eti n g) , en q u an to m u i to s o u tro s p arecem
li m i tar-se a u ti li zar refern ci as o u m eto d o lo gi as d e i n s-
p i rao p s-m o d ern a em m ei o a o u tras ab o rd agen s, a
d esp ei to d e, co m elas, o p s-m o d ern i sm o p o d er ap re-
sen tar evi d en te d i sp ari d ad e e co n trad i o .
B alan o s recen tes d as ab o rd agen s p s-m o d ern as em
estu d o s o rgan i zaci o n ai s evi d en ci am avan o s sen ti d o s
tam b m n o B rasi l. C als e Sm i rci ch 1 9 9 9 ) m o stram
059-070 23.01.06, 12:08 65
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
66 RAE VOL. 46 N1
q u e, ap s q u ase d u as d cad as d a i n flu n ci a d o m o vi -
m en to n o cam p o , q u atro verten tes te ri cas p arecem ser
as p ri n ci p ai s h erd ei ras d o p s-m o d ern i sm o em an li se
o rgan i zaci o n al, e q u e n ele ai n d a resi d em co m fo rte p o -
ten ci al d e ex ten so e co n tri b u i o : i ) teo ri as fem i n i stas
o u d e gn ero ) p s-estru tu rali stas, i i ) an li ses p s-
co lo n i ali stas; i i i ) teo ri a actor network actor network
theory, tam b m ch am ad a d e teo ri a d a tran slao ) ,
1
alm
d a i v) an li se d esco n stru ti va d e d i scu rso s e n arrati vas
so b re co n h eci m en to .
Q u an to p ri m ei ra, teori as fem i n i stas p s-estru tu rali s-
tas, os trabalh os d a p rp ri a M arta C als C als, 1 992; C als
e Sm i rci ch , 1 999b) e d e C alvert e R am sey 1 992) so bon s
exem p los. So i lu straes d e u m a ap roxi m ao brasi lei ra
a esse ti p o d e p ersp ecti va, en tre ou tros, os trabalh os d e
C ap p elle et al. 2004) e d e An d rad e et al. 2002) . N a se-
gu n d a verten te, li gad a an li se p s-estru tu rali sta, qu e fi -
cou con h eci d a com o teoria ps-colonialista, bon s p on tos
d e p arti d a p od em ser vi stos, p or exem p lo, em B h abh a
1 995) ou em You n g 2001 ) . E m bora essa li n h a n o ten h a
si d o ai n d a d evi d am en te exp lorad a n o B rasi l, u m a p ri m ei -
ra ap roxi m ao p od e ser vi sta em C ald as e Alcad i p an i
2 0 0 6 ) . N a verten te d a teo ri a actor-network, o u d a
tran slao, a i n flu n ci a d o trabalh o d e au tores com o os
fran ceses B ru n o L atou r 1 992, 1 994, 1 997) e M i ch el C allon
1 999) , e o bri tn i co Joh n L aw 1 994) , p od e ser m elh or
en ten d i d a, n o m b i to o rg an i zaci o n al, p o r rev i s es
abran gen tes com o a d e L aw e H assard 1 999) , ou p or ap li -
caes p rti cas com o a d e K agh an e P h i lli p s 1 998) . C om o
a verten te an teri or, esta li n h a teri ca m u i to p ou co ex-
p lorad a em an li se organ i zaci on al n o B rasi l, ten d o si d o
p u bli cad os ap en as algu n s estu d os li gad os rea d e tecn o-
logi a d a i n form ao p or exem p lo, Sou za e F on tan a, 2005) .
P or fi m , sobre a j m en ci on ad a an li se d e n arrati vas, exem -
p los d esse ti p o d e p esqu i sa em estu d os organ i zaci on ai s
i n clu em , en tre ou tros, o trabalh o d e K i ld u ff 1 993) ; n o
B rasi l, a p esqu i sa d e L en gler, Vi ei ra e F ach i n 2002) u m a
ti m a i lu strao d e ap li cao local.
O b vi am en te, u m m o vi m en to to p o lm i co e to
ab ran gen tem en te ab rasi vo s ab o rd agen s an teri o res n o
p o d eri a d ei x ar d e ter seu s d esafeto s e cr ti co s, m u i to s
d eles d e alto cali b re, co m o j b revem en te m en ci o n am o s
n o i n ci o d esta seo . P ri m ei ram en te, algu n s cr ti co s su -
gerem q u e o m o vi m en to n o p assa d e u m aglo m erad o d e
d esco n ten tam en to s e argu m en to s q u e tm en tre si ap e-
n as a i n si sten te an ti p ati a ao m o d ern i sm o e ao s p ro jeto s
i lu m i n i stas veja resu m o d essa e d e o u tras cr ti cas em
N o rri s, 1 9 9 0 ) . E m segu n d o lu gar, d i verso s au to res d e
p eso , co m o H ab erm as, G i d d en s e B au m an , n egam -se a
acei tar a i d i a d e ru p tu ra d e u m a p o ca m o d ern a p ara
u m a p s-m o d ern a. P referem en ten d er a reali d ad e p s-
m o d ern a co m o u m estgi o m ai s recen te ai n d a d en tro d o
esco p o d a m o d ern i d ad e u m a d i scu sso n esse sen ti d o
p o d e ser vi sta em B erm an , 1 9 8 2 ) . E m tercei ro lu gar, cr -
ti co s d o p s-m o d ern i sm o tam b m q u esti o n am a au sn -
ci a d e u m a p ro p o si o o u co n tri b u i o p o si ti va q u e d e-
ri ve d a d esco n stru o p s-m o d ern i sta o u d a ex p o si -
o d as p rem i ssas d e teo ri as p revalecen tes, p arafrasean -
d o a ex p resso p o p u lar, co m o ex erc ci o i n telectu al: pare-
ce ser interessante, mas para que serve? O u , afi n al, o q u e
exi ste d ep oi s d a d escon stru o? C als e Sm i rci ch , 1 999) .
M esm o au to res co m o D avi d H arvey su gerem q u e se to r-
n a d i f ci l a su sten tao d e u m m o vi m en to q u e n ad a tem
a p ro p o r ao p ro gresso , p o rq u e q u esti o n a a n o o b si ca
d e p ro gresso , o u q u e n ad a tem a su geri r p ara u m m u n d o
m ai s ju sto , p o rq u e n o co m p arti lh a d a p ercep o d e u n i -
versali d ad e n em seq u er d e p ri n c p i o s co m o ju sti a o u
eq i d ad e. H ab erm as ch ega a argu m en tar q u e, n o li m i te,
o p s-m o d ern i sm o n o d ei x a d e ser u m m o vi m en to co n -
servad o r, q u e p reserva o status quo, p o i s, a ser d ei x ad a
em su as m o s, n en h u m a m u d an a jam ai s d ever ser fei -
ta, restan d o -n o s a letargi a d e u m subjetivismo radical so -
b re esse d eb ate n o p en sam en to d e H ab erm as, veja resu -
m o em Wh i te, 1 9 8 8 ) . E p o r fi m , em q u arto lu gar, cr ti -
co s m ai s rad i cai s, co m argu m en to s n essa m esm a d i re-
o , ch egam a argu m en tar q u e o s te ri co s p s-m o d er-
n i stas tm p o u co a o ferecer si m p lesm en te p o rq u e n o
teri am m u i to a d i zer. A lan So k al, p o r ex em p lo , si n teti za
esse ti p o d e p o n to d e vi sta segu n d o o q u al o m o vi m en to
p s-m o d ern i sta n o p assari a d e ex erc ci o s d e verb o rra-
gi a e sem n ti ca, sem m ai o r si gn i fi cad o o u p ro p si to alm
d o d e d em arcar u m terri t ri o p ara si m esm o . P ara p ro var
seu argu m en to, Sok al u m f si co su bm eteu a u m p eri -
d i co p s-m o d ern i sta u m arti go p ro p o si tad am en te sem
sen ti d o so b re p ersp ecti vas p s-m o d ern as d a f si ca e d a
m atem ti ca) , o arti go fo i acei to e p u b li cad o veja relato
e d i scu sso em So k al e B ri cm o n t, 1 9 9 8 ) .
T alvez n o seja p reci so ch egar a tan to . N o h d u vi -
d as q u e o p s-m o d ern i sm o tro u x e i m p o rtan tes co n tri -
b u i es, ao m en o s em an li se o rgan i zaci o n al, co m o d i s-
cu ti rem o s a segu i r, n a co n clu so .
CONSI DERAES FI NAI S
A teo ri a cr ti ca e o p s-m o d ern i sm o so altern ati vas ao
m od o d e gerar con h eci m en to. Assi m , p od em trazer avan -
o s e i n o va es em u m a rea co m o a n o ssa, to afei ta
reproduo d o co n h eci m en to .
Q u an to teo ri a cr ti ca, acred i tam o s q u e ela p o d e ser
059-070 23.01.06, 12:09 66
J AN./MAR. 2006 RAE 67
M ARCELO M I LANO FALCO VI EI RA M I GUEL P. CALDAS
m u i to ti l A d m i n i strao em geral, e ao cam p o d o s
estu d o s o rgan i zaci o n ai s em p arti cu lar. A cred i tam o s q u e
essa ab o rd agem u m d o s cam i n h o s p o ss vei s n a b u sca
d a em an ci p ao d o h o m em , n a d i reo d e u m a so ci ed a-
d e m elh o r e m ai s ju sta. N a acad em i a, ela aju d a a co n s-
tru i r u m ti p o d e co n h eci m en to e a reali zar u m ti p o d e
ci n ci a m ai s ap ro p ri ad o s, n o sen ti d o d o G u errei ro R a-
m o s, s n o ssas ra zes h i st ri cas e cu ltu rai s. I sso n o si g-
n i fi ca i so lam en to i n gn u o o u ro m an ti sm o em relao ao
lo cal, m as si m u m a p o si o d e to m ad a d e co n sci n ci a
so b re n o sso p ap el n o m u n d o . P ara tan to , p arece-n o s i m -
p resci n d vel evi tar a cr ti ca d ci l, q u e o p era q u ase co m o
u m a n o va gai o la d e ferro , u m a vez q u e tem o ri gem em
u m a vi so d o n o rte so b re o su l o u , se o lei to r p referi r, d o
cen tro so b re a p eri feri a. I sso n o s em an ci p a? I sso n o s ga-
ran te d esen vo lvi m en to ? T alvez a b o a cr ti ca seja aq u ela
fru to d o d i lo go resp ei to so en tre o n o rte e o su l.
O u tro p on to i m p ortan te sobre esse tem a a n ecessi d a-
d e d e qu e n ossos textos sejam u sad os p or ou tros au tores
n aci on ai s p ara o d ebate d e i d i as. As cr ti cas n o d evem
ser tom ad as com o p essoai s, com o costu m a ser n ossa tra-
d i o. E n tretan to, i m p ortan te n o con fu n d i r i sso com o
carter p osi ti vo d a cr ti ca. C om o d i zi a H ork h ei m er, u m
elem en to d e n egati vi d ad e i m p ortan te. A cr ti ca p osi ti va,
ou con stru ti va, n a li n gu agem m ai s com u m , gu ard a em si
u m carter d a m an u ten o. A tran sform ao se d n a vi a
op osta. Seja com o for, s elas, as cr ti cas, so cap azes d e
p rod u zi r reflexi vi d ad e e con d u zi r ao avan o acad m i co.
N o q u e se refere ao p s-m o d ern i sm o , n o cam p o d e
estu d o s o rgan i zaci o n ai s, i m p o rtan te reco n h ecer q u e o
m o vi m en to tro u x e u m a co n tri b u i o si gn i fi cati va. E n -
tretan to , co m essas co n tri b u i es, o p s-m o d ern i sm o
p arece trazer tam b m seu s p r p ri o s d i lem as e p arad o -
x o s, co m o d i scu ti d o n a seo an teri o r. E n ten d em o s ser
n o sso d ever d i scu ti r aq u i , u m p o u co , tan to essas p o ten -
ci ali d ad es q u an to su as li m i ta es.
Q u an to s p o ten ci ali d ad es, o p s-m o d ern i sm o legi ti -
m o u m eto d o lo gi as co m o a d esco n stru o d e n arrati vas e
an li ses gen eal gi cas q u e vm crescen tem en te se ex p an -
d i n d o n as lti m as d cad as. Tro u x e tam b m ao cam p o ,
em fu n o d a vi so rep resen taci o n i sta d a teo ri a, a p erti -
n n ci a d e se d em an d ar d o p esq u i sad o r o u d o ato r p ro -
d u to r d e co n h eci m en to a ex p li ci tao d o p ro p si to p ara
que e p ara quemse cri a co n h eci m en to ) e d o co n tex to
tem p o , esp ao e am b i en te) em q u e esse co n h eci m en to
p ro d u zi d o . E tro u x e, alm d i sso , a fo ro sa revi so d a
p ro p ri ed ad e d e elem en to s d a m o d ern i d ad e e d o p ro jeto
i lu m i n i sta q u e se m an i festam n as o rgan i za es d e h o je.
E n fi m , sem d vi d a o fereceu ao cam p o a vi so fresca d e
q u e u m a teo ri a p o d e ser co n stru d a d e fo rm a d i sti n ta d o
q u e at en to se p rati cava C als e Sm i rci ch , 1 9 9 9 ) . M ai s
esp eci fi cam en te n o B rasi l, o p s-m od ern i sm o d e fato ofe-
rece u m sem -n m ero d e n o vo s cam i n h o s, m eto d o lo gi as
e q u est es d e an li se em estu d o s o rgan i zaci o n ai s.
D o p o n to d e vi sta m eto d o l gi co , em b o ra D erri d a ar-
gu m en te n o ser essa u m a m eto d o lo gi a ap en as, sem
d v i d a b em -v i n d o o u so ri g o ro so d e an l i se e
d esco n stru o d e n arrati vas, b em co m o co m p eten tes
an li ses gen eal gi cas. T alvez m u i to d a n o ssa p ro d u o
n o cam p o q u e ten ta d i stan ci ar-se d o fu n ci o n ali sm o este-
ja ex cessi vam en te b asead a em en sai o s, e a cr ti ca d e falta
d e b ase em p ri ca d em an d e esse ti p o d e ap o rte m eto d o l -
gi co . E talvez m u i to d a n o ssa p ro d u o d e co n h eci m en -
to seja d escon textu ali zad a, e o su jei to d esse con h eci m en to
d e fato p o ssa ser co lo cad o em q u esto .
D o p o n to d e vi sta tem ti co , vri o s d o s m ai s atu ai s te-
m as p referi d o s p elo m o vi m en to p arecem ter gran d e p o -
ten ci al n o B rasi l. P o r ex em p lo , a p ersp ecti va p s e n eo ) -
co lo n i ali sta p arece b em ap ro p ri ad a a u m p a s e u m a rea-
li d ad e q u e vi vem m argem d e p a ses d i to s d esen vo lvi -
d o s, em u m a relao q u e est lo n ge d e ter si d o b em
m ap ead a e reso lvi d a, i n clu si ve n o cam p o o rgan i zaci o -
n al. O s estu d o s p s-estru tu rali stas d e gn ero tam b m
p arecem esp eci alm en te ap ro p ri ad o s: p o r u m lad o , o cres-
ci m en to d a p ro d u o b rasi lei ra em tem as d e gn ero res-
sen te-se d as m esm as li m i ta es q u e o p arad i gm a fu n ci o -
n ali sta, as q u ai s as ab o rd agen s e especialmente metodo-
logias p s-m o d ern as p o d em aju d ar a su p erar. P o r o u tro
lad o , o fo co em gn ero p o d eri a aq u i ser ex p an d i d o p ara
a an li se d e o u tras d i m en s es e d esco n stru es d e exclu-
ses, co m o d e raa, co n d i o so ci al e o ri en tao sex u al.
A fi n al, a verd ad e q u e o p a s e su as o rgan i za es ai n d a
so frem o s elem en to s e m lti p lo s efei to s d as m u i tas ex -
clu ses qu e rep rod u zi m os, e qu e n ossos teri cos tm m a-
jo ri tari am en te i gn o rad o .
N o en tan to , d i f ci l d ei x arm o s d e m o strar o s d i lem as
q u e u m a lei tu ra m ai s p u ri sta d o p s-m o d ern i sm o p o d e
trazer. E m u m m u n d o crescen tem en te con fli tu oso, abu n -
d an te em i n i q i d ad es e em m i sri a, a p o stu ra p s-m o -
d ern i sta rad i cal d e q u esti o n ar o p ro jeto e as p o ten ci ali -
d ad es d a cr ti ca e d a au to n o m i a h u m an a p arece, n o m -
n i m o , d e d i f ci l acei tao .
O u talvez, com o d i ri a Z ygm u n t B au m an , acei t-las p or
co m p leto fo sse at imoral. E m recen te tri lo gi a Globali-
zao 1 9 9 9 ) , Embusca da poltica 2 0 0 0 ) , e A moderni-
dade lquida 2 0 0 1 ) , B au m an an ali sa as m u d an as n as
co n d i es d a vi d a so ci al e p o l ti ca en tre fi n s d o scu lo
X X e i n ci o d o scu lo X X I . P ara ele, essas m u d an as ca-
racteri zam u m a tran sfo rm ao , m as d en tro d a moderni-
dade. E n q u an to em estgi o s an teri o res a m o d ern i d ad e
059-070 23.01.06, 12:09 67
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
68 RAE VOL. 46 N1
p areci a sem p re p reservar algu m elem en to d e p erm an n -
ci a e i m u tab i li d ad e q u e lh e d ari a sen ti d o , n o s d i as d e
h o je, d i to s p s-m o d ern o s , tu d o , i n clu si ve a i d en ti d a-
d e d o i n d i v d u o e as rela es h u m an as, teri a se to rn ad o
efm ero e volti l. B au m an acred i ta fu n d am en talm en te n a
b u sca d a au to n o m i a. A tran sm u tao d a i d en ti d ad e, n es-
se m u n d o d e m od ern i d ad e flu i d a , p od e en gan osam en te
n o s levar a crer q u e so m o s li vres p ara esco lh er o q u e
so m o s e q u em so m o s. P o rm , B au m an n o v n i sso li -
b erd ad e o u efeti va em an ci p ao , m as a gn ese, n esta
m o d ern i d ad e flu i d a, d e u m m u n d o ex cessi vam en te
ego sta e co m p eti ti vo , o n d e n o h lu gar p ara so li d ari e-
d ad e, e o n d e se ab re esp ao p ara u m a evo lu o ai n d a
m ai s si n i stra d o cap i tal d o qu e n a p oca d o su rgi m en to d o
cap i tali sm o. O au tor ad m i te qu e n o oferece solu es, em -
bora su a d efesa d a p ol ti ca e d a assu n o d o p ap el d e cida-
dop elo i n d i v d u o seja p u n gen te. C on tu d o, d efen d e su a
bu sca i n can svel d o d i agn sti co e d o alerta p rofu n d os d o
qu e en ten d e ser u m a era alarm an te p ara a h u m an i d ad e. E
n esse p on to, d i stan ci an d o-se d os p s-m od ern os, afi rm a
qu e olh ar a m i sri a h u m an a su bli m an d o qu alqu er alen to
d e con sci n ci a ou d an d o d e om bros escassez d e solu -
es ad vi n d a d a d escren a d a razo e d a em an ci p ao, ven -
d o-as com o m etan arrati vas , i m p li ca n o ap en as cu m -
p li ci d ad e, m as u m ato d e absolu ta i m orali d ad e.
E n fi m , co m o su geri m o s d esd e o i n ci o , as altern ati vas
m ai s rad i cai s q u e se co lo cam h o je em d i a ao fu n ci o n ali s-
m o em an li se o rgan i zaci o n al so ao m esm o tem p o d i -
versas e m u lti facetad as, m as tam b m carregam , co m o
q u alq u er p ro jeto ep i stem o l gi co , seu s p r p ri o s d i lem as
e li m i ta es. N ad a d e graa. N o ssa esp eran a d e q u e,
n esta i n tro d u o , p o ssam o s ter o fereci d o p i stas ao lei to r
q u e se i n i ci a n o en ten d i m en to d essas p o lm i cas verten -
tes em estu d o s o rgan i zaci o n ai s, e q u e an sei a ch egar s
su as p r p ri as co n clu s es.
NOTA
1
Apesar dealguns autores brasileiros noutros campos, como em psicologia
eeducao, usarem o termo teoriaderededeatores, no nos pareceu que
essatraduo estejasuficientementevalidadaeaceitalocalmentee, portan-
to, preferimos aindicao em ingls. Referncias ao temapodem ser vistas
pelas indicaes bibliogrficas deRafael Alcadipani eChristineMcLean, na
Revista deAdministraodeEmpresas (RAE), v. 42, n. 2, p. 122, 2002.
REFERNCI AS BI BLI OGRFI CAS
ACKROYD, S. Less bourgeois than thou? A critical review of Studying
Management Critically. Ephemera: Theory & Politics in Organization, v. 4, n.
2, p. 165-170, 2004.
ALCADIPANI, R. Rplica: asingularizao do plural. Revista deAdministra-
oContempornea, v. 9, n. 1, p. 213-222, 2005.
ALVESSON, M.; DEETZ, S. Teoriacrticaeabordagens ps-modernas para
estudos organizacionais. In: CLEGG, S.; HARDY, C.; NORD, W. (Orgs.).
(Organizadores daedio brasileira: CALDAS, M.; FACHIN, R.; FISCHER,
T.). Handbook deestudosorganizacionais, v. 1: Modelos deanliseenovas
questes em estudos organizacionais. So Paulo: Atlas, 1999.
ALVESSON, M.; WILLMOTT, H. (Orgs.). Critical Management Studies.
London: Sage, 1992.
ALVESSON, M.; WILLMOTT, H. (Orgs.). Critical Management Studies.
London: Sage, 2003.
ANDRADE, A. L.; CAPPELLE, M. C. A.; BRITO, M. J., PAULA NETO, A.;
VILAS BOAS, L. H. Gnero nas Organizaes: Um estudo decaso no setor
bancrio. RAE-eletrnica, v. 1, n. 2, art. 22, 2002.
ANDRADE, J. A. Actor-network theory: umatraduo paracompreender o
relacional eo estrutural nas redes interorganizacionais. In: ENCONTRO
ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS PROGRAMAS DE PS-GRA-
DUAO E PESQUISA EM ADMINISTRAO, 27., Atibaia, 2003. Anais.
Atibaia, SP: ANPAD, 2003.
BAUMAN, Z. Work, Consumerismand theNewPoor. Buckingham; PA: Open
University Press; London: Sage, 1998.
BAUMAN, Z. Globalizao: as conseqncias humanas. Rio deJaneiro: Jorge
Zahar Editores, 1999.
BAUMAN, Z. Embusca da poltica. Rio deJaneiro: JorgeZahar Editores, 2000.
BAUMAN, Z. Modernidadelquida. Rio deJaneiro: JorgeZahar Editores, 2001.
BERMAN, M. All That IsSolid MeltsintoAir: TheExperienceof Modernity.
New York: Simon and Schuster, 1982.
BHABHA, H. TheLocation of Culture. London: Routledge, 1995.
BHM, S.; SPOELSTRA, S. No critique(editorial). Ephemera: Theory & Politics
in Organization, v. 4, n. 2, p. 94-100, 2004.
BURREL, G. Modernism, postmodernism and organizational analysis: the
contribution of Michel Foucault. Organization Studies, v. 9, n. 2, p. 221-
235, 1988.
BURREL, G. Modernism, postmodernism and organizational analysis: the
contribution of Jrgen Habermas. Organization Studies, v. 15, n. 1, p. 1-
45, 1994.
CALS, M. B. An/other silent voice? Representing Hispanic woman in
organizational texts. In: MILLS, A. J.; TANCRED, P. (Org.). Gendering
Organizational Analysis. Newbury Park, CA: Sage, 1992. p. 201-221.
CALS, M. B.; SMIRCICH, L. Past postmodernism? Reflections and tentative
directions. Academy of Management Review, v. 24, n. 4, p. 649-71, 1999.
CALS, M. B.; SMIRCICH, L. Do ponto de vista da mulher: abordagens
feministas em estudos organizacionais. In: CLEGG, S.; HARDY, C.;
NORD, W. (Orgs.). (Organizadores da edio brasileira: CALDAS, M.;
FACHIN, R.; FISCHER, T.). Handbook deestudos organizacionais, v. 1:
Modelos de anlise e novas questes em estudos organizacionais. So
Paulo: Atlas, 1999b. p. 275-329.
059-070 23.01.06, 12:09 68
J AN./MAR. 2006 RAE 69
M ARCELO M I LANO FALCO VI EI RA M I GUEL P. CALDAS
CALDAS, M.; ALCADIPANI, R. (2006) Americanizao eps-colonialismo:
agnesedareferncianorte-americananaculturaegesto no Brasil. In:
CHANLAT, J. F.; FACHIN, R.; FISCHER, T. (Orgs.). Anlisedasorganizaes
Perspectivas latinas, v. 1: Olhar histrico econstataes atuais. Porto Ale-
gre: EditoradaUFRGS, 2006 (no prelo).
CALLON, M. Actor-network theory themarket test. In: LAW, J.; HASSARD,
J. Actor Network Theory and after. Oxford: Blackwell Publishers, 1999. p.
181-195.
CALVERT, L.; RAMSEY, J. V. Bringing womens voiceto research on women
in management: afeminist perspective. Journal of Management Inquiry, v. 1,
p. 79-88, 1992.
CAPPELLE, M. C. A.; MELO, M. C.; BRITO, M. J. M.; BRITO, M. J. Uma
anlisedadinmicado poder edas relaes degnero no espao organiza-
cional. RAE-eletrnica, v. 3, n. 2, art. 22, 2004.
CASOTTI, L. Marketing moderno econsumidor ps-moderno? In: ENCON-
TRO ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS PROGRAMAS DE PS-
GRADUAO E PESQUISA EM ADMINISTRAO, 22., Foz do Iguau,
1998. Anais. Foz do Iguau, PR: ANPAD, 1998.
CHIA, R. From modern to postmodern organizational analysis. Organization
Studies, v. 16, n. 4, p. 579-604, 1995.
CLEGG, S. R. Modern Organizations: Organization Studies in thePostmodern
World. London: Sage, 1990.
COOPER, R. Modernism, postmodernism and organizational analysis: the
contribution of Jacques Derrida. Organization Studies, v. 10, n. 4, p. 479-50,
1989.
DAVEL, E.; ALCADIPANI, R. Estudos crticos em Administrao: reflexes
econtestaes sobreaproduo brasileira. In: ENCONTRO DE ESTUDOS
ORGANIZACIONAIS, 2., Recife, 2002. Anais. Recife: EnEO, 2002.
DAVEL, E.; ALCADIPANI, R. Estudos crticos em Administrao: aprodu-
o cientficabrasileiranos anos 90. Revista deAdministraodeEmpresas, v.
43, n. 4, p. 72-85, 2003.
DERRIDA, J. Writingand Difference. London/ New York: Routledge, 2004.
FARIA, A. Theorizing networks from a critical realist standpoint. In:
FLEETWOOD, S.; ACKROYD, S. (Orgs.). Critical Realist PerspectivesApplications
in Organisation and Management Studies. London: Routledge, 2004.
FARIA, A. Rplica: ampliando questionamentos sobrecrticaem Adminis-
trao. Revista deAdministraoContempornea, v. 9, n. 1, p. 223-238, 2005a.
FARIA, A. Realismo crtico em pesquisaem estratgia. In: VIEIRA, M. M. F.;
ZOUAIN, D. M. (Orgs.). Pesquisa qualitativa emadministrao: teoriaeprti-
ca. Rio deJaneiro: FGV Editora, 2005b.
FARIA, A.; WENSLEY, R. A critical perspectiveon marketing strategy. In:
ENCONTRO ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS PROGRAMAS
DE PS-GRADUAO E PESQUISA EM ADMINISTRAO, 29., Braslia,
2005. Braslia: ANPAD, 2005.
FARIA, J. H. Poder eparticipao: adelinqnciaacadmicanainterpreta-
o tragtenberguiana. Revista deAdministraodeEmpresas, v. 41, n. 3, p.
70-76, 2001.
FARIA, J. H. A economia poltica dopoder. v. 1, v. 2 ev. 3 Curitiba: Juar,
2004.
FARIA, J. H. Universidade, produo cientficaeadernciasocial. Universi-
dadeeSociedade, v. 15, n. 35, p. 13-33, 2005.
FOUCAULT, M. Vigiar epunir: nascimento dapriso. Petrpolis: Vozes, 1987.
FOUCAULT, M. Histria da sexualidade: avontadedesaber. Rio deJaneiro:
Graal, 1988.
GIDDENS, A. TheConsequences of Modernity. Stanford, CA: Stanford
University Press/ Oxford: Basill Blackwell/ Cambridge: Polity Press, 1991a.
GIDDENS, A. Modernity and SelfIdentity: Self and Society in theLateModern
Age. Cambridge: Polity Press, 1991b.
HARVEY, D. A condiops-moderna. So Paulo: Edies Loyola, 1993.
HASSARD, J. Sociology and Organization Theory: Positivism, Paradigmsand
Postmodernity. New York: CambridgeUniversity Press, 1993.
HASSARD, J.; PARKER, M. (Orgs.). Postmodernismand Organization Analysis.
London: Sage, 1993.
HERNES, T.; BAKKEN, T. Implications of self-reference: Niklas Luhmanns
autopoiesis and organization theory. Organization Studies, v. 24, n. 9, p. 1511-
1535, 2003.
HORKHEIMER, M. Teoria crtica. Buenos Aires: Amorrortu, 1990.
JAMESON, F. Postmodernism, or TheCultural Logic of Later Capitalism.
Durham: DukeUniversity Press, 1991.
KAGHAN, W.; PHILLIPS, N. Building thetower of Babel: communities of
practiceand paradigmatic pluralism in organization studies. Organization, v.
5, p. 191-215, 1998.
KILDUFF, M. Deconstructing Organizations. Academy of Management Review,
v. 18, p. 13-31, 1993.
LATOUR, B. Wherearethemissing masses? Thesociology of afew mundane
artifacts. In: BIJKER, W.; LAW, J. (Eds.). ShapingTechnology BuildingSociety.
Cambridge, MA: MIT Press, 1992. p. 225-259.
LATOUR, B. On technical mediation: philosophy, sociology and genealogy.
Common Knowledge, v. 3, n. 2, p. 29-64, 1994.
LATOUR, B. Cincia emao. So Paulo: EditoraUnesp, 1997.
LAW, J. OrganizingModernity. Oxford: Blackwell, 1994.
LAW, J.; HASSARD, J. Actor Network Theory and After. Oxford: Blackwell,
1999.
LENGLER, J. F. B; VIEIRA, M. M. F.; FACHIN, R. C. Um exerccio de
desconstruo do conceito e da prtica de segmentao de mercado ins-
pirado em Woody Allen. Revista deAdministrao deEmpresas, v. 42, n.
4, p. 84-93, 2002.
LYOTARD, J. F. ThePostmodern Condition: A Report on Knowledge. Minneapolis:
University of MinnesotaPress, 1984.
MENDES, D. O caleidoscpio: modismos eps-modernidade. In: ENCON-
TRO ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS PROGRAMAS DE PS-
GRADUAO E PESQUISA EM ADMINISTRAO, 28., Curitiba, 2004.
Anais. Curitiba, PR: ANPAD, 2004.
059-070 23.01.06, 12:09 69
70 RAE VOL. 46 N1
MISOCZKY, M. A. O campoda ateno sadenoBrasil apsa Constituiode
1988: umanarrativadesuaproduo social. Porto Alegre: DaCasaEditora,
2002.
MISOCZKY, M. A.; ANDRADE, J. A. Umacrticacrticadomesticadanos
estudos organizacionais. Revista deAdministraoContempornea, v. 25, n. 1,
p. 193-211, 2005a.
MISOCZKY, M. A.; ANDRADE, J. A. Trplica: quem tem medo do fazer
acadmico enquanto prxis? Revista deAdministraoContempornea, v. 25,
n. 1, p. 239-245, 2005b.
MOTTA, F. C. P. O queburocracia. So Paulo: Pioneira, 1985.
MOTTA, F. C. P. Teoria dasorganizaes: evoluo ecrtica. So Paulo: Pio-
neira, 1986a.
MOTTA, F. C. P. Organizao nascente, pr-capitalismo emanufatura. Revis-
ta deAdministraodeEmpresa, v. 26, n. 4, p. 19-30, 1986b.
MOTTA, F. C. P. Tecnoburocraciaeeducao formal. EducaoeSociedade, v.
3, n. 23, p. 50-78, 1986c.
MOTTA, F. C. P. Redes organizacionais eEstado amplo. Revista deAdminis-
traodeEmpresas, v. 27, n. 2, p. 5-13, 1987.
MOTTA, F. C. P. Formas organizacionais do Estado. Revista deAdministrao
deEmpresas, v. 28, n. 4, p. 15-32, 1988.
MOTTA, F. C. P. Organizaoepoder: empresa, Estado eescola. So Paulo:
Atlas, 1990.
NORRIS, C. WhatsWrongwith Postmodernism: Critical Theory and theEnds
of Philosophy. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1990.
PAULA, A. P. P. Tragtenberg earesistnciadacrtica: ensino epesquisana
Administrao hoje. Revista deAdministraodeEmpresas, v. 41, n. 3, p. 77-
81, 2001.
PAULA, A. P. P. Tragtenberg revisitado: as inexorveis harmonias adminis-
trativas eaburocraciaflexvel. Revista deAdministraoPblica, v. 36, n. 1, p.
127-144, 2002.
PAULA, A. P. P. Repensando os estudos crticos em Administrao no Brasil.
Revista deAdministraodeEmpresas, v. 44, n. 2, p. 114-115, 2004.
PAULA, A. P. P. Novas formas depoder econtrolenas organizaes. Revista
deAdministraodeEmpresas, v. 45, n. 3, p. 122-123, 2004.
PAULA, A. P. P. Por uma nova gestopblica: limitesepotencialidadesda expe-
rincia contempornea. Rio deJaneiro: EditoraFGV, 2005.
PAULA, A. P. P. Administrao pblicabrasileira: entreo gerencialismo ea
gesto social. Revista deAdministraodeEmpresas, v. 45, n. 1, p. 36-49,
2005.
RAMOS, A. G. A nova cincia dasorganizaes: umareconceituao darique-
zadas naes. Rio deJaneiro: EditoraFGV, 1989.
RAMOS, A. G. A reduosociolgica. Rio deJaneiro: EditoradaUFRJ, 1996.
SEWELL, G.; WILKINSON, B. Someoneto watch over me: surveillance, dis-
ciplineand thejust-in-timelabour process. Sociology, v. 26, p. 271-289, 1992.
SOKAL, A.; BRICMONT, J. FashionableNonsense: Postmodern Philosophers
Abuseof Science. New York: St. Martins Press, 1998.
SOL, A. Voir autrement lemonde. Disponvel em <http://www.societe-de-
strategie-asso.fr/artA3.html#sol>.
SOL, A. Crateursdemondes: nos possibles, nos impossibles. Paris: Rocher,
2000.
SOUZA, E. G.; FONTANA, E. R. Estruturas degovernanaemsistemas decom-
pensao eliquidao: umaanlisecomActor-Network Theory. In: CONGRES-
SO INTERNACIONAL DE GESTO DE TECNOLOGIA E SISTEMAS DE IN-
FORMAO, 2., So Paulo, 2005, Anais. So Paulo, SP: Contecsi/FEA-USP, 2005.
TENRIO, F. G. Temrazoa administrao? Ensaios deteoriaorganizacional
egesto social. Iju: EditoradaUniju, 2002a.
TENRIO, F. G. Flexibilizao organizacional: mito ou realidade? Rio de
Janeiro: EditoraFGV, 2002b.
TENRIO, F. G. (Neo)tecnocratas ou (neo)bobos? Eis aquesto. In: VIEIRA,
M. M. F.; CARVALHO, C. A. Organizaes, instituiesepoder noBrasil. Rio
deJaneiro: EditoraFGV, 2003.
TENRIO, F. G. Umespectroronda oterceirosetor: o espectro do mercado.
Ensaios deGesto Social. Iju: EditoradaUniju, 2004.
TONELLI, M. J., eALCADIPANI, R. Organizaes ps-modernas: umadis-
cusso sobreas novas competncias requeridas aos gestores eamaquiagem
do self. In: ENCONTRO ANUAL DA ASSOCIAO NACIONAL DOS PRO-
GRAMAS DE PS-GRADUAO E PESQUISA EM ADMINISTRAO, 24,
Florianpolis, 2000. Anais. Florianpolis, SC: ANPAD, 2000.
TOWNEY, B. Foucault, power/knowledge, and its relevance for human
resourcemanagement. Academy of Management Review, v. 18, p. 518-545,
1993.
VIEIRA, E. F.; VIEIRA, M. M. F. Espaoseconmicos: geoestratgia, poder e
gesto do territrio. Porto Alegre: Sagra-Luzzatto, 2003.
VIEIRA, E. F.; VIEIRA, M. M. F. A dialtica da ps-modernidade: asociedade
em transformao. Rio deJaneiro: EditoraFGV, 2004.
WHITE, S.K. TheRecent Work of Jrgen Habermas: Reason, Justice and
Modernity. Cambridge/New York: CambridgeUniversity Press, 1988.
WACQUANT, L. Critical thought as solvent of doxa. Constellations, v. 11, n.
1, 2004.
WOOD JR., T. Notatcnica: frutas maduras em um supermercado deidias
mofadas. In: CLEGG, S.; HARDY, C.; NORD, W. (Orgs.). (Organizadores da
edio brasileira: CALDAS, M.; FACHIN, R.; FISCHER, T.). Handbook de
estudosorganizacionais, v.1: Modelos deanliseenovas questes em estudos
organizacionais. So Paulo: Atlas, 1999.
YOUNG, R. Postcolonialism: An Historical Introduction. Oxford: Blackwell
Publishers, 2001.
Artigo convidado. Aprovado em 22.12.2005
RAE-CLSSI COS TEORI A CR TI CA E PS-M ODERNI SM O: PRI NCI PAI S ALTERNATI VAS HEGEM ONI A FUNCI ONALI STA
059-070 23.01.06, 12:09 70

Você também pode gostar