Você está na página 1de 32

a: a abrigado: mpanti accidente: thona acto: tte

a (hacia ): ha abrigar: panti, komi accidentarse: thona Actopan: Mutsi


a escondidas: ngu ma gi abrigarse: mpanti acechar: aki (Pequeo camino)
a lo mejor: ua abrigo: komi aceite: nsiki acudir: gima, gitsete
a poco: xige, hange abrir: xoki acelerar: bnti acueducto: ranthe
a veces: rab abrir a un ser vivo: xohni acemila (planta ): juhni acuerdo: kohi
abajo: ngati abrir la boca: yaki aceptar: hni, tsmi acumular: hutsi
abandonado: xotsogi abrir los ojos: zte acercarse: thsti acuar: dti
abandonar: tsogi, hp, hgi abrirse: xge, xoti acero: bj acurrucar: huitsi
abanicar: tsdi abrochar: tte acertar: ti acurrucarse: muxki
abanico: fuki, nthiti abrochar (botones ): ttebi cido: ixi acusacin: hmmbate
abaratar: kami abrojo: minipaxi cido (fruto ): ixi acusante: hmmbate
abdicar: higi abrumado: ntini aclimatarse: nzi adefesio: mdri
abdomen: debi absorber: jntsi, tsti acne: bh adelantarse: bto
abecedario: hmuntsa nsihni absorcin: ntsini acocil (camaroncillo ): nynga, mi adelante: bto
abedul: txiza abstinencia: bihi acocote: mifi adelgazar: xihni, nxke
abeja: sefi absurdo: jingi nkap acolchonado: fitsi adentro: mbo
abejorro: gni, hmini abuela: xuxu, ngande, xuhe, ndme acolchonar: fitsi aderezar: bipi
abierto: xogi abuelo: xita, talo, ndta acompaante: oeni, pui, baoui aderezo: mbipi
abismo: he, ndengi, moho abultado: btsi acompaar: eni, pui, tni adeudar: dupi
ablandar: tuki abundancia: rangu aconsejar: katsi, ti, zofo adeudo: du
abnegar: jingi nhes ac: nua acontecer: thogi adherente: baha
abochornado: thendi acabado: xojuadi acontecimiento: thogi adherirse: uati
abogado: nte, ftsi acabar: juadi, dege acopio: mutsi adjuntar: kuati
abogar: ni, ftsi acabarse: mpanti acordar: bentho adiestrar: zndi
abominar: tsni, tsa acaecer: thogi acorralamiento: jtsari adis: mag
abonar: lama, dbi acalorado: ptiki, tsompa acostado: bogi adivinar: nehi
abonar (dinero ): kjti Acambay: Xamige acostado all: bohni adivino: bdi
abono (estircol ): dbi acampar: fjua (ya batha ) acostar: pgi adjetivo: mathoni
abordar: ptse acaparar: ftsi acostar a un nio: kati admirable: chala
aborigen: mingu acariciar: joki, kontsi acostarse: bni, nitsi, johy admirar: tstho,
aborrecer: tsa acarreado: botsu acostarse boca abajo: mmfo tsmi, kuntho, beniti
abortar: yaxki acarrear: theni, botsu acostarse boca arriba: pintsi admitir: tsmi
aborto: axki acarrear agua: yai acostumbrar: zndi adobe: dohai
abotonar: tte acarreo: nthesfani acostumbrarse: nzi adolescente: bsji
abrazar: hfi acaso: xige acrecentar: hutsi adopcin: jabtsi
abrazo: hfi, nthfi acaudalado: ptsi, nda ptsi acromtico: nkaxmi adoptar: jabtsi
abrelatas: nsotsi accin: ntsintho acta: tsjua adoracin: mdi
adorar: mdi agridulce: uxi agujerar: heki alcanzar: zki, inthei
adormecer: phi agriarse (la comida ): ixki agujero: oki, otsi alcohol: hetadehe
adormecimiento: phi agrio: ixi, isti agujero (de madriguera ): pxh al contado: bi kutibi
adornar: bipi agruparse: fatsi guila: nxni aldea: hnini
adorno: mbipi agrura: ixi ah!: alegrarse: johya
adquirir: tai agua: dehe ah: gep alegre: ehya
aduearse: tumbi agua bendita: jptehe ahijado: thexakj alegra: joya, npjya
adulto: ndya agua caliente: pathe ahogarse: jti alejarse: ragi
adverbio: mpadi agua cruda: the ahora: nubye alemn: alemamfo
aeroplano: haxabj agua de masa: ntsifi ahorcar: tsutiyga Alemania: Alemaa
aeronave: haxabj agua de nixtamal: gini ahumado: mifi alerta: xifi, xogido
afectar: nxi kti agua dulce: uthe ahuyentar: kui aleta: hua
afectuoso: maki agua estancada: gimfi aire: ndhi aletear: mfti, mfxhni
afeminado: dok, zabxi agua fresca: xathe aire caliente: panthi aleteo: mfxhni
afilado: dui agua fra: tsthe aire fro: tsndhi alfabeto: hmuntsa nsihni
afilador: nthuni, dui agua helada: tsthe aire fuerte: bnthi Alfajayucan: Nxamti
afilar: thuni agua hervida: ndthe, tssdehe, dthe aislado: juege alfiler: nmi
afinar: pixti agua limpia: tasdehe aislarse: jueni alfombra: xifi
afirmacin: aha agua negra: bodehe ajeno: ftsi, nau alforja: bota
afligir: ate agua potable: tasdehe aj: i (capsicum annuum) algaraba: hni
aflojar: kti, kuni, thge agua profunda: hethe aj en polvo: fongui algo: rakigi, pi
aflojar (la tierra ): fmi agua rebotada: mbuntsidehe aj prieto: bomi algodn: dti
afuera: thi agua sucia: gimfi, tsothe ajo: axi, axoxi (allium sativum) algodn: dti, xiyo
agachado: aki agua termal: pathe ajolote: nzjui, nzmbo algn: ra
agacharse: ndoki, emi aguacate: tsani ala: hua alguna: ra
agarrado: nthati aguacate negro: botsni ala grande: bhua alguno: ra
agarrar: mihi, thati, j aguacate tierno: detsni alabanza: jhu alianza: nguha
agave: uada aguacero: dye, nami alabar: jh alimentar: uini
agitar: ni, fti aguador: yai alacrn: penz, pentsanz alimento: ntstho
agona: nebu, tuu aguamiel: tafi alargar: maji aligerar: jinga
agonizar: nedu aguantar: tsti alargarse: ji alinear: huni
gora: ti aguantarse: tsti alba: haxa alisar: eke, kongi
agotado: xabothege, mboge aguardar: tmi albail: gdo aliviarse: ni
agotarse: thege, xa aguardiente: hetadehe alberjn: ndnij, dorj alivio: ni, bitso
agradar: haxmai, ho Aguascalientes: Huaxkanda alborada: ts, tsti all: nuni
agradecer: jamdi aguijn: bite, fiti alboroto: pahmya all est tirado: bni
agradable: ho, maho, machala, haxmahai aguja: yofri, yofani alcahuete: nzipate all: gep
agricultor: tuhnu yohai, suhuhi aguja de arria: yofri ntenti alcalde: dmf, sufadi, gnsoki all es: gep
all est: buhni, xihni amor: hmdi anunciar: m apretn: hmiti
alma: anima, romi amparar: th aadir: etsi, tke apretn (de manos ): hmibye
almacn: anjmtsi ampliar: gngi ail: kuji aprobar: bdi
almohada: nthuh amplio: nxidi ao: jya apropiarse: jambi
almorzar: nzimxudi amplitud: ngni ao nuevo: rayu jya aprovechar: menthi
almuerzo: nzimxudi ampolla: bexiga, ndsti apachurrado: pti aproximacin: dati
alquilar: mijtite ampollarse: dsti apachurrar: pti, tsimi apoyarse: dohni
al ras: bi kjapi nu analfabeta: fdi apaciguar: huke apuesta: nx
alrededor: rojio anaranjado: nanxa apagar: nhueti apunta: udi
altanero: ntsse ancho: ngni apagarse: hueti apuntalar: ttsi
alto: hetsi anciana: dtsu apalear: thonti apuntar: ti, uaki, jutsi
altura: hetsi anciano: dkei, dxjua aparear: ui apualar: bmi, sni
alumbrado: yoti andar: beu, yo aparejo: nsitsi, biyo apuracin: xni
alumbrar: yoti andar cerca: gatsi apartar: ueki apurarse: nxni, zdi
alumbramiento: yodi andar descalzo: youa apartar (con anticipacin ): mki apurarse a caminar: dmyo
alumno: xombtsi andar (de madrugada ): yomxudi apartarse: akui, uengi aprate: dmnxni
alverjn: bnj ancdota: bede aparte: namb aquel: gehni, nuni
alzar: jtsi anestesiar: bhi Apaxco (Apasco ): Pixkuai aquel es: gehni
amamantar: tsti anexo: njuete apedrear: kahni aquel sitio: nu
amanecer: tsti ngel: nx apellido: dthuhu aquella: nuni, nuhu
amante: hmdi, njaui, xhi angosto: ntsimi, tsimi apenas: kjagea aquellas: geu, nuu
amar: mdi anillo: mfoye apenitas: kjagenthoya aquello: gehni
amaranto: doku, ginkani anima: anima apestar: xgi, nx aquellos: geu, nuu
amargo: ranj animal: mboni apestoso: nx aqu: nua
amarillo: kasti animal domestico: mxo mboni apetecer: tsijy aqu es: gekua
amarrado: dti animal silvestre: mbnga mboni apiadarse: hueki aqu est: bakua
amarrar: dutsi, xte, thti animal sin cuernos: dondri aplanar: mimi arado: tabi
amarrar animales: uni animal sin orejas: dogu aplastar: pti, tsimi arar: fmi, uji
amasar: panti animalillo: zuue aplastarse: hde arndano: dsoi
amenaza: bna ano: damfo, xiji aplauso: betay, pty araa: mexe
amenazar: bna anotar: ofo aplazar: ntsi araa capulina: bate
amiga: nxuyobe anteayer: mangnde aplicar: kotsi araa zancuda: tangra
amigo: yobe, mpdi anteojos: heda aposento: bni araar: xati
aminorar: kti antes: mto aprender: pdi, nxo arbitro: gnsoki
amo: hmu antiguamente: manteb, mayab apresurarse: ntstho rbol: za
amonestar: mundo antiguo: manteb apretado: d, nd rbol de nuez: dmza
amontonado: mutsi antojar: moxi apretar: dti arboleda: boza
amontonar: bni, mutsi anudar: tutsi apretar (con la mano ): miti arco: ntotiza
arco iris: mkuni asa: ntsudi ataud: huada aventar: bnti, nte, pntsi
arcn: beza asaltante: dakate atender: jamasu avergonzar: btse
arder: z asamblea: hmuntsi atizar: katsi, uti aventador: nthiti, huixtitsibi
arder (la piel ): huixhni asar: hxi Atlacomulco: Mbado avergonzarse: ntsa, tsapi
ardilla: mina asco: tso atmsfera: bipa avisar: bnti
ardilla de rbol: minza asechanza: fdi, jantitho atole: tei aviso: hmati, xifi
ardor: bati asechar: fdi atole negro: tei mboti avin: haxabj
arena: bomu asegurar: nhuajuya atorado: totsi avispa: sethu
arete: tsngu aserrar: hki atorar: nttse avispa gigante: tsinfi
armadillo: nkinjua aserrn: hanza atorar (la comida ): ndotsi axila: kaxjo
arnear: jaki asesinar: ho, pti atorarse: nttse, bind ayate: dnjua
aroma: ni asesino: hyodu, zadu atrancar: nttse ayate grueso: dnjua
arrancar: tse as: njani, nkapu atrapar: j, penti ayer: mande
arrancar (un hilo ): kugi as est bien: hh atrs: mte, xutha ayudante: maste, mfatsi
arrancarse: kgi, ktsi asiento: hudi atrs de otro: nxutha ayuda: faste
arrastrar: jti asiento de pulque: gisei atrasado: bfa ayudar: behe, ftsi
arreado: ntti asistir a misa: numxa atrasar: gatsi ayunar: bihi
arrear: ti, tonadihe, yti asno: nndo atrasarse: bfa ayuno: bihi
arrebatar: kuatsi, damaxaki, tuni, mondabi, xti, ambi atravesado: ngoti azabache: bo
arreglo: nthoki asomarse: ktsi atravesar: natsi, nati azotador: doxo, nkndo
arremangar: pantsi, pnti, xntsi atropellar: neti azotar: fmi, fti, ni
arremangarse: mpantsi asomate: biandi, kaki ausente: jotho azteca: ndzhna
arrepentirse: hke, mptsi asombrar: ytho auto: bj azcar: dothfi
arriba: ma spero: ndi autobs: bj azul: mokangi
arriero: eti, modi aspiracin: manfidi automvil: bj azul celeste: mahyatsi
arrimar: kuati aspirar: gntsi autopista: du azul obscuro: kh
arrodillar: ndntiamhu astilla: hanza autoridad: dmf, tstui b: b
arrodillarse: ndntiamhu asustar: pidi, tsu auxiliar: fatsi, the baba: jsti
arrojar: yei atacar: ptsi aullar: mafi baba de nopal: gist
arrollar: neti atajadizo: nthaki aullido: nmafi babear: jsti
arrojar: i, fte atajar: daki aumentar: hutsi bache: kjuti
arroyo: tsai atajarse: huini aumentar de tamao: nmaha bacinica: biti
arruga: bati, muxti atalaya: denj aumento: hutsi bagazo: foxi
arrugado: muxti ataque: ntu, moush aunque: maske bagre (pez ): bohua
arrugar: bati, pti atar: dutsi, thati aunque sea: madige bailar: nei
arrugarse: bati atar con mecapal: thati ndinthi aura: pada baile: hnei
arrullar: huni, gati atardecer: binde, nde ave: moa, d baile de listones: kamu nthahi
artesa: bnza atascarse: ntmi avena: ngdi Baja California: Kalifora Ngi
Baja California Sur: Kalifora Ngi benjamn (ltimo hijo ): zxa bocado: tgi
Mkangi barranca grande: dhe bermejo: thni bochorno: nzoxpa, thendi
bajada: ngi barrer: basti, basxi, njki berro: santhe, kamidehe boda: nthti
bajar: ngi barrendero: maxi besana: jiodi bofe: yaja, bofe
bajar algo: kmi barriga: mi besar: tstsi bofetada: mptku
bajar (creciente de agua ): gti barrign: bifo, nzmi, zmbo besar (algo sagrado ): ndne Bohai: Bhai (lugar de lodo )
bajar de peso: gti barril dorado (cacto ): dxpe besar la cara: tstsi ne hmi bola: nuni
bajarse: jsti barro (de la piel ): bh besar la mano: tstsi ne y bola de estambre: pantsi
bajo: ki barro: bada, pehi besitos: tstsine, zitstsi bola de hilo: pantsi
bala: bzna base: fti beso: ntstsi boliche: nkombida
balazo: bzna bastante: dunthi bienestar: hogami, nzaki bolos: nkombida
balacear: kahni bastardo: t bti bigote: jni, bolsa: buxa, ngochi, retsa
balanza: teni basura: paxi bigotn: tajni, bone Bomitza: Bomitsa (lugar de chiles
balompi: futsanza basurero: nkpaxi bisabuela: btsu, mondene prietos)
bambolear: jueni, njuexhni bastn: tehe bisabuelo: bsta, bxta, mondata bondad: ho
banana: dza batata: bkua (ipommea batatas ) bisonte: hyote bonita: chala
banca: hudi batea: ranthe bizco: ncheto bonita pareja: nchala nogui
banco (de dinero ): thuni batea: bnza biznaga: dxpe bonito: zotho, nzotho
bandera: bexte batir: panti, fki biznaga grande: pe Boa: B (lugar de plantas )
bandern: bexte batir pozol: panti blanco: taxi boiga: fondri
bandido: dakate Batha: Batha (lugar en el llano ) blando: ntudi, nkegi bordado: jati
banquete: dnzimxudi bal: beza blanquear: taxki bordo: nthaki
Banxu: Banxu (lugar de oyameles ) bautizado: xistehe blasfemar: ma bordar: uti
baar: hi, nxaha bautizar: xistehe, xitsi blasfemia: ma borrar: etse
bao (cuarto ): nsaha bautizo: xistehe bledo: bai borrachera: ntixfani
baera: nsaha beb: une, ll, ndbtsi blusa: sako borracho: tixfani
barato: jinga madi beb recin nacido: ziune, tlobtsi bobo: dondo borraja (planta ): fto
barba: mjni, gne, jni beber: bti, tsithe boca: ne borrar: puti, thuki
barbacoa: thumng bebida: tsithe boca abajo: menfo borrega: dti, bexa
barbechar: ftsi, fmi, uhi bebida gaseosa: xesko boca arriba: meninetse borrego: dti
barbecho: ftsi bebedor: dnti, tsithe boca chica: nunane borrego negro: bondri
barbilla: gne beber: tsithe boca del estmago: romi borrego sin cuernos: uaxo
barbn: xamjni beber agua: tsindehe boca del intestino: netsnfo bosque: boza, xnthe
barco: motsa bella: xingu boca grande: xene bostezar: hane
barda: jdo, jutsi bello: xingu bocadillo: tgi bostezo: hane
barra: buh bellota: rikro bibliografa: mfistofo botar: fte
barranca: he, maye bendecir: jpi bien: xaho, ho botella: xito
barranca chica: he lengu bendicin: jpi bien formado: tsizotho botn de flor: ndni
bragas: zxjo bfalo: hyote cacera de tlacuaches: bdz California: Kalifora
brasa: dspi bufanda: bantyga cacera de venados: bfanth calma: bipa
brasero: gospi bufar: hni cacera de zariguyas: bdz calmar: hini
brasier: ntoba bho: tukuru, mpungu cachetada: mptku calmarse: bihini
brazada: jfi bulto: batsi cachetn: mfmi calor: pa
brazo: maye bulto amarrado: ste cacho: mondri calvo: ba, doxmo, gmu, ng
brea: bopo burdel: konga cachorro: ziyo calzado: thiza, yethi, dithi
brecha: lenguu burlar: ftate, fti, xti cachucha: mf calzar: dithi
brillar: huti, yoti burra: nxubru cacomixtle (tigrillo ): tsisfi calzn: zxjo, juitua
brincador: bthe burro: nndo, tabru cada: tata calzoncillo: zxjo, juitua
brincar: natsi, sagi, tontsi buscar: honi cadver: anima, hankei, xondu callado: hini
brinco: saki, sagi buscar (de momento ): heni caer: fntsi callar: hini
brisa: tsinxa buscar (en la bolsa ): xeni caerse: tagi, tso callarse: koti
broma: xaxi buzo: kmdehe caerse (de espalda ): utsi callate: kotirine
bromear: dondo, nt caerse la fruta: tagi cama: bni, fidi, mfidi
bronca: tuhni c: c caf (color ): dj, mxo camalen: tsija
bronquitis: utia caballeriza: ngufani caf: bothe camalen pequeo: dtsija
brotar: bh, fotse, hetsi caballero: oho cafeto: botheza (caffea arabica ) camarada: yobe
brotar el agua: peni mu dehe caballo: fani cagada: dbi cambiado: bat
brote: bh caballo enano: dofri, tfri cagar: mpoho, fte cambiar: bati
brujera: ntete caballo grande: dfri cada: mfmi cambiar de fecha: gatsi
bruja: nzti, zene caballo negro: bofri caimn: dtsathi cambio: mpadi, poti
brujo: ete, zene cabaa: foie, ngupaxi caja: dhmi cambio de lugar: bni
buche: kth cabar: ami, ani caja de madera: beza cambio (de monedas ): xani
buen: xaho, ho, hoga, zo cabello: st cal: nni caminante: neu, you
buena: xaho, ho, hoga, zo cabello de maz: xingri calabacn: imu caminar: you, u
buena puntera: y cabeza: , xu calabacita: imu caminar dormido: yotha
buena noticia: hogantde cabeza despeinada: xa calabaza: mu caminar encogido: kxki
buena persona: hoji cabra: txi calabaza negra: jmu caminar rpido: tihi
buenas noches: mkj cabrn: btsixi calandria (ave ): moa caminar (sin rumbo fijo ): nani
buenas tardes: kinde, mkj caca: dbi calavera: doxmo, xudu camino: u
bueno: xaho, ho, hoga, zo cacahuate (cacahuete ): jhmai caldo: dexdehe camino real: ndu
buenos das: hatsi, haxaju cacaraquear: ko, mafi caldo de frijoles: dexj camioneta: bj
buen tirador: y cacera: b caldo de tripas: dexfo camisa: pahni
buen pagador: guti cacera de conejos: bjua calentar: bati, pati camisa de algodn: xaui, huixo
buen tirador: y cacera de coyotes: bmio calentar las manos (en fuego ): hahni camiseta: fixpahni
buey: boi, ndmfri, ndni cacera de pjaros: btsints calentura: dpa, nzoxpa camote: bkua
buey grande: dntfani cacera de tejones: betsad caliente: xmpa, pa campamento: ngumatha
campana: tgi capitn: gabida casa humilde: ngupaxi cebolla: dnxi (allum cepa )
Campeche: Kampeche capuln (cerezo ): ds casa vieja: dongu, zngu ceder: uni
campesino: suhuhi capuln negro: bods casado: medinthti celebrar: te
campero: suhuhi capullo (de flor ): roho casamiento: nthti ceja: xida
campo: batha capullo (de oruga ): zgu casar: thti Celaya: Ndathi (lugar de semillas de mezquite )
camposanto: handu cara: hmi cascabel (serpiente ): pozkea cementerio: handu, ngumatha
cana (pelo blanco ): taxia cara grande: dhmi cascada: tanthe cempaschil: jondri, rededni
canal: uthe caracol: tsimxi cscara: xi cena: ntoxi
canas: taxia carbn: theha cscara (de huevo ): ximdoni cenar: ntoxi
canasta: bethi, btse carcaal: dngua cscara de agave: xit ceniza: bospi
canasta gigante: baxbts carcel: fadi cscara de maguey: xixi centro: amade
canasto: baxbts, mets cardn: zmja cascara de tuna (higo chumbo ): xija cenzontle (pajarillo ): teha (mimus
canasto para tortillas: bithi caresta: mki caspa: makua polyglottos)
cancin: thuhu carga: ndu, ste castigar: uenti, tsi cepillar: eke, tsi, xeke
cancionero: dehu cargado: htse Castilla: Espaa cepillo: nte, ntexke
candado: njoti cargamento: ndu castellano: espamfo, mfo cepillo de dientes: testatsi
candelero: foxyo cargar: ndu, pntsi, tutsi castrar: kapo cera: yo
cangrejo: esfoho cargar en brazos: dtsi catarata: tanthe cerca: deni
canoa: motsa cargar en hombros: pxo catarata (del ojo ): nzotsi cerca (muro ): get, jutsi
canoso: taxia caridad: bh catarro: th, thmxi cerca de all: madeb
cansancio: ntsabi cario: dimdi cateo: nseni cerca de aqu: madeni
cansarse: tsabi carnaval: znigo cavar: ami cercano: jutsi deb
cantante: duhu carne: ng caza: m, tsdi cercar: fte
cantar: thuhu carnero: ndni, dti cazador: m cerco (muro ): fte
cantarle a alguen: thupibi carnicera: pamng cazador de ardillas: mmina cerdo: tsdi
cntaro: xni, mda carnicero: npamng, pamtite cazador de conejos: mjua cerebro: byo
cntaro grande: dxhni caro: madi cazador de pjaros: mtsintsu cereza: ds
cntaro roto: doxni carpa: dhu cazador de tlacuaches (zarigeyas ): mdz
canto: thuhu carrera: rihi cazar: p cerilla: bzgu, bgu
caa: doxo carretera: du cazar ardillas: pmina cerillo (fosforo ): nthni
caa de azcar: yomf carrizal: bosthi cazar conejos: pjua cernir: aki
caada: he carrizo: xithi cazar pjaros: ptsintsu cero: otho
Caada de lobos: He Gamio carrizo tierno: desthi cazar tlacuaches (zarigeyas ): pdz cerrado: koti
caaveral: bosthi carro: bj cazo: dmohi cerrana: uni
can: fgnzafi cartlago: fetyo cazuela: mohi cerrar: koti
can (desfiladero ): dhe casa: ngu, ndmi cazuela grande: dhmi cerrar los ojos: tsnti
cauela: doxo casa uno: na ngu na cebada: ti cerro: th
capataz: btri casa de campaa: ngumatha cebo: ziki, nziki, ndga cerro negro: both
cesar: hki Chihuahua: Chihuahua chorizo: mpemi citar: zohni
csped: xiti, ti, yeti chilacayote (calabaza blanca ): demu chorrear: pigi ciudad: hnini
chal: bayo chile: i choya: dxpe ciudad alegre: hnini mpoho
chaln: bgo chile despedazado: jami choya grande: pe ciudad grande: dhni
chaleco: fixpahni chile negro (pasilla ): bomi, bonxi choza: foie, ngupaxi ciudad de Aguascalientes: Huaxkanda
chamaco: xmbtsi chile piqun: fongui chueco: moki, nkaxi ciudad de Campeche: Kampeche
chamagoso: btsi chile podrido: yami chumbera: xt, bosta ciudad de Chihuahua: Chihuahua
chamarra: bixpahni, koto chile verde: kamai chumbera podrida: yasta ciudad de Colima: Kolma
champin: jo chilcuautla: miza chumbera tierna: msta ciudad de Durango: Durango
chamuscar: musti, huisti, pti chillar: zoni, mafi chupamirto: gt ciudad de Guanajuato: Ndnu
chamuscarse: huiski chillido: nguxhi chupar: tsti ciudad de Mxico (DF ): Monda
chango: nzpa chilln: zonsh chuparrosa: gt ciudad de Oaxaca: Uaxaka
chaparro: dofo, ndofo chimenea: nespi cicln: bnthi ciudad de Puebla: Ndema
chapeado: thengido chimuelo: done ciego: doda, xada, udo ciudad de Quertaro: Ndmxei
chapopote (fuel ): boti China (Republica Popular ): Xina cielo: mahetsi, hetsi ciudad de San Lus Potos: Nmiu
Chapulhuacan: Mtxi chincuete: nhde cien: na nthebe ciudad de Tlaxcala: Ndoxei
chapuln: koto, taxi chinga tu madre: ngri nn, ngri nni ciudad de Zacatecas: Zakateka
Chapultepec: Taxth (en el cerro de los chapulines ) cien mil: na nthebe mo coa: tsmi
charco: mothe chino (mandarn ): xinamfo cinega: pethe Coahuila: Koahuila
charla: gui chipil: az ciento: na nthebe cobertizo de animales: bngi
charro (jinete mexicano ): hutge, meth cirrale: koti cobija: dxo, thuxo
chato: nunane chiquihuite: bethi ciertamente: nkjap cobijar: hetse, panti
chaval: bsji chiquito: zilngu ciervo: fanth cocer: t
chayote: xamu chiravieja (ave ): nchizbo cigarra: gintsyo cocer (en fuego ): fati, htse
Chiapas: Chiapa chisme: tetsate, metri cigarro: yi cocerse: d
chicalote: bindri (argemone mexicana ) cilantro: tsabadu cocido: d, xod
chicle: tsapo chiemear: metri cima: ndntsi, nth cocina: kni
chico: motsi, tki, tsani, lngu, chilo cimiento: fti cocinar: xuni
chicotazo: mi chismoso: ntetsate, etsate cinco: kta cochambre: bosti, hyaki
chcharo: jnf chispa: ximtsibi, mfetsi cinco animales: kta ya mboni cochambre: hgi
chicharra (insecto ): gintsyo chispear: ftsi cinco mil: kuta mo cochambroso: bosti
chicharrn: tsuti chiste: ehya cincuenta: yo rate ma rta coche: bj
chichi (senos ): ba chistoso: ehya cincuenta mil: yo rate ma rta mo cochino: tsdi
chichn: doti chiva: txi cintura: hti cochinilla: tsjua
chiflar: hxi chivato: mudu cinturn: ngti cocodrilo: dtsathi
chiflido: thxi chivo: meyo, ngnyo, yo circular: tsanti codo: yni
chingadera: ngri chocar: tati, fanti crculo: tsanti codorniz: tsatsa
chingar: ngri chocolate: dj cita: zohni coger: bti
coger (follar ): txi comenzar: fdi concebir: , fdi contaminar: tsoni
cohete: nzafi comer: uni, tsi concubina: bha, mthojogui contar: tsoni meede
cohetn: nzafi comer huevos: tsimdoni concuo: miki contener: ku, tu
cojear: kntsi comer tunas (higos chumbos ): tsija condena: nthsthai contener dentro: k
cojn: nthuh comerciante: duki, ma conducir: ti contener lquidos: po
cojo: doua, doxni, nkumi comezn: nxhi conectar: ttsi contento: ehya
cola: ts comida: huni, ntsi conejillo: tjua contestar: thdi
coladera: matsi comida rpida: gi conejo: jua, banjua contrabajo: bixtntoti
colador: matsi como: ngu, hangu, knai conejo enano: dojua contratar: zohni
colar: fatsi como quiera: haraza confesar: njuni convenio: kohi
colchn: fidi cmo: hanja, ha? confesarse: njuni conversar:
colectar: ktsi cmo es posible!: hage! confianza: humi convidar: xpi
clera: ku cmo no?: hadihina? confiar: kamfri convulsin: ndush
colrico: bka compadecer: hueki conflicto: ntetsate, tuhni copal: githoni
colgado: zdi compadre: mbane confundirse: ho copia: koi
colgar: tsti compaero: yobe, ogui conocer: pdi copiar: kotsi
colgar (en el cuello ): tde competencia: nth conocimiento: mfdi copular: txi
colgarse: nzdi competir: nth, ntsa concejero: tate, you coraje: ku
colibr: gt completar: tati, zte concejo: ntdi, tsofo, mbenati corazn: mi, ndte
coliche: dti completo: gatho, maxge congelar: kni corazn (de agave o maguey ): ximbo
coliflor: dnxi complicado: hei congelarse: fni corazn (de caa o zacate ): xibo
Colima: Kolma compra: ndai, thai congregarse: fatsi corcel negro: bodo
colocar: eti, hutsi, ja comprador: dai conocimiento: fado cordero: drr
colocar adentro: juitsi comprador de chiles (ajes ): dami conocido: d corral: boni
colocar encima: ytsi comprador de fruta: dza consejero: fado corral de ovejas: nguo
Coln: Hospada (lugar donde abundan los zopilotes o auras ) consentir: hopi correa: nthsthi, xifani
colon: dxfo, xefo comprador de lana: dangxiyo conservar: ptsi correcaminos: p
color: kh comprador de magueyes (agaves ): danuada consolar: hoti correr: kui, tihi
colorado: thni comprador de pan: dahme consonante: ntohni correr (a alguen ): gui
columna: bando comprador de pulque: dansei construir: hoki corretear (personas o animales ): kute
columna vertebral: uxtha comprador de tierras: dmhai consuegra: shni corrida: ntti
columpiar: pmbo comprador de tortillas: dahme consuegro: shni, tsni corrida de toros: ntendro
columpiarse: mpmbo comprar: dai, dngo consuelo: nhoti corriente (de agua ): nzthe
columpio: mpmbo, nznza comprimir: dti consumirse: xa cortada: nthki
collar: thebe comulgar: tsinijk contagiar: teste cortador: d, dki
comadre: maraku, mane comunidad: hnini contagiarse: hste cortador de chile: dmi
comal: doyo comunin: tsinijk contagio: teste cortador de frjol: dj
comenzado: bti con: ko contaminacin: tsoni cortador de lea: dtiza
cortador de tomates: dmxi cuantos: di hang cuidarse: nsu, thmfri creer: kamfri
cortante: heki, hti cuarenta: yo rate culebra: kea creo que: pde
cortar: hki, hmi, htsi, hti cuaresma: behe culebra pequea: ukia creo que si: kueha
cortar agaves: htsi cuarteado: xfete culo: damfo, xiji cresta (de ave ): znde
cortar rboles: tski cuartear: fste, tem, xke culpa: nthsthai, tsoki creyente: gamfri
cortar con hacha o sierra (podar ): tsni culpar: ptsi cresta de ave: znde
cortar fruta: tki cuartearse: fste, xge cumbre: nth, ndntsi criada (sirvienta ): guni
cortar magueyes: htsi cuartillo (medida ): huada cumplir: gntsi criado: bgo
cortar mazorcas de maz: thoki cuarto: na kuarta cumplirse: tata criar: tede
cortar nopales: hst cuate (gemelo ): go cuna: nto criatura: btsi
cortar pelo: xni, htsi cuatro: goho cuna rstica: bafi criminal: zadu
cortar (tunas o higos ): oki cubrir: komi cuada (del hombre ): bpo cristalizacin: kanditeze
cortarse: gni cubrirse: hete cuada (de la mujer ): mudu cristo: zimkand
corte: nthni cubrirse la cabeza: fmi cuado (del hombre ): mo crucificar: ponti
corteza: xiza cucaracha: tsihme cuado (de la mujer ): ko crudo: , th
corto: ntsiki, hemari cuchara: ntanza, ntatsi, onhua cura: ntthe crujido: fe
cosa esponjosa: jotho cucharilla (agave pequeo ): bohai cura (sacerdote ): majk crujr: fe
cosa grande: nxidi cuchillo: bhua, hui curar: the, ythe cruz: ponti
cosecha: hmihi cuello: yga curar (mal de ojo ): hamti cruzar: ponti
cosecha: boti, xofo cuenta: unda, mde curacin: ntthe cruzar (animales o gente ): ponti
cosechar: xofo cuento: bede, uhu curacin con humo: nthanti cruzar (marcar ): rani
coser ropa: uti cuerda: ndhi curarse: the cruzar (puentes o caminos ): ratsi
coser zapato: hxi cuerda gruesa: dnthi curva: bahni d: d, na noya un goho ha ra hmuntsa
cosquillas: kntsi cuerno: ndni custodia: su nsihni espamfo.
costado: hyo cueritos de cerdo (comida ): hmngi custodiar: su da: uni
costal: rza cuero: xifri, ntsti claridad: hyatsi daga: tshui
costal de ixtle: rzanthhi cuero (salea ): xifani clavado: fo Dahmu: Dhm (El Jefe )
costilla: btse cuero (para lquidos ): bota clavar: bmi, fotsi dale: umbi
costumbre: mi cuerpo: nge clavel: ronz dama: bha
costura: tdi cuervo: ka chima fro: zts dame: naki
coxis: yoxji cuestin: ntani cltoris: dti Dau: Du (lugar del camino grande )
coyote: mio (canis latrans ) cuestionar: ani cloaca: dxyo danza: nei
cuaderno: hmi cueva: h, ti crneo: doxmo danzante: hnei
cualquier: hngutho cuidado: thmfri crecer: te danzar: nei
cualquiera: hngutho cuidador de animales: sumboni creciente: nzthe dar: uni
cuando: ham cuidar: jamasu, su, jandi crecimiento: bate dar a luz: huegi, ni
cundo: ham cuidar cosas: fdi crdito: mitite dar aviso: bnti
cunto: hang cuidar ganado: fagi creencia: jamfri dar comezn: nxki
dar de beber: tsiti demasiado: tiro desenrollar: pantsi despedir: edi
dar de comer: tite, uini demente: bmfeni desenterrar: ani despedirse: edi
dar de vueltas: bni, bnti demonio: zuthu, dmntso, xjua desenvolver: tntsi despegar: tsi, xtsi
dar gracias: jamdi demorar: ndee deseo: kati despegarse: ge
dar la vuelta: bati dentro: mbo desfiladero: dhe despeinado: xatsi
dar vuelta: bahni, thetsi denunciar: tsti desgarrar: tni despejarse: xngi
de: meti desayunar: zimxudi desgastarse: thege despellejar: bki
de l: ro meti desayuno: nzimxudi desgracia: dumi, nthi desperdicio: bongi
de ella: ro meti desbaratar: yti desgranador (de maz ): nththa desperdicio de aguamiel: giafi
de maana: nu ri xudi descabrar: ftero desgranar: t, tki desperdicio de comida: gine
de nada: xatho descansar: tsaya desgranar (con la mano ): th desperdicio de ixtle: foxi
de ustedes: ri metih descanso: tsaya deshacer: xuti desperdicio de lana: foxo
de veras: xo nkjap descargar: kmi, tski deshacerse: deni desperfecto: yete
debajo: mi a ji descobijar: xaki deshiebar: xti despertar: ts, tsti
debate: ueni descobijarse: nxaki deshilar: ftsi despertar (verbo ): atsi
debatir: ueni descolgar: tski deshojar: xongi, xonti despertarse: nuhu
deber: du, tupi, jandu descolorido: hati deshonra: btsa despierto: ts
dbil: nguentseti, tsdi descompocisin (de comida o cadver ): nxiki despintar: roti
debilidad: nguenti descomponer: tsoti desierto: baxai, baxkatho, bxkahai, ynhai
dbilmente: ingi tsdi descomponerse: tsoti desigual: foki despintarse: roti
decantar: fami descomponerse (comida o cadver ): xiki despus de: pachu
decir: ena, m desconfianza: dh desinflarse: gti despuntar: htsi, thotsi, ki
decrecer: ntuki desconfiar: dh desintegrar: thege desplumar: xati, xati yoxi
dedo de la mano: saha desconocer: jingi pdi desmanchar: bo despostillar: testi
dedo del pie: m, mo descorchar: xotsi desmayarse: hdu despreciar: sya, tsani, tsa
defecar: mpoho, fte descoser: xki desmenuzar: xtsi, eni desprecio: tsa
defender: dh, ni descubierto: dospoho desmontar: bke, xnti desprenderse: tagi, huegi
defensor: nte descubrir: xeti desmontar (el terreno ): pasti despus: bfa, tsi, mfa, gi,
deformar: tsaki descuidado: xeng desmoronar: xuti, kunth, taki derecho: manjuntho, kuxti
defraudar: hati descuido: uniroxeng desmoronarse: texki derramar: btsi, fani
dejar: dge, hp, tsge desde: tanunu desnudar: bke derramar lquido: xiti
dejarse: hotho desdentado: done desnudo: bge, domxiji derramarse: pogi
delante de: bto desdichado!: huekate desnutricin: ndajido derretir: deni
delgado: xi, ke, nxini, ntsti desdoblar: tntsi desobediente: de derretirse: dete
delirar: thendi desear: kiti, ne desollar: bki derribar: bami, hmi
delito: tsoki desechar: fte despacio: ramats, xi njante derrumbarse: yti
demanda: hte desecho: biki, bne desparramar: pogi, xani derrumbe: yge
demandar: te desempolvar: fontsi despedazar: tsxni, xni, xtsi, hni desainar: sya
desalineado: xeng da despus del mercado: hastai Distrito Federal: Monda Dhni dolor de odos: magu
desalojar: tsiki diablo: zuthu, dmntso, xjua, nzuthu, hinkijo dolor de ojos: da
desaparecer: puti dialogar: dividir: heke, ueke dolor de pecho: tia
desarraigarse: ktsi dialogo: hu dividirse: hege domstico: nguni
desatar: fngi diario: hyastho, gatho ya pa divisin: theke dominar: bihampi ro mi
desatarse: fung, xoti diarrea: bxji, fagi, rihi, daa divorciarse: nxuni domingo: ndomgo
despuntar maz: xokju dibujar: koi divorcio: uege dominio: pdi
despuntarse: dotsi dibujo: koi divulgar: ihma duda: dh
desquiciado: bmfeni diccionario: pntsa noya don: nda duelo: ntu
destapador: nsotsi dice: ima donar: uni dueo: mengu, mehti
destapar: ani, xotsi diente: tsi donde: hab dueo del agua: mendehe, mende
destechar: xaki diez: rta dnde: hab durmete!: h
destender: gki difcil: hei, ranthintho dnde quiera: habraza, haranza duermo: dih
destilar: kuiti dificultoso: hei doquier: haranza dulce: u
destilarse: mi difunto: adu, anima, hankei dorar: feste, tpi dulce (caramelo ): tafi
destrozar: xni dijo: ma dorarse: fete Durango: Durango
destrozar plantas: testi dilatar: nde dormido: h durar: tsti
desvanecimiento: nguenti dilatarse: ponde dormiln: xith, tha durazno: pni
desvanecer: guenti dile: xifi dormir: h durazno agrio: ixi
desvelarse: atha dime: xiki dormitar: tsitsi yo d durazno prisco: sonti
desvergonzado: tsoni, pets dinero: domi, boj dormitorio: h, agi oi duro: nazi, mi
desvestirse: donti Dios: Aju dos: yoho
desvestir: pke diosa: makime dos pesos: ndomi e: e, na noya un kta ha ra hmuntsa
desvestirse: mge, mbye dioses: ya aju dos semanas: yoho ngo nsihni espamfo.
desviar: taki diploma: baha doscientos: yo nthebe e (conjuncin ): ne
detectar: joni diputado: dmf doblado: ndoti echado: bogi, megi
detener: bami, taki, tost, tsmi discriminacin: dintsi doblar: domi, doti echar: dinti, xiti, y, ti
detenerse: bai discriminar: dintsi doblarse: ntoti echar a fuera: ni
detestar: tsa discutir: pahmya, ueni doble: yoti echar a pelear: tsi
detrs: mte disentera: nsti dcil: huiji echar adentro: kti
deuda: du, dupi disgustar: tsui doctrina: sahni echar encima: ntsi
deudor: ndupate, nduthai, nduhpi disgusto: ntsui doctor: ythekni echar (la gallina ): katsi
devolver: kotsi dislocarse (un hueso ): kuenti, kumi documento: tskua, hemi echar lea (al fuego ): katsi
dgale!: xifi disminuir: ntuki doler: echar lquido: xiti
dignidad: dnsu disolver: teni, xuti dolor: , , gi echar en algo: nti
da: pa disparejo: foki, hki dolor de cabeza: a echar montn: mundo, mutsi
da de mercado: ntai distancia: yab dolor de estmago: mi echar ropa: kati
da de muertos: mpadu distinto: nao dolor de muela: tsi, tsafi echar semental: tsi
echar (sobre algo ): ntsi empacado: metsi encino: xiza enojo: mfada, ku
echarse la gallina: kotsi empacharse: nth encogerse: gntsi, nuni, nuntsi enojn: ddi
eclipse: ndu empapado: nxitsi, nxomei encontrar: dini, tsdi enorme: dta
eclipse lunar: nduzhn empapar: pobo, xitsi encontrar a alguien: nu enpinar: yemi
eclipse solar: nduhyadi empaparse: kagi encontrar cosas: toti enredar: panti
eco: fati emparejar: bzdi encontarse: pej, gti enrollar: otsi, pantsi
edificar: jtsi empedernido: ndodi encubrir: gi enroscarse: pentsi
edificio: tngu empezado: bti encuentro: ngti ensartar: fotsi
educador: xompite empezar: fdi, fti, bimudi encuerado: bge, ngelo ensayo: nsadi
educar: tede empinar: tsni enderezar: juni enseanza: sahni, tudi
egoismo: tsomi empinarse: moa endulzar: ugi ensear: udi, xahni
egosta: tsomi, yuya empleada: bmu endurecer: megi ensordecer: ngogu
EEUU: Lngu Nadu empollar: pxki, kotsi endurecerse: mitsi ensuciar: tsoni
ejemplo: tudi empujar: bnti, enti, puti, tehni enebro: xza ensuciar (la cama ): ftse
ejote: xidj empujn: ntenti encimar: fitsi ensuciarse: ftse, ntsoni
el (artculo ): ra en: ha, nu enfermedad: heni, dothi entero: maxge
el (artculo indefinido ): un en aquel tiempo: nub enfermedad del caballo: boxfani enterrar: agi, ti
El Arenal (Maravillas ): Momu en comunidad: ma hnini enfermo: dathi, do enterrar de punta: bmi
El Cardonal: Mohai en medio: made enflacar: nxke entierro: ntagi
el dice: nuge i ma enaguas: nhte enflaquecido: ndoyo entiesarse: zati
El Marqus: Nmaxei enano: dofo enfrente: nandi entonces: nub, yabima, t
el otro: nua enbrocar: yemi enfriar: kni entrada: kti
l: nuni encalvecer: gxia enfriarse: tsti entrar: kti
elegir: Juan, xnti encaminar: bau, eni enganchar: tsdi entrar aqu: kti gehua
Elias: Lig encarcelado: yofadi, koti, nheti engaar: xi, hati entrar por camino: uti
elote (grano de maz ): mnxa encargar: teti engordar: noki entre: ximi
ella: xnuni, nuni encargo: teti engrandecerse: ndngi entregar: da
ellas: nuy, xnuy encendedor: ntheti engullir: tuti entresacar: hmi
ellos: nuy encender: tseke enjabonar: thmi entristecerse: ndumi
embarazada: rohu encender (cerillos ): ftsi enjuagar ropa: pete entumida: bhi
embarazo: dathi encerrado: koti enjuagar trastos: guati envejecer: tsi
embarrar: konti encerrar: koti enloquecer: bdi enviar: phni
embestir: ptsi enchuecar: tsaki enmendar: pte envidia: kanja
emborracharse: ntixfani, ti enca: ngtsi enmudecer: ngone envolver: pantsi
embriagar: ntixfani encima: otsi, maa enojado: bka envuelto: banti
embrocar: baa encimado: mfitsi enojar: mfada epazote: i
embrujar: edi encimar: bbo, etsi, otsi, fitsi, tke epazote silvestre: xi
emerger: hetsi encimarse: mfitsi enojarse: tseya, mfada equivalencia: rengentho
equivocarse: ho escritorio: mexa espinita: zimini esta noche: xa xui
erizarse: niti escritura: tofo espina: bini, mini est verde: ra kangi
ermita: nijk escuchar: de espina de cacto: bipri estado: lngu
erosin: ami, ji escuchar pltica: de ka ra gui espina de nopal (chumbera ): bist Estado de Mxico: Lngu Mund
erosionar: ami escuela: eskula espina pequea: tmni Estados Unidos de Amrica: Lngu Nadu
eructar: kte esculcar: xeni, juati espina de tuna (higo chumbo ): hamni estafar: pki
es: xa escupir: tsogi, tsotsi espinar: tsi estafiate: dntihi
esbelto: tsizotho escurrimiento nasal: baxi, bu espino: binza (acassia pueblensis ) estar: bi, mi
escaldarse: dtsi escurrir: pigi, kuiti Espritu Santo: Mkandhi estar abierto: xogi
escalera: ede, rede escurrirse: mi esponja: xibo estar al tanto: btho
escalofro: nduts ese: gehni, gea esposa: bha estar atorado: totsi
escamoles (hueva de hormiga ): yhi esencial: mahyoni esposo: dme, ndme estar atrasado: bfa
escapar: ragi, koti esfrico: tsanti espulgar: pato, zotoni estar calvo: gxia
escaparse: batbi, koti esmeralda: kangando espulgar a alguien: bato estar contento: joti
escarabajo: entsi esmeril: nthui espuma: fgi estar crudo: ntsihni
escarbar: ami, xai, xemi, xeti esa: gahni, gea espuma de caldo: fngo estar de pie: bai
escarcha: xits esas: ge espuma de leche hirviendo: fnba estar delgado: nxini
escarda: tsantei esos: ge espuma de pulque: fsei estar despierto: iztho
escarmentar: ditsi espalda: xtha espumar: fgi estar empedernido: ndodi
escarmiento: ditsi espantado: mpidi esquina: foki, tsti, hio entar encima: titsimana
escasez (de agua ): the espantajo: doming pite esquite: tehi estar encimado: mfitsi
escoba: baxi espantapjaros: domingho, doming pite estar filoso: joo
escobeta: nxaski espantar: gui, pidi, ftsi esta bien: xaho estar flotando: tsoni
escobetilla: ntexa espantar animales: usti est: xa estar fro: ts
escoge: juahni espantarse: tsu est cargando: ra ndu estar mugroso: iti
escoger: xki, juahni espanto: bitha, mpidi, pite, ntsu est fro: ra ts estar pendiente: btho
escombrar: biki Espaa: Espaa est hondo: ra he estar preguntando: xogaogi
escombro: biki espaol: mfo, espamfo, mfoh estircol: dbi, foyo estar sealando: di
esconder: gi, bati esparcir: fonti estirar: jmi estar sobre: bxhmi, otsi
esconder (negar ): otho especias: ntsotsi estirarse: ji, kti estar solo: ratse
esconderse: bampi, batbi espejo: he, huti estmago: mi estar tocando msica: mpei
esconderse (en un lugar ): ktsi esperanza: ndomi estomago grande: dmi estar triste: dumi
escopeta: nzafi esperar: aki, domi estornudar: hetse este (esta ): numa
escorpin: penz, pentsanz esperma: gints estornudo: hetse este (oriente ): bxhyadi
escorpin (lagarto ): tskomo espermatozoide: gints estas: nuya estril: baxkahai
escorzo: nxji espeso: me est lleno: ra udi estos: nuya
escribe: hutsi espiar: aki est lloviendo: ra uaye estoy bien: mi ra ho
escribir: ofo, yxofo espiga: ngh est fuerte: ra tsdi estrao: zubi, nzh
estrecho: ntsimi explotar: fke fastidioso: bku, kuxji flor de girasol: kastadni
estrella: ts explotar (gente ): thoti favor: mte, hara flor de maguey: ndmbo
estrella de la maana: dts, hats favorecer: th flor de mirto: katade
estrenar: rayo expresin facial: bki feligrs: gamfri flor de muerto: jondri, ndudni
estreimiento: ngofo exprimir: fke, pki feliz: hoga flor de nopal (chumbera ): dnj
estriirse: ngofo exprimir (ropa ): tmi feliz navidad: hogaxj flor de palma: dhmi
estropajo: fthi, xite, tei expulsado: bni feo: dmntso florear: dni
estudiar: nxadi expulsar: bni fermentacin: zoi florero: nkdri
estudiar bien: pdi extender: pge, tuntsi, xi, tungi fermentar: zoi floresta: boza, xnthe
estpido: mea extencin: ngni fermentarse: zo flotar: hetsi
evacuar: tsiki exterminar: juti, nhueti ferrocarril: mabja fcil: handu
evangelio: hogantde extinguir: nhueti fiado: ntsihi foco (luz ): oti
evaporarse: petse extinguirse: hueti fiebre: dpa follar: txi
evento: ntini extraer: hmi, ktsi fiera: zate fogata: baspi
excavar: ximi extranjero: zubi, nzh, mingugua fierro: bj, tegi fogn: nespi
exclamacin: h extraar: beni fierro oxidado: zboj forastero: mingugua
excremento: dbi, foho extraarse: fiesta: ngo, mbaxjua fornicar: txi
excremento de animal silvestre: foho fiesta grande: dngo forrar: to
excremento de ave: fontsu extraviado: xomdi fiesta importante: dngo forro: nto
excremento de burro: fombru extraviarse: mdi fijar: eti fortalecer: dti
excremento de borrego: foyo fijarse: nti fotografa: koi
excremento de cabra: foyo f: f, na noya un rato ha ra hmuntsa nsihni espamfo. francs: franxamfo
excremento de caballo: fofri fabrica: te filo: ho Francia: Franxa
excremento de conejo: fojua fabricar: te filtrar: fatsi,fami fraude: hati
excremento de gato: fomxi factora: te filtrarse: fetse, fege frecientemente: jagedu, njata,
excremento de insecto: foa faena: moxte fin: gtsi nzntho
excremento de hormiga: foxj faja: bti, nbti final: gtsi frer: tsti, tsni
excremento de pjaro: fontsu falda: ngde, kati finalizar: tati frente: de
excremento de perro: fomyo fallecer: du finca: dngami frente amplia: dode
excremento de oveja: fobxa falta algo: bdi fiscal: bixka, tstabi fresco: nxa
excremento de ratn: fongu falta madurar: metho ta flaco: nxke, ke frjol: j
excremento de res: fonthuani faltar: b, bdi flauta: tsza frjol (cocido en olla ): tsasj
excremento de vaca: fonthuani falt: mdi fleco: xade, nznde frjol grande: bnj
excremento humano: dbi, foho familia: mui, kohmi flema: jtsi frjol podrido: yaj
excusado: fte familiar: mini, hhu flojera: dhni frjol silvestre: bnj
exhalar: haha fango: bhai flojo: dhi frjol tierno: xaj
exigir: bpi fantasma: bitha, mpidi flor: dni fro: ts
explosin: ntho, ntni, tho fardo: ttse flor de calabaza: dmxu frito: ntsni
frontera: hyodi, ka gigante: dta grano (de planta ): thi hablante: h
fuego: tsibi girar: bati, fti grasa: ziki, nziki hablar: , zofo
fuerte: ntsdi girasol: xoto grillo: gi hablar espaol: mfo, espamfo
fuerza: tsdi glande (parte del pene ): dt xinthe gris: bospi hablar lentamente: bane
fruta: nda globo: bixti gritar: mafi, mati hablar otom: hu
fruto: nda glosario: pntsa noya gritero: hmaxhni hace tiempo: yab
fuente: pthe glotn: tsoyo grito: hmati hace varios aos: yab
fuertemente: xi tsdi gobernador: dnga grosera: hdondo, tsone hacer: d
fumar: bifi, fni gobernante: dnga grosero: dondo hacer bolas de hilo: yotsi
funda: nto golondrina: khai grueso: mpidi, pidi, nd hacer cosquillas: kntsi
fundamento: fti golpear: bki, fanti, fmte, ynti, thonti, tati, pami, nambi hacer del bao: fte
ftbol: futsanza golpear a alguin: pni gruir: ge hacer (el amor ): txi
g: g, na noya un yoto ha ra hmuntsa nsihni espamfo. gruir (el estomago ): nkohni hacer espuma: fgi, fki
gafas: heda golumbo: ndmbo grun: ddi hacer fuego: uspi, udi
galardn: baha goma (resina ): pthi guacal: beza hacer fuerza: tsdi
gallina: ni, nja, nxuni goma de mascar (chicle ): tsapo guajolota: dmni hacer mucho ruido: hitho
gallina ciega (gusano ): thxhni gordo: bifo, noho guajolote: tani hacer ruido: gunti, nguxhi, ni
gallo: boxi, menja (gallus domesticus ) Guanajuato (estado ): Uanahuat hacer ruido comiendo: nkuahni
ganancia: thh gordura: noho, ziki guante: ntoy hacer mal de ojo: tsoda
ganar: ntne, tn gorra: mf guardado: btsi hacienda: dngami
gancho: nji gorrin (pjaro ): rokne guardar: gi hacha: tgi
ganso: baduu (anser anser ) gota: tagi guardar (secretos ): ptsi halcn: pnts
garambullo: baxta, masta gotear: fege, tgi Guatemala: Uatemala hambre: thuhu
gargajo: jtsi gotearse: fege Guerrero (estado ): Guerro hambriento: damanthuhu
garganta: yga gotera: fege gua: khnate harina: xidi
garrotazo: nthonti grabar: koi guiar: khni harina de maz: xidith
gastar: tege gracia: tekei guisante: jnf hasta luego: hatsi thop
gasolina: oti gracias: jamdi guisar: ti hay!: ai, ja
gata: nxumxi grado: jya guitarra: bimxhi heces: dbi
gatear: ndando, ani gran: dngi, d Gumisha: Bomitsa (lugar de chiles prietos )
gatito: tmxi gran bretaa: ingleter gusano: zgu, zuue hechicera: ntete
gato: mixi grande: d, dngi, dta gusano de maguey (o agave ): hangu, thetue
gemelo: go granja: boni gusano de mezquite: xue hechicero: ete
gente: ji granjeno (planta ): pinto, bintho gustar: ho hechizar: edi
gento: taxo grangero: sumboni gusto: paha hecho: tte
germano: alemanfo granizar: do h: h, na noya un hto ha ra hmuntsa nsihni espamfo. helado: ts
germinar: ftse, komtsi granizo: ndo haba: dj (faba bulgaris ) helada nocturna: bots
gesto: bki grano: bh haber: ja hembra: nxu
heno: xgi hilo negro: bothi hospedar: oxi iguana: bxhni
heredad: huhi hinchazn: hnemi hospedarse: oxi impulsar: entsi
heredad arada: fxhuhi hipo: kti hoy: nubye imitador: ftate
herencia: tsogi hipcrita: yohmi hoyo: otsi imitar: fti, ftate
herida: nthni hispano: mfo, espamfo hoz: tx impulsar: enti
hermana mayor: ku hispanohablante: mfo, espamfo huarache: zsthi, thiza inaugurar: rayo
hermana mayor (de la mujer ): jhue huella: boho, hneti incendio: nzti
hermana mayor (del hombre ): nju hueso: ndoyo incensar: utsi
hermana menor: nju historia: bede huevo: doni, mdo incienso: tutsi
hermanastro: hku hocico: ne huevo frito: mdo inclinar: kahmi
hermano mayor: ku hogar: nxu, nmi, , ndmi huevo sancochado: batmado inclinarse: ndoki, yuki
hermano mayor (de la mujer ): ida hoja: xi, nxi Huichapan: Nxamado incrustado: fo
hermano mayor (del hombre ): jud huir: bati incrustar: fo, fotsi
hermano menor: ida hoja de rbol: xithi huitlacoche (hongo de maz ): dnth indagar: antsi, honi
herradura: uafri hoja de maz: xisfani huitlacoche (pajarillo ): dskh indicar: di
herramienta: mpfi hoja de mazorca (de maz ): thoti huizache: binza (acassia pueblensis ) indigestarse: thihni
hervir: thni, htse, , nsani, t hoja de papel: hemi humano: mbh indigestin: thihni
hervirse: nthni hoja seca: bani humanidad: xihmai indispensable: mathoni
Hidalgo (estado ): Dalgo hojalata: xibja humear: bifi, fni inducir: kadi, kate
hiel: gehe hola: hatsi humedad: xa, xaha infante: btsi
hielo: xits holln: hanthy humedecer: pobo, xaha infectarse: mo
hierba: ndpo hombre (humano ): mbh hmedo: nka, nxa infeliz: bnte
hierbabuena: xkri hombre (varn ): dme, h humilde: hyoya infierno: nidu
hierro: bj hombro: xinxi humillar: btse, tsani inflamacin: neni, doti
hgado: ya homosexual: dok, zabxi humo: bifi inflar: bixti
higo: dj honda: ntendo humo picoso: hete ingerir: bti
higo chumbo: kh hondo: he hundir: kmi Inglaterra: Ingleter
higo chumbo agrio: ixkh hongo: jo hundirse: ki, y ingle: dti
higo chumbo amarillo: kastakh hongo de maz: dnth huracn: bnthi ingls: inglexmfo
higo chumbo rojo: doj honor: dnsu, hogansu, nsu i: i, na noya un gto ha ra hmuntsa nsihni espamfo.
hija: tixu hora: ora idea: mfeni inhumar: agi
hijastra: hxu horcn: banza, negu idntico: mahygi, ngota iniciar: fdi
hijastro: htu hormiga: xj idioma: h, hki injuria: ntsse
hijo: t hormiga arriera: foentsi idioma espaol: mfo, espamfo injurioso: ntsse
hijo menor: zxa hormiga negra: boxj idioma otom: hhu inmediato: bestho
hijo nico: rat hormigueo (de los pies ): bhi iglesia: nijk inmvil: nd
hilar: heti hornear: hu ignorante: fdi inodoro: fte
hilo enredado: fthi horrible: dmntso igual: geta, mahygi, ngota inquietud: thendi
insatisfecho: htm jade (piedra presiosa ): kangando, kando lamento: ngtsi
insecto: zuue jaguar: zatemxi, dmixi juguete: nteni lamer: detse, tete
inspeccionar: xeni jagey: zabi juicio: ditsi lmina: xibja
instrumento musical: bida jalar: jki, gmi junta: hmuntsi lana: xiyo
insultar: xaxi jalar (la cuerda ): gti juntar: joti, muntsi lanza: nsti
insulto: hdondo Jalisco: Jalixko juntar lea: x lpiz: tofo
ntegro: gatho jaqueca: a junto: nadu laringe: tuti
inteligente: bmh Japn: Xap jurar: hju largo: ma
intermediario: dai japons: xaponmo justicia: dtstui laringe: tuti
interponerse: bande jardn: udri larva: njndo
interrogacin: ntani jardinera: todri k: k, na noya un rta ne na ha ra hmuntsa nsihni espamfo.
interrogar: ani jarro: bada, xanu kilo: kilo larva de hormiga: yhi
interrumpir: bami, katsi jarro grande: dmda larva de carne: dnxi
intestino: xefo jeep (carro ): dospoho bja l: l, na noya un rta ne yoho ha ra hmuntsa nsihni espamfo.
intestino grueso: dxfo jefe: dhm, nd la (artculo ): ra lstima!: huekate!
intrigante: etsate Jesucristo: Zimkand la (artculo indefinido ): nu lastimar: ni, nte
introducir: kti, , thinti Jess de Nazaret: Zimkand labrar madera: tsi lad: bimxhi
investigar: antsi jicara: ximo ladear: daki, kahmi lavandera: meni
invierno: dbehe jicote: gni, hmini (apis bumbus ) ladearse: mngi, nkahmi lavadero: beni
invitacin: hmati, nspi jilote: dxi ladera: nzdi lavandera: beni
invitar: xpi Jilotepec: mdnxi lado: hyo lavar: beke
inyectar: smi jimar el maguey: gi ladrar: fge, mfge lavar ropa: peni
ir: ma, pa jinete: tge ladrn: be lavar trastos: xti
ir adelante: bto jitomate: ddimaxi (lycopersicum esculentum) lavarse: x
ir por el camino: beu jornalero: mmapa ladrn de cabras: benxi lavarse la cara: xda, xhmi
ir i venir: doni jorongo: mfomi ladrn de gallinas: beni lavarse las manos: xki, xy
irregular: htsi joto: dok, zabxi ladrn de lea: beza lavarse los pies: xua
irritado: bku joven: bsji, metsi ladrn de ovejas: beyo lazar: htsi
itacate (vianda ): nzdi, tegi juda (ejote ): xidj lagaa: bda lazo: gunde, nthhi
Italia: italia juego: nteni lagartija: botka, madga (sceloporus tenosauria )
italiano: italiamfo jueves: jueve lagartija gigante: bxhni las (artculo ): ya
Ixmiquilpan: Ntstkani juez: nzaya lagartija negra: bodga lstima: hyktho
ixtle: santhe juez auxiliar: dnzya lagarto: tsathi leche: ba
Ixtlahuaca: Hiafi jugador: eni lgrima: gida leche aguada: dexba
izquierda: ngh, gh jugar: eni lagrimar: nzoni, zonda leche de burra: babru
jugo: ngi lago: mothe leche de cabra: banxi
j: j, na noya un rta ha ra hmuntsa nsihni espamfo. laguna: mothe leche de oveja: babxa
jabn: xabo jugo de agave: gixi lamentar: gtso leche de vaca: babga
leche de yegua: banfani levantarse: nangi llave: nsoki luna nueva: dezna
lecho: fidi liberar: hgi, thge llegar: tati lunar (de la piel ): roka
lechuguilla (agave pequeo ): tsta llegar (cerca ): tsh lunes: nonxi
lechuza: xkayo (asio flammeus ) librar: thge, xoti llegar (lejos ): tsni luto: ndumi
leer: heti libro: hemi llenar: utsi luz: hyatsi, oti
legaa: bda lder: dnga llenarse: utsi
lejos: yab lderes (plural ): y dnga lleno: udi m: m, na noya un rta ne hu ha ra
lengua: h, hki liebre: xide llavar: htsi hmuntsa nsihni espamfo.
lengua (rgano ): jne liendre: bto llevar cargando: du machetazo: nthki
lengua alemana: alemamfo ligero: ehya llevar cosas: htsi machete: djui
lengua china (mandarn ): xinamfo llevar de la mano: ghni macho: h, dme, ta
lengua de vaca (planta ): ixjua lima (fruta ): lima llevar encima: h machucar: denti, tsmi
lengua espaola: mfo, espamfo lmite: hyodi, ka, ni llevar prisa: xni madera: za
lengua italiana: italiamfo limn: limu llevar puesto: h madera de enebro: xza
lengua japonesa: xapomfo limonero: limuza (citrus limonum) llorar: nzoni, zoni madera frgil: feza
lengua latina: romamfo limosna: bti, bh, bhu llovizna: xaye madera verde: deza
lengua mazahua: mbruh limpiar: biki lloviznar: xaye madrastra: hme
lengua mexicana (nhuatl ): ndzh limpiar (con los dedos ): jati lluvia: dye, ye madre: nn
lengua otom: hhu limpiar (de basura ): piki lo mismo: geta madre (primeriza ): yodi
lengua portuguesa: lusmfo limpiar (de espinas ): tki lobo: gamio madrecita: zinn
lengua de vaca (planta ): ixjua limpiar (de males o brujera ): fki lbulo (de la oreja ): dngu madriguera: h
lenguaje: hki limpiar (el polvo ): thuki loco: bmfeni madrugador: yomxudi
lengua extranjera: mfo limpiar (la tierra ): pasti lodo: bhai madurar: da, tsi
lengua francesa: franxamfo limpiar (recipientes ): gati loma: ndntsi madurez: d
lengua inglesa: inglexmfo limpiarse: bo longitud: ma maduro: d
lentes: heda limpio: ntaxi los (artculo ): ya, y maestro: xahnate, xompite
lea: za lince: maz lucero: ts magro: nxke, ke
lea hmeda: kaza lindero: hyodi, ka luchador: fmte maguey: uada
leador: xza, znza lnea (marcada ): nsihni luchar: nttse magueyal: bomda
leo: za liquidar (exterminar ): juti lucirnaga: dni magullar: donti
len: zate lquido: dehe lugar: hai maz: dtha
les: y, ya lquido (que se queda en algo ): gimfi lugar de origen: hai maiz fresco: xadith
levadura: dejri llama: faspi lugar de viento: mxandhi maz podrido: yath
levantador de calabaza: zti llamada: hmati lugar lluvioso: gmndi maz tierno: dxi
levantador de maz: zth llamar: mati lugar profundo: moho maiz tostado: tehi
levantar: jtsi llamar (a alguen ): zohni lumbre: tsibi majadero: xaste
levantar las manos: haxki llamarada: baspi lumbrera: baspi mal de ojo: da
levantar los pies: utsi llano: batha, haxki luna: zn malaguro: dahe
malacate: theti martes: marte memoria: feni mezclar: ti, panti, untsi
maldad: martes (Ixmiquilpan ): hastai memorizar: mepia mezclar (razas ): thntsi
maldecir: yste martillar: pti mencionar: ena, m, nni mezclar sustancias: panti
maldicin: tsone masa: jni meneador: nthi mezcolanza: nthntsi
maleta: batsi mascar: fi menear: ni mezquino: jhni
malo: inxa ho mascota: ogui mendigo (limosnero ): mti mezquital: botahi
maltratar: ni masticar: fi menor: nbtsi mezquite: thi
mam: nn mata de rbol: bai menospreciar: dati mi (mio, mia ): ma
mamar: ts mata de planta: bi mensaje: bhni Michoacn: Mochoaka
manar: bh matar: ho mensajero: bhni miedo: ntsu
manantial: pthe matar (eutanasia ): yobi mentira: hati miedo a la sangre: zuji
manchar: tsoni mayor: mad mentiroso: hante miedoso: zush, zus
mancha (de la piel ): mki mayor de edad: d men: xibi miel: tafi
manco: doy mayordomo: bgo, btri metal: bj mientras: mk
mandadero: bhni mazahua: mbru mentada de madre: ngri nni, ngri nn
mandamiento: bpate mazorca: th mentar: nni mircoles: mierkole
mandar: bpi, phni meada: bi mentir: hati, kni mircoles (en Actopan ): ntai
mandar mensaje: bhni mear: bi mentira: hati, kuamba mierda: dbi, foho
mandar saludos: fataju mecapal: ngunde, nde mentiroso: hyate, kuamba mierda de animal silvestre: foho
mandbula: gtre mecate: nthhi mercado: tai mierda de ave: fontsu
mano: y mecer: huni mesa: mexa mierda de burro: fombru
manojo: miti, tuti medalla: thebe mestizaje: nthntsi mierda de borrego: foyo
manta: be, dnjua media noche: made ra xui mestruacin: znji mierda de cabra: foyo
manteca: ndga mediador: handi metal: bj mierda de caballo: fofri
mantel: maxhme medicamento: ethi metate: jni mierda de conejo: fojua
manzana: manxa, ixi medicina: ethi meter: foti, thinti mierda de gato: fomxi
maana: xudi, haxa medida: ni, tni meter (cosas ): hte mierda de insecto: foa
mquina: bj medio: made meter (la aguja ): fotsi mierda de hormiga: foxj
marca: nmeya medio hermano: hku metlapil (mano del metate ): y mierda de pjaro: fontsu
marcador de direccin: ri medioda: nde ma pa metoro (rata de campo ): dngu mierda de perro: fomyo
marcador de tiempo: bi medir: ni metro: tni mierda de oveja: fobxa
marcar animales: meya meditacin: tsmi metro (tren subterrneo ): metro, mabj
marchar: nohni meditar: ntsmi metrpoli: dhni mierda de ratn: fongu
marchitarse: bani mejayo (agua de nixtamal ): gini Metztitln: Nzibatha (Lugar en la cima del valle )
maricn: dok, zabxi mejicano: ndzhna mexicano: ndzhna mierda de toro: fonthuani
mariposa: tm Mjico: Mund Mxico: Mund mierda de vaca: fonthuani
marrano: tsdi mellizo: go mezcal (licor ): giafi, uadahe mierda humana: dbi, foho
martajar: tsasti memela (tortilla grande ): pijhme mezcla: nthntsi migaja: hangi, hfi
migaja de carne: hamg monte (aire libre o bosque ): mbonthi nariz chata: doxiu
migaja de masa (o tortilla ): hahme Monterrey: Mundrei mujer: nxu, bha narizn: nau
migaja de pan: hahme montn: boni, mundo, ttse mujer blanca: nxumf natalicio: bui
mijado: nka morado (color ): ixthni mujer casada: bha navidad: baxju
mil: na mo mordedura de perro: denti mujer descarada (sin escrpulos ): tixke Nayarit: Nayar
mil metros lineales: dtni morder: ati, tsati, tsoki, yati mujer mestiza (citadina ): nxumf neblina: bipa, bngui
milpa: huhi Morelos (estado ): Nkande muladar: bith neblina espesa: bngi
milpa barbechada: fxhuhi moretn: kangi multiplicacin: xu necesario: mahyoni, mathoni
mina: ati morir: du multiplicar: xu necesidad: thoni
mingitorio: biti morirse: du multiplicarse: xndi necesitar: honi
mira: thandi morral: ngochi mundo: xihmai negacin: ina, hina
mirar: thandi, un, niti morria: beni murcilago: tsaxmagu negar: kni
mirar abajo: hemi mosca: ginue murmullo: hi negro: bo, mboti, mboi
mitad: de, made mosca verde: kangauiue murmurar: hi nevada: znza
Mixquiahuala: Nthi mosco: ptada muro: jdo nevar: znza
mofeta (zorrillo ): i mosquito: hangu msculo: xinthe moco: baxi, bu
moho: boxjua mostrar: udi msica: bida modificado: bati, poti
mojar: pobo mounstro: dmntso msico: mmda modificar: bati
mojarse: kagi, mpobo mover: ni muslo: xinthe modo: mi
molcajete: yextho, mada mover violentamente: keni muy: xa, xi nido: bafi
mole: githe moverse: ni, jueni, kuni, unti muy grave: ntsdi nidos: y hui
mole de olla (caldo ): githe moverse rpido: khni muy pronto: dm niebla: bngi
moledora: gni mozo: btri n: n, na noya un rta ne goho ha ra hmuntsa nsihni espamfo.
moler: kni, thti muchacha: bsji nacer: bh, mi nieta: bpo
moler (en molcajete o licuadora ): tnti nacer (animales ): mxki nieto: bto
molestar: xuha muchacho: metsi, tsnt nacimiento: bui nieve: znza
molestarse: muchedumbre: taxo nacin: lngu nigromancia: ntete
molesta: xuha mucho: ndunthi nada: otho nigromante: ete
molesto: bka muchos (muchas ): juadi nada ms: hns, nske ninguno: hinto
molleja: mexkodo mudar (de dientes ): pontsi nadador: kmdehe nia: xnutsi, btsi
mollera: ndehe mudez: ngone nadar: knthe niera: bmu
molienda: gni muela: tsafi nahua: ndzhna nio: btsi, tsnt
moneda: domi, boj muerte: du nhuatl (idioma ): ndzh nio llorn: az
mono: : nzpa muerto: du, anima nadie: hinto nivel: tsi
montaa: th muerto de hambre: damanthuhu nalga: poho nixtamal: suni
montar: nati mugre: hyaki naranja: nanxa no: ina
montar (en bestia ): tge mugre (de la piel ): gixy naranja (color ): nanxa no aparecer: joo
monte: th mugroso: iti nariz: xiu no estar: joo
noche: xui occidente: mapuni, yhyadi ordeador: dmi oyamel: banxu
nogal (rbol ): dmza ocho: hto ordear: tmi p: p, na noya un rta ne yoto ha ra
nombre: thuhu ocultar: gi ordenar: bpi hmuntsa nsihni espamfo.
nopal: xt (opuntia ficus indica ) ocultarse: bampi, gi, y orearse: yotsi Pachuca: Njnthe
nopal pequeo: tusta ocultarse (el sol ): yhyadi oreja: gu pacto: kohi
nopal podrido: yasta odiar: tsa rgano (cacto ): basta padrastro: hta
nopal tierno: msta odio: tsa rgano genital femenino: dti padre: dada
nopalera: bosta oeste: mapuni rgano gental masculino: nts padre (sacerdote ): majk
norte: majuifi oficio: bfi orientar: yti, udi pagador: guti
nos (exclusivo ): he ofrecer: ti, yoni oriente: bxhyadi pagar: juti, th
nos (inclusivo ): h ofrenda floral: thdri originario: me, mengu pgina: nxi
nosotros (exclusivo ): nuje odo: gu orilla: ni pago: njuti
nosotros (inclusivo ): nuj oir: de orillarse: uengi pas: lngu
nostalgia: beni ojo: da orina: bi, tbi, piti paja: zafri, zafni
noticia: ntde ojo de burro: dudabru orinar: bi, pitsi, mpiti pjaro: tsintsu
nube: gui ojo de caballo: dyofani Orizaba (Veracruz ): Mbou (Camino boscoso )
nube fra: tsgui ojo de hacha: gutgi Orizabita: Boye pjaro negro: bodints
nube negra: bogui ojo de pescado (enfermedad ): dahu orqudea: dnza palabra: noya
nuca: hyja ojos negros: boda, moda ortiga: nzn pala: motatabi, tstui, tabi
nudo: thutsi ojos miedosos: zuda osamenta: handu paladar: ngthe, gne, ngtre
nudo desatado: fngi ojos rojos: thnda oscurecer: mpuhmai plido: hati
nuera: tsiju ojos saltones: festa oscuridad: bxui, mxui palilla: be
nuestra: ma oler: fnti, fh, yni oscuro: bxui paliza (golpiza ): mfi
nuestro: ma olfatear: fh oso: mbojo palma: dnthi
nueve: gto olfato: fh oso negro: mbojo (ursus americanus ) palma de la mano: bahi
nuevo: rayo olla: tse otom (gente ): hh, hhu, htho, hhu
Nuevo Len: Mboleo olor: fh, fnti, ni otom (idioma ): hhu palmera: bahi
nuez: dmza olor penetrante (u de orines ): hgi otoo: oni palo: za
nutrir: uini olor picoso: iti otro (otra ): mana palo grande: dza
o: o olote (corazn de maz ): yoth otro poco: mats palo jimador: mumxi
Oaxaca: Uaxaka olvidar: mpumfri, pumfri otros (otras ): mara palo tierno: deza
obedecer: de. te olvidarse: mpumfri Otzolotepec: Xonpatrumi palo seco: yonza
obesidad: noho ombligo: tsai oveja: dti, bexa (ovis aries ) paloma: domitsu
obeso: bifo, noho opacado: ntki oveja negra: bondri palpar: thani, thati
obligar: japi operacin: unda oxidado: boxjua palta: tsani
obra: bfi oprimir: miti, tomi oxidar: boxjua palta negra: botsni
obsequio: baha oracin: jhu, sadi oxidarse: mboxjua palta tierna: detsni
observar: nti ordea: tmi xido: boxjua, mboxjua paludismo: xithu
pan: thuhme pasadizo: konti pedorrear: mpixi pereza: dhni
pan tostado: fethme pasado maana: ndamni pedregal: bodo perezoso: dhi
panal: sefi pasar: gatsi pegar: buni, nambi perforacin: otsi
panal negro: bosfi pasar por un pedazo: konti pegar a alguien: fti, pni perforar: heki, hetsi, xei
pandearse: bnte pararse adelante: thogi pegarse: kuati periodo estival: hiethe
pantaln: juitua pasear: yoni pegostear: pete permanecer: bi
panten: handu paseo: ntheti peinar: eke permiso: nski, ntedi
Pantepec: Bextenth (lugar en el paso: bgu peinarse: ea pernoctar: oxi
cerro de las banderas) pastar: fagi, fabxa peine: nsani, nte pero: pe
pantorrilla: botua, mantio pasto: ti, xiti peito: tuhni perra: meyo
paal: manti pastor: mayo pelar: xi, xonti, xte perro: tsatyo
papa (patata ): roka pastorear: fagi pelar frutas: pki, xki perro negro: boyo
pap: dada pastorear cabras (chivos ): fayo pelarse (cortar pelo ): xi perro rabioso: nogo
papel: hemi pastorear ovejas (borregas ): fabxa pelea: ntuhni perrilla: zsta
para: pa pastorear vacas (ganado ): banthuani pelear: atsi, xi, tuhni perseguir: tni
para (de caballo ): uafri pastoreo: bayo pelo: st, xi persona: ji
parada: bai pastoreo de cabras: fayo peln: ba persona de ojos saltones: festa
paraguas: thakhyadi pastoreo de ovejas: fabxa peludo: bazu persona irritable: bku, kuxji
parar: bami pastoreo de vacas: banthuani peluquera (barbera ): ntxi persona que orina seguido: tbi
paraltico: tsonate pata: boho pellizcar: xti persona que orina mucho: xibi
parar: bami patear: diki pellizco: nxti persona sin sombrero: bgu
pararse: bai patio: baxkahai penca de maguey (agave ): bani, bde, xta
pararse all: bahni patata: roka pena: dumi persona risuea: thesh
pararse aqu: bakua pato: badu (anas sibilatrix ) pendejo: ddondo persuadir: kadi, kati
pararse con pies abiertos: nasti patrn: hmu pene: nts pesadilla: ti
pararse en medio: bande pava (henbra del pavo ): dmni penetrar: ziti pesado: h
parsito de agua: bthe pavo: tani penitenciera: fadi pesar : bxo
parchar: pde paz: hogami pensamiento: mfeni pesca: bhu
parecer: pde peatn: youa pensamiento malo: tsomfeni pescuezo: yga
parecerse: htsi pecado: tsoki pensar: beni, ntsmi pesebre: ranthe
pared: jdo pecho: ti pen: bgo, mfi peso: bxo
parir: ni pedazo: xni pequeo: notsi, t, tki, tsani, pestaa: xida
parte: hi padazo roto: domni pequeo (reverencial ): zi- petaca de las tortillas: bethi
partera: otate pedernal: dospi pera: bra petardo: nzafi
partir: heke pedir: a, adi percibir: tsa petate: xifi
partir (en dos ): xke pedir lumbre: hpsi perder: b, bdi peticin: tadi
parto: yodi pedir prestado: mi perder la razn: bdi petrleo: oti
parturienta: yodi pedo: fixi perder peso: gti pez: hu
pezn: xba pitol (planta ): dmthi ponerse mal: ziti presagiar: te
pezua: boho placenta: totsi ponerse rebelde: nte presagio: te
picaflor: gt planchar: kosti ponerse sombrero: fmi presente: baha
picante: i planchar (la ropa ): hahni poniente: yhyadi presentimiento: tsa
picar: hni, sni, usti planeta: hats poney: dofri presentir: tsa
picar (el chile o aj ): i planicie: batha ponzoa: bite presin: tomi
picoso: i plano: batha poquito: ts, , tstho, ngetho presionar: tomi
picotear: pti, tti planta: ndpo por: po preso: yofadi
pie: ua planta del pie: bai por ah: gep prstamo: hmihi
pie adormecido: bhi plantar: yti, eti, jtsi, ktsi por aqu: gekua prestar: hmi, mi
pie del pulque: fti pltano: dza por eso: hange prestar frecuentemente: handi
piedra: do plato: mohi, manza por favor: bnte prestar servicio: faste
piedra spera: do platica: gui por lo tanto: hange presumir: nente
piedra de malacate: dostheti plaza: tai por ningn lado: hihab prieto: bo, mbo
piedra delgada: xindo plomo: bzna por qu: hanja primer: mto, mdi
piedra negra: bodo pluma: xini porque: ngetho primero: mto, mdi
piedra pmez: jodo, utso plumas (sueltas ): gahe porrazo: mfmi primognito: rat
piedra verde: kando pobre: bnte portero: gnsoki principiar: fdi
piel: xifri pobre!: kate! Portugal: Lusotaa principio: meto, , mdi
piel (de animal ): ntsti pobrecito!: huekate! portugus: lusomfo principio (fundamento ): fti
piel quemada: nguaxki poco: tstho posponer: ntsi prisa: sni
pierna: xinthe poco a poco: ramats poste: bando prisin: fadi
pilar (columnata ): bando podar: boki, tsni, hki poste de madera: banza prisionero: yofadi, ofadi
piloncillo: dothfi, tafi podar nopales: hst posteriormente: mfa probar: tsa
pinacate: dopia poder (verbo ): tsa potaje aguado: demi problema: xuha
pino: kjtse podrdo: ya pozo: ati procesin: ntheti
pino oyamel: banxu (pinus ponderosa ) policia: gte pradera de ganado: banthuani proclamacin: m
pintar: kti pollo: tni precio: muui proclamar: m
pinto: bindo polvareda: fonthai precipicio: ndengi profesin: xahnmi
pin (rbol y fruto ): tdi polvo: fonthai, hangi pregunta: ntani profesor: xahnate
piojo: to pomada: njotsi preguntar: ani profundizar: hegi
piquete: bite poner: huatsi, ja, tte prenda: he prohibir: hki
pirul (rbol ): zajthuhni poner al revs: pnti prender: thti, tsge prologo: ntudi ntofo
pisada: hneti poner arriba: btse, etsi, ytsi prender fuego: d, dti prometer: ti
pisar: denti poner debajo: bbo prensar: miti pronombre: thumthuhu
pisotear: nemi poner encima: btse, etsi, ytsi preocupar: bistho pronosticar: te
pisotn: hneti poner resistencia: nte preparar (comida ): xuni pronto: bestho, dm, mant
pitahaya: zixj ponerse grave: ziti preparar (el maguey ): thui propiedad: unda
prorroga: ntsi pus: mo, ya r: r, rasuradora: ntxi
prostituta: tixk, nxupaxi putero: konga rabia: nogo rata: dngu
proteger: su puta (ramera ): tixk, nxupaxi rabn: doz ratero: be, dakate
provocador: xaste racimo: nzdi ratn: tangu
provocar: fti puto (maricn ): dok, zabxi racin: ni ratona: dngu
prudencia: hogamfeni q: q racionalizar: ni raya: nsihni
pa: doti que: te radio: ntxyab real (mina o dinero ): domi
pa de maguey (agave pulquero ): qu: ge raz: yu, yuza Real del Monte (Mineral del Monte ): Magatsi
bimda quebrar: dehmi, uaki rajar: xke, xte reata: dnthi
pa de mezquite (algarroba ): fthi quebrar la punta: dotsi rajarse: xge rebao: taxo
pubis: jxi quebrar el maguey: gi rama: y rebao salvaje: taxtho
puchero: bki quebrar maz: tsasti ramera: tixk, nxupaxi rebasar: tsotsi
puchero de carne: githe quebrarse: dotsi, texki ramo: miti rebosar: pntsi
Puebla (estado ): Puebla quedar: nthui rana: tsnu rebozo: znjua, bayo
pueblo: hnini quedarse: kohi ranacuajo: xonf rebuznar: mafi
puente: rani quejar: dntsi rancho: dngami recaer: pntsi
puerco: tsdi quejarse: dntsi, ke ranchero: meth recada: nptsi
puerco semental: tabtsdi quejido: dntsi ranto (planta ): ranto recargar: juatsi
puerta: gosthi quelite (planta comestible ): kani rpidamente: dm, xi tihi recargarse: njuatsi
puesto: padi quelite verde: ixjua, kanja rpido: dm, ella, hemari recaudador: ngstai
puesto de chiles: pami quemadura: nguaxki, nzti rapto: fe recibir: hni, tsmi
puesto de maz: padith quemar: tsti rasar: htsi recin nacido: une
pues: bu quemarse: huixki rascar: tasti, xami reclamar: adi, ki
pulga: a quemazn: bati rascarse: xati recoger: hni
pulir: tsi querer: ne rasgar: tni recolectar: ktsi
pulmn: xih, bofe queso: gxo rasgar (ropa ): d regatear: duki
pulpa de calabaza: bmu Quertaro (estado ): Maxei rasgarse: fste, dti regarse: fntsi
pulque: sei quin: too rasguar: xami rebosar: fntsi
pulque agro: ogi quin sabe ?: bsju? rasguo: nsami reboso: bayo
pulque fuerte: ogi quijada: gtre raspador: ntafi rebotar: dintsi
pulverizar: thti quinientos: kta nthebe raspadura: ximfi recamara: h
puntapi: ntiki Quintana Roo: Kintanar raspar: afi, este recaudador: gtsi
puntiagudo: ntsti quiote: bo raspar (el maguey ): afi, ati recaudar: ktsi
punzar: kti quiote de agave: tsebe rasparse: este, kxke rechazar: dintsi, tsani
pual: tshui quitar: hki, tsiki rastrear: neua rechinar: gusti, nguxhi, tsihni
puo: fotye quitarse: uengi rastreo: mneua recoleccin de legumbres: bkri
puo (medida ): foti, xatsi quitarse (la ropa ): koti rastrillo (para rasurar ): ntxi recolectar: ktsi
prpura: ixthni quiz: dane rasurarse: xi recolector: gtsi
recolector de impuestos: ngstai relacin: njni resplandecer: huti roco: xa, xahai
recolector de nueces: godmza relmpago: hui resto de carne: hamg rodar: gunti, thetsi
reconocer: heti religioso: gamfri responder: thdi rodear: bahni
reconocimiento: baha relevo: bni resta: mongi rodilla: hmu
recordar: beni, heni relinchar: mafi restar: pongi roedor: oi
recto (justo ): manjuntho reliquia: jpi restregar: kste roer: tsoki, tsotsi
recto: damfo, xiji relumbrar: huxki retoo: bo, bh, roh rogar: bnte
recuerdo: feni rematar: yobi retoo de lechuguilla: botsta rojo: thni
red: bete remate: nyobi retomo de mezquite: rothi romero (planta ): jpi
red de caza: bste remendar: ftate, pte retornar: pengi romper: dgi, dti, fke, kki, uaki
redondo: tsanti remoler: thti retorno: mengi romperse: kgi
reducido: ntsiki remolinear: bni retrete: fte roncar: ganth, gani
reducir: tsiki remolino: bnthi, xedi reunin: hmuntsi roncar en sueos: ganth
reducirse: gti remover: antsi reunir: muntsi roa: mki
remplazar: poni rengo: nkumi, doxni reventar: fke ropa: he, dutu
reflejar: huxki rendir: xndi reventarse: fke, fste rosa: noxadni
reflejo: huti reo: yofadi revolcar: tni rosa (color ): oxa
reflexionar: bentho repartir: heki revolcarse: tni rosado: oxa
refrescarse: xaha repeticin: doni revolotear: haxni rosario: thebe
refresco (soda ): xesko repetir: k, kte revolver: fki rosca: tsantsi
refugio: o repicar: ganti rey: nd, dnd rostro: hmi
regador: unthe reponer: pte rezandero: xadi roto: do
regalar: baha reprimir: tsi rezar: xadi rozar: fanti, ftsi
regalo: baha repulsivo: dintsi rezongn: ddi rozar ligeramente: ftsi
regaar: tsi, tste res: ndmfri rezumbar: mbni rueda: tsanza
regao: ntsi resbalar: daxki, taxki riego: unthe ruido: ntini
regan: tste resbalarse: datsi rifa: hnehi rudo de marcha: nohni
regar: pogi, u, xani, xiti resbaloso: nkoni rifle: nzafi rudo de mascar: nkuahni
regar el jardn: undri rescatar: hi rincn: tsti ruido de pasos: bgu, njohni
regar la parcela: unthe resecarse: yotsi ria: pahmya rudo ensordecedor: hitho
regar la tierra: uni resina: bopo rin: xih, mejio rudo insoportable: hitho
regresar: pengi resistir: tsdi ro: dthe
regresar algo: kotsi resollar: nthxhni risa: thebe s: s, na noya un nate ha ra
regreso: mengi respeto: tekei robar: fe hmuntsa nsihni espamfo.
reir: thebe respingar: nte robar lea: feza sbado: nsabdo
reirse: thebe respiracin: h robo: fe, mfe saber: pdi
reiterar: yopi respirar: jotsi roca: do sbila: xmda, juta
relajo: nt respirar con dificultad: nthxhni rociar: xitsi sabidura: fdi
sabio: bmh saludo: hatsi seis: rato servir (de la olla ): aki
sabr Dios?: bsju? saludable: ehya seleccionar: xnti servir: aki
sabroso: khi saludar: zngua selva: xnthe sesgar: hki
sabrosura: khi saludar (con manos ): mipy sembrador: moti sesos: byo
sacador de agua: ntai salvaje: mbngi sembrar: poti si (afirmacin ): aha
sacador de pulque: ntai sanar: ni semicocido: fati s (condicional ): h
sacar: gki, hi sancochado: fati semidesnudo: dospoho siembra: boti
sacar agua: ai, athe sancochar: fati semilla: nda siempreviva (planta ): dmdo
sacar agua del pozo: ati sanguijuela: gisei semilla de mezquite: ndathi sierra (herramienta ): xnth
sacar cosas: ki sangre: ji semilla selecta: hmutha sierra: both
sacar el aire: fontsi sangre (no espesa ): desji senador: dmf siete: yoto
sacar la lengua: uki sangre de grado (planta ): bothu senda: feu Silao: Tsinkua (lugar de humaderas )
sacar lquido: aki, atsi sangre de lbano (rbol ): bothuza seno: xiba silbar: hxi
sacar tierra: xai San Bartolo Morelos: Nkande seno pequeo: doba silbido: thxi
sacar troncos: tse San Lus Potos (estado ): Xanlui senos (plural ): ba silla: njuati
sacerdote: majk sano: ehya sentar: egi silvestre: mbngi
saco: bixpahni sapo: tsnu sentarse: hde, hudi sin: nsi
sacristn: bixka santa: nsunda sentencia: kui sin cabeza (sin punta ): do
sacudir: fti, huti Santa Maria Virgen: Zizn Mkandxu sin cola: doz
sahumerio: tutsi santo: mka sentenciar: kui Sinaloa: Zinaloa
sal: u santo patrn: dhm sentir: tsa sinvergenza: tsa
sal granulada: daxu saqueo: fe sentir alivio: haxmai sirvienta: bmu
salado: njuxu sarape: mfomi sea: hmeya sirviente: bgo
Salamanca: Xido (lugar de tepetate ) satisfaccin: humi, johya seal: thandi sobaco: kaxjo
salar: juxu satisfecho: ia sealamiento: thandi sobar: kotsi
salida: bni sauz: xitso sealar: udi sobra: bongi
salir: bni savia del rbol: ba seor: dye sobrar: pongi
salitre: tsihai se ha dicho: hm seora: bha sobre: ha
saliva: jini se vino: b separado: namb sobreponer: ttse
salpicar: kuixki, xitsi secar: oti separar: aki, ueke sobrestante: gabida, dbfi
salsa: thnti secar (en el fuego ): hahni separarse: uege sobrina: bdatsi
salsa frita: thtai secarse: bani, oti, uitsi sepulcro: ntagi sobrino: bdatsi
salsa picante: thntai secrecin del odo: bzgu sepultar: agi soconostle (tuna agra ): ixkh
saltamontes: koto, taxi sed: nduthe ser: bi sofocacin: tiha
saltador: dakate segar: htsi ser humano: hu sofocar: hueti, nhueti
saltar: dontsi seguido: njata ser juez: nzaya sofocarse: tiha
salto (brinco ): saki, sagi seguiln: dti serpiente: kea sol: hyadi
salud: ehya, nzaki seguir: dni servicio: bpate solamente: nske, sh
solapador: nzipate suceso: thogi Tamaulipas: Dmaulipa temprano: nihi, nitho
soldado: dosfi, ndaro sucio: ntso, tso tambalear: njuexhni ten: na
soldado (corte de pelo ): dzgu sucio de la cara: btsi tambin: ne, nehe tenamastle: hui
solicitar: adi sudar: xanthe tambor: bixfani tender: xi
solo: sh sudor: nxanthe tamborilero: mxfani tender (al sol ): ini
slo: sh, hns suegra: to tapa: jui tendero: nzdi
soltar: deni, dge, hgi suegro: ndha tapadera: jui, njui tendn: zats
soltera: ranxu sueldo: njuti, thh tapar: komi tener: tu
soltero: randam sueo: th, ti tapia: fte tener adeudo: dupi
sombra: xudi suter: bixpahni taza de bao: fte tener en cuenta: bentho
sombrero: fi sumergir: dinti tecolote: tukuru, mpungu tener hipo: kti
sombrilla: thakhyadi sumir: kmi Tecozautla: Msofo tener miedo: bistho
sonmbulo: yotha superar: ya tantear: kubi
sonar: zni sur: mkangi tarntula: timexe tener soledad: bs
sonar (el metal ): znti surco: the, uthe tarde: nde tentar: thani, thati
sonarse (la nariz ): uiki, juiki suspender: bami tarea: hi teir: kti
sonido: zni suspirar: gtsi Tasquillo: Mxei tepalcate: bada, dohmi
Sonora: Xonora sustantivo: thuhu tat: nkinjua tepetate (tierra dura ): bnza, xido
sonoro: nzni susto: mbidi Taxtho: Taxtho (Rebao salvaje ), Tequixquiac. Tepenen: Mnguani
sonrojarse: thngi sustraer: hi t (bebida caliente ): thsdehe teporingo (conejo montas ): zafjua
soar: ui suya: ri techar: ktsi tequesquite: the
sopear: dh suyo: ri tecolote: tukru tequila (licor ): giafi, uadahe
soplar: juiti, pisti t: t, na noya un nate ne na ha ra hmuntsa nsihni espamfo. Tequixquiac: Mbixe
soplar con la boca: huifi tabaco: fnto tejer: be, bete tercio: ste
soportar: tsti Tabasco: Tabxko teja: dohai terminar: dege
sordera: ngogu tabique: dohai tejido: be, bete terminar (una encomienda ): gntsi
sordo: gogu tachar: puti tejocote: dopri, nthnti terrateniente: dmhai
sorpresa: dmfri tal vez: dmi tejn: tsatha terremoto: gohnai, hmhmai, mbihai
sorteo: hnehi tallado (de fibras ): thxi tela: dutu terreno: hai
sostn (brasier ): ntoba tallador (de ixtle o fibras ): thxi telar: be terreno estril: baxkahai
sostener: dtse tallar: d, etse telfono: ntxgu terrn de sal: dotsi
su (de el o ella ): r tallar ropa: thmi Temascalcingo: Mtha terrn de tierra: gohnai
su: ri, ra taln: dngua temblar: bi terror: dntsu, ntsu
suadero (carne de res ): nsitsi tamal: thedi temblar de temor: bitho testculo: xitru, turu
suave: ntudi tamal de carne: theng temblor: bi, hmhmai, mbihai teta: ba
suavizar: tumi tamal de dulce: ugi temer: bistho ta: tia
subir: ptse tamao: ndngi Temoaya: Nthkunth tianguis (mercado ): tai
subirse: ptse Tamazunchale: Ndthe templo: nijk tienda: dnda
Tierra (planeta ): xihmai Toluca: Nzehni tostarse: fete trastumbar: tontsi
tierra: hai tomar (beber ): tsi tostarse (por el sol ): zati tratado: kohi
tierra blanca: taxhai tomar cosas: bti tostn (50 centavos ): ngtmi tren: mabj
tierra negra: bohai tomar agua (beber agua ): tsithe trabajador: mfi trenzar: pete
tieso: nzadi tomar (posesin de algo ): etsi trabajar: etsi, mbfi treparse: kontsi
tijeras: tste tomar pulque (beber pulque ): tsisei trabajar con bestias: ffri tres: hu
tigre: zatemxi, dmixi tomate: dmxi trabajo: bfi tristeza: dumi
tigrillo: tsisfi tomate rojo: ddimaxi (lycopersicum esculentum) triturar: kti, xuti
tifoidea: dpa tomate verde: dmxi traer: h triumfar: th
tiliche (cacharro ): kudu tomate negro: depe traer aguamiel: nge trocar: padi, pati
timbal: bixfani tonto: dondo traer animales o plantas: zi tromba: kenthe
Timilpan: Nzanfre topar: fanti tragar: duti, gnti, ati trompeta: baho
tintineo: nzni torbellino: xdi trago: duti tronar: gani
to: tio torcer: kxi, , pani tragn: nzathu tronchar: thoki
tirado: bogi torcerse: mngi traicin: bete tronco: dza
tirado all: bohni torcido: mpani, nkaxi traido: bete tronco de maguey: ximbo
tirar: i, nte, fani torneo: futsanza teponaxtli: bixfani tronco del cuerpo: dxji
tirar lquido: fani torno: tsanza trampa: bete tirar de una rama: fki
tiro: bzna torero: endro traidor: bepte, bete tirar hacia arriba: pntsi
tizne: hadi toro: doro trampa de cuerda: xgu trozo: xni
tizne de (comal o plancha ): hantyo tornado: bnthi trampa de pjaros: be trueno: gani, ngani, ntho, tho
tlachiquero: yafi toro salvaje: hyote trampa para pjaros: btsints trueque: mpadi
tlacoyo (comida mexicana ): hmej torpe: dondo tranformarse: mpngi tropezar: tetse, fetse
Tlacotlapilco: Nzhmai torre: denj transmitir conocimiento: xahni t: nui
tlacuache: dz tortilla: hme translapar: ktsi tu: ri
Tlaxcala (estado ): Tlaxkala tortilla agria: ixkahme transportar: theni tuerto: xada
Tlaxcoapan: Doxei tortilla caliente: pahme transportar animaleso plantas: tsitsi tutano: byo
Tlaxco: Ndoxei tortilla delgada: xinhme trapo: dutu tugurio (putero ): konga
tobillo: gutgi tortilla dura: haxhme trapo viejo: kudu tugurio (casa humilde ): ngupaxi
tocada: zni tortilla gorda: pijhme trasegar: jui Tula de Allende: Mhemi
tocar: dni, ganti, kontsi, thni tortillera: mohme trasero: xiji Tulancingo: Nghmu
tocar msica: pmda tortola: jonko trasferir: ratsi tumbar: fmi
tocar instrumento musical: pi tortuga: xaha trasladar: ratsi tumor: thi
toda la noche: hasthoho tos: thehe traspasar: ratsi tumor (en el cuello ): dxyga
todava: bat toser: hehe trasquilador: xo tuna (higo chumbo ): kh
todo: gotho tos ferina: kthe trasquilar: xi tuna amarilla: kastakh
todos: gtho tostada (torilla dorada ): fethme trastero: tixmohi tuna roja: doj
todos los das: hyastho tostar: feste, tsisti trasto: ntsi tunda: mfi
tupido: pidi varazo: mi ver (detalladamente ): nti vientre: debi
turista: you varias veces: doni ver (hacia arriba ): ntse viernes: mbehe
tuya: ri varn: h, dme Veracruz: Brakru viernes santo: behe
tuyo: ri vecino: nangu verano: hiethe viga: lada
u: u, na noya un nate ne yoho ha vegetacin: kami verbo: ni viga de madera: zada
ra hmuntsa nsihni espamfo. veinte: nate verdad?: majuni vigilar: aki, fdi
ltimo: gtsi veinte mil: nate mo verde: kangi Villa del Carbn: Taximi
ltimo hijo: zxa veintena: nate verdolaga: tstkani Villa Victoria: Bito
un: na, ra vejiga: bexiga, mpobi verdulera: makani Villagrn: Uadahe (Lugar de agua del
un milln: na mo de ga mo velador: sungu verdura: nda, kani maguey)
una: na, ra vello: st, xingu vereda: feu, rau vinagre: istadehe
unas: na, ya vello genital: jxi vergenza: btsa vinagrera: ixhuai
ungunto: njotsi velludo: bazu verlo: kati vino: binu
unido: nadu veloz: dm verse: hneki vino tinto: binubxi
unir: zte vena: uji verter: fani, xiti Vintho: Bith (Lugar del muladar )
uno: na venado: fanth vestido: dutu, nhete violinista: memida
uno a cada quien: rana vencer: ntte vestir: hete virgen: nsunda
unos: na, ya vencerse: tata vestirse: he, kde, nhete Virgen Mara: Zizn Mkandxu
untar: kotsi vendar: xte vestuario: he visco: dda
untarse: kotsi vendedor: ma vete: ma visita: nkhni, tsnte
ua: ximosaha vendedor de camarn: manyanga vete ya: maya visitante: znte
ua de gato (planta ): xaxhni vendedor de cebolla: madenxi vez: mti visitar: ktsi, tsni
urraca: bodints vendedor de chile (aj ): mami, mai va: u vista: thandi
USA: Lngu Nadu viajar: bau, you viudo: rame
usado: gngi vendedor de cigarros: moiui viajero: neu, you vivienda: mi, ngu
usted: nui vendedor de lea: maza, poza vbora: kea vivir: bui
ustedes: nuh vendedor de maz: madith vbora de cascabel: pozkea vivo: ani
utensilio: mpfi vendedor de petates: maxfi vibora prieta: mbokea vivir solo: bs
uva: obxi vendedor de tortillas (pan de maz ): mahme vocal: ntoh
v: v, na noya un nate ne hu ha ra hmuntsa nsihni espamfo. vendedor de verduras: makani vid: obxi vocero: hmaxhni
vaca: baga, ndmfri (bos domesticus ) vender: pa, mpa vida: mi, te, nzaki volar: nzni, pantsi
vaciar: baa venderse rpidamente: tso vidrio: xito volcar: pntsi
vagabundo: nani venderse mucho: zo vieja: dtsu volcarse: mpntsi
vagina: dti, turu venganza: mi viejo: d, dkei voltear: pntsi
vaina: efe, dho venir: ehe viento: ndhi voltear cosas: mti
valle: batha venir atrs: bfa viento caliente: panthi voltearse: mpntsi, mti
valor: muui venus: dts viento fro: tsndhi voluntad: paha
vara: tsto ver: handi, un, nuhu viento fuerte: bnthi volver: tetse
vomitar: i, yaha zamarra: bixpahni, koto
vmito: i, yaha zancudo: ptada
vos: nui zanja: tsai, uthe
vosotros: nuh zangolotear: nftsi
voy a querer: go mani zapatear: njohni
voy a ver: ma monu zapato: thiza, yethi
voz fuerte: gehmy zapote: muza
vuela: nzgi zapote amarillo: kastamuza
vuelta: bahni, gati zapote negro: bomza (diospyrus ebenaster )
zarandear: piki
x: x, na noya un nate ne goho ha zarigeya: dz
ra hmuntsa nsihni espamfo. Zimapan: Mbza (Lugar de mis arboledas )
Xichu: Nnxu (Lugar de la abuela ) zopilote: pada
xoconostle (tuna agria ): ixkh zorra: haho
xocoyol: xni zorrillo: i
y: y, na noya un nate ne kta ha zorrino: i
ha ra hmuntsa nsihni espamfo. zorro: haho
y (conjuncin ): ne zumbar: b
y lo vio: bi kati, jiandi zumbido: b, mbni, ngeni, yu
ya me voy: mago zurdo: ngh
yema del dedo: ngexo zurrado: fte
yerno: mh zurrarse: fte
yo: nugi, nuga zurrarse (en la cama ): ftse
yo digo: di mango
yo soy: di nugi
Yolotepec: Mmi
Yucatn: Yukata
yugo: ndi
yunta: nti
z: z, na noya un nate ne rato ha ra hmuntsa nsihni espamfo.
zacatamal: thedi
zacatuche (conejo montas ): zafjua
zacate: zafri, zafni
Zacatecas: Zakateka
zafar: koki, kotsi
zafarse: koti
zalea: xifani

Você também pode gostar