UNIVERZITET

64
DEMAL BIJEDI
MAINSKI FAKULTET MOSTAR
M A I N S K I E L E M E N T I I
- PREDAVANJA-
MOSTAR, 2002.
UNIVERZITET DEMAL BIJEDI
MAINSKI FAKULTET MOSTAR
M A I N S K I E L E M E N T I I
- PREDAVANJA -
Pripremila: mr.
Mersida Manjgo, ipl.ing.ma.
MOSTAR, 2002.
Naprezanje, naponi i deformacije mainskih dijelova 3
Nerastavljive veze 24
Razdvojive veze 38
Opruge 60
SADRAJ
strana
Uvod 1
Optereenje mainskih elemenata 2
1.1.1. Prosta naprezanja 4
1.1.2. Sloena naprezanja 8
1.2. Mehanike karakteristike mainskih elemenata 13
1.2.1. Uticaj koncentracije napona i drugi uticaji nadinamiku vrstou 16
mainskih dijelova
1.3. Sistem tolerancija ISO 18
1.3.1. Veliina tolerantnog polja 19
1.3.2. Poloaj tolerantnog polja 20
1.3.3. Sistem nalijeganja 21
1.3.4. Vrste nalijeganj a 22
2.1.
Zakovane veze 24
2.1.1. Klasifikacija zakovanih veza 26
2.1.2. Postupci zakivanja 27
2.2. Zavarene veze 28
2.2.1. Sueoni sastavci 28
2.2.2. Ugaoni sastavci 29
2.2.3. Preklopni sastavci 30
2.2.4. Proraun zavarenih sastavaka 30
2.3. Presovani sklop 31
2.3.1. Deformacije mikrogeometrijskog oblika 33
2.3.2. Deformacije makrogeometrijskog oblika 33
2.3.3. Proraun presovanog sklopa 34
2.3. Klinovi 38
2.3.1. Uzduni klinovi 38
2.3.2. Popreni klinovi 40
2.4. Zavrtnjevi
43
2.4.1. Zavojnice 43
2.4.2. Konstrukcioni oblici 46
2.4.3. Izrada 50
2.4.4. Proraun zavrtnjeva 51
3.3.1. Glavna obiljeja opruga
60
3.3.2. Fleksibilne opruge
61
3.3.3. Torzione opruge 63
3.4. Cijevi 65
3.4.1. Nastavljanje cijevi
6 6
3.4.2. Proraun cijevi
6 8
3.4.3. Cijevni zatvarai 69

Elementi obrtnog kretanja 72
4.1. Osovine 72
4.1.1. Proraun osovina 73
4.2. Osovinice 75
4.2.1. Proraun osovinica 76
4.3. Vratila 77
4.3.1. Proraun vratila
80
4.3.2. Proraun lakih vratila 83
4.4. Rukavci 84
4.4.1. Proraun radijalnih rukavaca 8 6
4.4.2. Proraun aksijalnih rukavaca 90
Prilog
UVOD
Zbog iroke primjene i namjene, mainski elementi se izrauju u velikom obimu. Pod mainskim
elementom podrazumijevamo onaj dio koji se pojavljuje u istom ili slinom obliku u raznim
mainama, ureajima itd.
Svaka maina ili mainski ureaj sastavljen je od dijelova, a svaki dio maine vri tano odreenu
ulogu. Dijelovi maine mogu se svrstati u dvije grupe:
-optu
-posebnu
U optu grupu ulaze dijelovi opteg znaaja (zavrtnji. vratila, leita), a u posebnu grupu ulaze
dijelovi koji imaju ui, specifini znaaj (ukrsne glave, klipovi itd).
Predmet mainskih elemenata tretira konstrukciju, izbor i proraun. Konstruisanje zavisi od
namjene, poloaja u sklopu, mjesta postavljana, tako da prilikom konstruisanja treba voditi rauna
o transportu s obzirom na veliinu i teinu, da se sklapanje obavlja lako i brzo, da prilikom
biranja materijala treba uoiti koje osobine mora da ima materijal za element e odreene namjene.
Sam proraun se vri na osnovu obrazaca iz otpornosti materijala.
Mainski elementi usko su povezani sa tehnikim crtanjem, naukom o materijalima, otpornosti
materijala, pa je potrebno odreeno osnovno znavanje iz ovih oblasti koja e olakati usvajanje
potrebnog znanja u mainskim elementima.
2
1. OPTEREENJE MAINSKIH ELEMENATA
Da bismo mainske dijelove mogli dimenzionisati moramo predhodno odrediti optereenja kojima
su izloeni u toku rada maine. Optereenje nas taje kao otpor pri vrenju korisnog rada: npr, otpor
rezanja pri skidanju strugotine, otpor trenja pri translatornom ili rotacionom kretanju itd.
Optereenje pojedinih dijelova esto potie od teine drugih elemenata u konstrukciji i od
korisnog tereta koj i djeluje i kada maina nije u radu; npr. kod osovina i leita vagona
optereenje se javlja u vidu sile, kod maina ili sklopova sa krunim kretanjem, elektromotora,
optereenje se javlja u vidu obrtnog momenta, itd.
Osim toga, lanac ili remen treba zategnuti pri emu dolazi do radijalnog optereenja na vratilu.
Ove sile izazvae momente savijanja u poprenom presjeku vratila.
Uoavamo da se optereenje mainskih dijelova moe javiti u vidu sile, obrtnog momenta ili
momenta savijanja ili kombinovano.
Optereenje moe biti statiko ili dinamiko. Statiko ili mirno optereenje (F=const. ) u toku
vremena je stalnog intenziteta, pravca i smjera. Dinamiko optereenje je optereenje koje se u
toku vremena mijenja po intenzitetu, pravcu, pa ak i smjeru. Od dinamikih optereenja
razlikujemo, si. 1
-jednosmjerno promjenljivo optereenje -
naizmjenino promjenljivo optereenje
Slika 1.1. Dinamika optereenja - 1 i 2 naizmjenina, 3 i 4 jednosmjerna
Periodina promjenljivost optereenja uproteno se predstavlj a sinusoidnom linijom sa obiljeenim
donjim i gornjim naponom. Ova optereenja su bitna za proraun i pomou njih

3
se odreuju znaajne karakteristike promjenljivog optereenja kao to je srednji napon i amplituda
promjenljivog napona
cr
-
+ a
j
cr = ----------- u"'
"i
a , - a;
a, = -----------------------------------
:

2
R =
<
^
L

a
1.1. Naprezanje, naponi i deformacije mainskih dijelova
Svaki mainski dio izloen je optereenju, a pod optereenjem se mainski dijelovi deformiu.
Deformacije mainskih dijelova se ispoljavaju kao izduenje ili skraenje, ugib ili nagib ili
kombinacija navedenih.
Deformacije mogu biti elastine ili plastine. Elastine deformacije nestaju po prestanku
optereenja dok su plastine trajne deformacije. Kod mainskih dijelova dozvoljene su samo
elastine deformacije.
Naprezanje materijala karakterie pojava napona i deformacija. Napon je vektorska veliina i ima
odreenu vrijednost, pravac i smjer u pojedinim takama presjeka. Projekcija napona na normalnu
povrinu presjeka u posmatranoj taki predstavlja normalni napon (a), a projekcija napona na
tangentnu ravan povrine presjeka u posmatranoj taki je tangentni napon (t), si. 1 . 2 .

Razlikujemo sedam osnovnih naprezanja i to:
- stezanje (ekstenzija)
- sabijanje (kompresija)
- povrinski pritisak (presija)
- smicanje (sekcija)
- savijanje (fleksija)
- uvijanje (torzija)
- izvijanje
1.1.1 Prosta naprezanja
Istezanje
Istezanje je aksijalno naprezanje uslijed isteuih aksijalnih sila. Ako je povrina popreno
presjeka A, a isteua sila F , onda je veliina normalnog napona
F
A
N
m
EG
Slika 1.3. Zatezanje uslijed aksijalne sile
Deformacije u sluaju istezanja svode se na izduenje tapa i suenje njegovog poprenog presjeka.
Ako je duina tapa 1, a modul elastinosti E, izduenje tapa A1 dobija se na osnovu Hukovog
zakona:
A/ = / = AlL
E E-A
Krutost pri istezanju data je izrazom:
r - . - !LA ar
i
U izvjesnim sluajevima deformacije mainskih dijelova nastaju bez dejstva spoljanjeg
optereenja tj. u sluaju toplotnih optereenja. Stap duine 1, povrine presjeka A, poslije
zagrijavanja za temperatursku razliku At, izdui se za
A/ = a l At
gdje je: a- koeficijent temperaturne dilatacije
Ako se sada ovaj tap na oba kraja uvrsti od aksijalnog pomjeranja, poslije hlaenja za istu
temperaturnu razliku At on biva napregnut, tako da je normalni napon :
a = E-
A l
E a At
Sabijanje
Sabijanje je aksijalno naprezanje koje nastaje uslijed sabijajuih sila, U poprenim presjecima
mainskog dijela pojavljuju se normalni naponi, oni su po apsolutnoj vrijednosti jednaki
normalnim naponima pri stezanju, samo im je smjer suprotan. Deformacije mainskog dijela
napregnutog na sabijanje su skraenje duine i poveanje poprenog presjeka.
Povrinski pritisak ^
Kontaktna ili dodirna naprezanja nastaju na dodirnim povrinama dijelova koji se meusobno
pritiskaju. Znai, ako se dva glatka mainska dijela koja se dodiruju po ravnoj povrini, opterete
silom F u pravcu normale na dodirnu povrinu, svaka taka ove povrine pruae otpor
deformisanju elementarnom silom koja se naziva povrinski pritisak. Povrinski pritisak dat je
izrazom:

l
Slika 1.4. Sabijanje
F N

m
F F

Slika 1. 5. Povrinski pritisak
6
Smicanje
'i/'
Smicanje je naprezanje kome su izloeni mainski dijelovi malih duina, a relativno velikog
presjeka u odnosu na duinu, optereeni poprenim silama, odnosno smicanje je naprezanje koje
izaziva poprena sila koja djeluje u ravni presjeka. Tangencijalni napon uslijed smicanja dat je
izrazom:
F f N ~
r
= _ _
A
t
lm

Slika 1.6. Ploa izloena smicanju
Deformacije u sluaju smicanja svode se na popreno pomjeranje dvaju beskonano bliskih
presjeka grede (klizanje). Ugao deformacije y u granicama vaenja Hooke -ovog zakona dat je
izrazom:
v
gdje je:
G - modul klizanja
Savijanje
Savijanje je naprezanje izazvano silama i spregovima koji djeluju u ravnima to prolaze kroz
podunu osu geometrijskog tijela. Pri savijanju u poprenim presjecima javljaju se normalni i
tangencijalni naponi. Normalni naponi nisu ravnomjerno rasporeeni po presjeku i najvei su u
vinim vlaknima, dok su tangencijalni ravnomjerno rasporeeni po presjeku, znatno su manji od
normalnih, pa se pri dimenzionisanju zanemaruju; slika 1.7.
7

I y
V/
4/.A. A
Slika I. 7. Savijanje
Za odreivanje normalnih napona usljed savijanja u nekom poprenom presjeku grede mjerodavan je
napadni moment, moment savijanja.
Normalni napon izazvan momentom savijanja oko x-ose, M
x
, u takama poprenog presjeka grede na
rastojanju y od teine ose x dat je izrazom:
M,
/
m~
gdje je:
I
x
- moment inercije presjeka za osu x oko koje se vri savijanje y -
udaljenost krajnjih vlakana od teine ose
Maksimalni napon uslijed savijanja oko x-ose dat je izrazom
(T
f
=
JA
w.
N
m
t' ' '
gdje je: Mf - moment savijanja
W
x
- aksijalni otporni moment
W
x
= ^ [mm
3
]
Analogno ovome izraunavaju se i naponi za sluaj savijanja oko y-ose.
Tabela 1.Moment inercije i otporni moment najeih presjeka

U
gdje je: I0 - polarni moment inercije presjeka
9
Uvijanje
Uvijanje je naprezanje izazvano spregovima (moment uvijanja) koji djeluju u ravnima normalnim
na uzdunu osu posmatranog tijela. Ovi spregovi izazivaju u poprenim presjecima mainskih
dijelova tangentne napone.

Slika 1.8. Uvijanje mainskog dijela
Maksimalni tangencijalni napon pojavljuje se u takama koje odgovaraju najveim udaljenostima
od ose mainskih dijelova:
M.
W
N
m
M , = F - D [Nm]
gdje je : Wo - polarni otporni moment presjeka
Pri uvijanju nastaje zakretanje poprenog presjeka za ugao 9
<P
M, /
Gd7
ts"
G - modul klizanja materijala 1 - duina
mainskog dijela izloena uvijanju
Tabela 2. Polarni moment inercije i polarni otporni moment najeih presjeka
Pre Bek
Pol oaj maksi -
mal ni h napona

~d
4
;0,l
4

^d
3
isO, 2 .d
3

Na obimu.
T
(D
4
-d
4
) s ^O. l -
Dfd-^
4
^

^ P
4
-d
4
.
* ---------- y
15 D
si 0 , 2 D
3
(1 - ^'
4
)

Na obi mu.
za
t ro
re
n

D
3
B - S_
ra-
8 6
-
e
n
^ n2 A-D
mm
Tg D. 0 =
T
Sve t ake i maj u
pribli no l et e
napone.
T
n 3
D- 8
J

3
~. D-8
2

3
U takama A. U
t akama B na-
pon Je nula

a
b
n>l
2
n +1
b
. o V . 2
*eru
U takama 1.
U takama 2
je "n" puta
manjj

-JL
80 46,19
jr_
2
0

h
T"
a> 1
i' (n-0,63 +
h
2
b
2

um***
n
4
-
3h + 1,8b

0,115-d<
0,189d
3


i drogi profilis
I.U.L itd.
J
( b
l4
+b
24
+

+
priblino
max
U takama
na sredini
due strane.
U temenima
napon Je
Jednak nuli.
gdje je : l
re
- duina izvijenog tapa
11
Izvijanje
Kod vitkih tapova napegnuh na pritisak aksijainom silom nastaje izvijanje.
F
\77r7r,
tr.'fH

Ind
=
I

?;nr7?
I rtd
:
I
Slika 1.9. Izvijanje
Normalni napon proizveden kritinom silom Fk, pri kojem nastaje izvijanje nazivamo kritinim
naponom izvijanja.
CTi.
A N
m
gdje je: Fk- kritina sila
Kritina sila zavisi o naina ukljetenja, a izraunava se preko datog izraza
r
k , 2
u
E - modul elastinosti
I - minimalni moment inercije
v - stepen sigurnosti
duina izvijenog tapa l
red
=2- Iza sluaj kada je tap na jednom kraju ukljeten, a na
drugom kraju slobodan (si. 1.9. - 1 )
duina izvijenog tapa l
nd
= l za sluaj kada je tap na oba kraja zglobno vezan (si. 1.9. -2 )
duina izvijenog tapa l
red
= l \l2 / 2 za sluaj kada je tap najednom kraju ukljeten, a na
drugom kraju zglobno vezan (si. 1. 9. -3)
duina izvijenog tapa l
ml
= l / 2 za sluaj kada je tap na oba kraja ukljeten (si. 1. 9. -4)

12
Ako do izvijanja dolazi u elastinom podruiju kritini napon raunamo po Ojleru (X < 92).
Meutim, ako do izvijanja dolazi u plastinom podruju, kritini napon raunamo po Tet majerovoj
empirijskoj formuli (A. > 92), to zavisi od vitkosti tapa.
X=
l
^L
L
V A
f
a
k
= -A- Ojlerova jed. ^
a
k
= k (l - z, A+c
2
- A
2
) Tetmajerova jed.
gdje je: X- vitkost tapa
mi n - poluprenik inercije presjeka k,
c - koeficijenti dati tabelarno
U praksi ne smijemo dozvoliti da stvarna sila dostigne vrijednost kritine sile, jer bi u tom sluaju
dolo do loma tapa. Odnos kritine sile i stvarne sile u ta pu predstavlja koeficijent sigurnosti
protiv izvijanja.
v = ^- v= (3+7)
F
1.1.2. Sloena naprezanja
U-""
Kombinacije vie prostih naprezanja ine sloena naprezanja mainskih dijelova. Proraun
mainskih dijelova izloenih sloenim naprezanjima vri se tako to se uvodi pojam idealnog
napona aj. U sluaju da je mainski dio izloen istorodnim (normalnim ili tangencijalnim)
naponima, rezultujui napon jednak je algebarskom zbiru pojedinih napona.
Npr. ^. CTi=a
e
+Of.
Ako je mainski dio izloen raznorodnim naponima (normalnim i tangencijalnim) rezultujui
napon dobije se sabiranjem po jednoj od postojeih hipoteza iz otpornosti materijala.
V
<s "a
i
=j c x
2
+( a - t )
2

Npr
' <r . , /
a
= V-
13
1. 2. Mehanike karakteristike mainskih materijala
U mehanike karakteristike materijala ubrajamo: statiku rstou a
m
. dinamiku vrstou CT
d
.
tvrdou, krutost itd.
Karakteristike vrstoe materijala pri statikom optereenju dobi jaju se ispitivanjem za pojedine
vrste optereenja, najee ispitivanjem zat ezanja.
Pri ispitivanju zatezanjem aksijaino optereenje se postepeno poveava pri emu se u svakom
trenutku registruje veliina sile i izduenja epruvete prema prvobitnoj duini lo. Jedinino
izduenje, kao odnos izduenja prema prvobitnoj duini, e - A/// i normalni napon sveden na
povrinu presjeka neoptereene epruvete a = F / u n o s e se u dijagram zatezanja u s (Hoock-ov
dijagram). Ovaj dijagram zavisi od kemijskog sastava materijala, mehanike i termike obrade kao
i temperature na kojoj se ispitivanj e vri.
Taka P - uslovni napon na kome
odstupanje od linearne zavisnosti izmeu
napona i deformacije dostie odreeni
stepen
Taka V - napon na kome je preostala
deformacija epruvete 0 , 2 %
Taka M - granica vrstoe (loma) pri
zatezanju - najvei napon prije loma
Taka C - napon u trenutku loma
Slika 1.10. Hoock-ov dijagram
Ako analiziramo dijagram, vidimo da se epruveta pri postepenom poveanju optereenja elastino
deformie, i da su deformacije proporcionalne optereenju. Iznad granice elastinosti do lazi do
pojave izduenja epruvete, jer se javljaju i plastine tj. trajne deformacije. Ovo poveanje
izduenja epruvete javlja se do granice velikih izduenja, a poslije dolazi do znatnog izduenja
epruvete bez porasta optereenja. Sa daljnjim porastom opt ereenja deformacije su sve bre, na
kraju dolazi do suenja presjeka epruvete najednom mjestu, do pojave lokalnih prskotina na njenoj
povrini i do loma. Prije loma napon je proao kroz maksimalnu vrijednost tj. zateznu vrstou.
Kod mainskih dijelova ne smiju se dozvoliti plastine deformacije, odnosno najpovoljniji
dozvoljeni napon je manji od napona na granici velikih izduenja.

14
Dozvoljeni napon je veliina napona koja se dozvoljava u mainskom dijelu ili konstrukciji bez
posljedica na njegovo normalno funkcionisanje. Veliina dozvoljenog napona moe se odrediti na
osnovu poznate vrijednosti kritinog napona i usvojenog stepena sigurnosti.
-
i U T
Uo : ~ - . . -
V V
Kritina vrijednost optereenja moe biti dinamika vrstoa ako su radni naponi promjenljivi,
zatezna vrstoa, granica teenja ako su mainski dijelovi izloeni mirnom optereenju.
Stepen sigurnosti kod mirnog optereenja predstavlja odnos kritinog i radnog optereenja i dat je
izrazom:
V =
E L
F
gdje je:
Fk - kritino optereenje konstrukcije ili mainskog dijela F
- radno optereenje
Karakteristike vrstoe pri dinamikom optereenju dobijaju se ispitivanjem probnih epruveta i
mainskih dijelova izloenih optereenju promjenljivom u toku vremena.
Ispitivanja su pokazala da razaranje (lom) epruveta i mainskih dijelova pod uticajem
promjenljivog optereenja zavisi od veliine napona, vrste naprezanja i broja promjena ( N).
Zavisnost izmeu broja promjena i odgovarajue vrijednosti napona pokazuje Wohler -ova kriva, i
odreuje se eksperimentalno. U toku eksperimenta epruvete se izlau razliitom intenzitetu
napona. Veliina napona koju promjenljivo napregnut materijal moe trajno izdrati je trajna
dinamika vrstoa materijala cm. Trajna dinamika vrstoa ctd, za svaku vrstu naprezanja
moe se izraziti kao zbir srednjeg napona i amplitude izdrljivosti materijala cta.
D ~
C7
sr
+
A

Slika 1 . 1 1 Wohlerova kriva
15
U mainama se javljaju razliite vrste optereenja koje se razlikuju od simetrino jednosmjerno
promjenljivog optereenja i simetrino naizmjenino promjenljivog optereenja. U takvim
sluajevima, trajna dinamika vrstoa materijala odreuje se pomou dijagrama trajne dinamike
vrstoe, odnosno Smitovog dijagrama, si. 1.12
Dijagram dinamike vrstoe konstruie se pomou dinamike vrstoe pri simetrino
jednosmjerno promjenljivom optereenju.
Na apscisi Smitovog dijagrama nanosi se srednji napon, a na ordinati dinamika izdrljivost
materijala. Osnovno obiljeje Smitovog dijagrama je si metralna lin ija i u odnosu na nju se nanose
vrijednosti amplitude izdrljivosti materijala. Pravilo je da naponi elementa ne prekorae
vrijednost granice velikih izduenja, pa se Smitov dijagram ograniava do te vrijednosti. Praktina
primjena Smitovog dijagrama moe se podijeliti na dvije oblasti:
I - pripada naizmjenino promjenljivoj oblasti
II - pripada jednosmjerno promjenljivoj oblasti
o F
D

Slika 1.12. Smitov dijagram

Slika 1.13. Razgranienje dviju oblasti naprezanja na Smitovom dijagramu
16
Da bi se dobio stvarni Smitov dijagram za konkretan element koji konstruiemo, moramo uzeti u
obzir i ostale uticaje kojima je element izloen u radu.
1.2.1. Uticaj koncentracije napona i drugi uticaji na dinamiku vrstou mainskih dijelova
Ispitivanja su pokazala da se naponi na mjestima promjene pres jeka mainskih elemenata naglo
poveavaju. Ta pojava naziva se koncentracija napona.
Zarezi, ljebovi, prelaz sa jednog prenika na drugi i rupe predstavljaju karakteristine izvore
koncentracije napona. Na slici 1. 14.. je prikazana promjena nominalnih i st varnih napona.

Slika 1.14.
Kolinik najveeg stvarnog napona i nominalnog napona naziva se geometrijski faktor
koncentracije napona i zavisi od promjene oblika elementa.
Veliina faktora koncentracije napona zavisi od oblika, intenziteta promjene presjeka i vrste
naprezanja. Meutim, svaki materijal nije podjednako osjetljiv na koncentraciju napona, pa da bi
se omoguilo poreenje materijala prema osjetlji vosti na koncentraciju, uveden je pojam stvarnog
faktora koncentracije napona Pi<.
P
k
= (* ~
l
) - n
k
+'
Pk - faktor osjetljivosti matertijala i kree se u granici (OM)
17
Tabela 3. Podaci o faktoru osjetljivosti
MATERIJAL
STEPEN
OSJETLJIVOSTI,
PK
Sivi liv 0 , 0 1 -0 , 2 0
elini liv 0,30-0, 40
elik jaine R
m
=400 MPa 0,40 - 0, 60
elik jaine R
m
=400 - 600 MPa 0.55 - 0. 70
elik jaine R
m
=600 - 1000 MPa 0,70-0, 90
elik jaine preko R
m
=1000 MPa 0,70-0, 99
legure lakih metala 0.60-0, 80
Na dinamiku izdrljivost elementa utie i kvalitet obrade povrine. Npr. ukoliko je povrina
hrapavija to je izdrljivost manja.
Elementi razliitih veliina presjeka razliito su izdrljivi, npr. elementi veeg presjeka imaju
manju izdrljivost
Ekstremne temperature u principu nepovoljno utiu na izdrljivost materijala.
Termikom obradom (kaljenjem, nitriranjem, . .. ) i mehanikom obradom (kovanjem, valjanjem, .. . )
poveava se izdrljivost materijala.
Stvarna dinamika izdrljivost moe se odrediti jedino laboratorijskim ispitivanjem uzimajui u
obzir sve navedene uticaje.
Pk
. . ?! -~V#3 -O' , .
Pk '
Dinamika vrstoa mainskog dijela uvijek je manja od dinamike vrstoe materijala.
Brojna vrijednost stepena sigurnosti treba da bude tolika da obezbjedi potrebnu vrstou
mainskog dijela.
Ako je presjek izloen istovremeno normalnom i tangencijalnom naponu, stepen sigurnosi je:
Stepen sigurnosti, ovako izraunat, treba da bude u granicama (1, 5 - 3).
18
1.3. Sistem tolerancija ISO
Polazei od injenice da se ni jedan dio ne moe izraditi sa apsolutno tanim mjerama, uveden je
sistem tolerancija. Tolerancija potjee od rijei tolere - tolerisati, dozvoljavati i ne koristi se samo
u mainstvu nego u bilo kojoj proizvodnji, npr. graevinarstvu, stolarstvu itd.
ISO sistem tolerancija razraen je prvenstveno za mjere dijelova krunog presjeka, ali se u
potpunosti primjenjuje i za druge duinske mjere. Ovaj sistem predvia posebno tolerancije za
spoljnje, a posebno za unutarnje mjere.
Spoljnjim mjerama smatramo one mjere predmeta, prilikom ijeg mjerenja su dodirne povrine
mjernog alata spoija, a dodirne povrine mjerne duine su izmeu njih.
Unutarnje mjere su one duinske mjere predmeta, prilikom ijeg mjerenja se dodirne povrine
mjernog alata nalaze izmeu dodirnih povrina mjerne duine.
U standardima o tolerancijama, kao predstavnik spoljnih mjera uzima se osovina, a kao
predstavnik unutarnjih mjera rupa. Za spoljnje mjere upotrebljava se znak prenika osovine d, a
za unutarnje mjere znak prenika rupe D, sa odgovarajuim indeksom.
Na slici 1. 15. prikazane su osnovne veliine tolerancija:

Slika 1.15. Osnovne veliine tolerancija
Nazivna mjera, D = d, je mjera koja slui kao osnova za definisanje graninih mjera i odstupanja
Stvarna mjera, D
s
ili d
s
, je mjera koja se ustanovi mjerenjem na izraenom dijelu
Najvea i najmanja mjera koju smije da ima stvarna mjera predstavlja gornju, D
g
i d
g
, i donju, Dd i
dd, graninu mjeru.
Algebarska razlika ma koje mjere: stvarne, gornje ili donje granine mjere i nazivne mjere
predstavija odstupanje - stvarno, A
s
, a
s
, donje, Ad, a
d
, ii gornje, A
g
, a
g
.
19
Tolerancija je razlika izmeu gornje granine mjere i donje granine mjere, odnosno algebarska
razlika izmeu gornjeg i donjeg odstupanja. Za spoljne mjere oznaka je t, a za unutarnje T.
t =
d
g
~
d

T = D
g
- D
d

Tolerancijsko polje je podruje obuhvaeno dvjema linijama koje predstavljaju granice
tolerancije, a definisano je veliinom i poloajem u odnosu na nultu liniju.
1.3.1. Veliina tolerantnog polja
Tolerancije su standardizovane po ISO standardima. ISO je meunarodna agencija za standarde i
uvedena je zbog mogunosti sporazumjevanja razliitih zemalja. Tolerantno polje je podruje
ogranieno donjom i gornjom graninom mjerom. Visina tolerantnog polja zavisi od prenika i
kvaliteta izrade. Prema ISO sistemu sve kvalitete smo podijelili u 16 grupa. Sve grupe su
oznaene sa IT, tabela 4. , a u tabeli 5. dat je pregled pojedinih vrsta obrade kojom se moe postii
pojedini kvaliteti izrade.
Tabela 4. Grupe kvaliteta
IT1
KVALITET ZA DIJELOVE PRECIZNE MEHANIKE
IT2
IT3
IT4
IT5
IT6
KVALITET ZA OPTE MAINSTVO
IT7
IT8
IT9
IT 10
mi
IT12
KVALITET ZA GRUBU INDUSTRIJU I METALURGIJU
IT13
IT 14
IT15
IT16
Ovi kvaliteti odreuju broj jedinica, odnosno veliinu tolerantnog polja.
20
Tabela 5. Zmisnost h'aliteta izrade od vrste obrade
Vrsta obrade
K v a 1 i t e t

1 2 3- 4- o 6 ~ S 9 10 11 12 13 14 13 16
Kovanje u kalupima i

iivenie u kokilama
0 0
Buenje 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Rendisanje i struzanie
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Razvrtanje
0 0 0
i
Provlaenje

Bruenje, struganje i
buenje sa dijamantom

Lepovanje
0 0 0 0

Mjere, preeniei u mainstvu obuhvaeni su, takoe standardima i kreu se od Inim - 500mm. Svi
mjere su grupisane u pojedine grupe:
I grupa 1 -3mm
II grupa 3 -6 mm
III
grupa 6-10mm it.~
0\' e grupe su odreene da bi se obezbijedio laki rad. Sitniji dijelovi e imati manje tolerancijsko
polje, a krupniji dijelovi vee. Da bi se odredila veliina tolerantnog polja, mora se odrediti
"metar" za mjerenje, a to se zove tolerantna jedinica "i". Jedinica tolerancije se odre uje prema
obrascu:
/ = 0,45 VD +0,001-1) [/r]
gdje je: D - geometrijska sredina izmeu najmanjeg i najveeg prenika D =
%
/D
max
D
mm

1,3.2. Poloaj tolerantnog polja
Poloaji tolerantnih pola su oznaeni malim slovima abecede za osovine i velikim slovi ma
abecede za rupe. U standardu se obino daje a
g
ili ad, a drugo odstupanje se dobije dodavanjem t.
T. Na slici 1. 16. su dati poloaji tolerantnih polja za osovinu i za rupu u odnosu na nultu liniju.
Slika 1.16. Poloaj tolerantnih polja u odnosu na nultu liniju
1.3.3. Sistem nalijeganja
Sistem standardnih tolerancija prua mogunos da se eljeni zazor ili preklop postigne izborom
razliitih kombinacija spoljnje i unutarnje mjere, kako po poloaju tako i po visini njihovih
tolerantnih polja. Po preporuci ISO sistema tolerancija usvojeno je 28 razliitih poloaja
tolerancijskih polja i ako se doda jo 16 razliitih kvaliteta dobija se veliki broj kombinacija. Da
bi se u svemu ovome napravio red i smanjio broj kombinacija, odabrani su pogodni nizo vi
sklopova, razliitih preklopa i zazora. Tako su usvojena dva sistema podeavanja:
sistem zajednike spoljnje mjere
sistem zajednike unutarnje mjere
Kod sistema zajednike unutarnje mjere usvojeno je jedno tolerantno polje za unutarnju mjeru, dok
se tolerantna polja za spoljnju mjeru biraju. Za unutarnju mjeru usvojeno je tolerantno polje H ije
je donje odstupanje jednako nuli.
Kod sistema zajednike spoljnje mjere usvojeno je tolerantno polje istog poloaja h. dok se
tolerantno polje unutarnje mjere mijenja.
22
1.3.4. Vrste nalijeganja
Kombinovanjem poloaja toierancijskih polja za spoljnju i unutarnju mjeru mogu se postii tri
razliite vrste nalijeganja:
labavo nalijeganje
vrsto nalijeganje
neizvjesno ili
prelazno
nalijeganje
Labavo nalijeganje ili labavi sklop je nalijeganje ili sklop gdje je najvei prenik spoljnje mjere
manji od najmanjeg prenika unutarnje mjere, slika 1, 17.

vrsto nalijeganje ili sklop se ostvaruje kada je najmanja spoljnja mjera vea od najvee unutarnje
mjere, slika 1. 18.

Slika 1.18. vrsti sklop
23
Prelazno nalijeganje ili sklop je takav sklop koji za odreeno tolerancijsko polje u izvjesnim
momentima moe biti labav, a u drugim vrst. Znai, u ovome sluaju imamo male zazore i male
preklope, slika 1.19.

Slika 1.19. Prelazno nalijeganje
24
2. NERASTAVLJIVE VEZE
2.1. Zakovane veze
Zakivanje ima vrlo iroku primjenu u gradnji kotlova i rezervoara, u elinim konstrukcijama, i
slino. Veze ove vrste su jeftine i mogu se brzo izraditi. U dananjoj tehnici vrstih veza, umjesto
zakivanja, sve vie se primjenjuje zavarivanje. Zavarene konstrukcije nisu oslabljene rupama za
zakivanje, a mogu im se dati glatki i fini oblici.
Zakivcima se vrsto vezuju dijelovi male debljine, uglavnom limovi. Veza zakivcima se ubraja u
nerazdvojive veze, jer -' kada se eli veza razdvojiti moraju se unititi limovi ili zakivci.
Zakivak i ma gotovu glavu i stablo sa koninim zavretkom r adi lakeg provlaenja kroz rupu;
zavrna glava izrauje se zakivanjem na samom sastavku, slika 2.1. Da bi se zavrna glava mogla
ispravno izraditi, duina stabla zakivka 1 treba daje vea od ukupne debljine limova s za odreenu
veliinu:
1 = s + x
gdje je: x=l, 7d za normalne kotlovske zakivke
x = 1,3 d za zakivke elinih konstrukcija

Slika 2.1. Zakivak
Zakivci se dijele na:
Zakivci prenika do 10 mm, sl ika 2.2.
a) Zakivci sa poluokruglom glavom
b) Zakivci sa uputenom glavom
c) zakivci sa leastom glavom
d) zakivci sa pljosnatom glavom
25
Zakivci prenika 10-37 mm, slika 2.3.
a) zakivci sa poluokruglom glavom za eline konstrukcije
b) zakivci sa uputenom glavom
c) zakivci sa poluokruglom glavom za kotlove i sudove pod pritiskom
d) zakivci sa trapezastom glavom za brodogradnju

2 $.
Cr


Slika 2.2 Zakovice prenika do 10 mm

O
. TDLT



=* -
k-i

o
"0
-

-----------------------------------------
h i

h l
Slika 2.3. Zakovice prenika 1 0 - 3 7 mm
Zakovice se izrauju od elika koji ima visoku granicu razvlaenja. Osim elika, zakivci se mogi
izraivati od bakra, mesinga, aluminijskih legura i drugih podesnih materijala. Treba uvijek
upotrebljavati zakovice od onog materijala od kojeg su i limovi za spajanje radi temperaturnih
promjena usljed ega veza moe da olabavi.
26
2.1.1. Zakovane veze
Zakovane veze (sastavci) mogu biti klasificirane prema poloaju limova, prema broju i rasporedu
redova zakivaka, prema broju ravni smicanja i prema samoj namjeni; slika 2 . 4 i slika 2.5.
1. Prema poloaju limova
a) sastavak sa preklopom
b) sastavak sa podmetaom
2. Prema broju i rasporedu redova zakovica
a) jednoredni
b) vieredni; dvoredni, troredni
c) redovi se mogu izvesti kao paralelni i naizmjenini
3. Prema broju ravni smicanja
a) jednosjeni
b) dvosjeni
c) viesjeni
4. Prema namjeni
a) vrste
b) nepropusne
c) vrsto nepropusne

a) to
c
)
Slika 2.4, Sastavci sa preklopom a) jednoredni, b) dvoredni, c) troredni. Sve tri vrste su sa
jednosjenim zakivcima
Slika 2.5. Sastavci sa podmetaem: aj jednoi' edni, jednosjeni. bj jedno redni dvosjeni, c)
dvoredni dvosjeni
vrsti spojevi izloeni su jakim silama i nalaze se na elinim konstrukcijama mostovskih nosaa,
konstrukciji hala, u brodogradnji itd. Proraun se vri s obzirom na naprezanje na smicanje i
kontrola na dozvoljeni dodirni pritisak izmeu stabla zakovice i lima,
F
r, = < r.
F
p = _ < P j m
s d
Nepropusni spojevi izloeni su malim silama, ali treba da budu uraeni tako da obezbijede
hermetinu vezu limova. Upotrebljavaju se na rezervoarima tenosti i gasova koji nisu pod jakim
pritiscima. Prenici zakovica i razmaci na nepropusnim spojevima uzimaju se prema iskustvenim
formulama:
d - V50 -5 - 4 mm t = 3
d + 5 mm
gdje je: d- prenik stabla zakivka
s - debljina lima t
- korak zakivka
Nepropusni - vrsti spojevi izloeni su jakim silama i moraju obezbijediti hermetinu vezu. To su
spojevi parnih kotlova i rezervoara pod pritiskom. Proraun se vri s obzirom na nadpritisak koji
vlada u posudi i na prenik kotla D.
2.1.2. Postupci zakivanja
Da bi se obavilo zakivanje potrebo je izvriti:
Ocrtati rupe na limu
Oznaiti centre rupa
28
Privremeno pritegnuti limove i buiti rupe. Rupe za zakovice od 1 10 mm su neznatno
vee od prenika zakovice, a rupe za zakovice od 10-37 mm su vee za lmm od prenika zakovice
Stavljanje zakovice u rupu i zakivanje:
- hladno zakivanje
- toplo zakivanje
Hladno i toplo zakivanje moe se obavljti runo i mainski. Runo zakivanje vri se pomou:
podupiraa, ekiem i oblikaem. Mainsko zakivanje vri se pomou mainskog ureaja koji
prethodno vri pritisak na limove, i me se osigura prisno nalijeganje, za tim se pomou
komprimiranog vazduha vri zakivanje.
2.2. Zavarene veze
Danas se za nerazdvojivo vezivanje dijelova najvie primjenjuje zavarivanje. U poreenju sa
zakovanim vezama, zavarivanje prua mnoge prednosti: omoguuje laku, bru i ekonominiju
proizvodnju, manji utroak materijalka i manju teinu konstrukcije, sastavci nisu oslabljeni
rupama za zakivanje, podesno je za izradu dijelova sloenih oblika itd.
Zavisno od meusobnog poloaja dijelova koji se zavaruju, sastavci mogu biti eoni, ugaoni i
preklopni.
Za praktinu primjenu najveu vanost ima eono zavarivanje. Preklopno zavarivanje je
nepodesno zbog toga to preklop poveava teinu konstrukcije i to se dobija sloenija raspodjela
napona u sastavku.
Nedostatak zavarene veze je u tome to kvalitet zavarenog spoja zavisi od same tehnike
zavarivaa, te esto pri istim uslovima rada razni varioci ostvaruju razliite kvalitete jednog te
istog vara. Uvoenjem najsavremenijih ureaja za zavarivanje, kao i kontrole zavarenih spojeva,
sve se vie otklanjaju negativni, subjektivni faktori zavarivaa.
Materijal koji se koristi za zavarene konstrukcije su ugljenini i legirani elici, elini liv i razne
vrste obojenih metala. Najee se koriste ugljenini lako zavarljivi elici: . 0245, .0345, .
0445, .1120, .1220, .0461, . 0561 i drugi.
2.2.1. Sueoni sastavci
Radi pristupanosti povrina u procesu zavarivanja, za sueoni zavar predviaju se odgovarajui
ljebovi. Oblik ljeba se bira prema debljini lima i nainu zavarivanja. Odgovarajui oblik ljeb
se postie obradom sueonih povrina i podeavanjem njihovog meusobnog poloaja, odnosno
razmicanjem li mova radi dobijanja grla ljeba s=(2 - 4)mm.
29
Dijelovi debljine do 6 mm zavaruju se bez pripreme. U tom sluaju upotrebljava se I - zavar, a
razmak izmeu limova je s =(0 - 2)mm. Sa I - zavarom postie se brza i ekonomina izrada
zavarenih sastavaka. Zakoenjem obje sueone povrine i razmakom limova s = (2 -4)mm, dobija
se V- zavar. Pri velikoj debljini limova 15-40 mm V - zavar je neekonomian radi velikog utroka
materijala za popunu ljeba. U tom sluaju radi se X - zavar, a njegova varijanta je i K - zavar
kada se obradi samo jedna sueona povrina sastavka. X - zavar se upotrebljava umj esto V - zavara
kako bi se postigao potpuniji var i da bi zavarivanjem sa obje strane otklonile ugaone deformacije.
Ako je tehniki nemogue izvriti zavarivanje sa obje strane, kako to zahtjeva X i K - zavar, tada
se pri debljini limova veim od 30 mm upotrebljava U - zavar, radi radi spreavanja ugaonih
deformacija i radi utede dodatnog materijala.
[ - z a v a r
X - z a v a r
Pomoni C?Wnavar t/2V - z a v a r K - z a v a r
m
U - z a v a r Y - z a v a n J - z a v o r
-?/ - z a v c r 2 J - z a v o r
Slika 2. .Sueoni sastavci
2.2.2. Ugaoni satavci
Oblik ugaonog sastavka zavisi od debljine limova i naina optereenja. Ugaoni zavar podesan je za
prenos smiuih sila. U sluaju jednosmjernog optereenja koristi se jednostrani ugaoni zavar, a u
sluaju naizmjeninog optereenja primjenjuje se dvostrani ugaoni zavar; slika 2.7.

Slika 2, 7. Ugaoni sastavci
30
2.2.3. Preklopili sastavci
Za izradu preklopnih sastavaka upotrebljavaju se ugaoni zavari. Za proraun ugaonih sastavaka
mjerodavna je debljina zavara ' a tj. visina najveeg ravnokrakog trougla upisanog u popreni
presjek zavara. Poto se ugaoni varovi dimenzioniu prema veliini katete zavara k, to je
raunska debljina zavara a = 0, 7 k. Za proraun preklopnih zavarenih sastavaka izloenih
zateuoj sili, mjerodavno je smicanje vara na mjestu njegove najmanje debljine.
2.2.4. Proraun zavarenih sastavaka
Statiki proraun zavarenih sastavaka vri se na osnovu dozvoljenih napona za osnovni materijal.
Pri tome se manja izdrljivost zavarenog sastavka uzme u obzir na taj nain to se dozvoljeni
napon za osnovni materijal umanjuje za faktor zavarivanja Zavisno od vrste zavarivanja i naina
optereenja faktor zavarivanja se kree u granicama:
- za eoni zavareni sastavak 0,65 - 0,9
- za ugaoni zavareni sastavak , = 0,6 - 0,7
- za preklopni zavareni sastavak , = 0 , 6
Kod sueonog zavarivanja debljina zavara a obino je jednaka debljini lima s. Ako se zavaruju
limovi razliite debljine raunska debljina zavara izjednauje se sa debljinom tanjeg lima. Kako je
na poetku i na kraju zavarenog sastavka kvalitet zavariva nja slabiji zbog kratera, duina
mjerodavna za proraun zavarenog sastavka iznosi 1 = b - 2 a.
Zavareni sastavci izloeni promjenljivom optereenju izraunavaju se na osnovu dinamike
vrstoe materijala. Dinamika izdrljivost zavarenog sastavka je znatno manja od dinamike
izdrljivosti osnovnog materijala. Smanjenje dinamike izdrljivosti zavisi od vrste sastavka,
kvaliteta zavarivanja, koncentracije napona i veliine poprenog presjeka.

Slika 2.8. Preklopni sastavci
31
Smanjenje dinamike izdrljivosti:
u zavisnosti od vrste sastavka
^1 = 1 za eoni sastavak
Ci = 0.4 za jednostrani ugaoni sastavak
Ci = 0 . 8 za dvostrani ugaoni sastavak
- u zavisnosti od kvaliteta zavarivanja
, 2 =0.5 za normalan kvalitet zavarivanja
2 = 1 za fino i specijalno zavarivanje
- u zavisnosti od koncentracije napona
^ 3 =0,5 - 0,7 kod ugaonih sastavaka , 3
=0,9 kod sueonih sastavaka
- u zavisnosti od poprenog presjeka
, 4 = 0, 75 -0, 9
Na ovaj nain dinamika izdrljivost zavarenog sastavka rauna se
O-Dz = 6 * 6 '<7D
Stepen sigurnosti prema granici dinamikog sloma zavarenog sastavka
2.3. Presovani sklop
Presovani spojevi stvaraju vrstu vezu dvaju elemenata (spoljanji i unutranji element)
zahvaljujui otporu protiv klizanja. Ovaj otpor prema klizanju je rezultat pritiska koji vlada na
dodirnim povrinama presovanog sklopa. Prije sklapanja dijelovi sklopa moraju imati zador tj.
prenik unutranjeg elementa treba da bude vei od provrta u spoljanjem elementu.
32


Slika 2.9. Presovani sklop
vrsta veza dvaju elemenata moe se, bez posrednika, ostvariti utiskivanjem stabla u otvor
manjeg prenika od prenika stabla* tj. prinudnim sklapanjem dijelova izraenih sa zadorom.
Nastale deformacije, irenje otvora i skupljanje stabla, izazivaju napone u elementima i pritisak
na dodirnim povrinama. Takve stezne sklopove nazivamo presovani sklopovi i dijelimo ih po
nainu ostvarenja na:
- uzdune ili mehanike presovane sklopove
- poprene ili termike presovane sklopove
Uzduni presovani sklopovi ostvaruju se utiskivanjem unutranjeg elementa u otvor spoljanjeg
elementa pomou prese.
Popreni presovani sklop moe se ostvariti na dva naina: ili zagrijavanjem spoljanjeg elementa
ili hlaenjem unutranjeg elementa prije sklapanja. Temperatura zagrijavanja mora biti visoka,
odnosno temparatura hlaenja toliko niska da zador iezne neposredno prije sklapanja tj. da se
pojavi zazor da bi se sklapanje dijelova moglo obaviti bez napora.
Mo noenja presovanog sklopa je sila koju moe prenositi presovani sklop bez ikakvog
posrednika, zahvaljujui otporu protiv klizanja na dodirnim povrinama elementa.
Opi izraz za mo noenja presovanog sklopa je:
Fg = 7T - d l- pmi n p [AT]
gdje je: d - prenik sklopa
l - duina sklopa pmin - dodirni pritisak
p. - koeficijent otpora klizanja ili koef. prionljivosti
Mo noenja presovanog sklopa zavisi od dodirnog pritiska, a dodirni pritisak od zadora koji ima
svoju toleranciju. Za mo noenja je najpovoljnije kada je zador najmanji tj.pri najmanjem
dodirnom pritisku, i uvijek mora biti ispunjen uslov da stvarna sila bude manja od garantovane
sile. Znai, sila kojoj je izloen presovani sklop ii radu ne smije biti vea od garantovane moi
noenja. Kada se postavi uslov da naponi elemenata ostanu u oblasti
33
elastinosti, potrebno je provjeriti da li su naponi manji od granice elastinosti, odnosno od napona
na granici razvlaenja.
2.3.1. Deformacije mikrogeometrijskih oblika
Na slici 2. 10. prikazan je izgled hrapavih dodirnih povrina elemenata prije sklapanja;

Slika 2.10. Deformacije neravnina
Prilikom presovanja deformisae se neravnine po povrinama i ublaiti hrapavost pa se presovani
sklop rauna sa raunskim zadorom c
r
, a ne sa fabrikacionim zadorom c. Razlika Ac= c -c
r

predstavlja gubitak zadora u sklopljenom stanju. Fabrikacioni zador odreuje se mjerenjem
prenika izraenih el emenata prije sklapanja, a raunski zador na osnovu pretpostavke da e se
poslije sklapanja deformisani vrhovi neravnina potpuno udubiti, tj. da e cilindrine povrine u
sklopljenom stanju biti glatke. Prema ispitivanjima razlika u visini neravnina prije i poslije
sklapanja u prosjeku iznosi Ah
e
=0, 6 h
e
, odnosno Ahj=0,6 hj.
2.3.2. Deformacije makrogeometrijskih oblika
Elementi presovanog sklopa se deformiu poslije sklapanja: spoljanji element se iri, a unutranji
element se skuplja. Deformacije se raunaju prema obrascima teorije elastinosti.
34

I

1
i '
i -----------
Slika 2.11. Deformacije idealnih mcikrogeometrijskih oblika poslije sklapanja
d
e
- spoljanji prenik unutranjeg elementa dj
- unutranji prenik unutranjeg elementa d
x
-
proizvoljni prenik unutranjeg elementa D
e
-
spoljanji prenik spoljanjeg elementa Dj -
unutranji prenik spoljanjeg elementa D
x
-
proizvoljni prenik spoljanjeg elementa
2.3.3. Proraun presovanog sklopa:
Proraun presovanih sklopova svodi se na odreivanje potrebnih zadora za eljenu mo noenja ili
provjeravanje moi noenja za usvojeni zador,
1. Pomone veliine:
Odnos prenika odreuje se po obrascu:
;djeje:
d

Faktor deformacije


2. Najmanji potreban zador
Na osnovu propisane moi noenja koju presovani sklop treba garantovano da prenosi, moe se
odrediti najmanji potrebni dodirni pritisak:'
p
mm
= -f
2
- N
ili
2 M
0
F,
r
,
p = ----------- = _ [ p
0
]
A - a u, A u.
gdje je:
A - dodirna povrina presovanog sklopa p
a

- koeficijent prionljivosti F
a
- propisana
aksijalna sila Mo - obrtni moment
Pomou minimalnog pritiska nalazi se potreban najmanji raunski zador, odnosno najmanji
fabrikacioni zador
kmin =( + i ) - P
m m
- d - \ 0 %m)
C
mi
=c
r min
+1,2-(A, +h,'fom]
3. Najvei doputeni zador
Da bi odredili najvei doputeni zador, potrebno je prvo odrediti najvei dodirni pritisak za
spoljanji i unutranji element:
36
Na osnovu ove dvije proraunate vrijednosti usvajamo manji kao mjerodavni najvei dodirni
pritisak za presovani sklop.
Kada je unutranji element punog krunog presjeka (g/nO) najvei dodirni pritisak je:
Na osnovu usvojenog najveeg dodirnog pritiska proraunavamo najvei doputeni raunski zador,
odnosno najvei doputeni fabrikacioni zador:
4. Tolerancije i vrsta nalijeganja
Na osnovu proraunate vrijednosti najveeg i najmanjeg fabrikacionog zadora utvruje se
kvaliteta tanosti mjera za oba elementa i vrsta nalijeganja elemenata u sklopu.
5. Provjera rezultata
Na osnovu stvarnih zadora provjeravamo veliinu kritinih napona elemenata s obzirom na oblast
elastinosti i garantovanu mo noenja poredimo sa silom kojoj je sklop izloen
- za naponsko stanje:

c
r max
c.
max
c
r mx
+ l
> 2 { K + h . ^ m}
s max
1 , 2 i h ' +h . )
c
M p , .V max
( e + i ) '
d

( 7
es max
4 e - E
e
- p ,
m t x
( <T
0 t 2 e
[ Pa ]
1
- za mo noenja

[ um]

Kada je predvien uzduni presovani sklop potrebno je odrediti silu prese za utiskivanje
Kada je predvien popreno presovani sklop potrebno je odrediti temperaturu zagrijavanja
spoljanji element ili temperaturu hlaenja za unutranji element
cSmax - najvei fabrikacioni zador
f
p
- montani zazor potreban za sklapanje
d - nominalni prenik sklopa
ae - koeficijent linearnog irenja materijala spoljanjeg elementa a; -
koeficijent linearnog skupljanja materijala unutranjeg elementa
F
P =
A
' Ps


gdje je:
So - temperatura okoline (20 C)
(za elik 8,5 IO'
6
; za liveno gvoe 8 IO'
6
; za bronzu 15 IO'
6
; za mesing 16 IO'
6
; aluminiske
legure 18 IO'
6
)
38
3. RAZDVOJI VL VEZE
3.1. Kl i novi
Klinovi vrsto vezuju mainske elemente koji se lako mogu razdvojiti bez oteenja. Klinovi se
dijele na uzdune i poprene u zavisnosti od poloaja i sila kojima su izloeni.
3.1.1. Uzduni klinovi
U mainstvu se uzduni klinovi upotrebljavaju kao elementi za privrenje, voenje i za
osiguranje veze. Najee slue za utvrivanje na vratilama i osovinama takvih dijelova koji treba
da se obru skupa sa vratilom, kao to su kainici, zupanici, zamajci itd. Time je kod ovakvih
sklopova omogueno uzduno podeavanje poloaja klina.
U zavisnosti od toga da ii se pomou klina eli ostvariti veza sa prednaponom ili bez njega,
razlikuju se uzduni klinovi sa nagibom i uzduni klinovi bez nagiba.
Namjetanje klina sa nagibom vri se udarcima po klinu ili po glavini (izuzetno) ime se izmeu
vratila i i glavine toka stvara kruna naponska veza koja moe primiti obrtni moment. Pri
zabijanju klina, javlja se, usljed jednostranog elastinog deformisanja, iskoenje glavine to
remeti centrinost toka. Da bi se izbjegla ekscentrinost uklinjenog dijela ili ostala u dozvoljenim
granicama, izmeu vratila i glavine treba predvidjeti tjesan sklop, npr. H7/k6.
Klinovi sa nagibom imaju nagib sa spoljanje strane. Izuzetak je tangentni klin koji ima nagib sa bone
strane. Kada je veza pravilno izvedena, bone strane klina ne uestvuju u prenoenju obrtnog momenta
ve samo spoljanja i unutranja strana na kojima vl ada jak povrinski pritisak, kao posljedica zabijanja
klina.

Slika 3.1. Uzduni klin sa nagibom
Uzdune klinove sa nagibom dijelimo na:
normalne klinove tetivne klinove
izdubljene klinove klinovi sa kukom -
tangentni klin
39

- SI i ka 3.2. Ton geni n i kl in
Uzduni klinovi bez nagiba upotrebljavaju se kada se eli toak postaviti tano na odreeno
mjesto, kada se ele izbjei deformacije koje nastaju zabijanjem klina. Umeu se slobodno u
ljebove koji su tano izraeni prema klinu. Provjeravaju se na smicanje i povrinski pritisak
t
s
=F
0
/A .
Uzdune klinove bez nagiba dijelimo na:
- proste klinove
- segmentne klinove

Slika 3.3. Prost slobodni uzduni klin bez nagiba

Slika 3.4. Segmentni klin
40
3.1.2. Popreni klinovi
Poprenim klinom ostvaruje se naponska veza dijelova koji se meusobno popreno podeavaju.
Upotrebljavaju se za podeavanje poloaja dijelova, npr, leita u posteljici ili za vezivanje
dijelova, npr. za vezivanje ukrsne glave kiipne maine sa klipnom polugom. Izloeni su
povrinskom pritisku, smicanju i savijanju.

I

o,
w
kU'
'
\ \

0

Slika 3.5. Tri uobiajna naina spajanja poprenim klinom
Proraun
1. Proraunska sila
F = 1,25 F
st

2. Povrinski pritisak izmeu klina i kiipne poluge
F F
P
A, b - d ,
F
Puz
b
P do:
gdje je:
F - sila koja djeluje na klipnu polugu b - irina
klina; b = y / - d
x
T
=
{ 0, 25-0,32)
A
:
b ( D - d , _
-
F
_
F

P j , 2 , 2 ~ P d o :
41
Kada klin i klipna poluga nisu od istog materijala mjerodavan je dozvoljeni pritisak za slabiji
materijal.
3. Povrinski pritisak izmeu klina i ukrsne glave
F F
D
F
Pa
P Jaz
b

+
d
{


4. Provjera naprezanja od istezanja klipne poluge u dozvoljenim granicama
F F
a . = = -------
;
---------- <cr
A n d .
Ja:
b - d ,

A - povrina presjeka klipne poluge, gdje je poluga najvie oslabljena otvorom za klin
Provjera povrinskog pritiska na osloncu, tj. na povrini nalijeganja ukrsne glave i klipne poluge
A d
2
n d
0
- n
__ __

Provjera naprezanja od istezanja ukrsne glave na najslabijem mjestu presjeka
F
< cr.
^ Li , 2
p
2
- d ; ) - b - {
D
- , )

42
5. Visina klina h se rauna prema dozvoljenom naponu na savijanje
F F

- - c
L

2 2 4
D-d
x
d
x
D+d
x

M,
CT r
4 4 4
F D+d
{
F d
}
F-D
f
~ 2 4 2 4 8
M
f
F-D _ b-h
2

W. 8 -W.
W =-
6
-
3- F - D
ov = ------------- ~ <C7f, =>h
3 - F - D
f
A- b - h
2

fdoz
4 - b - c r
fdoz

6 . Napon uslijed smicanja - klin tei
da smakne klipnu polugu
F
2 - d
x
- \

- Klin tei da smakne trup ukrsne glave
F
2 ( D - d
x
) h
2

- klin je izloen smicanju
_3 F _ 3F
V
' ~ 2 2 - A ~ 4- b - h
43
3.2. Za vrtnje vi
Zavrtanj i navrtka ostvaruju rastavljivu vezu mainskih dijelova. Na stablu zavrtnja narezan je
navoj, a navrtka ima urezan navoj. Profil navoja na zavrtnju mora da odgovara profilu navoja
navrtke.
3.2.1. Zavojnice
Zavojnica ili zavojna linija nastaje kada se pravougli trougao obavija oko cilindra tako da se
njegova kateta podudara sa osnovom cilindra, tada e hipotenuza na cilindru obrazovati zavojnicu.
Ugao zavojnice odreujemo iz trougla
P
tga =
n a
2


Slika 3,6. Desna zavojna linija
gdje je: d2 - srednji prenik navoja
P - visina hoda a - ugao
nagiba zavojnice
Kada bi se oko cilindra, umjesto linije, obavijala ica proizvoljnog presjeka (trougao,
pravougaonik, trapez) dobili bi zavojnicu prema obliku presjeka. Ako elimo da ugao nagiba
zavojnice bude vei nego to se moe ostvariti jednom zavojnicom, rade se zav rtnji sa dvije i vie
paralelnih , nezavisnih zavojnica. Takve zavojnice nazivamo dvohodne, trohodne itd. Ugao nagiba
viehodne zavojnice je: tga=x P/TC d
2
. U zavisnosti od namjene razlikujemo zavrtnje koji imaju
otre ili pljosnate profile. U principu, zavrtnji sa otrim profilom slue za privrivanje dijelova,
a zavrtnji sa pljosnatim profilom slue za prenos kretanja, npr. zavojna vretena i slino. U grupu
otrih zavojnoca spadaju: Vitvortova, metrika i Selersova, a u grupu pljosnatih spadaju trapezna ,
testerasta i obla zavojnica.
44
Vitvortova zavojnica je trougiasta tj. profil je
jednokraki trougao sa uglom pri vrhu p=o
J
, a
vrh profila je skraen za 1/6. Mjeri se
engleskom jedinicom za mjerenje duine colom.

Metrika zavojnica je trougiasta, profil joj je
ravnostrani trougao sa P=60, a vrh joj je
skraen za 1/8. Mjeri se u milimetrima.

Trapezna zavojnica ima profil trapeza sa uglom
pri vrhu (3=30. Upotrebljava se za pokretne
veze vretena na dizalicama, presama itd.
0

j
45
Testerasta zavojnica ima oblik testere sa
vrhom od 33, a upotrebljava se na jako
optereenim vretenima tekih presa,
lokomotivskih vretena itd.

gdje je: d - nominalni prenik zavojnice
di - srednji prenik zavojnice di -
prenik' jezgra zavrtnja D - vei
prenik zavojnice u navrtci b
t
-
teorijska irina zavojnice b - stvarna
irina zavojnice h - visina hoda
zavojnice P - ugao pri vrhu profila
zavojnice
Selersova zavojnica je trouglasta, profil joj je ravnostrani trougao sa uglom od 60, a vrh je
skraen za 1/8. Mjeri se u colovima
Obla zavojnica ima profil ravnokrakog trougla sa uglom pri vrhu p=30. Profil joj je toliko
skraen da i vrh i dno presjeka imaju gotovo izgled polukrugova. Otporna je na habanje i
upotrebljava se za zavrtnje i dijelove izloene praini.
Za svaku vrstu zavojni ce tano je propisan nain obiljeavanja:
vitvortova fina zavojnica obiljeava se sa prenikom i visinom hoda u colovima, npr. 2 xl/ 6
- vitvortova cijevna zavojnica obiljeava se oznakom R i unutranjim prenikom cijevi, npr. R
2, d
n
=2
- metrika ISO zavojnica obiljeava se sa oznakom M, nominalnim prenikom d, npr. M60
Metrika fina zavojnica obiljeava se sa oznako M, nominalnim prenikom d i visinom hoda,
npr. M 24 x 1,5
Trapezna zavojnica obiljeava se sa oznakom Tr, noiminalnim prenikom d i visinom hoda,
npr. Tr 48 x 8
46
Testerasta zavojnica obiljeava se sa oznakom S, nominalnim prenikom d i visino hoda, npr.S
70x10
Obla zavojnica obiljeava se sa oznakom Rd. nominalnim prenikom d i visinom hoda. npr. Rd
44 x 7
U cilju garantovane izmjene navojnih spojeva, istovjetni zavrtnji istih dimenzija moraju imati pet
standarizovanih mjera i to:
- korak navoja h
- prenik navoja, d
- prenik jezgra navoja, di
- srednji prenik navoja, d;
- ugao profila, (3
Za tolerancije navoja vrijede odgovarajue definicije iz ISA sistema tolerancija, s tim to se ovdje
koriste skraene oznake; gornje odstupanje, donje odstupanje. Malim slovima oznaa vamo veliine
koje se odnose na spoljanji navoj (navoj zavrtnja), a velikim slovima veliine koje se odnose na
unutranji navoj (navoj navrtke). Pri izboru tolerancije navoja mora se imati u vidu relativna
duina noenja(l
r
=l
n
/d, gdje je l
n
-duina noenja, a d - prenik navoja).
3.2.2. Konstrukcioni oblici
Prednost zavrtnjeva, kao elemenata za spajanje, sastoji se u tome to se oni mogu poslije
demontae uvijek ponovo upotrijebiti i to neogranien broj puta. Zavrtnji i navrtke izrauju se
iskljuivo od elika razliitog kvaliteta. Pri izboru vrste elika za zavrtanj glavni znaaj ima
vrstoa i ilavost materijala. Za obinu primjenu koriste se elici jaine 340 - 380 N/mm
2
.
Zavrtnji na odgovornim mjestima izrauju se od ugljeninih elika za cementaciju kao i od
niskolegiranih elika. Za raspoznavanje kvaliteta, na zavrtnju se utisne oznaka. Prema ISO
standardu elici za zavrtnje imaju i oznaku . 3.6, . 4.6 itd. Prvi broj se odnosi na jainu kidanja
u MPa, a drugi na granicu razvlaenja, npr. .4.8. => a
m
=400 MPa, ao.2=320 MPa.
Svaki zavrtanj ima stablo i glavu, a osim toga dobija navrtku i podmeta. Stablo i glava zavrtnja
mogu biti razliitog oblika. U zavisnosti od namjene i uslova rada izraen je itav niz zavrtnjeva
raznovrsnog konstrukcionog oblika. Osnovni oblici zavrtnjeva za privrenje elemenata u
mainski m konstrukcijama su: normalni zavrtnjevi, zavrtnjevi bez navrtke i goli zavrtnjevi.
Normalni zavrtanj ima glavu i navrtku standardnog estougaonog oblika i najee se upotrebljava.
Dijelove koje vezuje imaju neto iri otvor od prenika zavojnice d pa i od prenika stabla d
s
.
Radi smanjenja koncentracije napona zaobljenje prelaz izmeu stabla i
Normalni zavrtanj b) Goli zavrtanj c) Zavrtanj bez navrtke
47
glave. Normalni zavrtanj zove se podeenim kada se bez zazora utiskuje u otvor prenika jednakog
preniku stabla.
Goli zavrtanj ima dvije zavojnice na stablu: redobnu i osnovnu. Na redovnu zavojnicu navre se
navrtka, a osnovna ulazi u konstrukcioni element. Goli zavrtanj omoguava da se ostvari zbijena
veza ali je. nepodesan za primanje poprenih sila.
Zavrtanj bez navrtke ima st andardnu estostranu glavu pomou koje se kljuem uvre neposredno u
konstruktivni element. Konstruktivni element ovdje ima ulogu navrtke. Ovi zavrtnjevi
upotrebljavaju se kada je veza stalna, tj. kada se zavrtanj vrlo rijetko odvre.

*

ds
t

m
*c
>

SSV


1
Gk
W/
M
d
i
Slika 3.7. Zavrtnji za privrenje
Za vezu lakih dijelova i prenoenje malih sila upotrebljavaju se zavrtnjevi naroitog oblika glave
sa otvorom ili prorezom. Glave im mogu biti po poloaju spoljnje, poluukopane i ukopane, a po
obliku cilindrine, konine, poluioptaste itd.
d0

Zavrtanj sa estougaonom glavom
---- V
,


_ . _ . JD

"
j
t

i

Zavrtanj sa etverougaonom glavom i
c
i
l
i
n
d
r
i

n
i
m

z
a
v
r

e

\
L

Zavrtanj sa etverougaonom glavom i
cilindrino soivastim zavretkom
Z
%
-_ir


t
-------
d

i
_ _
Zavrtanj sa cilindrinom glavom
48
7P i
. _JD -

O

Zavrtanj sa cilindrinom glavom
sa rupama
Zavrtani sa soivastom slavom

3-



zz . . ;

Zavrtanj sa uputenom glavom

/
v
7V
>
N.

Zavrtanj za drvo
Slika 3.8. Zcivrtnjevi naroitog oblika
Fundamentalnim zavrtnjevima privruju se maine za temelje. Oni se umeu u otvore predviene
za temelje, a otvori se poslije toga zalijevaju cementom. Stabla ovih zavrtnjeva imaju naroite
oblike koji spreavaju izvlaenje zavrtnja iz temelja.


Sl i ka 3. 9 . Fundament ni zavrt nji
49
Standardna navrtka je estougaonog oblika. Razmak izmeu paralelnih strana navrtke zove se otvor
za klju (s). Po obliku razlikujemo jo: etverostrane, osmostrane, navrtke sa uskom itd.
r

b) etverostrana navrtka c) Navrtka sa uskom
Slika 3.10. Oblici navrtke
Podmetai se stavljaju izmeu navrtke i podloge. Potrebni su kada je dodirna povrina navrtke i
podloge mala, kada je ispod navrtke podloga od mekeg materijala i kada je podloga nagnuta
prema osi zavrtnja da bi se izbjeglo savijanje.


Slika 3.11. Podmetai
Kljuevima se zavru ili odvru navrtke ili zavrtnji. Kljuevi mogu biti otvoreni i zatvoreni.
Otvoreni kljuevi se upotrebljavaju kada ima mjesta za rukovanje, dok se zatvoreni kljuevi
upotrebljavaju kada je navrtka ukopana. Osim ovih oblika postoje i drugi oblici kljueva koji su
prilagoeni poloaju i obliku navrke.
!
'i
1
! . i
Ojjj

etvrtasti zatvoreni klju

Nasadni savijeni klju Okasti klju
Slika 3.12. Kljuevi za zavrtnje
3.2.3. Izrada
Izrada zavojnica moe biti runa i mainska. Runo se pravi spoljnja zavojnica runim rezaem -
narezaem, a unutranja zavojnica burgijom za zavojnice - urezaem. Mainski se zavojnica
izrauje rezanjem, glodanjem, presovanjem. Unutranje zavojnice u navrtci ili konstrukcionom
elementu izrauje se tako to se prvo izbui rupa prenika jezgra, a zatim se urezuje zavojnica.
Glodanje zavojnice vri se profilisanim glodalom koje se translatorno pomjeri za visinu jednog
hoda zavojnice, dok se zavrtanj obrne jedanput. Valjanjem se zavojnice izrauju brzo i u velikom
broju. Valjanje se vri pomou dvije ploe, od kojih je donja nepokretna, a gornja se kree
naizmjenino translatorno, pritiskajui stablo zavrtnjaka donjoj plo i. Presovane zavojnice
dobijaju se iz presa profilisanim obrtnim kalupima, slika 3.13., 3.14.3.15.
51

Slika 3.13. Izrada navoja profitnim gloaem
11
Slika 3.14. Bruenje navoja brusnom ploom a) sa profilom, b) sa vie profila

3.2.4. Proraun zavrtnjeva
Sile koju dijeluju na zavrtanj mogu bit: privremene, redovne i izuzetne. Privremena je sila na
kljuu i prestaje po zavretku pritezanja. Redovna sila je promjenljiva koja potie od pritiska pare
u cilindru parne maine, pa optereuje zavrtanj na poklopcu. Izuzetna sila je sila koja dolazi od
iznenadnog udara. Za proraun je bitno poznavanje ovih sila. U tom pogledu zavrtnji se mogu
podijeliti u etiri grupe: I, II, III i IV grupa.
gdje je: Fo - prethodno zatezanje u zavrtnju
gdje je: Fk - sila na kljuu
_ F,.-L 5 F L
0
0 , 2 cl, cl,
Slika 3.16. Zavrim j. navrika i klju
Moment sile na kljuu treba da savlada
- moment otpora u zavojnici Mi
- moment otpora trenja izmeu navrtke i podloge
M=Mi + M2
= F0-tg{cc +
Pi
)-^-
gdje je: Fo - prethodno zatezanje u zavrtnju
d2 - srednji prenik zavojnice
a - ugao nagiba zavojnice Pi ~
ugao trenja zavojnice
= F 0 - a- tgp2 = J u2 F 0 - a
a - srednji radijus dodirne povrine navrtke i podloge
|u2 - koeficijent otpora pri klizanju izmeu navrtke i podloge
M = M
x
+ M2 = F
k
L = 0,2- F0 d,
L - radni krak kljua d| - prenik jezgra zavrtnja
F
r
,
A dx K
gdje je: F - uzduna sila u zavrtnj u
gdje je: 1 - visina navrtke
53
I grupa zavrtnjeva
Prvu grupu ine zavrtnji koji se zavru neoptereeni, npr. zavrtanj sa uskom.

Slika 3.1T. Zavrtanj sa uskom
Unutranje sile izazvane silom pritezanja neznatne su i mogu se zanemariti. Kada se o usku objesi
teret Q, zavrtanj je optereen uzdunom silom F koja u njegovoj jezgri izaziva napon stezanja.
F 4 F
cr, = = T ---- < cr
A J ^
d o z
Ai - povrina presjeka jezgra
di - prenik jezgra zavrtnja
Iako je povrinski pritisak p na zavojnicama manji od dozvoljenog potrebno gaje provjeriti
0, 58 F
P
P =
Pdo,
z n d
2
- H\
d2 - srednji prenik zavojnice
z - broj aktivnih zavojaka Hi -
korisna irina zavojnice
54
II grupa zavrtnjeva
Zavrtnjevi II grupe se uvru ili se njihove navrtke priteu pod optereenjem, npr. runa dizalica.

Uzduna sila F koja se stvara u zavrtnju pri dizanju tereta G (F=G), izaziva u jezgru zavrtnja napon
na pritisak i torziju:
<x
4-F
n d,
1

M _ F d
2
- tg(a + p)
^
W

2

n
'
d
| 3

1
6
Ukupni napon u stablu zavrtnja dobije se izrazom:
a, = , i a,. +
r
a
da:
V o z
Za zavrtnje II grupe potrebno je provjeriti povrinski pritisak
F
P
2 n cL H,
Pdo:
55
III grupa zavrtnjeva
U ovu grupu spadaju zavrtnji optereeni - istovremeno uzdunom silom i uvijanjem, poto se uvru
pod optereenjem, npr. veza cilindra i poklopca klipnog motora
Zavrtnji su ravnomjerno rasporeeni po obodu poklopca i podjednako zategnuti do potrebne mjere
tako da bude obezbjeena potpuna hermetinost. Znai u njima vlada predhodna uzduna sila koja
se ostvaruje kljuem. Za zavrt nje III grupe vano je poznavati kakav e uticaj imati spoljne sile,
koje djeluju za vrijeme rada i na zavrtanj i na cijelu vezu. Elementi koje zavrtanj pritee su ploe.
Prilikom pritezanja navrtke raa se u zavrtnju, na kraju pritezanja, unutranja sila Fo koja ga
rastee i izduuje, a ploe sabija i skrauje. Po zavrenom pritezanju navrtke u zavrtnju ostaje
predhodno zatezanje Fo koje izduuje zavrtanj za Xi, F
0
=ci Zi
Istovremeno na ploe djeluje predhodni pritisak iste veliine Fo koji skrauje ploe z a Z2 , Fo=C2
A. 2 . Ovdje su C| i C2 konstante materijala, odnosno elementa, koje predstavljaju jedinine sile.
Jedinina sila je sila potrebna da ostvari izduenje ili skraenje ravno jedinici. Ove deformacije se
mogu predstaviti dijagramom, slika 3.20.

Slika 3.19. Veza cilindra i poklopca
56

Slika 3.20. Dijagram
Kada pone da djeluje i spoljanja sila u radu F
r
. sila F
r
pojaaee zatezanje u zavrtnju koji e se
naknadno izduiti za AA, tako da e ukupno izduenje iznositi Ai + Aa. Ovom ukupnom izduenju
odgovara po zakonu proporcionalnost i sila F i. Za isti iznos A A. skratie se ploe pa e
deformacija skraenja biti Z2 + AA, to izaziva sila F
2
. Predhodna unutranja sila Fo promjenute
se i u zavrtnju i u ploama od trenutka kada veza bude izloena spoljnoj sili u radu F
r
. Zatezanje u
zavrtnju porae od Fo do F1 , a pritisak u ploama pae sa Fo na F
2
. U ovom ravnotenom stanju
F]^ F
2
, odakle se moe zakljuiti daje F
r
= F
t
- F
2
.

Slika 3.21. Deformacioni dijagram veze zavrtnjem
Sa dijagrama se vidi :
F, = F + AF,
AF
t
= c, - A/l
F,. = c, AA + c
2
AA = A/l (c, + c,)
F
AA
C j + C-,
=
~ F
r
c! + c2
Ovaj izraz pokazuje da e za neku silu F
r
dinamiko optereenje zavrtnja biti utoliko manje
ukoliko je krutost zavrtnja ct manja, a krutost ploa C2 vea.
Kao stoje ve reeno, ovi zavrtnji su izloeni istovremenom stezanju i uvijanju Obino se zavrtnji
ove vrste raunaju prema spoljnoj sili u r adu, a doputeni naponi prema tabeli.
do=&<!
gdje je: Od - tabelarna vrijednost dozvoljenog napona
4 - faktor za popravku, ( 0 , 6 -1 )
Prenik jezgra zavrtnja III grupe moe da se raunati i prema empirijskom obrascu:
d{ = # - ^ + 0,005 [m]
gdje je: F
r
- spoljnja sila u radu
4 , - faktor koji zavisi od tanosti izrade zavojnice
(4=1, 27 IO
- 4
- pri tanoj izradi zavojnice, 4 =1,58 IO'
4
- pri looj izradi
zavojnice, 4 =1,43 IO'
4
- pri osrednjoj izradi zavojnice)
F
r

A
F
0
-tg(a +p
t
) -
d
A T
=
Z

Rezultujui napon se dobije:
58
IV grupa zavrtnjeva
U etvrtu grupu zavrtnjeva spadaju zavrtnji koji su izloeni poprenim silama, koje u njemu
izazivaju napone na stezanje ili smicanje.

rf
=


m
i i

>
P?


bfsrtspi:
Slika 3.22. S' epodeeni i podeeni zavrtanj
Nepodeeni zavrtnji se umeu u otvor koji je veeg prenika , a ploe se pritegnu navrtkom
toliko da se ostvari otpor protiv klizanja ploa koji se suprotstavlja poprenoj sili. Zavrtanj je
izloen uzdunoj sili koja se odreuje iz uslova:
p F > F
s
=5 F >
gdje je:
u. - koef. otpora protiv klizanja ( 0 , 1 - 0 , 2 ) u zavisnosti od finoe obrade
F
s
- poprena sila
Zavrtanj je izloen naponu od stezanja
Po = ii ' Po.
Ovi zavrtnji se upotrebljavaju kada je optereenje mirno ili neznatno promjenljivo.
Podeeni zavrtnji se upotrebljavaju u sluaju promjenljivih optereenja ili udara. Zavrtnji se
stavljaju u otvor i tano su podeeni prema otvoru. Ovdje glavnu ulogu ima stablo zavrtnja.
oj
2

n
59
Navrtka se pritee ICK IUHIVU u a se u
stablu zavrtnja napon od smicanja
F,
= "TT ^
d, n
d
s
- prenik stabla zavrtnja
x - broj presjeka izloenih smicanju
60
3. 3. Opruge
Elastino vezivanje mainskih dijelova ostvaruje se primjenom opruga. Prema vrsti naprezanja
razlikujemo :
- fleksibilne opruge izloene savijanju
- torzione opruge izloene uvijanju
Opruge se koriste za amortizaciju (priguivanje) udara, npr, odbojnici i gibnjevi kod eljeznikih,
odnosno drumskih vozila, za akumulatore rada kod satnih mehanizama, za mjerenje sile
(dinamometar), za ventile sigurnosti, .. .
Za izradu opruga koriste se materijali sa velikom elastinou i vrstoom. Opruge za manja
optereenja izrauju se od ugljeninog elika, a u svim vanijim sluajevima koriste se legirani
elici.
elici za opruge su standardizovani i to: . 2130, . 2131, .2132, .2133, .2331, .4230,
. 4830, .4831. Od ostalih materijala upotrebljavaju se mesing, fosforna i silicijumova bronza i
slino.
3.3.1. Glavna obiljeja opruga
Opruge se pod uticajem sila elastino deformiu. Deformacija opruge je ugib za fleksione i
skraenje ili izduenje za torzione opruge.
Zavisnost deformacije od sile naziva se karakteristika opruge. Ova zavisnost moe biti izraena u
dijagramu pravom ili krivom linijom.

Slika 3.23. Karakteristika opruge, - prava linija, kriva linija
61
Jedinini ugib pokazuje koliki ugib u metr ima izaziva sila ravna jedinici.
A - f >
c
f 2- f
]

r
n
7
V
Krutost opruge pokazuje kolika je sila potrebna da izazove ugib ravan jedinici duine.
-l-
N_
m
3.3.2. Fleksibilne opruge
Predstavnici fleksibilnih opruga su gibnjevi. Gibnjevi mogu biti prosti i sloeni. Oblici prostog
gibnja prikazan je na slici 3.24.

Slika 3.24. ema prostog gibnj a
Sloeni gibnjevi su sloeni iz vie uih prostih gibnjeva. Predstava o postanku gibnja moe se
dobiti na osnovu slike 3. 25., irina proste opruge B fiktivno se podijeli uzduno na nekoliko traka,
tako da srednja traka ima irinu b, a ostale b/2. Zatim se ove trake slau, tako da traka 1 bude
gornji list gibnja, traka 2 i 2' drugi list itd. Ovako sloen gibanj zauzima malo prosatora i ima sve
osobine proste lisnate opruge iz koje je nastao. Da otri zavretci listova ne bi otetili susjedne
listove, primjenjuju se trapezni zavretci listova. Postanak gibnja ini gornji list na ijim se
krajevima izrauju uice za zglavkasto vezivanje gibnja (sa karoserijom). Gornja traka naziva se
glavna traka.
gdje je: z- ukupan broj traka
62

-2 -- 5+s ---- -i ---- _

Slika 3.25. Nastanak sloenog gibnja i emci sloenog gibnja
Fleksione opruge su optereeni na savijanje.
- za proste gibnjeve
M
<y,
- za sloene gibnjeve
6- F - l
c r ,
z - b - h
2

[Po
Jednaina elastine linije daje ugib:
- za proste gibnjeve
F-f
f
3 - E - I
m \
za sloene gibnjeve
j = ------- r ---- [ m
z - b - h E
, - koeficijent korekcije
Gibnjevi se izrauju kao jednakokraki slika 3. 24. i dvokraki, slika 2. 26. Dvokraki gibanj ima istu
nosivost kao i jednakokraki ali mu je ugib dva puta vei.
Slika 3.26. Dvokraki gibanj
3.3.3. Torzione opruge
Torzione opruge napregnute su na uvijanje. Razlikujemo proste i zavojne torzione opruge, slika
3.27. Prosta torziona opruga predstavlja tap okruglog presjeka koja je najednom kraju ukljetena,
a na drugom kraju djeluje moment uvijanja.


Slika 3.27. Prosta i cilindrina torziona opruga
Torzione opruge proraunavaju se na uvijanje:
64
Pod uticajem momenta opruga e se uvrnuti tj. njen krajnji presjek okrenut e se za ugao \g, prema
presjeku na mjestu ukljetenja. Ova ugaona deformacija iznosi:
Zavojne torzione opruge izrauju se od ice krunog presjeka, rijee od pravougaonog. Prema
konstruktivnom obliku mogu biti cilindrine, konine i puaste,
Prenik ice priblino se izraunava iz uslova uvijanja prema obrascu:
Poto su zavretci oteeni zbog prilagoavanja podlozi, uzima se da opruga ima 1,5 neaktivnih
zavojaka. Prema tome, ukupan broj zavojaka je:
z = z
a
+ 1, 5
gdje je: z
a
- broj aktivnih zavojaka Duina ice aktivnih zavojaka je:
I-M


L = 2 r z
a
n
Ukupna duina ice:
L - 2-r z-n
Minimalno rastojanje izmeu zavojaka u optereenom stanju treba da iznosi s
m
i
n
=0, l d
65
3.4. Cijevi
Cijevima se sprovodi para. gasovi . tenost. cijevi su odreene duine, pa kada je potrebo
nastavljaju se obodima, naglavcima. navrtkama sa zavojnicama i zavarivanjem. Niz spojenih cijevi
ini cjevovod.
Cijevi u mainstvu su metalne: livenog gvoa. elinog liva, mesinga bakra, olova Standardi za
cijevi i cijevne zatvarae zasnivaju se na skali nominalnih pritisaka, Nominalni pritisak je onaj za
koji se raunaju cijevi. Stvarni radni nopon moe biti jednak ili ni i od nominalnog pritiska.
Cijevi od livenog gvoa
Livene cijevi otporne su protiv oksidacije. Pritisak u cijevima ne prelazi 10 bar.
Razlikujemo cijevi sa naglavkom i sa obodom.
Cijevi sa obodom vezuju se pomou zavrtnjeva. Prelaz izmeu cijevi i oboda mora biti sa
radijusom radi smanjivanja koncentracije napona. Izmeu dodirnih povrina oboda stavlja se
odgovarajua zaptivka.
Cijevi sa naglavkom, susjedna cijev se uvlai do dna naglavka, nabija se kudelja pa se
zalije olovom, ovakav nain zaptivanja ne omoguuje pokretljivost spoja.

SL 0 1 Una cctt u obodcra - Livena cev &a naglavkom
Slika 3.28. Livene cijevi
66
eline cijevi
eline cijevi lake su od livenih i jeftinije. Mogu biti dugake do ! 6 m i vie, to znatno smanjuje
broj mjesta za nastavljanje. Standardizacija elinih cijevi odnosi se na njihov spoljanji
prenik. Po nainu dobijanja eline cijevi dijele se na:
cijevi sa uzdunim sastavkom ili uzdunim avom; zakovane zavarene.
lemljenepresavijene pa stisnute
cijevi bez uzdunog sastavka : valjane i vuene
Mesingane, bakarne i olovne cijevi
Mesingane i bakarne cijevi valjaju se bez ava ili tvrdo leme. Upotrebljavaju se u
hemijskoj industriji zbog odline provodljivosti toplote, u hladnjacima, i uopte u izmjenjivaima
toplote.
Olovne cijevi upotrebljavaju se zbog otpornosti prema kiselinama u hemijskoj industriji i
zbog savitljivosti u kunim vodovodnim instalacijama.
3.4.1. Nastavljanje cijevi
Veza cijevi moe biti. razdvojiva i nerazdvojiva. Razdvojiva veza je sa obodom, navrtkom
itd, a nerazdvojiva se ostvaruje zavarivanjem, lemljenjem itd.
Veza cijevi preko oboda ima iroku primjenu, pristupana je i hermetina. Obodi mogu
biti privreni za cijev ili slobodni. Privreni uz cijev: uvaljivanjem, trup oboda zavaren uz
cijev i obod navmut na kraju cijevi sa zavojnicom.

- Trup oboda, uz
cev

Obod na vmut na vi sa
za voj ni com
Slika 3,29. Vezivanje cijevi sa obodom putem valjanja
67
Cijevi naroitog oblika
Cijevi imaju razne oblike u krivinama i na mjestima gdje su potrebni ogranci i
prikljuci, slika 3. 30.
oj
a-pravougla rava,, b-kosougla rava, u-luk, g-reduktor, -
koleno,
e-ukrnjak itd.
Slika 3.30. Razni oblici cijevi
Cijevni vodovi se izduuju zbog zagrijanosti, utoliko vie ukoliko su dui i ukoliko je
temperaturna razlika vea. Za manje temperaturne razlike i krae vodove ovaj uticaj se izravnjava
sa elastinim zaptivaima. Za vee temperaturne razlike i vee duine vodova o vi zaptivai nisu
dovoljni pa se tada upotrebljavaju kompenzacione cijevi koje su elastine i lako se prilagoavaju,
slika 3. 31.
b)
v)


ej


Kompenzacione cevi
Slika 3.31. Kompenzacione cijevi
68
3.4.2. Proraun cijevi
Zadatak prorauna cijevi je:
preraunavanje unutranjeg prenika cijevi, da bi odreena koliina tenosti mogla proi
za odreeno vrijeme
- proraunavan]e debljine cijevi sobzirom na materijal i prenik cijevi i pritisak u cijevi
m
'
s
gdje je: Q - koliina tenosti
v - srednja brzina proticanja
D j - unutranji prenik cijevi
Debljina cijevi rauna se po obrascu:
c A p r
_ ------------- 1 - Q \fYl
V
0.2
D;
n
0
gdje je: p - nominalni pritisak
ep - koeficijent slabljenja ci dodatak
zbog netanosti izrade
C2 - dodatak zbog troenja i korozije u vezi sa cijevnim vodom v -
stepen sigurnosti u odnosu na granicu razvlaenja -za cijevi sa
atestom za miran protok fluida bez udara v= 1, 6 ;sa udarom v=l, 7
-za cijevi bez atesta za miran protok fluida
bez udara v= 1 , 8 : sa udarom v=2
Nominalni pritisak odreuje se na osnovu proraunskog radnog pritiska, a radni pritisak poveava se na
raun gubitaka pritiska u cijevnim vodovima.
69
p = p,. + Ap
AP
V

/. /
A
gdje je:
Ap - pritisak potreban da savlada otpor pri strujanju fluida kroz cijevni vod -
koeficijent otpora v - brzina proticanja p - gustina fluida
X - koef. koji prema Eberleu iznosi 0. 0206 i -
duina cijevi
3.4.3. Cijevni zatvarai
Zatvarai imaju zadatak da ogranie ili sprijee proticanje fluida kroz cijevi ili otvore kada je to
potrebno. Po konstrukciji i nainu dijelovanja razlikujemoetri osnovne vrste zatvaraa: ventili,
priklopci, zasuni i slavine, si. 3. 32.

JL
a) bi
Slika 3.32. Sema zatvaraa
70
Ventili
Ventili se kreu normalno na ravan
leita bez klizanja, tj. odiu se od
leita. Zbog naglog zatvararanja i
otvaranja prolaza ventili su esto uzrok
jakih udara u cijevnim vodovima. Oblik
ventila prilagoen je pogodnijem toku
fluida. Nedostatci ventila su to daju
velike otpore pri proticanju zbog
promjene smjera strujanja.

Priklopci
Priklopci su najprostiji zatvarai, zatvara
priklopca obre se oko ose ili se podie
zahvaljujui savitljivosti materijala od kojeg su
napravljeni. Upotrebljavaju se pri niskim
pritiscima, rijetko se koriste kao stvarni zatvarai
, ee su namjenjeni za regulisanje protoka.

Shema pri-
klopca
71
Zasuni
Zasuni su pogodni za vie pritiske. Obrtanjem
runog toka obre se navrtka. a s njom i ploa
koja se u poetku odie sa klizanjem pa poslije
odvaja od leita.

Zasun sa ploom u obliku klina
Slavine
Slavine se upotrebljavaju za male presjeke,
daju prav prolaz bez skretanja, mana im je to
je potrebna relativno velika sila za ozvaranje
i brzo se habaju zaptivne povrine.


72
4. ELEMENTI OBRTNOG KRETANJA
Kod maina gdje postoji obrtno kretanje postoje i elementi na kojima su montirana obrtna tijela.
Ovi elementi zovu se osovine, odnosno vratila. Osovine i vratila su nosai razliitih presjeka koji
moraju na odreenim mjestima imati svoje oslonce. Oslonci ograniavaju slobodu pomjeranja
osovina i vratila, a nazivaju se leita. Dijelovi osovina i vratila koji se nalaze u leitima zovu se
rukavci. Poto praksa zahtjeva vratila razliitih duina, koja pri tome slue raznim mainama i u
razne svrhe, esto treba spojiti vratila u jednu cjelinu ili dijeliti u dijelove koji se mogu po
potrebi ukljuiti i iskljuiti. Ovaj zadatak vre spojnice.
4.1. Osovine
Osovine su mainski elementi za kruno kretanje i slue kao nosai mainskih dijelova. One ne
prenose nikada obrtni moment, te zbog toga nisu napregnute na uvijanje, napregnuti su samo na
savijanje.
Osovine mogu biti pokretne i nepokretne, pune i uplje.
Pokretne osovine okreu se zajedno sa elementima koji su na njima naglavljeni (razni tokovi i
slino).
Nepokretne osovine miruju i slue da se na njima okreu rotacioni elementi.
i^fl

2 2
V


... ... . .. ..... ... i


+
1
1


Slika 4.1. Pokretna osovina; vagonska osovina
Prema konstruktivnom izgledu osovine mogu biti: ravne i stepenaste.
Ravne osovine imaju isti prenik na itavoj duini i lako se izrauju. Ipak. osovine se najee
izrauju kao stepenaste, slika 4. 2., ime se postie uteda u materijalu i smanjenje teine, ali je
izrada skupa.
73

Slika 4.2. Srepenasta osovi na
Osovine se izrauju od ilavih konstrukcionih elika kvaliteta . 0461 do .0545. a za jaa
optereenja koriste se ugijenini elici za cementaciju i poboljanje. Za izbor materijala moe biti
mjerodavna otpornost na koroziju.
4.1.1. Proraun osovina
Optereenje osovina moe biti izmeu leajeva ili izvan leajeva, slika 4.3.
Slika 4.3. Optereenje osovina, a)izmeu leaja, b)konzolno, c) izvan leeja
Za proraunavanje osovina mjerodavano je samo naprezanje na savijanje usljed momenta savijanja.

a)


& ^ cr
74
M
f
= W 0 7 = 0, 1 d
:
' a
M.

< a
M.
cl = : cm
^ OJ - cr
gdje je: M, -- moment savijanja osovine
\V - otporni moment krunog presjeka
Ofcoz - dozvoljeni napon savijanja d -
prenik osovine
Ako na osovinu ijeluje t ie sila, tada se javlja vie momenata, pa je za dimenzionisanje osovine
mjerodavan najvei moment savijanja.
Prenike dobijene proraunom treba standardizovati. a ako je iz konstruktivnih razloga neophodno
da prenik ima nestandardnu vrijednost tada usvojeni prenik treba da se zavrava na 2, 5 ili 8 .
(npr. 122. 135. 208).
Kada osovina treba da bude uplja radi utede u materijalu i teine, prenik se rauna prema
obrascu:
gdje je:
4 - koeficijent koji zavisi od odnosa prenika d i do i uzima se sa dijagrama, slika 4.4.
v|/=do/d, 4=1 -g/
4


I M


0,5

Slika 4.4. Dijagram za odreivanje faktora
75
4.2. Osovinice
Osovinice su kratke osovine, kod kojih su po pravilu rukavci neposredno jedni uz druge. Slue
uglavnom kao nosai oko kojih neki drugi obrtni dijelovi vre najee oscilatorno kretanje,
odnosno kruno kretanje. Zbog pokretljivosti spoja, osovinice se mora ju osigurati od pomicanja ili
ispadanja. Na slici 4. 5. prikazana je zglavkasta veza dviju poluga pomou osovinice.

Oblici osovinica su vrlo jednostav ni, obino su cilindrini nepromjenjenog presjeka bez ili sa
naslonom, slika 4.6. Standardne osovinice predviene su sa grubom tolerancijom, hll, a prema
potrebi moe se propisati finija tolerancija i bolja obrada.
. -

z; NJ
Slika 4.6. Osovinice bez naslona, osovinice sa naslonom
Zglavkaste veze ostvarene osovinicama i maju zbijenu konstrukciju ako se osiguranje od ispadanja
ostvari pomou prstenastih uskonika (Segerovi prstenovi) koji se stavljaju u specijalno izraene
kanale. U kanale na krajevima osovinica stavljaju se spoljni prstenasti uskonici, a u kanale otvora
za osovinicu unutranji prstenasti uskonici. slika 4.7.
76






Slika 4. 7. Spoljanji i unutranji prstenasti uskortik
4.2.1. Proraun osovinica
Usljed dijelovanja sila koje prenose spojeni dijelovi, osovinice su izloene naprezanju od
savijanja, smicanja i povrinskom pritisku, slika 4.8.

F/i
F
li:
1
^7

i


L
. . . . . . . . . . r . . . . . . . . . . . . . .
ip

lp

Slika 4.8. Djelovanje sila na osovinica
Sila F rasporeuje se po cijeloj dodirnoj povrini izmeu poluge i osovinice. Prenik osovinice
odreuje se iz uslova savijanja:
N

~ j I ^ silo:
77
M
f
= W- a
f d o z

_F_ ( L z l
+
L ] _ F _ i _ F - L
'
, f
~ 2 ' { 4
+
2 J 2 ' 4
_
8
F - L , ,
= 0. \ - d - - a
j U K

F F L
cj =

...iJL
\
4
'
a
jM>:
Povrinski pritisak izmeu posteljice u polugi i osovinice provjerava se pomou izraza:
F
p =
Zrf
s

Napon na smicanje provjerava se prema izrazu:
F
2-d~ -n 4
4.3. Vratila
Vratila za razliku od osovina, prenose obrtne momente, te su zbog toga osim savijanja izloena
naprezanju na uvijanje. Vratila se mnogo ee javljaju u mainskoj praksi nago osovine.

Slika 4.9. Vratilo
Prema konstrukciji vratila mogu biti vrsta i savitljiva. vrsta vratila dijele se prema poloaju
osne linije na ravna i koljenasta.
Ravna vratila mogu biti prava i stepenasta. Pri stepenastoj konstrukciji treba prelaze sa jednog
prenika na drugi izvoditi sa odgovarajuim radijusima, ime se, na takvim mjestima smanjuje
mogunost loma vratila koji moe nastati usljed koncentracije napona.
78

Slika 4.10. Ravno vratilo
Koljenasta vratila slue za pretvaranje pravoliniskog kretanja u kruno i obrnuto. Izrauju se ka
prosta (sa jednim koljenom) i sloena (sa vie koljena).

Slika 4.11. Koljenasto vratilo
Kod savitljivih vratila poloaj osne linije moe se u odreenim granicama mijenjati. Savitljiva
vratila mogu biti: zglavkasta i gipka.
Zglavkasta vratila se upotrebljavaju kada dijelovi vratila se lee u istom pravcu.

Zglavkasta vratila se upotrebljavaju za prenos okretanja pod izvjesnim uglom, koji moe da se
mijenja u toku rada vratila, primjer kardansko vratilo automobila, slika 4.13.

79
Gipka vratila mogu prenositi obrtni moment i kada su savijena u raznim pravcima. Sastoje se od
jedne ili vie ica uvijenih u vidu cilindrinih zavojnih opruga. Upotrebljavaju se za pokretne
male alate, za buenje, brzinomjere itd.

Sliko 4.14. Gipko vratilo
Vratila mogu biti punog i upljeg presjeka. uplja vratila poto imaju manju teinu samo neznatno
smanjenje otpornog momenta presjeka uzimaju se tamo gdje su odstojanja izmeu leita velika i
gdje se tedi na teini.
Pored navedene podjele, vrsta vratila mogu biti laka i teka.
Laka vratila su ravna vratila koja prenose manje snage i ne nose na sabi teke elemente (zamajce,
zupanike itd). Takva vratila imaju relativno manji napon na savijanje koji se pri proraunu
zanemaruje. Zbog toga proraun se vri samo na uvijanje, s tim da se dozvoljeni napon n a uvijanje
uzima umanjen, te se tako konpenzira zanemareno optereenje na savijanje.
Teka vratila su motorna vratila pogonskih maina i glavna transmisiona vratila koja na sebi nose
teke tokove, a sama imaju veliku teinu. Prenose velike snage, a prora unavaju se i na savijanje
i na uvijanje.

Materijal od kojih se izrauju vratila je ugljenini konstrukcioni elik zatezne vrstoe (35 - 50)
kN/cm
2
, a ponekad i vee zatezne vrstoe. Za jako napregnuta vratila upotrebljava se legirani
elici sa zateznom vrstoom od 100 kN/cm".
80
4.3.1. Proraun vratila
Vratila su redovno izloena savijanju i uvijanju pod uticajem sila i momenata. Redovne sile su:
- Teine elemenata koji prenose obrtni moment. esto, ove teine nisu poznate unaprijed pa im se
veliine predpostavljajui poslije provjeravaju, a ponekad su teine i zanemarljive. Teine su
vertikalne sile i one savijaju horizontalno vratilo.
Sopstvena teina vratila koja je poznata tek kada je vratilo projektovano. Teine transmisionih
vratila i drugih, lakih vratila su neznatne pa se zanemaruju pri proraunu. Sopstvene teine
vratila tekih maina i motora velikih snaga, parne turbine hidraulin ih maina, presa, moraju
se uzeti u obzir pri proraunu. Tada se mora pretpostaviti sopstvena teina, a kasnije se vri
popra\ka. i sopstvena teina je vertikalno optereenje koje savija vratilo, a u raunu se uzima
bilo kao kontinualno optereenje bilo kao pojedinano koncentrisano optereenjedijeljenjem
vratila na vie dijelova, (sluaj stepenastih vratila), Periferne sile na elementima koji prenose
obrtni moment, Ove periferne sile daju obrtne momente koji uvijaju vratilo i pritiske koji
savijaju vratilo. Pritisci mogu biti proizvoljno nagnuti na vratilo, razlaganjem na komponente
svode se na vertikalne i horizontalne.
Na vratila takoe mogu dijelovati razne neredovne sile:
aksijalne sile ( od zupanika sa kosim zupcima ili koninih zupanika)
radijalne sile (od frlkcionih tokova, zupanika)
periodine sile od udara ili promjenljivog optereenjakoje potie od neravnomjernog rada
Neredovne sile u vratilu izazivaju napone od savijanja, uvijanja, stezanja, pritiska i pritiska
izvijanja.
Obrtni moment se dobija po obrascu:
maine
M
g
- 9 5 5 - ~ \kNcm\
n
pri emu je P u kW, a n min'
1

odnosno

n
pri emu je P u KS, a n min'
1

Periferna sila se rauna po obrascu:

81
Radi dimenzionisanja vratila potrebno je odrediti momente savijanja i uvijanja. Da bi odredili
momente savijanja najprije razlaemo sve sile koje napadaju vratilo u vertikalne i horizontalne
komponente, pa potoni nalazimo reakcije oslonaca za optereenja u obe ravni. Zatim se odreuju
momenti savijanja na svim karakteristinim mjesti ma, pa vektorskim sabiranjem izraunavamo
idealni moment savijanja, slika 4. 16. Moment savijanja na proizvoljnom mjestu vratila jednak je
vektorskom zbiru momenta savijanja za optereenja u vertikalnoj i horizontalnoj ravni.
Fi -F.P
Fj

. \/. =
v
\/;. +A/;
;


Slika 4.16. ema optereenja vratila
Vratilo prema slici 4. 16 ima dva kaia 1 i 2 ijedan zupanik 3. Kai 1 prima snagu P i preko kaia
od motorne maine, dok kai 2 predaje snagu P 2 , opet preko kaia, nekoj radnoj maini -
potroau, a zupanik 3 predaje snagu P 3 nekoj drugoj radnoj maini pomou spregnutog
zupanika. Iz ovoga proizilazi da je
R, = P
z
+ P-
ako se zanemare gubitci pri prenosu (trenje u leitima, gubitci u kainog i zupastog prenosa).
82
Obrtni moment na pojedinim mjestima:
A/0 1 =C-/>
. \ / o : = . C - P 2 M,
}

= C - P ,
a torzioni momenti kojima je vratilo izloeno na pojedinim mjestima
d/., = . 1 /,, d/
:
= M
- - U...
\[ . = . U,
;
- . \ / o 3 = M: 2 = M
0 l

tj. vratilo je na njestu 2 izloeno cjelokupnom torzionom momentu M
( l
poto do tog mjesta nema
potroaa snage, dakle ni smanjenja obrtnog momenta.
Slika 4.17. Dijagram momenta torzije
Radi mogunosti neposrednog preraunavanja prenika vratila, slau se momenti savijanja i
momenta torzije u fiktivne momente savijanja, npr. po San venovoj pretpostavci po kojoj je
fiktivno naprezanje:
1 2 1 ~ yT
cr, = --cr. + - - J < J } + 4 - { C C - T i )
3 3 .
Fiktivni moment:
. U, = -1. \ { ]
+
i a - M, Y
Fiktivni moment M, smatra se momentom savijanja pa stoga vai jednaina
x. = ^ < r
83
ci
J

M. = W -a,
h
. = cr
Uto. ] 0 a- .
gdje je : d, - "idealni prenik vratila
, / 10-3//
\
Kada bi se proraunavali preniei \' rati!a na pojedinim mjesti ma, dobio bi se idealni oblik vratila.
Oko ovakvog idealnog vratila treba konstruisati "stvarno vratilo tako da stvarna granina linija
vratila nigdje ne zadire u povrinu oivienu idealnom linijom. Na mjestima tokova gdje se ov i
privruju klinovima, treba prenik poveati zbog lijeba za 1 0 - 2 0 %, a za vrlo male prenike
(d<70mm) ak i vie. Prema tome, ispod glavina tokova stvarni prenik vratila je : d = (l. l - 1 . 2 )-
d.
4.3.2. Proraun lakih vratila
Laki m vratilima zovu se obino kratka, sporedna transmisiona vratila izloena relativno mali m
momentima savijanja. Ova vratila se raunaju samo na torziju, a savijanje se uzima u obzirutoliko
to se usvaja manje dozvoljeno naprezanje na torziju.
Obrasca za napon pri torziji:
' tdoz
T , = L
w0
M, 5 - M. ' 0 , 2 - d
J
d >
idoz
ako je M, = 955 [kNcm] n
Uvrtavanjem gornjeg obrasca za M
t
i za poznate vrijednosti T
t
d
OZ
dobiju se formule za
prenik d:
ttdoz 1,2 kN/cm
2
2 kN/cm
2
3 kN/cm
2

d
15. 8 3 - \
n
d p
13, 4-3/
V n
n . 7 . %
V n
l
84
Proraun iz usiova dozvoljenog ugla savijanja vri se kod dugih vratila. Pri tome se polazi od
uslova da ugao deformacije pri uvijanju ne bude vei od 1/4 po jednom metru duine vratila.
Prenik vratila, u zavisnosti od ugla deformacije, dobija se na osnovu izvedenog obrasca:
r i
d = 1 2.9 * - [c/h \ >i
Poslije prorauna vratil iz uslo\a uvijanja i dozvoljenog ugla deformacije, za proraun se
usvaja vea vrijednost.
4.4. Rukavci
Rukavci su dijelovi osovina i vratila kojima se vri oslanjanje osovina i vratila u leitima i sa
njima obrazuju labavo naiijeganje. slika 4. 16.
Optereenje^. Aksijclni
'Aisak
(///i-leaj
leaj
ra
njkcmc aura
Slika 4.16. Uleitenje rukavca
Prema pravcu djelovanja optereenja, rukavci se dijele na:
radijalne (poprene), optereenje djeluje normalno na osu
aksijalne (uzdune), optereenje djeluje u pravcu ose

85
Prema obliku rukavci mogu biti:
cilindrini konini loptasti
Rukavci mogu da se izrauju kao puni i uplji. uplji rukavci imaju manju teinu, uz
priblino jednaku nosivost rukavca.

a) b)
Slika 4. 18. Aksijalni rukavci, sa panom dodirnom povrinom, sa prstenastom dodirnom povrinom
Prema poloaju na vratilu, rukavci se dijele na:
spoljne, eone, koji se nalaze na krajevima
unutranje, vratne, koji su udaljeni od
krajeva
Aksijalni rukavci mogu biti:
sa ravnom dodirnom povrinom sa
prstenasto dodirnom povrinom sa
grebenovima

Slika 4.19. Grebenasti rukavac
Grebenasti rukavac upotrebljava se za prenos velikih uzdunih sila i promjenljiv smjer
optereenja.
Poto su rukavci izloeni visokim specifinim pritiscima i habanju, moraju se posebno termiki
obraditi (cementirati), a zatim brusiti ili polirati.
4.4.1. Proraun radijalnih rukavaca
Spoljanji radijalni rukavai izloeni su naprezanju na povrinski pritisak, savijanje, uvijanje i
smicanje. Naprezanje na uvijanje koje nastaje pri radu rukavaca usIjed trenja u leaju i naprezanje
na smi canje relativno su mali. pa se u proraunu zanemaruju. Dimenzije koje treba raunati su:
prenik d i aktivna duina rukavca 1 . tj. ravna duina rukavca na kojoj se on dodiruje sa
posteljicom leaja, slika 4. 20 .

Slika 4. 20, Optereenje spoljnog radijalnog rukavca
Proraun rukavca na povrinski pritisak vri se iz polaznog izraza:
gdje je:
F - radijalna sila
A - projektovana povrina omotaa rukavca (1 d)
1 - duina rukavca d - prenik rukavca
Pdoz- dozvoljeni pritisak koji se uzima u zavisnosti od materijala
Materijal rukavca Materijal posteljice Pdoz ( kN/cm
2
)
elik liveno gvode 0,3
elik bronza ili mesing 0,5
elik kalajna bronza 0 , 6
kaljen i bruen elik kalajna bronza 0 , 8
elik bijeli metal 0 , 6
kaaaaljen i bruen elik bijeli metal 0,9
kaljen i bruen elik kaljen i bruen elik 1,5
Podaci iz tabele vae za obodne brzine rukavca v= 3 - 4 m/s, pri veim brzinama se pd
0Z
smanjuje.
M. o 5 - F I
1 , 2 - 2 za alatne maine
5
PJ-K d \! 5 p
da
_
87
Ako se u osnovni obrazac za povrinski pritisak uvrsti vrijednost za projekcionu povrinu omotaa
rukavca A=1 d dobij amo:
F F
r
TT1
ii - - lem]
! - P , :
1

Dobijenu vrijednost prenika potrebno je provjeriti iz uslova savijanja, pri emu rukavac
posmatramo kao konzolu.
F
1
O. = = r = ; SCT. .
ir 0 . 1 -d* d-' -
Ovakav proraun prenika rukavca primjenjuje se ako je unaprijed poznata njegova duina. Vrlo
esto ova duina nije poznata, te se proraun prenika provodi preko konstruktivne karakteristike
rukavca. Konstruktivna karakteristika rukavca predstavlja odnos aktivne duine rukavca i
njegovog prenika.
/
? =
V
koji iznosi:
0 , 5 - 1 za motore vozila i avione
0,65-1, 5 za velike motore
0 , 8 -1 , 8 za dizalice
1 - 2 zadrobilice
Najpovoljnija konstruktivna karakteristika, s obzirom na povrinski pritisak i savijanje, moe se
izraunati iz uslova jednake moi noenja s obzirom na povrinski pritisak i savijanje. Ako se mo
noenja F iz drugog i treeg obrasca izjednae, dobija se:
o /
5 - /
2
- Pi o - .
= i / :

F - S i L . ,7, ( . L . SJ*.
Poslije odreivanja konstruktivne karakteristike vri se proraun prenika rukavca iz uslova
povrinskog pritiska
k = p
t h K

d = - \ cm]
\ r - f h e
iz us!o\' a saviiania
V g d - d' a ,./i; ~ = i/~ ' <7, , , .
i/
5 - c - F
cr, , .
CHi
Ovako proraunat rukavac odgovara uslovima vrstoe. Meutim, rukavac treba provjeriti i s
obzirom na zagrijavanje koje se moe pojaviti naroito pri velikim brzinama. Intenzitet
zagrijavanja zavisi najvie od povrinskog pritiska, obodne brzine i uslova tada leaja.
Provjera zagrijavanja rukavca vri se na osnovu karakteristike zagrijavanja (p v) koja predstavlja
proizvod povrinskog pritiska i obodne brzine rukavca.
Postoje:
P
F
l d
r k N ~ d K n m

v = -------- -
_cnv _ 60-100 _
S

_
p- v
F dn n F-n
d-l 60100 2 0 0 0 -/
kNm
cm
Dobijena vrijednost karakteristike zagrijavanja mora biti manja ili jednaka dozvoljenoj vrijednosti
(pv)doz koja se uzima iz tabele
Vrsta rukavca - namjena (p v)d0z
Obini rukavci dobro podmazani i hlaeni 0,08-0, 2
Rukavci transmisionih vratila 0,15-0, 2
Rukavci vratila maina alatki
o
'

1

o

C
D

Rukavci vagonskih osovina 0,35-0, 5
Rukavci koljenastih vratila lokomotiva
O

"
-
C
l

0
1

o

Vjetaki hlaeni rukavci 1.0- 1,5
Ukoliko je proizvod (p v) vei od dozojene karakteristike treba poveati duinu rikavca ili
primjeniti podmazivanje pod pritiskom.
89
Prema dosadanjem izlaganju tok prorauna spoljanjeg rukavca bio bi : Izbor konstruktivne
karakteristike rukavca ili odrediti prema izrazu
/ cr
\
5
P,:,:
Odrediti teoretski prenik rukavca
J
Ovaj prenik treba poveati 10% poto -' C rukavac poslije dueg rada strue na manji prenik
kada se pohaba. Prema tome stvarni prenik je:
J: = 1 . 1 -r/
IM.IX
Utvruje se aktivna duina rukavca
l = g-d
Radi kontrole potrebno je provjeriti naprezanje na savijanje i povrinski pritisak
F j S -
l
F
P = r~l^Pdo:
l a
Zatim treba ispitati da lije duina rukavca dovoljna s obzirom na dozvoljeno zagrijavanje
F n
I
2 0 0 0 (pv)
Ako je ovako proraunata duina rukavca manja od ranije proraunate, raun je dobar.
Na kraju treba izabrati konstruktivnu duinu rukavca 1>1 (izmeu naslona) i odrediti debljinu
i visinu naslona, kada su potrebni.
90
4.4.2. Proraun aksijalnih rukavaca
Izraunavanje prenika aksijalnih rukavaca vri se iz uslova povrinskog pritiska izmeu eone
strane rukavca i posteljice prema jenaini:

Ako se u osnovni obrazac uvrsti vrijednost za eonu povrinu, slika 4.18 a. dobija se:
4 F
Dozvoljeni povrinski pritisak za aksijalne rukavce uzima se u zavisnosti od materijala rukavca i
posteljice leaja.
Materijal rukavca Materijal posteljice p
doz
(kN/cm
2
)
elik liveno gvoe 0,2-0,25
elik bronza 0,4-0,5
kaljen elik bronza 0,7-0 , 8
kaljen elik elik 1 - 1, 5
Provjera zagrijavanja aksijalnih rukavaca vri se, takoe, pomou karakteristike zagrijavanja (P v).
Poto je povinski pritisak p, a srednja obodna brzina v
m
, karakteristika zagrijavanja bie:
P
4-F [ kN
d
2
n [ cm
2

n
' 60-100
d
m
= y M
P '
v

F

n
30
0 '
d
m
s
k N m
c m s
izraunata vrijednost karakteristike zagrijavanja kod aksijalnih rukavaca ne treba da bude vea od
0,15 do 0, 25 kNm/cm
2
s. Proraun aksijalnih rukavaca sa prstenastom povrinom nalijeganja, slika
4.18 b, vri se analogno ovom proraunu, s tom razlikom, to se umjesto krune povrine uzima
prstenasta povrina.
P R I L O G
0 0 f t 5 0 , l ' 0,15 Q2 0,25 Q3

\i2
Dijagram faktora koncentracije napona za za
tegnut ptjosnat Stap sa stepenastim prelazom [25, 26]
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3
_
d
~ Di j agram fakt ora koncent raci j e napona za zat eg
nut ci l i ndri an t ap sa st epenast i rn prel azom (25, 26}
p
40 60 60 100 120 140
Vi* io
7
pj ---
SL. 1. Zavisnost faktora kvaliteta obrade od vrstoe elika na zatezanje a
m

a- fino glaanje, b-osrednje glaanje, c- fino bruenje, d- osrednje bruenje, e- gruba obrada,
f- neobraene valjane povrine
i
1


|

i \ f i


1 V
I



\ \


\

! -
i

K

"T"'
~
1 \

\
\

I
: \

\
|
N


K

i
^
... J

i


\

X I

i

\

i
k
N

1

\

s

. . 1
"
i

\

i

I

\ / 1

V
.

1
I

N
L_j

v


1

i



1


i

dfmm}
SL.2. Zavisnost faktora veliine presjeka ,2od prenika elementa d a- elementi od nelegiranog elika izloeni
savijanju, b- elementi od legiranog elika velike vrstoe izloeni savijanju i elini elemetti izloeni uvijanju (bez
obzira na vrstu elika)
1

Dijagram faktora koncentracije napona'
za vratilo sa poprenim otvorom, izloeno savijanju
(linija a*/) ili torziji (linija a*,)

Dijagram faktora koncentracije napona za nuno i uplje vratilo sa lebom za klin,
izloeno torziji
b
Dijagram faktora koncentracije napona za pljosnat Stap
sa stepenastim preiazom, izloen savijanju
Dijagram faktora koncentracije napona za
cilindrian (okrugao) Stap 5a srepenasiim preiazom, izloen
savijanju [25]

Dijagram faktora koncentracije napona za
pljosnat tap sa lebovima, izloen savijanju
3,0 r


2.5
2,0
7,5
W
0 0,05 OJ 0,15 0,2 0,25 0,3
~d
- Di j agram fakt ora koncentracije napona za
okrugao t ap sa kruni m l ebom, i zl oen savi j anj u
p


- Dijagram faktora koncentracije napona za zategnut pljosnat tap sa otvorom u sredmi
i 2,0
v
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 OJ
P , d
Dijagram faktora koncentracije napona za okrugao tap sa
epenastim nrelazom, izloen torziji
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3
? - x
Dijagram faktora koncentracije napona za
zategnut pijosnat tap sa lcbovima (zarezima)
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3
JL _
d
Di j agram fakt ora koncent raci j e napona za
zat egnut okrugao St ap sa kruni m l eboni
p

u

dh
Dijagram faktora koncentraciji napona za zategnut ^C3p sa ojaanim otvorom u
sredini (prema Thnosonku)
Osnovne tolerancije (u mikrome trima)

Grupe nominalnih mera [mm]

Kvaljtet 1 3 6 10 18 30 50 80 120 180 250 315 400


do do do do do do do do do do do do do


3 6 10 18 30 50 80 120 180 250 315 400 500

1 0,8 1 1 1,2 1,5 1,5 2 2,5 3,5 4,5 6 7 8

2 1,2 1,5 1,5 2 2,5 2,5 3 4 5 7 8 9 10

3
2
2,5 2,5 3 4 4 5
6 8 10 12
13 5

4 3 4 4 5
6
7
8 10 12
14
16 18 20

5 4 5 6 8 9 11 13 15 18 20 23 25 27 7
- 6 6 8 9 11 13 16 15 22 25 29 32 36 40 10
7' 10 12 15 18 .21 . - . ap 35 40 46 52 57 63 16
8. 14
18 22
27 33 39 46 54 63 72
81
89 97 25
9. 25 30 3 43 52 62 74 87 100 115 130 140 155 40
10 40 48 58 70 84 100 120 140 160 185 210 230 250 64
11 60 75 90 no 130 160 190 220 250 290 320 360 400 100
12
90
120
150
180 210
250 300 350 400 460 520 570 630
160
13 140 180 220 270 330 390 460 540 630 720 810 890 970 250
14 250 300 360 430 520 620 740 870 1000 1150 1300 1400 1550 400
15 400 480 580 700 840 1000 1200 1400 1600 1850 2100 2300 2500 640
16 600
750 900
1100
1300
1600
1900
2200
2500 2900 3200 3600 4000
1000
17 900 1200 1500 1800 2100 2500 3000 3500 4000 4600 5200 5700 6300 1600
18 1400 1800 2200 2700 3300 3900 4600 5400 6300 7200 8100 8900 9700 2500
> M 0,6 0,75 0,9 1,1 1,3 1,6 1,9 2,2 2,5 2,9 3,2 3,6 4,0

(1. nastavak)
a
o
o
tu
K
v
a
l
i
t
e
t

Odstupanje

Grupe i podgrupc nominalnih mera [mm]

1
do
3
3
do
6
6
do
10
10
do
14
14
do
18
18
do
24
24
do
30
30
do
40
40
do
50
50
do
65
65
do
80

80
do
100
100
do
120
Znak
k 5 - - 7 *d + 0 1 1

1

2

2

2

3
k 8 - - 18

0 0 0

0

0

0

0

0
m 5 - - 11

+ 2 4 6

7

8

9

11 13
n
5 -
- 11
+ 4
8 10 12
15 17

20
23
P 5 - - 11

+ 6 12 15 18 22 26 32 37
r 5 - - 11 + 10 15 19 23
28 34 41 43 51 54
3 5 - - U

+ 14 19 23 28 35 43 53 59 71 79
t
5 -
- 11 >
+
_ _
41 48 54
66
75 91 104
U 5 - - 11

+ 18 23 28 33 41 48 60 70 87 102 124 144
V 5 - - 11

+ _ _ 39 47 55 68 81 102 120 146 172
X 5 - - 11

+ 20 28 34 40 45 54 64 80 97 122 146 178 210
y
5 -
- 11
+ ~ 63 75 94 114 144 174 214 254
z 5 - 11

+ 26 35 42 50 60 73 88 112 136 172 210 258 310
za 5 - - 11 ;
+ 32 42 52 64 77 98 118 148 80 226 274 335 400
xb 5 - - 11 JJ + 40 50 67 90 108 136 160 200 242 300 360 445 525
zc 5
- 11
+
60 80
97 130 150
188 218
274 325 405 480 585 690
P
o
l
o

a
j
n
a

o
z
n
a
k
a

(2. nastavak)
U.
Odstupanje
Znak
\
Grupe i podgrupe nominalnih mera [mm]
120
do
140
140
do
160
160
do
180
180
do
200
200
do
225
16 16
1 4-
16 16
1
6

1
6

1
6

1
8
5 4- 6 7
1
0

1
1
1
2
'
13
14
15
13
1
7
t
d
460
260
200
18
520
280
210
145
85
43
14
0
11
18
31
50
80
125
200
315
500
800
1250
2000
3150
580
310
230
660
340
240
225
do
250
250
do
280
740
380
260
170
100
50
15
0
13
21
36
57
92
145
230
360
575
925
1450
2300
3600
820
420
280
920
480
300
280
do
315
1050
540
330
190
110
56
17
0
16
26
40
65
105
160
260
405
650
1050
1600
2600
4050
315
do
355
1200
600
360
355
do
400
1350
680
400
400
do
450
1500
760
440
210
125
62
18
0
18
28
44
70
115
180
285
445
700
1150
1800
2850
44
50
230
135
68
20
0
20
32
48
77
125
200
315
485
775
S?
50

250
0
3150
4850
45
0
do
50
0
165
0
84
0
48
0

. . -
. . . . . . . .
.
. . . . . . . . .
0 3

e.

c
N

. Odstupanje

o

c

20 140
160
i
J
.
do
do |
do
o
"o
r t
>
t 1 Znak 40
160
180
PM

I

-

k 5 - r 7
e
d\ .

3

k 818

0

m 5 i i - f

15

n 5 - f 11 3 . 4 *

27

P 5 U >t
T
'

43

r 5 *- ii 't* 63 65 68
s 5 i J .i. 92 100 108
i 5 n
* ,
122 134 46
11
5 i l
, -! | 1
170 190
210
V 5 ~ U
!
' 1
202 228 252
X 5-11 . 1- 248 280 310
y 5-^11 1 : -1- 300 ,340 : 380
z
5-3-11 , ' k 365 Ml 5 465
za 511 ' 'i- 470 535 600
zb 5 11

620
700 780
zc 5 -3- 31 ' i
:
4~
800
900
1000
(3. nast avak)

Grupe i podg rupe nominalnih mera [mm]

180 200 225 250
i
280
315 355
i
400 450
do do do do do ; do do do do
200 225 250 i 280 315 355 ; 400 450 i 500

4

4

4

5


0

0

0

0


7

20

21

23


31

34

37

40


50

56

62

68

77 ' 80 84 94 98 108

1 14 126

13
2
122
130 140 158 170 190

208
232

252
166 : 180
'
196
218
240
268

294 330

360
236
:
258 284 . 315 350 390

4 35 490

540
284
: 310 340 385 425 475

530 595

660
350 . 385 425 475 525 590

660
740

820
425 470 520 580 650 730

820
920

1000
520 575 640 710 790 900

1000
!
1 (00

1250
670 740 820 920 1000 U 50

1 300 1450

1
600
880
960 1050 >200 300 1500

650
:
850

2050
1150 1251 1350 1550 1700 1900

2 i 00 . 2350

2600
Osnovna odstupanja tolcrancijsluh polja od- nulte linije 7a otvore (rupe)
(u mikromotrin-ia")
rt

Grupe i pognipc nominalnih mera [mm ]

c
N
O

Odstupanje
!
7 ---------- --------- . . . . . ---------- -

........... ,

i

-

rt
C
!
1
!
3 i
6 10 i
H
18 24 30 40
1
50 05 : 80
!
100
ca
KS
______
d [ do | do do
1 do
i do do do do ! do do do i do
O
O
C-
>


| Znak
i
!
3
!
i i
6
10
14
i
1 8

24 30 40
JJ.
65
80 j
100 i
i
120
A
B
C
2 2
- -7
16
6
16

"T ! + l
270 i
140; 60 ,
|
270
1

140
70
280
150
80

290
150
95
300 160 110
310
170
120
:
320 i 180 '
130 :
340
190
140
360 ! 200 ,
150 ,
380
220
170
"r
r

410
240
180
D
E
E
G
2
2
l
1 H-
16
16
16
16

i
i +
1 4 4-
r
20 , 14 ! 6
i
2
!
30
20 !
10 '
4 '
i
40
25
13
5


50
32
16
6 -

65
40
20
7

80
50
25
y i

1
100 1 60
30
o

. . 120 72
36 12

li
J'
1
6
16
G
-1-
o 2
o :
5 :
0
5

0
6

0
8

0 i
10 i

o !
13
:


0
16


J
j
s
7

9
10

\
f
t
1 +- j -
1-
4 6
i2 ; 20 i
6 ! 10
15 :
24 j
8
12
18

29

10
15
21
35

12
20
26
42

14
24
31
50

18
28
37
60

22
34
43
70

. i

i
1 1 12
13
14
i
:

l \
: -6 ! + 1
+ ! )-
30 t 45 l
' 70 :
125 i
37 1 60
:
90 ;
150 i
45
75
110
180

55
90
135
215
65
105
165
260
80
125
195
310

95
150 |
230
370

1 10
175
270
435

j
. i
j
J
15
15
17 8

> t
y
r ' 200 -
: 3- 3oo
: + i! -
-}-
l
240 i
375 j
I
290
.
450
750

350
550
900
1350
420
650
1050
1650
500
800
1250
1950

600
950
1500
2300

700
1 100
1750
2700

K
k
K
6
;

! . . i *
i.
0 i
0
1 0
!
2 i
3
!
5 ;
2
5
6

->
i

T
6
10

3
7
12

4
9
14

4
10
16

(2. natav*k)
a
a
_o
"o
PM
0
1
Od*
tu

Grupe i podgrupe nominalnih mera [mm]

ptojc
i
do
3
3
do
6
6
do
10
10
do
14
14
do
18
18
do
24
24
do
30
30
do
40
40
do
50
50
do
65
65
do
80
j 80 do 100
100
do
120 * Znak
X 6

20 25 31 37 42 50 60 75 92 116 140 171 203

7

20 24 28 33 38 46 56 71 88 111 135 165 197

8-M1


20 28
34 40 45 54 64
80
97
122
146 178
210
Y 6

_ 59 71 89 109 138 168 207 247

7 J 55 67 85 105 133 163 201 241

8-i-ll .>

_ 63 75 94 114 144 174 214 254
Z 6 M _ 26 32 39 47 57 69 84 107 131 166 204 251 303

7

26 31 36 43 53 65 80 103 127 161 199 245 297

8 -f-11


26
35 42 50
60
73
88 112
136 172
210
258 310
ZA 6 33 32 39 49 61 74 94 114 143 175 220 268 328 393

7
33
32 38 46 57 70 90 110 139 171 215 263 322 387

8^11
33
32 42 52 64 77 98
118
148
180 226
274 335 400
ZB 6 33 40 47 64 87 105 132 156 195 237 294 354 438 518

7 33
40 46 61 83 101 128 152 191 233 289 349 432 512

8 -f-11
33
40 50 67 90
108
136
160 200
242 300 360 445 525
ZC 6 33 60 77 94 127 147 184 214 269 320 399 474 578 683

7
33
60 76 91 123 143 180 210 265 316 394 469 572 677

8T11
33
~
60
80

97 130 150
188 218
274 325 405 480 585 690
-d
rt
rt


NI
O
rt
C
u
uobiupanje
1
do
3
3
do
6
6
do
, 0
rt
*N
_o
o
rt
>
i *
Znak
M 6 Et

2 !
3

7

2 0 0

8 .

+

1
N 6

4 5 7

7

4 4 4

8

2 3

94-11


0 0
P 6

6 9 12

7

6 8 9

8
.>>
-
6 12
15
R 6 JJ 10
.
12
16

(
7
JJ _ 10 11 13

811

-
10
15 19
S
6

14
16 20

7 _ 14 15 17

8-11

-
14 19
23
T
6 >>



7




8-11

- - - -
U 6


18 20 25

7 )>

18 19 22

8-1!
}}

18
23
28
V
6 }>
-
_ _

7 )}
i 8 11
>y
(I. nast avak)
Grupe i podgrupe nomi nal ni h ni cra [ mm)

.......... V"

10
14
18
24 30 40 ] 50 65
80 100
do do do do do do ! do do do do
14
18
24 30 40
50 J 65
80 100 120

4

4

4 5

6

0

0

0 0

0

2

4

5 J
5

0

9 11 12 . : 14 16

5

7

8 ; 9
10

3

3

3 i 4

4

0

0

o !
I
0

0
11 14 j 17 i 21 24
18 22 ' ! 26 32 37
1
i
20 24 29 35 37 44 47
16 20 25 30 32 38 41
23
28
34 41 43 51 54
25 31 38 47 53 64 72
21
27 34 42 48 58
66
28
35 43 53 59 71 79


37 43 49 60 69 84 97

33 39 45 55 64 78 91

41 48 54
66
75 91 104
30 37 44 55 65 81 96 117 137
26
33 40 51
61
76 91
111
131
33 41 48
60
70 87
102
124 144
36 43 51 63 76 96 114 139 165

32 39 47 59 72 91 109 133 159
39 47 55
68 81 102
20 146 172
r

\
' 3
A
S :
D
E ,
F
G
:

H..
: J ;
J ^
j ; j
: j i
j
j
j ' j
J.
;
j
j
J
;
K I
K !
K '
i
!
! Odstupanje

1

120
V
-------
do i do
as !

Znak 140 ; 160
2 16 cd + 460
;
! 520
2 4-16 T 260 280
2-r 16 , -i-
200 j 210
2 4-16 + 145
24-16 + 85
2-16 -f- 43
2 4-16 _
+ 14
2 4 16

6 ig + 18
7 !
H- 26
8 ' + 41
9 ! r 50
1 ; +
80
11
:
+ 125
12 : + 200
13
:
+ 315
14 .
+ 500
15 ; + 800
16 i + 1250
17
1
+ 2000
18 1

3150
6
! "
+ 4
7

+ 12
8
!
_1_ 20
16
0
do
18
0
580
310
230
(3. nast avak)
Grupe i pogrupe nomi nal ni h mera [ mm]
180 200
225 250
280
315 355 400 i 450
do do , do do do do do do do
200 225 250 280 315 355 400 4 50 500
660 740 i 820 920
:
1050 1200 1350
1500 S 165
0
340 380 ! 420 480 i 540 600 ; 680 760 ; 840
240 260
280
300 ; 330 360 400 440 480

170 '

190

'210
230

100

1 10
;


125 135

50

56 ;

62 68

15

17
;

18 ;
20

0

0 '

0 0

22
i 25 ;

29 33

30 ! 36 !

39 43

47 : 55

60 66

57

65 :

70 77

92

105 ;

115 ; 125

145

160

180 200

230 t 260

285 315

360
1
405

445 485

575

650

700 775

925

1050

1150 1250

1450

1600

1800 i
2000

2300

2600

2850 3150

3600

4050

4450 4850

5

5

7 8

13

16

17
18

22

25

28
2. 9

. . ... .

. . . . . . . . . . . . . . . . .

------- - --
C3

1
5
i

a

i '(

C

Odstupanje
; --- - -
;

- . . . . . . -

O i

i

oJ
C
1

!
120 ! 140
160
? i
, f>
*'
i
x>
i [ f d i do do
1

O O t > e i Znak ; 140 ; 160 180 ;
CL.

; !
;

M - 6

T
8

M : 7

I
1
0

M ; 8 i +
1;
8

N ; 6
i ' i:
!j
20

N
1
7 1 >y
;
i
12

N ;
8
i

4

N 9rll


0

P : 6

t 36

P 7

28

P i
8
-
:
43

R i
6

.
56 ;
58 61 1
R ! 7

! 48
1
50 53 i
R ; 8-7-11
>)
:
63
!
65 68 :
s 6 *7 85 : 93 101
;

S i 7

i 77 85 93 .
s 8-7 11 - i 92 ;
100 108
T ;
6

1 115 ;
127 139
T |
7

107 ' 119 131
T , 8-7 11

! 122 134 146
U i 6 > ' 163 I 183 203
u ; 7 155 175 195
u ; 8 -7 11
i " ; ~
170 190
210
v :
6

! 195
221 245
v i 7
i '* ;
187 213 237
v ; 8-11 \ i 202
228
252
(4. nast avak)
Grupe i podgrupe nomi nal ni h' mer a [ mm]
180 | 200
225 , 250
280
315

355 400 450
do i do do do do do

do do do
200
; 225 ; 250
280
315 355

400 450 500

8

9

10

10

0

0

0

0

9

9

1 1

1 1

22

25

26

27

14

14

16

17

5

5

5

6

0

0

0

0

41

47

51

55

33

36

41

45

50

56

62

68
68 71 75 85 89 97

103 1 13 119
60
63 67 74 78 87

93 103 109
77
80
84 94 98
108

114
126
132
113 121 131 149 161 179

197 219 239
105 113 123 138 150 169

187 209 229
122
130 140 158 170 190

208
232 252
157 17! 187 209 231 257

283 317 347
149 163 179 198 . 220 247

273 307 337
166
180 196 2)8 | 240
268

294 330 360
227 249 275 306 ! 341 379

424 477 527
219 24! 267 295 ' 330 369

414 467 517
236 258 ' 284 '
315
! 350 390

435 490 540
275 301 331 376 416 464

519 582 647
267

293
1
323 365 405 454

509 572 637
284 '
310
340 385 425 475

530 595
660
i
P
o
l
o

a
j
n
a

o
z
n
a
k
a

j

1

j
Odstupanje

120
do
140
i
140 i 160 do [ do
160 j 180
1
>
^ ;
c
Znak
X 6 et

241 273 303
X 7 3 3 233 265 295
X 8-r 11
tt
248
280
310
Y 6

293 333 373
Y
1 tt

285 325 365
Y
8 11
33

300 340 380
Z 6 33
358 408 458
Z 7
>3

350 400 450
z 8-i-ll
33
365 415 465
ZA 6 ti

463 528 593
ZA 7 33 455 520 585
ZA 8M1
31

470 535
600
ZB 6 33 . 613 693 773
ZB 7 33 605 685 765
ZB 8-fll
33

620
700 780
ZC 6 33
793 893 993
ZC 7
33

785 885 985
ZC 8-Ml


800
900
1000

(5. nastavak)
Grupe i podgrupe nominalnih mera [mm]

180 200 225 250 280 315 355 400 450
do do do do do do do do do
200
225 250
280
315 355 400 450 500
'
341 376 416 466 516 579 649 727 807
333 368 408 455 505 569 639 717 797
350 385 425 475 525 590
660
740
820
416 461 511 571 641 719 809 907 987
408 453 503 560 630 709 799 897 977
425 470 520 580 650 730
820
920 10C0
511 566 631 701 781 889 989 1087 1237
503 558 623 690 770 879 979 1077 1227
520 57} 640 710 790 900 1030
1100
1250
661 731 811 911 991 1139 1289 1437 1587
653 723 803 900 980 1129 1279 1427 1577
670 740
820 920 1000
1150 1300 1450
1600
871 951 1041 1191 1291 1489 1639 1837 2037
863 943 1033 1180 1280 1479 1629 1827 2027
880
960 1050
1200
1300 1500 1650 1850 2050
1141 1241
1341
.
1541 1691 1889 2089 2337 2587
1133 1233 1333 1530 1680 1879 2079 2327 2577
1150 1250 1350 1550 1700 1900
2100
2350
2600
p

Si 3. Smitovi dijagrami za standardne vrste elinog liva. Naprezanje zatezanje - pritisak
!
1
t
t

SI. 4. Smitovi dijagrami za standardne vrste elinog liva. Naprezanje savijanje
p
[x IO
7
Pa]
SI. 5. Smitovi dijagrami za standardne vrste elinog liva. Naprezanje uvijanje
p

SI. 6. Smitovi dijagrami za standardne vrste obinog ugljeninog konstrukcionog elika.
Naprezanje zatezanje - pritisak
p

Si 7, Sinitovi dijagrami za standardne vrste obinog ugljeninog konstrukcionog elika.
Naprezanje savijanje
p
L
IO
7
Pa]
SL.8. Smilovi dijagrami za standardne vrste obinog ugljeninog konstrukcionog elika.
Naprezanje uvijanje

SI. 9. Smitovi dijagrami za etri vrste elika za cementaciju. Naprezanje zatezanje - pritisak
SI. 10. Smitovi dijagrami za etri vrste elika za cementaciju. Naprezanje savijanje
11. Smitovi dijagrami za etri vrste elika za cementaciju. Naprezanje uvijanje
SLI 2. Smitovi dijagrami za etri vrste elika za poboljanje. Naprezanje zatezanje- pritisak

SI. 13. Smitovi dijagrami za etri vrste elika za poboljanje. Naprezanje savijanje

SI. 14. Smitovi dijagrami za etri vrste elika za poboljanje. Naprezanje uvijanje
Vitvortova zavojnica
JUS M.BO. 051

d
n
d mm c/j mm A ! cm
2
dj mm ii
P t r.
m
-//mm smra k mm m mm
1/4 6,350 4,721 0,175 5,537 20 1,270 0,813 11 5 5,0
5/16 7,938 6,131 0,295 7,034 18 1,411 0,904 14 6 6,5
3/8 9,525 7,492 0,441 8,509 16 1,588 1,017 17 7 8
(7-16; 11,113 8,789 0,607 9,95! 14 1,814 1,162 19 8 9,5
1/2 12,700 9,990 0,784 11,345
12
2,117 1,355
22
9
11
5/8 15,876 12,918 1,311 14,397 11 2,309 1,479 27 11 13
3/4 19,051 15,798 1,960 17;424 19 2,540 1,6/7 32 13 16
7/8 22,226 18,611 2,no 20,419 9 2,822 1,807 36 16 18
1 25,401 . 21,335 3,575 23,368 8 3,175 2,033 41 18 20
I Ve 28,576 23,929 4,497 26,253 7 3,629 2,324 46
20 22
1'/ 31,751 27,104 5,770 29,428 7 3,629 2,324 50 22 25
1 3/8 34,926 29,505 6,837 32,215 6 4,233 2,711 55 24 28
1 1/2 38,101 32,680 8,388 35,391 6 4,233 2,711 60 27 30
1 5/8 41,277 34,771 9,495 38,024 5 5,080 3,253 65 30 32
1 3/4 44,452 37,946 11,310 41,199 5 5,080 3,253 70 32 35
(1 7/8) 47,627 40,398 12,818 44,012 41/2 5,645 3,614 75 34 38
2 50,802 43,573 14,912 47,187 41/2 5,645 3,614 80 36 40
2 1/4 57,152 49,020 18,873 53,086 4 6,350 4,066 85

45
2 1/2 63,502 55,370 24,079 59,436 4 6,350 4,066 95

50
2 3/4 69,853 60,558 28,804 65,205 3/ 7,257 4,647 105

55
3 76,203 66,909 35,161 71,556 3 1/2 7,257 4,647 110

60
3 1/4 82,553 72,544 41,333 77,548. 3 1/4 7,816 5,005 120

65
3 1/2 88,903 78,894 48,885 83,899 3 1/4 7,816 5,005 130

70
3 3/4 95,254 84,410 55,959 89,832 3 8,467 5,422 135

75
4 101,604 90,760 64,697 96,182 3 8,467 5,422 145

80
4 1/4 107,954 96,639 73,349 102,297 2 7/8 8,835 5,657 155

85
4 1/2 114,304 102,990 83,307 108,647 2 7/8 8,835 5.657 165

90
4 3/4 120,655 108,825 93,014 114,740 2 3/4 9,237 5,915 175

95
5 127,005 115,176 104,185 121,090 2 3,4 9,237 5,915 180

100
5 1/4 133,355 120,963 114,922 127,159 2 5/8 9,677 6,196 190

105
5 1/2 139,705 127,313 127,304 133,509 2 5/8 9,677 6,196 200

110
5 3/2 146,055 133,043 139,022 139,549 2 1/2 10,160 6,506 210

115
6
152,406 139,394 152,608 145,900 2 1/2
10,160
6,506
220

120
Metrika zavojnica ISO (metriki navoj ISO)
Mere u rum Prema JUS M. BO. 012
d - d d3 A [ [cm
1
] d2
PJ
' rv
Di J

0,25 0,153 0,00020 0,201 0,075 0,169 0,046
0,3 0,202 0,00032 0,248 0,08 0,213 0,049
0,4 0,277 0,00060 0,335 0,1 0,292 0,061
0,5 0,3! 7 0,00094 0,419 0,125 9,365 0,077
0,6
0,416 0,00136 0,503 0,15 0,438 0,092
0,8 0,555 0,00241 0,670 0,2 0,584 0,123
1 0,693 0,00378 0,838 e-,25 U,729 0,153
1,2 0,893 0,00628 1,038 0,25 0,929 0,153
1,6 1,171 0,0108 1,373 0,35 1,221 0,215
2
1,509 0,0179 1,740 0,4 1,567 0,245
2,5 1,948 0,0298 2,208 0,45 2,013 0,276
3 2,387 0,0447 2,675 0,5 2,459 0,307
4 3,141 0,0775 3,545 0,7 3,242 0,429
5 4,019 0,127 4,480 0,8 4,134 0,491
6
4,773 0,179 5,350
1
4,918 0,613
8 6,466 0.328 7,188 1,25 6,647 0,767
10 8,160 0,523 9.026 1,5 8,376 0,920
12 9,853 0,762 10,863 1,75 10,106 1,074
t'6 13,546 1,44 14,701 2, 13,835 1,227
20
16,933 2,25 18,376 2,5 17,294 1,534
24 20,320 3,24 22,051 3, 20,752 1,840
30 25,709 5,19 27,727 3,5 26,211 2,147
36 31,093 7,59 33,402 4, 31,670 2,454
42 36,479 10,45 39,077 4,5 37,129 2,760
48 41,866 13,75 44,752 5, 42,587 3,067
56 49,253 19,05 52,428 5,5 50,046 3,374
64 56,639 25,If 60,103
6,
57,505 3 ;,681
p
Vi tvortova cevna zavoj ni ca
JUS M. BO, 0S&
dn' d mtn d3 mm dt mm 23 P mm I I mm R mm
R 1/8
R 1/4 R 3/8 R
1/2
fl 5/8
9,728
13,157
16,662
20,955
22,911
8,566
11,445
14,950
18,631
20,587
9,147
12,301
15,806
19,793
21,749
28
19
19
14
14
0,907
1.337
1.337
1.814
1.814
0,581
0,856
0,856
1,162
1,162
0,125
0,184
0,184
0,249
0.249
3/4 R 7/8 R 1
(R 1 1/8) R
1 1/4
26,441
30,201
33,249
37,897
41,910
24,117
27,877
30,291
34,939
38,952
25,279
29,039
31,770
36,418
40,431
14
14
11
11
11
1.814
1.814
2.309
2.309
2.309
1,162
1,162
1.479
1.479
1.479
0,249
0,249
0,317
0,317
0,317
(R 1 3/8) R
1 1/2 R 1 3/4
R 2 R 2 1/4
44,323
47,803
53,746
59,614
65,710
41,365
44,845
50,788
56,656
62,752
42,844
46,324
52,267
58,135
64,231
11
11
11
11
11
2.309
2.309
2.309
2.309
2.309
1.479
1.479
1.479
1.479
1.479
0.317
0,817
0,337
0,317
0,317
R 2 1/2 R 2
3/4 R 3 R 3
1/4 R 3 1/2
75,184 81,.534
87,884 93,980
100,330
72,226
78,576
84,926
91,022
97,372
73,705
80,055
86,405
92.501
98,851
11
11
11
11
11
2.309
2.309
2.309
2.309
2.309
1.479
1.479
1.479
1.479
1.479
0,317
0,317
0,317
0,317
0,317
R 3 3/4 R 4
R 4 1/2
R 5 R 5 1/2
106,680
113,030
125,730
138,430
151,130
103,722
110,072
122,772
135,472
148,172
105,201
111,551
124,251
136,951
149,651
11
11
11
U
11
2.309
2.309
2.309
2.309
2.309
1.479
1.479
1.479
1.479
1.479
0,317
0,317
0,317
0,317
0,317
R 6 R 7 R 8 R 9
R 10
163,830
189,230
214,630
240,030
265,430
160,872
185,978
211,378
236,778
262,178
162,351
187,604
213,004
238,404
263,804
11
10
10
10
10
2,309
2.540
2.540
2.540
2.540
1,479
1,626
V26
1,626
1,626
0,317
0,349
0,349
0,240
0,349
R 11 R 12 R
13 R 14 R
15
290,830
316,230
347,472
372,872
398,272
286.764
312,164
343,406
368,806
394,206
288,797
314,197
345,439
370,839
396,2.':9
8
8
8
8
8
3.175
3.175
3.175
3.175
3.175
2.033
2.033
2.033
2.033
2.033
0,436
0,436
0,436
0,436
0,436
R 16 R 17 R
18
423,672
449,072
474,472
419,606
445,006
470,406
421,639
447,039
472,439
8
8
8
3.175
3.175
3.175
2.033
2.033
2.033
0,436
0,436
0,436
Trapezna eavqjnica Eterna JUS M.BO.062.
dn
d
3 d i d, P

d=d d-i A 1 dj P Hx
mm ram cm* mm m
m
mm mm mm cm* mm m
m
mm
10 6,5 0,33 8,5 3 1,25 90 77,5 47,17 84 12 5,5
12 8,5 0,57 10,5 3 1,25 95 82,5 53,46 89 12 5,5
14 9,5 0,71 12 4 1,75 100 87,5 60,13 94 12 5,5
16
11,5 1,04 14 4 1,75
110
97,5 74,66 104
12
5,5
IB t33r~ 1743
16
4
"T_75~ ~T20~
nos 8659~ 113 14 0,
20 15,5 1,89 18 4 1,75 130 115 03,87 123 14 6
22 16,5 2,14 19,5 5 2 140 125 122,72 133 14 6
21 18,5 2,69 21,5 5 . 2 150 133 138,93 142 16 7
26 20,5 3,30 23,5
5
2 160
143
160,61
152
16
7
28
22, 5> 3,98 25,5 5
2
170 153 183,85
162 16
7
30 23,5 4,34 27 6 2,5 180 161 203,58 171 8 8
32 25,5 5,11 29 6 2,5 190 171 229,66 181 18 3
36 29,5 6,83 33 6 2,5 . 200 181 257,30 191 18 8-
40 32,5 8,30 36,5 7 3 210 189 280,55 200 20 9
44 36,5 10,46 40,5 7 3
220
199 311,03
210 20
9
48 39,5 12,25 44 8 3,5 230 209 343,07 220 20 9
50 41,5 13,53 46 8 3,5. 240 217 369,84 229 22 10
52 43,5 14 86 48 8 3,5 250 237 404,71 239 22 10
55' 45,5 16,26 50,5 9 4 260 237 441,15 249 22 10
60
50,5 20,03 55,5 9 4 270 215 471,44 258 24
11
65 54,5 23,33 60 10 4,5 280 255 510,71 268 24 11
70 56,5 27,81 65 10 4,5 290 265 551,55 279 24 11
75 64,5 32,67 70
10
4,5 300 273 585,35 287
26 12
80 69,5 37,94 75 10 4,5

85 72,5 41,28 79
12
5,5

p
Testerasta zavoj ni ca
(Kosi normalni navoji) Prema JUS M. BO. 072
d - D-~-
mm
3
mm
A i cm
1

P
mm
D,
mm
mm
dj
mm
A i
cm*
P
mm
D,
mm
22 13, 322 1, 39 5 14, 5 100 79, 174 49, 23 12 82
24 15, 322 1, 84 5 16, 5 110 89, 174 62, 46 12 92
26 17, 322 2, 36 5 18, 5 120 95, 702 71, 93 14 99
28 19, 322 2, 93 5 20, 5 130 105, 702 87, 75 14 109
30 19, 586 3, 01 6 21 140 115, 702 105, 14 14 119
32 21, 586 3:70
6
23 150 122, 232 117, 34
16 126
36 25, 586 5, 14
6
27
160
132, 232 137, 33
16
136
40 27, 852 6, 09 7 29, 5 170 142, 232 158, 89
16
146
44 31, 852 7, 97 7 33, 5 180 148, 760 173, 81 18 153
48 34, 116 9, 14
8
36 190 158, 760 197, 96
18
163
50 36, 116 10, 24
8
38
200
168, 750 223, 68
18
173
52 38, 116 11, 41 8 40 210 175, 290 241, 33 20 180
55 39, 380 12, 18 9 41, 5 220 185, 290 269, 65 20 190
60 44, 380 15, 47 9 46, 7 230 195, 290 299, 54 20 200
65 47, 644 17, 09 10 50 240 201, 818 319, 90 22 207
70 52, 644 21, 77 10 55 250 211, 818 352, 38 22 217
75 57, 644 26, 10 10 60 260 221, 818 386, 44 22 227
80 62, 644 30, 82 10 65 270 228, 348 409, 53 24 234
85 64, 174 32, 35 12 67 280 238, 318 446, 18 24 244
90 69, 174 37, 58 12 72 290 248, 318 484, 41 24 254
95 74, 174 43, 21
12
77 300 254, 876 510, 21
26 261
Obla zavojnica
Prema JUS M. BO. 081
dn-
mm
d}
am
Z\
dn-d
mm
d}
mm

dn d
mm
d 3 mm Z\
8 5,460 10 30 26,825 8 85 80,767 6
9 6,400 10 32 28325 6 80 85,767 6
10 7,460 10 38 32325 8 95 90,767 6
1! 6,460 10 40 35,767 6 100 95,767 6
12
9,460
10
44 39,767
6 110
103,650 4
14 10,825 8 48 43,767 6 120 113,650 4
16 12,825 S 52 47,767 6 130 123,650 4
18 14,825 8 55 50,767 6 140 133,650 4
20
16,825
8 60
55,767
6
150 143350 4
22
18,825
8
65 60,767
6 160
153350 4
24 20,825 8 70 65,767 6 170 163350 4
26 22,825 8 75 70,767 6 180 173350 4
28 24,825 8 80 75,767 6 190 183,650 4

200
193350 4
Prosti gibnjevi

VA

/
k ----------- ^

X --------------
c

//J

-c

1

Vrsta prostog gifmja
VA

ol

ft

f
*3

oj

:r/

4

//
2

i
r
r

1
i

Napon od savijanja
a
fx
{Pa]
!*
6/1 V
f
)

6 Fl
a/xmm ------
6 6*
6 Fl

/x
" bh* ..
Najvei napon fmax
{Pa]
6FI
a/max
~bh'
6FI
{maxi

6 6*
m
bh*
Doputeno optere*
enje Pmax [N]
F
66a#
*
x
~61

66*0# *- 6;
F
66*o<r/
TVty "*
61
Jednaina elastine
Unije
/*
2FI*/xW
Wt*\ t ) {
3-- f) /
6FI* / 66*
\
fj

APF bh*E '
[IVTVA
Ugtb / [m]
4 PF 2f*o/
,r
66E 36
E
6F1*
66E
f*o/
6E

f
8Ff* _ 4For *
66*E * 36E
Zapremina V lm] V - bhl 1

V H55L
v
~ 3
fftd A ~[ N m 1
bhlof* 18 E
V'o^ 18
E
661o/*
12E
Ko/*
6E
A--
bhtof
1
Vof* 9 E 6
Faktor iskortenja
zapremlne q
' 18 1
1
n
1
6
Krutost cr
[N/m]
66
C
41* 66 E
C=
* 61*
66E
c ............
81*
p
Torzione zavojne opruge
Vrsta tor-
zione
opruge



Napon od
torzije x
[Pa]
Naj vee
opteree
nje
F[N]
Ugib /
[m]
Zapreml -
na K[m
J
J
Rad
[N ml
Faktor is-
kuilSe-
n)a zapre-
mine rj
Krutost
P
/'
{N/ml
1 6Fr
*d*
5
Fr
(i
> *d
l
x d
1
xj
16 r 5r
64 zr*F 2Lnt
d*G dG
V-' ^L
4
ad L
T( 16G
Vx,*
4G
cl
1
G
C

6(zr*
.0,1
d<
G
Lr*
x
i\
16fr, 5 Fr,
ad
1
d
16r, 5r,
16z(ri-j-rXr, " -4- r*) F
d<G
Ur, 4-r,Vf
r,dG
d Ur^+r^r,, 32r,*G
ll
Br, *
d'G
Iflz/r. + r^ + r, ;
Fr
T<~-
,,b*ta
/-
2xzr*F
fc-
6i*W3
Si Lr T,
S.&G
V- b li L
j f b h L x ?
2J. G
*) W
G
ri--
i
l
!
2

S
,
SaS. ^
G 2
zr
1

S Sa ^
G
Lr
1

Tabelarni pregled tehnikog i SI (MKS A ) sistema tnera

Tehni ki si stem mera
osnovne jedi ni ce za
Dui nu Si l u Vreme m
kp s
j SI si stem mera j Meusobni odnosi si stema
Vel i i na
1 osnovne jedi ni ce j j
za
j Tehni ki SI
Dui nu Masu Vreme) m kg s
i
! Sl i tehni ki
Si l a
kp (osnovna
jedi ni ca)
N (i zvedena jedi ni ca)
1 N = I kg m/ s
2

1 kp = 9, 81 N
1
| 1 N = 0, 102 kp
1
Masa
kp s
2
/ m (i zvedena
jedi ni ca)
kg (osnovna jedi ni ca)
1 kp s
2
/ m =
9, 81 kg
1 kg = 0, 102 kp s-
/ m
Gusti na kp s
2
/ m" kg/ m
5

1 kg s
5
/ m" - 9, 81
kg/ m
J

1 kg/ m
5
=> 0, 102
kp s
2
/ m"
Pri ti sak,
napon
at (kp/ cm
2
)
1 at = 1 kp/ cm
2
1
kp/ mm
2
<= IO
2
at
Pa
1 Pa - 1 N/ m
2
1 bar =
IO
3
Pa
1 at = 9, 81-10" Pa
1 at - 0, 981 bar
1 Pa- 1, 02- 10~
3
at 1
bar - 1, 02 at
Rad,
energi ja,
moment si l e
kp m
1 kpm 3, 7. 10ksh 1
ksh - 0, 27. 10 kpm
J
1 J - 1 N m - 1 W s
1 kp m - 9. 81 J-
2, 7-
IO"
6
kWh
1 J-0, 102 kp m
3, 777 10
2
ksh
Kol i i na
topl ote
k cal
i kcal 427 kp m
J
l J = l N m - l W s
I kcal = 4186, 8 J
1 J-0, 2388- IO
3

kcal
Snaga
1 kp m/ s (ks)
1 ks - 75 kp m/ s
W
1 W-I N m/ s-J/ s
1 kp m/ s-9, 81 W
1 W-0. 102
kp m/ s
Di nami ka
vi skoznost
kp s/ m
2

Pa s
1 Pa s - 1 N s/ m
2

1 kp s/ m
2
- 9, 81
Pas
. 1 Pas-0, 102 kp s/ m
1

Topl otna
provodl ji -
vost
k cal / (m h stepen) W/ (m k)
1 kca!/ (m h ste-
pen)-1, 163 W / (m
K)
1 W/ (m K) - 0, 86
kcal / (m/ h stepen)
Prefiksi i oznake decimalnih umnoaka
! T (tera) IO
12
d (dcci ) 10~
1

J G (gi ga) - 10
?
c(centi )=10
2

M(tncga)=I0
3
m (mi l i ) = 10~
3

k ( ki l o) - 10
J
1 (mi kro) - 10
s

h (hekto) -l O
2
n (nano) - IO
5

da (deka) -10' p (pi ko)10~
u

LITERATURA:
1. Duan J, Vitas- Milan D. Trbojevi, MAINSKI ELEMENTI I". Beograd, 1986.g.
2. Duan J. Vitas OSNOVI MAINSKIH KONSTRUKCIJA I". Beograd, 1989. g.
3. Duan J. Vitas OSNOVI MAINSKIH KONSTRUKCIJA II, Beograd, 1987. g.
4. Karl - Heinz Decker ELEMENTI STROJEVA, zagreb, 1980,g. '
5. Dr. Nedad Repi, mr. Mirsad oli, Zahid Pita. Kala Stankovi, Alija Zul - MAINSKI
ELEMENTI, Sarajevo, 1998,g.
6. Ing. Boo Sekuli, MAINSKI ELEMENTI - I DIO, Beograd, 1966, g.
7. Ing. V. Volkov, ELEMENTI MAINA - I DIO,
8. Edo Hercigonja ELEMENTI STROJEVAZagreb, 1991 .god.