55

.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi

N No o: :3 39 9 ( (E Ek ki im m 2 20 00 08 8) )




ORTADOUDA KADIN HAREKETLER: FARKLI YOLLAR, FARKLI
STRATEJLER



Aksu BORA
*




zet
Bu yazda kadnlarn birer politik aktr olarak eitlik ve zgrleme ideallerine ynelik ne tr
sylemsel ve stratejik aralar kullandklarna baklm ve Ortadou toplumlarnda kadnlarn
deien rolleri bu erevede deerlendirilmitir. Ortadou corafyas, genellikle kltrel ve
dinsel referanslarla tanmlanagelmitir. zellikle kadnlar ve kadn hareketleri sz konusu
olduunda, bu eilim daha da belirginleir. Ortadoulu kadnlarn slam dininin ve Ortadou
kltrnn baz zgl nitelikleri nedeniyle Batl hemcinslerinden daha dezavantajl olduklar
veri olarak kabul edilir. Oysa, dnyann her yerinde olduu gibi Ortadouda da siyasal
aktrler tarihsel gelimeleri biimlendirir ve ynlendirir. Bu aktrlerin banda, ulus-devletler
gelir. Kadnlar ve kadn rgtleri de birer kurban deil, politik aktrler olarak srecin
parasdrlar.

Anahtar Kelimeler: Feminizm, slam, Laiklik, Kadn Hareketleri, Ortadou,
Kltr.

Womens Movements in the Middle East: Different Perspectives, Different Strategies
Abstract
Focusing on the changing political agency of women in the Middle East, this article examines
womens discursive and strategic tools in the Middle East as they work to realize their ideals
of equality and freedom. The Middle East has frequently been identified with reference to its
culturel and religous identity. Such an identification becomes clearly visible in the way
women and their movements are analyzed in the literature. It is assumed that Middle Eastern
women are more marginalized than their Western counterparts as a result of Islam and Middle
Eastern culture. The article explains that it would be erroneous to maintain this assuption in
interpreting womens movements in the region. Much like in other places womens
movements in the Middle East are shaped by the historical trajactories of power relations and
the way they are effected by nation states. Middle Eastern women and their political
organizations cannot be regarded as mere victims. They are and have been active political
agents who contribute to the making and dismantling of structures that limit them.

Keywords: Feminism, Secularism, Islamism, Womens Movement, Culture, Middle
East.



*
Yrd.Do.Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Sosyoloji Blm retim yesi.

56
Giri

Ortadou, hi bir zaman yalnzca corafyaya iaret etmedi. Hep daha fazlas vard,
Saidin dedii gibi, ark, arkiyatlk yznden bamsz bir dnme ya da
eyleme nesnesi olamad (hala da deil).
1
Dounun smrgeci bakla inas, bu
corafyay corafyadan fazla bir ey, bir arzu nesnesi olarak tasarlad. Oryantalist
ressamlarn, rnein Ingresin ya da Delacroixnun eserlerinde sereserpe uzanm
bize bakan plak kadnlar, bu arzunun cisimlemi hali gibidir. Said, Nervalin
Douya Yolculuk isimli eserini deerlendirirken, dounun bir kadn olarak inasna
da deinir:
Fiziksel ve duygusal bakmdan arkla ba kuran Nerval, tm hikmetin
tredii ayn anda hem gizemli hem ulalabilir analk merkezini zellikle Msra
yerletirerek, arkn zenginlikleri arasnda, (temelde diil olan) kltr ortamnda
teklifsizce gezinir.
2

Meyda Yeenolu, bir adm daha ilerler ve Saidin oryantalist sylemdeki
cinsellik ve kadn imgelerini bu sylemin kurucu geleri olarak ele almayn
eletirir. Ona gre, cinsellik sorusu belli bir alanla snrlym gibi
deerlendirilemez; znenin teki ile her trl ilikisini ynetir ve yaplandrr
3
.
Dolaysyla, Fanonun Fransz igali altndaki Cezayirde peeyi bir direni
sembol olarak grmesi, byle bir balamda anlamlandrlmaldr. Pee, Batlnn
Dounun gizemlerinin iine szmasn ve tekinin i dnyasna girebilmesini
fantazmatik dzeyde salayan figrlerden biridir.
4

Ortadou (ya da ark) imgesinin smrgecilik tarihi boyunca her zaman
ayn kalmadn da eklemekte yarar var. Batl lkelerde 1979 ran devriminden
sonra giderek artan, ama zellikle 11 Eyll saldrsndan sonra zirveye ulaan slam
fobisi, Ortadouya ilikin arzularn ve korkularn yeni balamlarda, yeni sylemler
iinde ifade edilmesiyle birleti. Bu yeni balamn en belirgin temas, gericiler
tarafndan kapatlan kadnlarn zgrlklerine kavuturulmas idi. Amerika Birleik
Devletlerinin Afganistan igalinin hemen ncesinde balayan ve uzunca bir sre
gcn srdren burkasndan hznl kara gzleri grnen kadn anlats, pek ok
Batl feminist iin de kafa kartrc olabildi.
rtl ya da plak kadn bedenlerinde ifadesini bulan bu imgenin en
nemli bileeni, slamiyettir: Haremdeki sereserpe odalklar ya da harap evlerinin
nndeki adorlu kadnlar, bir dinin, Mslmanln smrgeci fantazilerdeki
yansmalardr. Oysa gereklik, genellikle fantazilerden farkldr, tarih iinde ve
toplumsal zneler tarafndan yaratlr. Ortadou corafyasnda da bu znelerin
banda, devletler gelir. Smrgecilikten kurtulu mcadeleleri ve modernleme
hareketlerinin belirledii siyasal iklim iinde din, ok farkl roller oynayabilir, farkl
anlamlar yklenebilir. Dolaysyla, slamiyeti ne smrgeci fantazilerdeki gibi en iyi
ihtimalle tuhaf bir kltr, ne de slamc anlatlarn bize syledii hak dini olarak
dnebiliriz; slamiyet, tpk baka dinler gibi, yalnzca bir inan ve anlam sistemi
deil, ayn zamanda bata devlet olmak zere siyasal aktrlerin kulland ve
biimlendirdii bir ara, onlar tarafndan eitlendirilmi bir alandr. Deniz

1
Said 1999.
2
Said 1999:194
3
Yeenolu 2003:35
4
Yeenolu 2003: 53

57
Kandiyotinin
5
hakl olarak syledii gibi, Mslman toplumlardaki kadnlara
ilikin almalar, devletin roln ve slamn konumunun ne lde devlet
politikalar tarafndan belirlendiini gzard etme eilimindedir.
Buna, Batl feminist devlet kuramnn smrgecilik sonras devletleri ve bu
devletlerin vatanda olan kadnlarn deneyimlerini byk lde grmezden
geldiini de eklemek gerekir
6
. Kadnlarn vatandalna (ya da eksik
vatandalna) ilikin klasik feminist metinlerin erevesi, bamszlk mcadeleleri
ve milliyeti hareketler iinde yer alan kadnlarn bu mcadeleler iindeki ve ulus
devletlerin kurulmasndan sonraki konumlarnn kavranmas iin son derece yetersiz
kalmaktadr
7
. Dolaysyla, sklkla yapld gibi ortadouda kadnlarn politik,
toplumsal ve kltrel mcadelelerini tarih d bir din ya da kltr erevesinde
ele almak yerine, bata devletler (ve tabii ki kadnlarn kendileri) olmak zere,
siyasal znelerin stratejileri ve hareketleri balamnda analiz etmek, genel siyasi
corafyay daha kapsayc bir ekilde anlamnn yansra, feminist kuramn
aklayc gcn de artrmak anlamna gelecektir. Aslna baklrsa, siyasal znelerin
strateji ve hareketlerinin siyasetin deil de kltrn alannda kurulmasnn kendisi,
bu yaznn izleklerinden biridir. zellikle kadnlar ve kadn hareketleri sz konusu
olduunda, yalnzca dardan baklara ynelik bir eletiri olarak deil ama
ierdeki znelerin kendi eylemliliklerine ve anlam dnyalarna ilikin alglarnn
da byle bir adan deerlendirilmesi gerekir.
slamn kadnlarn kapatlarak ve dlanarak ikincilletirilmelerine neden
olduu, yahut cinsiyetlere ayr yaam alanlar ngrerek onlar glendirdii
dnceleri, her durumda, dini tarih d bir alanmasna ele ald iin,
sorunludur. Bu nedenle, bu corafyada yaayan kadnlarn hikyelerini anlamaya
alrken, Ortadou fikrinin kendisinin de gerekliin belirli bir perspektiften,
smrgeci perspektifinden kurulmas olduunu hatrda tutarak, bu corafyann son
yzyldaki tarihsel deiimini ve kendi iindeki blgesel farkllklarn son derece
byk ve keskin olabildiini dikkate almakta yarar var.
Ortadoulu kadnlarn bu tarihsel deiimi nasl deneyimledikleri, bu
deiimin neresinde ve nasl bir rol oynadklar sorularn sormak, slamiyetin
kadnlara ne yaptn aratrmaktan sosyal bilimsel olarak daha etkili ve isabetli bir
yol. Bylece Ortadoulu toplumlarn Avrupal olanlardan ne kadar farkl olduklar
hakkndaki hikayelerin arkasndaki gereklii, yani bu farkn tam da Avrupa/Bat ile
iliki iinde kurulduunu ve bydn grmemiz kolaylaabilir. Bu iliki,
zellikle kadn sorunu balamnda bsbtn nemli hale gelir; nk,
ondokuzuncu yzyldan balayarak, kadnlarn zgrlk talebi, smrgecilerin
politikalar ile kolayca iie geebilmitir. Ayn ekilde, kadnlarn geleneksel

5
Kandiyoti 1997a.
6
rnein Trkeye de evrilen iki klasik almann her ikisi de, liberal devleti norm olarak
alr ve kadnlarn ikincilletirilmesini bu erevede analiz eder: Philips 1995; Pateman 1993.
1980lerin sonunda, Nira Yuval-Davis ve Floya Anthiasn klasik almas Women, Nation,
State ile birlikte alan yeni bir tartma alann da anmadan gememek gerekir. Bu alan
biimlendirenler de hemen hemen istisnasz biimde, Bat dndan feministler oldu.
7
Rai 1998. Arap toplumlarnda devletin patriarkal (daha dorusu neopatriarkal) yaps zerine
tartma yaratan bir inceleme iin bkz. Sharabi 1988. Modernleme ile patriarkann ulus
devletlerin yaplandrlmasnda nasl iiie getiini ve bu corafyadaki devletlerin zgl
karakterini oluturduunu tartan bu kitap, 1990larda yaygn biimde tartld.

58
konumlarn srdrmeleri ya da kapanmalar da smrgecilie kar direniin bir
biimi haline gelebilmitir. Hindistan rnei zerine yazan Chatterjee, ngiliz
smrgeciliinin ideolojik merulatrma aralarndan birinin yozlam ve
barbarlara mahsus toplumsal adetlerin eletirilmesi olduunu syler.
8
Bu nedenle,
kadn sorunu, smrgeci sylemin nemli bir parasdr. Dolaysyla, milliyeti
modernlik, kendisini smrgecilerden farkllatrma stratejisi olarak, gelenekleri,
tabii en bata da aile ve akrabalk ile ilgili gelenekleri koruma yolunu semitir
9
.
Modern reformcularn kendilerine sorduklar en temel soru, nesnel dou
kategorisinde kalp kimliimizi yitirmeden nasl modern olunur?du.
10
Bu sorunun
yant, pek ok durumda, milliyeti sylemin maddi ve manevi dnyalar birbirinden
ayrarak kimlik ve farkll ikincisini temel alarak ina etmesiyle verilmi oldu.
alan/dardaki alan ayrmnn somut gndelik hayata uygulanmas toplumsal sahay
ghar (ev) ve bahir (dnya) alanlarna ayrmaktadr. Dnya harici olandr, maddinin
alandr; ev ise kiinin iindeki manevi benlii, kiinin gerek benliini temsil
etmektedir. Dnya maddi karlarn izlendii, i bilir dncelerin stn olduu
ihanetlerle dolu bir blgedir. Dnya ayn zamanda erkein alandr. Ev ise z
itibariyle maddi dnyann kutsal olmayan faaliyetlerinden uzak tutulmaldr ve kadn
evi temsil etmektedir.
11
.
Bu nedenle, mslman kadnlarn zgrlk mcadeleleri, her zaman
fazlasyla karmak, ikilemlerle ve atmalarla dolu olmutur. Smrgecilie
direnmek ve kadn haklar savunucusu olmak, birlikte srdrlmesi zor konumlardr.
Bu ikisini uzlatrmak iin kadnlarn eitli stratejilere bavurmalar gerekmitir. Bu
stratejilerden biri, kadn haklarnn slamn znde bulunduu, cinsiyeti
uygulamalarn ise dinden deil, geleneklerden kaynakland fikrine dayal geni bir
sylemsel alan amalardr.
12
Bu ideolojik ve siyasal mcadele alann dikkate
almadan, kadnlarn seslerine kulak vermeden ortadouda feminist mcadelenin
gemiini ve bugnn anlamak zor olduu gibi, bu mcadelenin potansiyellerini,
dm noktalarn ve vaatlerini grebilmek de mmkn olmayacaktr.

Gemi: Ortadouda Kadn rgtlenmeleri

Ondokuzuncu yzyln ortalarndan balayarak btn bir corafyay belirleyen
toplumsal ve ekonomik reform hareketlerinde kadnlarn aktif bir rol oldu.
zellikle modernleme hareketlerinin balad Osmanl mparatorluu (daha sonra
Trkiye), ran ve Msr, kadn sorununun sadece erkekler deil, kadnlar
tarafndan da tanmland ve tartld yerlerdi. zellikle evlilik, boanma, miras
gibi medeni hukuk alanlarndaki reform taleplerinde ve kadnlarn eitim ve alma
haklarna kavumalarna ilikin siyasal hedeflerde, reformcu erkeklerle kadnlarn
ortaklatklarn gryoruz. Kentli ve orta snftan, eitimli elitlerin kadn
sorununu gndeme getirmeleri, asl olarak modernleme ve batllama balamnda
oldu. randa 1906, Osmanl mparatorluunda 1908deki anayasal reformlar,

8
Chatterjee 2002:198.
9
Belirtmek gerekir ki bu koruma, gerekte bir yeniden ina edimidir. Bu konuya aada
dneceim.
10
Tanaka 1993:3
11
Chatterjee 2002: 202.
12
Badran 1995.

59
kadnlarn ilk kez gl bir biimde kamusal alana kmalar, siyasal gsterilere
katlmalar, dergi ve gazetelerde grlerini ifade etmelerini salad
13
. Bu greli
zgrlk dneminde, bamsz kadn rgtlenmelerinin her iki lkede de hzla
glendiini gryoruz. Birinci Dnya Sava, Ortadouda milliyeti hareketlerin
ykselmesiyle sonuland. Bu hareketler, yeni ve modern ulus devletlerin
kurulmasn hedefliyordu; modern milliyetiliin ayrlmaz bir bileeni, kadnlara
verilen yeni roller, alan yeni alanlard.
Ancak, bu noktada tekrar pahasna belirtmek gerekir ki, milliyetilik ile
kadn sorunu (ya da
feminizm) arasndaki iliki, ilk bakta grldnden daha karmaktr. Modern
milliyetiliin feminizmle zaman zaman ittifak yapt, kadnlara, zellikle de elit
kadnlara yeni yaam alanlar at doru olsa bile, Chatterjeenin de dikkat ektii
gibi, modernlik korkusunun ve smrgeci Batdan farkllama ihtiyacnn
billurlat alan da yine cinsiyet ilikileri ve kadnlarn konumudur. Chatterjeeye
ek olarak, modern ailenin ve yeni kadnn yalnzca bir korkunun, smrgeciye
benzeme ve yabanclama korkusunun ifade edildii deil, ayn zamanda ulusun
organik bir btnlk olarak kurulmasnda kritik bir rol oynayan alanlar olduunu
sylemek gerekir.
Hem erken modern edeb metinlerde hem de milliyetiliklerin kanonik
metinlerinde, bu korkunun yansmalarn izlemek mmkndr. Milliyeti
ideolojilerin, milleti aile ve akrabalk ilikilerinin devam gibi dnen cemaati
damar da, kadnn toplumdaki konumunu ve ilevini anne, bac ve e olarak
sembolize eder. Milletin bir aidiyet ve sadakat kayna olarak doallatrlmas,
kadnn toplumsal varlnn doallatrlmasyla, yani biyolojikletirilmesiyle i ie
geer. Yeni ailenin kurulmas ve onun iinde kadnn yerinin tayin edilmesi,
metaforik anlamlarnn tesinde, milliyeti ideolojinin tm toplumsal yaama nfuz
etmesini salayan koordinat sistemini oturtan stratejik bir hamledir.
14

Dolaysyla, Ortadou corafyasnda milliyeti elitler eliyle gerekletiren
modernlemenin her durumda kadnlar zgrletirdii dncesi, doru deildir.
Tersine, kadnlar iin alan yeni alanlar, ayn zamanda kadnlarn zgrlemesinin
snrlarn da izmitir
15
. Bunu yaparken, farkl kadnlklarn inasna olanak
salam, bylece, yeni bir cinsiyet rejimi ina ederken bu rejimin iktidar ilikilerini
de yeniden oluturmutur. Bu iktidar ilikileri, oluturulan yeni merkez/evre ve
ierisi/dars ayrmlar ile yrtlr. Bu nedenle, modernlemenin bir
gelenekselden kopu ve yeni bir dnyay kurma hikayesinden ok, gelenein ve
yeninin yeniden tanmlanrken yeni iktidar ilikilerinin kurulup iler hale
getirilmesi sreci olduunu hatrda tutmakta yarar vardr. Bu iktidar ilikilerini
kurarken ie koulan ayrmlar, yine temel bir norm, namus normu zerinden kurulur.
Namus kavramnn premodern bir norma iaret ettii genel yargs, bu adan son

13
1908-1918 yllar arasnda sadece amda farkl siyasal izgileri temsil eden, kimi mizah
arlkl toplam 20 gazete yaynland. Watenpaugh 2006.)
14
Bora 2005:243.
15
Mervat Hatem, Msrn modernlemesinde laik modernist dneme ilikin yapt
deerlendirmede, kadnlarn i hayatna girmelerinin tevik edildiini ama bu teviin kadn
meslekleri, zellikle retmenlik mesleine doru olduunu anlatr. Mervat 1998. Bu
ynelimin Trkiye iin de doru olduunu gsteren bir rnek iin bkz. Tan Mine vd. 2007.

60
derece modernist bir yargdr. Tersine, tam da bu norm, yeni bir balamda, yeni bir
anlam erevesi iinde i grmeye balamtr.
Afsaneh Najmabadi, ran rnei zerine yapt analizinde namusun slami
bir ierikten milli ierie doru nasl kaydn, bu kaymada vatann bir corafya
olarak yeniden kurulurken sevilen bir kadn olarak tahayylnn nasl rol oynadn
anlatr Ulusun erkek oluu ile vatann kadn oluuna sk skya bal olan bir
kavram da namustu. Kkleri slam dncesinde bulunan namus kavram, milletin
dinsel bir cemaatten milli bir cemaate dnmesiyle birlikte dinsel anlamndan
(namus-i slam) koparlarak milli bir anlam kazanmtr (namus-i ran). Kadnn
iffeti (ismet) fikri ile rann btnl arasnda gidip gelen namus, gerek kadnn
iffetini, gerekse de ran erkein sahiplenmesine ve korumasna tbi kld: Cinsel
namus ile milli namus, karlkl olarak birbirlerinin oluturucusu olmutu.
16

Handan alayan da modern Krt milliyetiliinin ortaya knda kadnn nasl
kritik bir konumda bulunduunu ortaya koyar ve bu konumun ve namus normunun
politik konjonkre gre nasl yeniden tanmlandn gsterir.
17

Ulus devletlerin ve milliyetiliin belirledii bu tarihsel anda aile ve kadn
yeniden konumlandrlrken, ideolojik erevelendirme ve yeni sylemlerin
retilmesi, yasal ve kurumsal dzenlemelerle de desteklenmitir. Trkiyede
Atatrkn nclndeki modernleme hareketinin iktidara geldiinde yapt
ncelikli reformlardan biri, laik bir medeni kanun getirmek oldu. Medeni kanun
hazrlklarnn 1923 ylnda balatld dnldnde, bu alann dzenlenmesinin
yeni ynetim iin ne kadar ncelikli olduu daha iyi anlalr. Bylece, 1917 ylnda
slam hukuk tarihinde bir ilk olan Hukuk- Aile Kararnamesinden sonra, kiisel
ilikiler alanna ilikin en nemli dzenleme gerekletirilmi oldu. 1927 ylnda
kabul edilen yeni Medeni Kanun, svireden alnmt ve modern ekirdek aile
idealine yaslanyordu
18
. randa 1926da ta giyen Rza ah da, kadnlarn toplumsal
statsn deitiren reformlar yapt (boanma hakk tanmak, eitim imknlar
salamak gibi).
Bu gelimeler her ne kadar reformcu erkeklerin modernleme projelerinin
doal bileenleri gibi grnse de, kadnlarn ve kadn rgtlerinin srecin
biimlenmesindeki etkileri, son derece nemlidir.
19
Bu bakmdan Msr, ran ve
Trkiyeden farkl bir rnek olarak karmza kyor: Msrda ran ve
Trkiyedekinin aksine, ondokuzuncu yzylda balayan kadn rgtlenmeleri,
yirminci yzylda da erkek reformculardan bamszln byk lde korudu.
1919da, ngiliz smrgeciliine kar Kahirede byk bir miting dzenleyen
kadnlar, bir yandan Wafd partisinin kadn kollarn olutururken, dier yandan
bamsz bir feminist rgtlenme olan Msr Feministler Birliini kurdular.
20
1924

16
Najmabadi 2000: 120.
17
alayan 2007. Bu almann nemli tezlerinden biri, namus normunun deimeyen
Gelenekin bir paras olmayp modernleme ile birlikte ortadan kalkmad, yeni biimler
ald, yeni ieriklerle yklendiidir.
18
Bu idealin siyasi anlamna ilikin nemli bir tartma iin bkz. Sirman 2002.
19
Bu etkinin ve kadnlarn taleplerinin modernleme program iinde kendine yer bulmasnn
sonularnn Trk Kadnlar Birlii rneinde ayrntl bir tartmas iin bkz. Zihniolu 2003.
20
Msrda kadn rgtlerinin hayr ilerinden politik alana doru kayn Msrllarn
annesi olarak adlandrlan Safiya Zaghlul ve ilk kamusal feminist figr olan Huda Shaarawi

61
ylnda kurulan Msr Feministler Birlii ile ayn yl stanbulda kurulan Trk
Kadnlar Birliinin tarihini karlatrmak, ortadoulu kadnlarn iinde
bulunduklar atma ve elikilere dair nemli ipular sunuyor: Msr Feministler
Birliinin yirmi yl boyunca son derece snrl kazanmlar (evlenme yann
ykseltilmesi gibi) elde etmesine karlk, bamszlk iddiasn srdrmek isteyen
Nezihe Muhiddini tasfiye ederek Cumhuriyetin birer neferi olmay kabul eden
Trk Kadnlar Birlii, bata seme ve seilme haklarnn kazanlmas olmak zere,
ciddi yasal reformlar elde ettii gibi, ok partili dneme gelininceye dek de her
mecliste temsil edildi. Buna karlk, Msrda bamsz feminist hareket geni bir
politik tartma alan at ve en kritik ve zor dnemlerde bile bu alan korumay
baard.
Hem ran ve Trkiye, hem de Msrdaki kadn hareketlerinin en nemli
snrll, halktan kadnlarla ilikinin son derece az olmasyd. Bu snrllk, kadn
sorununun asl olarak sembolik dzeyde tartlmasna yol at ve yasal
deiikliklerin pratik sonularn grmek iin baka toplumsal deimelerin
gereklemesi gerekti.
21
Elitlerin dndaki kadnlarn politik hareketlere katlm,
Cezayir ya da Filistin gibi lkelerde, bamszlk ve smrgecilik kart hareketlerin
iddetli atmalarla yrd yerlerde daha yksek oldu. Buralarda her snftan
kadn, yaamn ve zgrln tehlikeye atarak bamszlk savalarna katld, bu
srecin sonunda, geleneksel rollerine dnmeleri beklendiinde ise, erkeklerle ve
yeni ynetimlerle ciddi atmalar yaadlar. slam metinlerin yeniden
yorumlanmasn da ieren slam feminizm, asl olarak bu atmalardan ve
kadnlarn bu atmalar kendi lehlerine zme gayretlerinden kaynakland.

ki strateji: Laik ve slam Feminizm

Partha Chatterjee, smrgeci devletin tarihinin, gelimi bir lke inasna ilikin
ulusal projelerin tanmlanmasndaki elikilere de kaynaklk ettiini savunuyor.
22

Smrgeci devlet, modern iktidar rejimlerini yerletirirken, bu rejimin kurumlarn
da oluturmutu (brokrasi, adalet sistemi, eitim ve salk sistemleri ve tabii askeri
kurumlar gibi). Bu kurumlarn yaratt yeni bilin biimleri, smrgecilik sonras
ulus devletlerin kurumlarnda da ikin olarak varlklarn srdrdler. Bu kurumlar,
yerel kltr geri olarak tanmlayan bir yaklamla kurulmu ve iletilmilerdi,
dolaysyla da yerli olann iktidardan dlanmas ve ikincilletirilmesi, smrgeci
ynetimin ayrlmaz bir bileeniydi.
23

Milliyeti sylemin gelitirilmesi, modernitenin evrensel nitelikleri ile
kltrel fark arasndaki elikinin belirli biimde zlmesi giriimiydi. Bu
sylemde yerel kltrn zn oluturduu dnlen niteliklerin srdrlmesi,
bylelikle yabanc/smrgecinin darda braklmas salanyordu. Ayn zamanda,
yerli kltrn gerilii nkabul, modernleme projesinin (zellikle de ekonomik

zerinden anlatan McCarthy, bu dnmn kadn rgtlenmelerinin yaratt alternatif
kamusallk biimlerini anlamakta nemli ipular barndrdn sylyor. McCarthy 2001.
21
Graham-Brown 2001.
22
Chatterjee Partha 2002
23
Smrgecilik tarihi olmayan Trkiye Cumhuriyetinde ise geri olarak tanmlanan,
Osmanl miras idi. Gemi ve gelenein modernin kart olarak inasna ilikin bir
tartma iin bkz. Kandiyoti 1997(b)

62
ve siyasal modernleme) merulatrcs olarak i gryordu. Bu elikili konum,
modern milliyetiliin bir yandan milli deerlerin kayna olarak grlen ahlaki
(yani asl olarak aileye ilikin) alanda farkll vurgular ve desteklerken, kamusal
alanda (hukuk, idare, ekonomi) evrensellii ve modernlii gelitirmesi anlamna
geldi. Ancak, daha nce de belirttiim gibi, milli deerler, geleneksel olann
srdrlmesi deil, uzak bir gemiin, milletin znn ortaya kt bir dnemin
ihyas anlamna geliyordu. Bu nedenle, bu farkllatrma stratejisine daha yakndan
bakmak ve derinlemesine analiz etmek gerekir.
Kendi yeniliini smrgecilikten kurtulu mcadelesi iinde tanmlayan
Msrda da, Trkiye ve randa da, bu yeni, ayn zamanda eskiden kopmay da
kapsyordu. Yani, modernleme hareketlerinin radikalizmi, esas olarak iine
doduklar tarihsel balamn bileenlerini reddederek bir anlamda beyaz bir sayfa
ama arzusu ve iddiasndan kaynaklanyordu. Btn o yeni insan, yeni aile
tartmalarnn arkasnda yatan, esasen bu gl arzu ve iddiayd. rm ve
yozlam olan yalnzca siyasal yap deil, btn bir toplumsal yapyd ve bu
rmenin panzehiri, varolan yaplar kknden kesip atarak yenilerini kurmakt. Bu
modernleme hikyesinin nde de milli zn el eriminde duran slami
gelenekte deil de ok uzaklarda kalm muhayyel bir gemite aranmas, tesadfi
deildi. Trkiyede de, ran ve Msrda da bu dnem, slamiyet ncesine iaret
ediyordu: Trkiye iin Orta Asya stepleri, Msr iin Firavunlar dnemi, ran iin ise
kkl Pers kltr. Modern ekirdek ailenin, sevgiye dayal evliliin, tek eliliin ve
kadnlarn sz hakknn milletin z kltrne ikin deerler olduu iddiasyla,
yeni modern aile, bir Batl fenomen olmaktan ok, milli kltrn gerek deeri
olarak sunuldu; ayn zamanda, bu milli deerler, gelenekten farkllamay ve ze
dnmeyi de anlatyordu.
24

Afsaneh Najmabadi,
25
yirminci yzyl bandaki modernleme
hareketlerinin evi ve aileyi yeniden inasn anlatrken, orta snftan kadnlarn yeni
bir kadnlk ideali erevesinde yeni annelik ve ev kadnl rollerini stlendiklerini
sylyor. Bu deiimi, ev idaresinin nesnesi olmaktan mudabbir-i manzil, yani
evin idarecisi olmaya doru tanmlyor. Nkhet Sirman ise, kadnlara alan yeni
yaam alanlarnn yannda, bu yeni evin ve yeni ailenin de, getirdii btn ek
yklere karn orta snftan kadnlar tarafndan gl bir biimde benimsenmesinin
tam da bu deiimden kaynaklandn sylyor
26
. Ona gre modernlemeyle
birlikte gelen yeni zne kurma teknikleri ve modern iktidar biimleri, milli kadnlk
ve erkekliin dardan empoze edilen bir kimlik deil, kiilerin bu kimliin sunduu
iktidar olma biimlerini arzuladklar iin kendi istekleriyle stlendikleri birer
znellik olmasn salamtr. Dolaysyla, modern milliyetilikle modern feminizm
arasndaki ittifak, yalnzca yeni modern devletlerin kadnlarn yaam alanlarn

24
Bu tercihlerin snfsal karlklarnn ne olduu, son derece nemli bir sorudur. Bu yaznn
erevesi iinde byle bir tartmaya girimek mmkn grnmyor ancak cinsiyet ilikilerini
tamamen darda brakyor olsa da, Trkiyenin yakn tarihinde snf ve iktidar ilikileri
zerine son derece ufuk ac bir analiz iin bkz. Keyder 1995. Gelenekin yeniden inasnda
uzaklara gitme ihtiyacnn da, muhalefet ideolojisini slami terimlerle yapmann da snfsal
karlklar var ve bunlarn farkl lke rneklerinde ne tr sylemler rettiini karlatrmak,
ilgin olurdu.
25
Najmabadi 1998.
26
Sirman 2002

63
geniletmesine dayal deildir, bunun yannda orta snftan kadnlar iin salad
iktidar imknlarnn da dikkate alnmas gerekir. Bu imkn, her eyden nce, artk
sadece kiisel alan iinde deil, toplumsal ilikiler iinde de zne olabilme
imkndr. Milletin annesi ve retmeni rol, orta snf kadnl iin yeni bir iktidar
alandr. Trk Kadnlar Birliinin 1934 kongresinde verdii kritik karar, yani siyasal
mcadeleden ekilme karar, bu adan deerlendirildiinde, bu iktidar alanna
doru almay ieren bir strateji deiiklii olarak grlebilir: Yeni mcadele
alannda hasm artk erkekler deil, karanlk geleneklerdir. Nitekim modern Trk
romannn klasiklerindeki kadn kahramanlar artk milleti aydnlatmak iin kiisel
yaamndan fedakrlk eden, gerekirse bu uurda cann vermekten ekinmeyen
Aliyeler, Feridelerdir.
Mervat Hatem
27
etkileyici bir makalesinde, Msrl kadn air Aisha
Taymurun yaam yks zerinden ayn hikayeyi anlatr: Annenin temsil ettii
eski dzene kar babayla ibirlii yapan modern gen kadn, geleneksel kadnlk
roln reddederken kendini kamusal bir figr, bir yazar olarak kurmakta, ancak bu
seim, onun ayn zamanda modern ev kadnl ve annelik grevlerini yerine getirme
ykmlln ortadan kaldrmamaktadr.
Byle bir stratejinin can alc noktas, feminist siyasal mcadelenin
siyasetin terimleriyle deil, kltrnkilerle yrtlmesi ve buna bal olarak
yeni kadnln inasnn eski ilikileri, bu arada eski kadnlk tarzlarn (ve
anneyi) karsna alarak gerekletirilmesidir.
28
Deiimi izlemenin en iyi yolu,
feminist yaznn diline bakmaktr. Osmanlda feminist dergilerde yaynlanan
yazlara rengini veren hak kavram, 1930lardan sonra tamamen grnmez olmu,
bunun yerini bir aydnlatma dili almtr. 1914 ylnda Kadnlar Dnyas
Dergisinde yaynlanan u satrlara bakalm:

tiraf edelim ki, bugn kadn hakk- hayta ve hrriyete
malik deildir. nk o hibir vakit bunu tanzm ve idme
iin mefkresini, irde-i cziyesini, meyl arzusunu
istimal edemiyor; onun hayatna ve dt, grenek emsl
akrn vesilelerinden istifde ile ya bir peder, amca, day ya
bir zevc veya bir birader tahakkm ediyor. Hayatta
endisine bir gaye, bir mefkre tayninden memndur.
nk o daima bir erkein arzu veya menfaati in ihml
ve fed edilebilecek olan, edilmesi lzm gelen sa uzun
akl ksa- Anadoluda marf tabriyle eksikli olmakdan
baka bir ey olarak telakki edilmemitir. Kadnn bizde
mevcdiyet-i ahsiyyesi yokdur, olmamdr.
29


Burada yazarn kendisini haklarndan mahrum braklm bir grubun, kadnlarn bir
paras olarak grd, onlar adna ve haklarn savunmak zere sz ald
anlalyor. Bu duru, kadn sorununun bir siyasal sorun, konuan znenin ise
siyasal bir zne olarak tanmlandna iaret eder. Bu dergiden yirmibe yl sonra,

27
Hatem 1998.
28
Sirmann modern ailenin srlarndan sz ederken kast ettiklerinden biri de bu olmal:
Anneyi feda edip babann kz olarak yola devam etmek!
29
Akt. Demirdirek 1993: 83

64
1940ta yaynlanan (ve o dnemin yaygn sylemi asndan hi de ayrks bir nitelik
tamayan) u satrlar, bak asnn nasl tamamen deitiini bize gsteriyor:

(Trk kz iin) ilk gaye, cemiyete faydal olmaktr. Byle
olunca, kendini her trl alakadan, her almadan uzak
tutarak yalnz ssile, elencesile megul olan ve erkein
srtndan geinen bir kadn tipine (tam kelimesini
syliyeyim: byle bir parazite) olgun Trk kz yalnz
hayret ve nefretle bakar
30


1914 ile 1940 arasnda kadn sorununun politik bir sorun olmaktan kltrel bir
sorun olmaya doru nasl deitiini gsteren bu iki konuma tarznn ikincisinde
dikkat eken bir husus da, konuan znenin kendisini artk kadnlar adna konuan
bir siyasal zne olarak deil, aydnlanm bir bak olarak kurmasdr.
31
Burada
karlardan ya da haklardan deil, dorudan, yanltan, faydallktan ve parazitlikten
sz edilmektedir. Elbette artk hakknda konuulan ile konuan arasnda geni bir a
vardr, dolaysyla, konuann bir kadn m yoksa bir erkek mi olduu fark etmiyor
gibi grnmektedir. Gerekte, sz syleme konumunda olan kadnlarn kendilerini
dier kadnlardan ve kadnlktan uzaklatrma ihtiyac duymalar, kamusal szn
kadnl dlayacak biimde kurulmas, znenin kadn ya da erkek oluunun fark
etmediini deil, kamusal dilin tamamen bir erkek dili olduunu gsterir. Bu dili
konumaya niyetlenen kadnlarn kendi kadnlklarn unutturmaya ynelik
stratejileri, zerinde ok durulmu bir konudur.
32
Ancak buradaki tartmamz
asndan nemli nokta, kadnlar hakknda ve kadnlar tarafndan yaplan kamusal
konumann dilindeki byk krlmadr: Hak kavramnn tamamen gzden
kayboluu ve yerini kadnlarn nasl olmalar gerektiine ilikin ahlak/kltrel
normlarn al, cinsiyet eitsizliinin bir siyasal sorun olarak tanmlanmasnn da
sona erdiine iaret eder.
Bu noktann gnmzde ortadou toplumlarnda temel feminist
tartmann, yani slami feminizm/laik feminizm ayrmnn biimlenmesinde son
derece nemli olduunu dnyorum. stelik, zaman zaman fazlasyla keskinleen
bu ayrmn, modern laik feminizm ile modern slam feminizm arasndaki nemli bir
benzerlii grnmez kld kansndaym: Siyasetin kltrn terimleriyle
yrtlmesi. lkindeki ileri/geri, aydnlk/karanlk gibi ikiliklerin karsna ikincisi
yerli/yabanc, zahir/batn gibi ikilikler koyar- iki durumda da mcadele alan,

30
Oksal, 1940:62
31
Her satrda okuru arpan kadn dmanl konusuna hi girmiyorum! Aydnlatma
bakndan ve bu konumdan konuan kadnlarn dilindeki kadn dmanlnn baka eylerin
yannda, yukarda bahsettiim aile srr, yani babann kz olmay tercih etmekle ilgili bir
yan da olmal.
32
rnein Eser Kker, kadnlarn siyasal deneyimlerini grsel metinler zerinden okuduu
kitabnda, 1935 ylndan bir fotoraf, bir kadn milletvekili adaynn seim konumasnn
fotoraf zerine unlar syler: Artk modern Trkiyenin olgunlama enstits kl
kalplaryla kamu hayatna kan kadn, erkek giysilidir. Tayyrl, paltolu, trenkotlu.
Kadnlarn kamu hayatnda durularnn rengi siyah, kahverengi, lacivert olarak tayin edilir.
Erkek gibi giyinmek ve davranmak, kamusal ve siyasal yaamda kaln izgilerle belirir.
Kker 2000.

65
kltrel terimlerle izilmektedir
33
. Yani, bir toplumsal grup olarak kadnlarn haklar
deil, onlar iin doru olann ne olduu tartlmaktadr. Bu tartmann zaman
zaman kadnlarn zgrlnn koullarnn neler olduuna doru uzanmas (bugn
Trkiyenin gndeminin ilk sralarna oturmu grnen trban tartmasnda olduu
gibi) bir siyasal tartma yanlsamas yaratsa da biraz daha yakndan bakldnda,
kltrel ve ahlaki alandan alnm eski ikiliklerin kimi zaman yeni kisveler altnda,
kimi zaman eski biimleriyle i grmeye devam ettii, aydnlk/karanlk, ileri/geri
gibi kavram iftlerinin ereveyi izdii grlebilir.
slam feminizm terimi, 1990larda uluslararas gndeme girdi.
34
Her ne
kadar bu terimin oryantalist bir bak asn yansttn syleyerek kullanmn
reddedenler varsa da,
35
canl bir tartma alan olduu grnyor. slam feminizm,
birincil slami kaynaklarn kadnlar tarafndan ve kadnlar lehine yeniden okunmas
ve yorumlanmas anlamna geliyor. Terim yeni de olsa, kadnlarn (baka dinleri
olduu gibi) slamiyeti yorumlamalar, yeni bir ey deil. rnein Msr tarihinde
nemli (ama unutulmu) bir kiilik olan Labiba Ahmad (1870-1951), milliyetilikle
slamcl badatrmaya alrken, slamn feminist bir yorumunu kullanm,
Msr ulusunun inasnda kullanlmas gereken harcn firavunlar dneminden deil,
slamiyetten tanmas gerektiini savunmutu. Ona gre slam inan sistemi,
gerekte, kadn haklarn yceltmekteydi
36
. Ancak, feminizmin yaklam ve
yntemlerinin (zellikle feminist hermenotiin) sistematik bir biimde kullanlmas
ve zellikle kadnlarn Kuran tefsirine ynelmeleri, yeni ve radikal bir grngdr.
Margot Badran Mslman kadnlarn Kurann feminist hermenotik
kullanlarak yeniden okunmasn ve yorumlanmasn da ieren faaliyetlerini son
derece nemli ve radikal bulduunu syledikten sonra, islami/laik feminizm
ayrmnn genellikle dnld kadar kesin bir ayrm olmadn ekliyor.
37
nk
Kurann kadnlar tarafndan tefsiri, feminizmin salad ufuk ve farkndalk
olmakszn mmkn olmazd. Afsaneh Najmabadi de 1994 ylnda Londra SOASta
yapt ve byk bir tartmaya neden olan konumasnda, ranl kadnlarn slam
Cumhuriyeti yasalarnda kadnlar lehine deiiklik yaplmas iin verdikleri
mcadelenin ve Kuran yorumlama giriimlerinin nemli bir reform hareketi
olduunu sylemiti
38
.
Amina Wadud, bu grngnn farkl stratejiler iinde
anlamlandrlabileceini anlatrken, Alternatif Kuran tefsirleri, tpk slamn
birincil kaynaklarnn dier alternatif yorumlar gibi, hem slami meruiyeti, hem de
znelii (agency) vurgularlar diyor
39
. randa slam devrimi sonras kadn
hareketleri zerine yazan Afsaneh Najmabadiye gre de bu znelik, radikal bir
dnme iaret ediyor ve kadnlara yeni bir alan ayor, nk ranl kadnlar tefsir
iine kalkarak mollalarn merkez konumlarn ciddi biimde sarsyorlar.

33
Dikkat edilirse, modernist/geleneki siyasetler arasndaki elikilerde de kltrn alanna
girildii an, kadnlardan ve/veya aileden sz ediliyordur.
34
Badran 2002
35
Moghadam 2002.
36
Baron 2005.
37
Badran 2005
38
2008 ylnn Ocak aynda ranl feministlerin dergisi Zanann hkmet tarafndan
kapatlmas, hkmetin de ayn grte olduunu gsteriyor olabilir!
39
Wadud 2000.

66
Trkiyede de 1998 ylnda Hizbullah rgt tarafndan karlarak ldrlen Konca
Kuri, yaygn medyada slamc feminist olarak sunulmutu. Kuri, slamn
yeniden ve kadnlar tarafndan yorumlanmas gereini savunuyordu. Bir baka
feminist, Hidayet efkatli Tuksal da hadisleri kadnlar asndan deerlendirdii
almasnda, kadn kart sylemin hadislerden ayklanmasn nermiti.
40

2005 ve 2006 yllarnda Barcelonada dzenlenen Uluslararas slami
Feminizm Kongreleri, hem tefsir almalarnn hem de Mslman lke pratiklerinin
tartld zeminler oldu. Bu kongrelerin ikincisinin sonu metninde, slam
feminizm, slami yasa olduu sylenen bu dzenlemelerin onlar uygulayanlar
tarafndan sylendii gibi Allahn yasas deil, yzlerce yl nce, kadnlarn
erkeklerin mal olarak grld ve dinsel sylemlerin tamamen erkeklerin elinde
olduu toplumlarda insanlar tarafndan yaratlm yasalar olduunu belirtir ifadesi
yer alyordu.
1990larn ikinci yarsndan balayarak gitgide genileyen ve derinleen bu
tartma alan, Bat/Dou ya da dini/din d gibi ayrmlarn kendisinin de
sorgulanmasn salyor. Bylelikle, zellikle Ortadou corafyasndaki kadn
hareketleri zerine yaplan deerlendirmelerin soyut kltr ya da farkllk gibi
kavramlarn tesinde, somut balamlar iine yerletirilmesi mmkn hale geliyor.
Laik feminizm/islami feminizm ayrmn veri kabul etmek yerine, bu
ayrmn hangi balamlarda, nasl bir tarihsel miras iinde ekillendiinin analizini
yapmak, toplumsal dnm iinde kadnlarn ve kadn hareketlerinin nasl bir rol
oynadklarn anlamakta ok daha ufuk ac olacaktr. Kadnlarn eitlik
mcadelesinde iki farkl strateji olan laik feminizm ve islami feminizm, birbirlerine
cephe aldklar durumlarda bile, baz ortaklklar barndrrlar. Bu ortaklklarn
banda da, yukarda deindiim gibi, apolitik bir soru olan kadnlar iin doru olan
nedir? sorusunu yantlamaya almalar gelir. Bu soruya farkl yantlar vererek
tamamen zt kutuplar temsil ediyor hale geldiklerinde bile, bu iki stratejiye ikin
olan ortak soru, kadnlarn erkeklerle eit olmalar/yaam alanlarn
geniletmeleri/haklarn elde etmeleri iin neler yaplabilir?dir.

Sonu

Ortadouda kadn hareketlerinin ve kadnlarn konumuna ilikin analizlerin sklkla
dt yanlg, tarih d kategorilerin ie koularak toplumsal gelimelerin bunlarla
aklanmas abasdr. Byle yapldnda, rnein modernlemenin kendisinin
kadnlar iin zgrleme anlamna geldii, slamn ise kadnlarn kapatlmas demek
olduu trnden hzl ve zensiz yarglara varlmas kolaylar. Oysa Mervat
Hatemin Msrda modern ulus devletin kurulmas srecini deerlendirirken
belirttii gibi, seme ve seilme haklar, doum izni, ocuk bakm hizmetleri gibi
kazanmlarn ayn zamanda ikincil bir toplumsal cinsiyet bilincini reten yeni
disiplin ve toplumsal dzenleme biimleriyle bititiinin farknda olmak gerekir.
41

Yani modernlemenin getirdii yeni cinsiyet rejiminin de erkek egemenliinin
yeniden kurulmas anlamna geldii unutulmamaldr. Ayn ekilde, slami sylem
iinden konuan kadnlarn da hem bu sylemin snrlarn tartmaya atklar, hem

40
Tuksal 2000.
41
Hatem 1998.

67
de bunu yaparken somut balamlar ve somut imknlar iinde hareket ederek
glenme stratejileri kurduklar dikkate alnmaldr.
Dolaysyla, kimi zaman ok net ve ak grnen slamclk/laiklik gibi
tercihlerin genellikle grnd kadar zt olmayabilecei, bunlarn kadnlarn iinde
bulunduklar somut koullar balamnda rettikleri zgrleme stratejileri olarak da
grlebilecei hesaba katlmaldr. Bu yazda vurgulamaya altm esas nokta,
budur. Kadnlar daha byk anlatlarn ve politik konumlarn basit birer arac yahut
daha kts kurban olarak grmek yerine, birer politik zne olduklarn kabul
ederek onlarn sesine kulak vermek, ilk adm olmaldr. Aydnlatmac bakn
grnrde cinsiyetsiz, gerekte erkek dili, kadnlarla konumaya deil, olsa olsa
kadnlara konumaya imkn verir. Bylece, onlar iin neyin doru neyin yanl,
neyin zgrletirici neyin kapatc olduu dikte edilebilir ama kadnlarn
kendilerinin konumasnn n kapatlm olur.
kinci nokta,, kadnlarn zgrleme stratejilerini siyasetin deil de kltrn
alannda konumlandrdklar, orada hareket ettikleridir. Bu noktann
derinletirilmesi, ancak bu corafyada siyasetin zgl yaps, kamusal alanla zel
alann snrlarnn nasl izildii ve bu snrlarn hangi noktalarda geirgenletii gibi
tartmalarla birlikte mmkn olabilir. Kltrn terimleriyle siyaset yapmann
salad byk kolaylklar olmakla birlikte, bu tercihin bugn artk grmezden
gelinemeyecek ciddi snrllklar da vardr. Bu snrllklarn banda, kltrn
kendisinin son derece deiken olmas gelir. slam feminizmin sklkla yapt gibi
kltr ve bu kltrn rettii anlam erevelerini veri kabul ederek bunlarn iinde
hareket edilmeye alldnda, toplumsal deiimin bir d ya da bozulma
olarak alglanmas ok kolay olur. Modernitenin yaratt evsizlik
42
, kadnlar
asndan bir yersiz yurtsuzlamaya da iaret edebilir, zgrlemeye de. Bu,
kadnlarn kendilerini politik zneler haline getirmeyi baarp baaramadklaryla
ilgilidir.

ncs, ileri/geri gibi kavramlatrmalarn tarihsel gereklikleri
anlamakta yetersiz kaldklardr. Moderniteye geiin bir ilerleme olarak
deerlendirilmesi ve kadnlarn da doallkla bu ilerlemeden yararlandklar fikri, bu
geile kurulan yeni cinsiyet rejiminin kadnlara dayatt yeni snrlarn grlmesini
gletirir. Byle bir glk, namus normunun bugn hala neden bu kadar gl bir
biimde varolduunu anlamay imknsz klar. Ayn ekilde, ortadoulu kadnlarn
izledikleri farkl stratejilerin basite gericilik ya da aymazlk olarak
nitelendirilmesine neden olur.
Ortadou toplumlarnda yz yl akn bir sredir zgrleme mcadelesi
veren kadnlarn bu heyecanl serveninin hikyesi, her zaman anlatlagelen
modernleme ya da smrgeden kurtulu ya da zne dn, gelenein ihyas
hikayelerinden ok farkldr. Bakalarnn hikayeleri iinde bir alt izlek olmak yerine
kadnlarn kendi hikayelerini yazabilmeleri, bugnn ve yarnn ekillendirilmesinde
son derece nemlidir. Ancak bunu yapabildiklerinde birbirlerini anlayabilirler, ancak
o zaman hikayenin kahraman, znesi haline gelebilirler.


42
Akta, 1992.

68
KAYNAKLAR

Akta, Cihan, Modernizmin Evsizlii ve Ailenin Gereklilii, stanbul: Beyan
Yaynlar, 1992.
Badran Margot, Between Secular and Islamic Feminisms/Reflections on the
Middle East and Beyond, Journal of Middle East Womens Studies, K 2005, C 1,
No 1.
Badran Margot, Islamic Feminism: Whats in a Name?, Al Ahram Weekly
Online, Ocak 2002 No 569

Badran Margot, Feminists, Islam and Nation: Gender and the Making of
Modern Egypt, New Jersey: Princeton University Press, 1995
Baron Beth, Egypt as a Woman/Nationalism, Gender and Politics, Berkeley:
University of California Press, 2005.
Bora Tanl, Analar, Baclar, Orospular/Trk Milliyeti Muhafazakr
Syleminde Kadn, eref Mardine Armaan (der) A. nc, O. Tekeliolu,
stanbul: letiim Yaynlar, 2005:243
Chatterjee Partha, Ulus ve Paralar, stanbul: letiim Yaynlar 2002:198.
alayan Handan, Analar, Yoldalar, Tanralar, stanbul: letiim Yaynlar,
2007
Demirdirek Aynur, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikayesi,
Ankara:mge Yaynlar, 1993:
Graham-Brown Sarah, Womens Activism in the Middle East, Women and
Power in the Middle East iinde, der. Suad Joseph&Susan Slyomovics,
Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2001
Hatem Mervat, Aisha Taymurs Tears and the Critique of the Modernist and
the Feminist Discourses on Nineteenth Century Egypt, Remaking
Women/Feminism and Modernity in the Middle East iinde (der) Lila Abu-Lughod,
New Jersey: Princeton University Press, 1998.
Hatem, Mervat, Secularist and Islamist Discourses on Modernity in Egypt and
the Evolution of the Postcolonial Nation-State, Islam, Gender and Social Change
iinde (der) Yvonne Yazbeck Haddad&John L.Esposito, New York: Oxford
University Press, 1998.
Kandiyoti Deniz(a), Modernin Cinsiyeti: Trk Modernlemesi zerine
almalarda Gzden Karlan Ynler, Cariyeler, Baclar, Yurttalar iinde (der)
Deniz Kandiyoti, stanbul: Metis Yaynlar, 1997.
Kandiyoti Deniz (b), Kadn, slam ve Devlet: Karlatrmal Bir Yaklam,
Cariyeler, Baclar, Yurttalar iinde, stanbul: Metis Yaynlar 1997.
Keyder alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul: letiim Yaynlar,
1995.
Kker Eser, Albm, A.. KASAUM Yayn, 2000.
McCarthy Kathleen, Women, Philanthropy and Civil Society, Bloomington:
Indiana University Press, 2001
Moghadam Valentine, Islamic Feminism and its Discontents: Toward a
Resolution of the Debate, Signs V.27 No: 4, Yaz 2002

69
Najmabadi Afsaneh, Crafting an Educated Housewife in Iran, Remaking
Women/Feminism and Modernity in the Middle East iinde (der) Lila Abu-Lughod,
New Jersey: Princeton University Press, 1998.
Najmabadi Afsaneh, Sevgili ve Ana Olarak Erotik Vatan: Sevmek,
Sahiplenmek, Korumak, Vatan, Millet, Kadnlar iinde (der) Aye Gl Altnay,
stanbul: letiim Yaynlar, 2000: 120.
Oksal Feliha Sedat, Gen Kz Yetiirken, Marifet Basmevi, stanbul, 1940:62,
akt. Grkan ztan, Trkiyede Uluslama Srecinde Milliyetiliin Kadn mgesi,
yaynlanmam master tezi, s. 40.
Said Edward, arkiyatlk/Batnn ark Anlaylar, stanbul: Metis Yaynlar,
1999
Pateman Carole, Kardeleraras Toplumsal Szleme, Sivil Toplum ve Devlet
iinde, Keane J., stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1993.
Philips Anne, Demokrasinin Cinsiyeti, stanbul: Metis Yaynlar, 1995
Rai Shirin, Women and the state in the Third World, Women and Politics in
the Third World iinde, der. Haleh Afshar, Londra: Routledge, 1998
Sirman Nkhet, Kadnlarn Milliyeti, Modern Trkiyede Siyasi Dnce (C
4) iinde, stanbul: letiim Yaynlar, 2002
Sharabi Hisham, Neopatriarchy/A Theory of Distorted Change in Arab Society,
New York: Oxford University Press, 1988
Tan Mine vd., Cumhuriyette ocuktular, stanbul: Boazii niversitesi
Yaynlar, 2007.
Tanaka Stefan, Japans Orient: Rendering Pasts into History, Berkeley:
University of California Press, 1993:3
Tuksal Hidayet efkatli, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki
zdmleri, Ankara: Kitabiyat Yaynlar, 2000.
Wadud Amina, Alternative Quranic Interpretation and the Status of Muslim
Women, Windows of Faith: Muslim Women Scholar-Activists in North America
iinde (der) Gisela Webb, Syracuse University Press, 2000.
Watenpaugh Keith David, Being Modern in the Middle East,
Princeton&Oxford: Princeton University Press, 2006.
Yeenolu Meyda, Smrgeci Fantaziler/Oryantalist Sylemde Kltrel ve
Cinsel Fark, stanbul: Metis Yaynlar, 2003:35
Zihniolu Yaprak, Kadnsz nklap, stanbul: Metis Yaynlar, 2003.