AKLER, TEMEL KAVRAMLAR VE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR

Yrd. Do. Dr. Vehbi BLAT, TUNMATK A..

Bu makalede g elektroniinin farkl uygulamalarnda kendine kullanm alan bulmu nemli bir
bileenden, aklerden sz edeceiz. G kaynaklar ile birlikte kullanlabildikleri gibi, akler bamsz
olarakta kullanlabilirler. Akler, nemi ve poplerlii lkemizde gittike artmaya balayan gne
enerjisinden elektrik enerjisi elde eden fotovoltaik sistemlerinin nemli bir sistem bileenidir. inde yer
ald sistemlerin sreklilii, gvenilirlii asndan uygun kapasite deerinde
seilmeleri, karakteristik deer ve deiimlerinin anlalmas ve bakmlarnn
dzenli yaplmas son derece nemlidir.
Akler, snrl sreli elektrik kesintilerinde yklerin elektrik enerjisi ile
beslenmesini ve almalarn srdrmesini salayan elektrik enerjisi depolama
organlardr. Aklerin en yaygn kullanm alan bulduu uygulamalarn banda
Kesintisiz G Kaynaklar (KGK) gelmektedir. Kendi bana bir KGK cihaznn
gvenilirlii ne denli yksek olursa olsun, KGK sisteminde yer alan aklerden birinde dahi ortaya
kacak bir sorun tm KGK sisteminin g koruma zelliini ortadan kaldracak ve sistemi gvenilir
olmaktan uzaklatracaktr.
Sulu tip kurun-asit akler, valf regleli kurun-asit (VRLA) veya bilinen dier adyla bakmsz kurun-
asit akler ve nikel-kadmiyum akler endstriyel ortamlarda en yaygn kullanlan ak trleridir.
Valf Regleli Kurun-Asit (VRLA) Akler
Temel kurun-asit akler slfrik asit elektrolitin iinde yer alan kurun dioksit (PbO
2
) yapda pozitif
elektrot ile kurun (Pb) yapda negatif elektrottan oluur. arj ilemi esnasnda aknn bal olduu
kaynaktan ektii elektrik enerjisi akde kimyasal enerji olarak depolanr; dearj ilemi srasnda ise
depolanan bu kimyasal enerji akye bal ykte elektriksel enerji olarak harcanr. Dearj olan VRLA
aknn, gerekleen kimyasal reaksiyon sonucu negatif elektrodunda kurun slfat (PbSO
4
) birikirken
elektrolitteki su miktar da artar:


Yeniden arj ilemi dearj ileminin tersidir.


Akler reticin tavsiye ettii arj koullarnda, ortam scaklnda ve elektriksel
gerilim/akm deerlerinde arj edilmelidir. Aksi takdirde
arj dngs tam verimle gereklemez ve negatif
elektrotta hidrojen, pozitif elektrotta oksijen oluur. Bu
istenen bir durum deildir. 12V ak terminal gerilimine
sahip bir VRLA ak 6 adet ak hcresinden oluur ve
tam arj olmu aknn hcre bana den nominal
gerilimi yaklak 2.1 V dur.
VRLA akler iki tiptir: 1- Elektroliti emilmi VRLA ak, 2- Elektroliti jel olan VRLA ak. Elektroliti
absorbe edilmi VRLA akler KGK uygulamalarnda yaygn olarak kullanlr ve kendilerinden ksa
sreyle yksek akmlarn ekilmesine izin verirler. Ksa sreyle yksek akm tayabilmeleri
plakalarnn ince, plaka saysnn fazla ve i direnlerinin dk tutulmasyla salanr. te yandan
elektroliti jel eklinde olan akler yapsal olarak sulu tip aklere benzerler ve uzun dearj srelerinin
gerektii telekom uygulamalarnda kullanlrlar. VRLA aklerde i direncin drlmesi ak terminal
geriliminde AC ve DC dalgalln artmasna yol aar. dealde ak arj geriliminin saf DC gerilim olmas
gerekirken, uygulamada ak mrn ksaltacak ekilde dalgal DC gerilimle de arj edilebilirler (ekil 2
ve 3).


ekil 1. Dearj olmayan AC dalgallk akm


ekil 2. Dearj olan AC dalgallk akm
Dearj davran gstermeyen dk genlikli AC dalgalanmaya
sahip arj akm (ekil 1) ile arj edildiinde aknn scakl artar.
Ak scaklndaki her 1
o
Clik art ak mrn yaklak %10
azaltr. Daha yksek genlikli AC dalgalln zerine bindii DC arj
akm (ekil 2) ise aknn arj ilemi srasnda ayn zamanda
dearj da olmasna da neden olur. Bu ekildeki arj akm istenmez
ve ak mrn nemli lde ksaltacak sonulara neden olur. Ak
mrnn uzun olmas iin arj gerilimi ve buna bal olarak arj
akm saf DC akm formunda olmaldr.
VRLA akler, genellikle sabit gerilim ve sabit akm karakteristiinin bir arada yer ald arj niteleri
zerinden arj edilirler (ekil 3)


ekil 3. Sabit akm ve sabit gerilim ile arj
Bu arj ynteminde akler belli bir terminal gerilimine ulaana kadar sabit akm ile, bu noktadan
itibaren tam kapasitelerine ulaana kadar sabit gerilim ile arj ilemine tabi tutulurlar. Ancak bu
yntemin neden olduu grid korozyonu nedeniyle
intermittent arj yntemi ou kez tercih edilir.
Ak Nominal Kapasitesi
zerinde yazl olan Ah (Amper-saat) aknn
kapasitesini, dier bir deyile depolayabilecei
maksimum elektrik enerjisi miktarn gsterir.
Bununla beraber aknn dearj hz nominal
kapasitesini etkiler. Yksek akm ile dearj olan bir
aknn kapasitesi, dk akm ile dearj olmas
durumuna gre daha azdr. Ak dearj hz ak
brorlerinde C deerleri ile belirtilir. rnein;
C100= 100 Ah kapasite deerine sahip bir ak 100
saat boyunca 1 A akm verdiinde nominal
kapasitesinde kullanlabilecekken, ayn akden 20
saat sreyle 4 A ekildiinde daha dk
kapasitede (C20=80 Ah) kullanlm olur.
zetlemek gerekirse akden dearj srasnda
dk akm ekilmesi ak kapasitesini artrr!
Yksek dearj akmnn yan sra, aknn ya artka ve ortam scakl azaldka ak kapasitesi
azalmaya balar.
Akler nominal kapasitelerinin 1/10 deerinin stnde bir akm ile arj edilmemelidirler. Aksi takdirde
hcre yaps zarar grr ve oluan gaz salnm ile elektrolit hzla azalr.
Dier Tanm ve Kavramlar
arj Durumu (State of Charge, SoC), akde kalan elektrik enerjinin bir gstergesidir. %30 dearj
olmu bir aknn SoC deeri %70dir. Tipik deerler 12V SLI tipi ak iin aada Tablo 4.1de
verilmitir.arj/dearj Dngs (Cycle), aknn nominal kapasitesine kadar arj edilip ardndan dearj
olmas ilemidir. Bu ilem 1 arj/dearj dngsdr.Dearj Derinlii (Depth of Discharge, DoD),
aknn bir dngde yeniden arj edilmeden nce ne kadar dearj olduunu gsterir. %30 DoD, %70
SoC deerine eittir.


Nominal arj/dearj Dng mr (Rated Cycle Life), ak kapasitesi orijinal kapasitesinin %80ine
dmeden gereklemesi beklenen arj/dearj ilemi saysdr ve ak reticisi tarafndan belirtilir.
Dng mr, ortalama dearj derinlii ve ortalama scaklk dikkate alnarak saptanr. Daha yksek
scaklkta derin dearj olan bir aknn dng mr daha ksadr. rnein dearj derinlii (DoD) %30
olacak ekilde kullanlan bir ak %100 Ah kapasiteyle 1200 kez arj/dearj olabilirken, nominal
kapasitesinin %50sine kadar dearj olmasna izin verilerek kullanldnda ayn ak sadece yaklak
200 kez arj ve dearj olabilmektedir (ekil.4). Bu ekilde arj/dearj saysn, dier bir deyile ak
mrn son derece ksaltan derin dearj ileminden zenle kanlmaldr. 25
o
C st scaklk ve fazla
sayda arj/dearj ilemi ak mrn ksaltan dier nemli faktrlerdir.
Kendiliinden Dearj (Self Discharge), aklerin arj olmadan bekletilmeleri halinde dearj olmalardr.
Yeni aklerde bu deer %5/ay civarnda iken, scak havalarda kullanlan yal aklerde bu deer %30-
40/ay deerlerine kadar kabilmektedir.


ekil 4. Ak dng mrnn dearj derinliine (DoD) bal deiimi
Ak Arzalar:
Aklerde karlalan temel arzalar unlardr:
Yksek empedans: Plakalarn korozyonu, plakalar ile aktif malzeme arasndaki gevek balant ve
asidin dk Specific Gravity (SG) deeri bu arzann temel nedenleridir.
Dk empedans: Plakalar arasndaki ksa devre bu arzaya neden olur.
Kapasite kayb: Derin dearj, ok sayda arj/dearj dngs, yksek scaklk bu arzaya neden olur.
Aklerin zlenmesi:
Uygulamada kullanlan aklerin beklenen performans verip veremeyecei, durumlar izlenerek
anlalabilir. Sulu tip aklerde su seviyesi, spesifik asit gravity deeri ve hcre gerilimi rahatlkla
izlenebilirken kapal monoblok yapdaki VRLA aklerde bu deerleri gzlemek mmkn deildir.
Bununla beraber VRLA akleri izlemek iin temel yntem mevcuttur: gerilim, akm ve empedans
temelli izleme.
Bu makalemde son derece nemli uygulama alanlar bulunan akler, zellikle VRLA akler hakknda
temel tanm, kavram ve kullanm esnasnda dikkat edilmesi gereken hususlara deinmeye altm.
Basit tutmaya almakla beraber ierikle ilgili anlalmayan konular, yorum ve neriler
iin www.vehbibolatdanismanlik.com adresindeki iletiim bilgilerinden makalenin yazarna
ulaabilirsiniz.
Makalenin Yazar Hakknda: Yrd. Do. Dr. Vehbi BLAT, g elektronii alannda 20 yldan uzun sre
alm olup uzmanlk alanlaryla ilgili danmanlk, eitim ve lm hizmetleri vermektedir; zel bir
niversitede retim yelii yapmaktadr. KGK sat ve pazarlamas konusunda uzun yllardr
sektrde faaliyet gsteren TUNMATK A.. firmasnda teknik danmanlk grevi yrtmektedir.
Uzmanlk alanlar G Elektronii, Elektrik Makineleri, Kesintisiz G Kaynaklar, Fotovoltaik
Sistemler, Motor Hz Kontrolu, Elektrik G Kalitesi ve Analizidi