1

Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin,

Kadnlar Halk Frkas, Kadn Birlii

Yaprak Zihniolu
21 ubat 2009

http://www.obarsiv.com/cagdas_turkiye_seminerleri_0809.html




Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi'nde yaplan konuma metni,
aratrmaclarn kiisel kullanmlar iin web sayfamza konulmaktadr. Bu konuma
metinleri, ticari amalarla oaltlp datlamaz veya Osmanl Bankas Ariv ve
Aratrma Merkezi'nin izni olmakszn baka kurumlara ait web sitelerinde veya
veritabanlarnda yer alamaz.

Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin, Kadnlar Frkas, Kadnlar Birlii
Yaprak Zihniolu


Zafer Toprak
Trkiyede toplumsal cinsiyet, kadn tarihilii konusunda Yaprak Zihniolunun kitab son
derece nemli bir kaynak oluturuyor. Kendisi kadn sorunsalna eilmi aydnlarmzdan biri.
Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin, Kadnlar Frkas, Kadnlar Birlii adl eseri yan sra
Kitap Yaynevinin Mor Kitaplk balkl dizisinde Nezihe Muhiddinin btn eserlerini
yaymlad. Ben sz konumacmzYaprak Zihnioluna brakyorum.

Yaprak Zihniolu
Kitabmda yazdm temel konular zet halinde aktarmak istiyorum. Birinci dalgada
cumhuriyeti feminizmi anlatacam; nk 1980 sonras feminizmini ikinci dalga olarak
deerlendiriyoruz. Birinci dalga erken dnem dediimiz 1890lardaki Hanmlara Mahsus
Gazete ile balyor. Osmanl kadn tarihinde Fatma Aliye, air Nigar Hanm, Makbule Leman
gibi kadn haklar konusunda almalar olan isimler var. Cumhuriyeti feminizmin en
nemli kiilii Nezihe Muhiddindir. Trkiyede son yirmi yl iinde kadn sosyal bilimciler
u soruya yant aryor: Osmanl Trk modernlemesinde kadnlarn rol ne oldu? Bu soruyu
ben Cumhuriyetin kurulu yllarn temel alarak kadnlar ynnden sormak istiyorum.
Kadnlar Cumhuriyet reformlarnn Batllama, adalama projesinin edilgen simgeleri
olarak kalmay kabullendi mi? Yaygn kannn aksine, bu reformlarn yapclar olarak ulus-
2
devletin inasna katlmak, siyasal zne olmak istediler mi? Kadnlar haklar iin mcadele
etti mi, yoksa siyasal medeni ve vatandalk haklar Mustafa Kemal Atatrk tarafndan m
verildi? Kadnlar Cumhuriyetin kuruluunda siyasal failler, belirleyiciler, aktrler olabildi
mi? Cumhuriyetin kurulu yllarnda toplumsal cinsiyet hiyerarisi nasl kuruldu, nasl
kurguland? Bu sorulara Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkas ve Kadnlar Birlii
balamnda yant aramaya alacam.

Nezihe Muhiddin 19. yzyln sonlarnda domu ve ilk toplumsal etkinliklerine II.
Merutiyet dneminde balam bir Osmanl-Trk kadn haklar savunucusu. Dnr ve
eylemci, kadn tarihimize iz brakm nemli bir ahsiyet; kltr dzeyi ve analiz kabiliyetiyle
ne kan bir siyasal stratejist, bir feminist, bir mefkreci, iyi bir hatip ve karizmatik bir
kiilik. Nezihe Muhiddin, kadn tarihimizin bu nemli ahsiyeti Erken Dnem ve II.
Merutiyet dnemindeki Osmanl Mslman hareket-i nisvannn, yani kadn hareketinin
Cumhuriyet dnemine taycsyd. Bu zellii dolaysyla Nezihe Muhiddini incelerken
Osmanl kadn hareketinin karakteristiini, dnemler arasndaki devamllk ve deiimi de
kavramak nem tayor.

Nezihe Muhiddinin yaam boyunca benimsedii ve kendi mefkrem diye adlandrd
kadnlk mefkresi, bugnn terimleriyle konutuumuzda kadnlarn kurtuluu inanc, yani
feminizmdir. Muhiddinin dncesinde kadnln kurtuluu ncelikle kadnlarn insan
addedilmesi, sivil yaama katlabilmeleri, toplumun yeleri olarak kamu alannda yer
almalar, toplumsal konumlarnn ykselmesi; erkeklerde eit dzeyde yurtta ve toplumsal
rolleri stlenebilen, rasyonel, akl yrten modern insanlar haline gelmeleri istei ve inanc
demektir. Cumhuriyetin kurulu yllarnda kadn haklar iin mcadele eden Nezihe
Muhiddini incelerken, kadnlar ynnden var olan siyasetin alannn geniletilmek istendiini
ve bu kategoriye kadnlarn da aktrler olarak dahil olmak istediini gryoruz. Buna karlk
Kemalistlerin kadnlar nasl dlamak istediini ve bunlar hangi yntemlerle
gerekletirdiini, bu balamda lkemizin tarihinde toplumsal cinsiyet hiyerarisinin nasl
kurulduunu bu kitapta gstermeye alyorum. te yandan Trkiyede ada sosyal
bilimcilerin aratrmalarnda Cumhuriyet reformlarnn kadnlara salad haklar ve kadn
hareketiyle ilikisi zerine tartmalar nemli bir yer tutuyor. Taha Parlann sergiledii
Ataclk fenomeni ve karizmatik otoriter ef sisteminin en yaygn olarak meslek sahibi ve
eitimli kadnlar zmresince benimsendii ve bu kadnlarn bu sistemi kabullenmeye
zorland anlalyor.
3

1930lardan balayarak bugne gelen bir izgide kendini Atatrk olarak niteleyen,
toplumun nde gelen kadn ahsiyetleri ve onlarn nclndeki Kemalist Atatrk kadn
dernekleri tarihsel Kemalizmi, Atatrkl tartlmaz tek doru siyasal ideoloji olarak
topluma ve kadn kitlelerine sundu. Kadnlar arasnda, Atatrke ve Kemalistlere onlar kendi
koullar iinde olumlayarak ve eletirerek yaklama anlay yerine, ululama ve yceltme
kltr, kii klt, kahramana tapma zihniyeti yaygnlat. Bu anlay Cumhuriyet dneminde
kadnn siyasal yaznn, normlarn, tutum alkanlklarn ve eylemliliini 1980lere kadar
etkiledi. Bu izginin bir devam olarak kadn sosyal bilimcilerin byk ounluu Trkiyede
kadnlarn haklar iin mcadele etmediini ve kadn haklarnn bizzat Atatrk ve Cumhuriyet
idaresi tarafndan verildiini ne srerek bu yndeki resmi sylemi yaygnlatrd.

Bata irin Tekeli olmak zere 1980 sonras yeni kuaktan kimi feminist kadn sosyal
bilimciler, Cumhuriyet rejimi ve kadn haklar meselesini sorgulamaya balad. Trkiyede
1980 sonrasnda akademik alandaki feminist almalarn gelimesine paralel olarak yeni
almlar, zmlemeler ve eletirel yaklam geliti; Trk modernlemesinin kadnlar
ynnden zmlemesi yapld ve bu alandaki kalp grler ald. Gnmze dein gelen
Kadnlara hi mcadele etmedikleri halde haklar verildi syleminin arkasndaki simgesel,
ilevsel ve arasal nedenler mercek altna alnd. irin Tekelinin ortaya koyduu gibi, 1930
ylnda Trkiyede kadnlara belediye seimlerine katlma hakknn tannmas tek parti
ynetiminin dnyaya kendini demokratik olarak gsterme amacyla balantldr. Ayn ekilde
1934de kadnlara tannan siyasal hak esas olarak simgesel bir haktr.

Osmanl-Trk kadn haklar savunucusu Nezihe Muhiddin ve Kadnlar Halk Frkas
kurucularnn Cumhuriyetin kurulu yllarnda kadnlarn siyasal ve sosyal haklar iin
gsterdikleri feminist mcadeleye tank oluyoruz. Bu harekete karlk Cumhuriyeti rejim
kadnlarn etkinliklerini sindirme ve ynlendirme stratejileri izlemitir. Tarihimizden ismi
silinmi nemli bir kadn ahsiyet olan Nezihe Muhiddin zerine alrken grdklerim,
susturulmu bir kadnn bireysel aclarn, d krklklarn ve engellenme bunalmn
ayordu. Muhiddinin tarihten dlanmasnn nedeni bireysel, kiisel atmalar deildi; bu
atmann taraflar Cumhuriyetin erkek kurucular kuann hkmeti, siyasetileri ve
Osmanl-Trk kadn hareketinin feminist eylemci ve dnrleriydi; yani Cumhuriyeti
erkekler Cumhuriyeti kadn haklar savunucularyla kar karya gelmiti. Cinsiyet
farklarna ve imtiyazlarna kar mcadelesinde kendini sesi gr kan bir kadn olarak
4
niteleyen Nezihe Muhiddinin zellikle 1925ten sonraki Takrir-i Skn dneminde gnn
ar bask koullar sonucunda szn eksilttiini ve zsansr uyguladn gryoruz.
ktidarca itibarn kaybettirmek zere karalamalarn balatld 1927den sonra Muhiddinin
dili ve sz iyice azaltlm, indirilmi bir dile dnt.

1923 yl Mays aynda Nezihe Muhiddinin nclk ettii bir grup kadn, Kadnlar Halk
Frkasn kurma giriiminde bulundu. Kadnlar Halk Frkas, Nezihe Muhiddine gre
kadnlarn siyasi ve itimai haklarn kazanmak, Cumhuriyet rejimi altnda Meclis
krssnden bu haklar savunmak ve kadnln statsn ykseltmek iin alacakt. Bu
anlamda kadn politikalar yrten siyasi bir cemiyetti. Bu giriim hkmetin izin vermemesi
zerine baarszlkla sonuland. Kadnlar Halk Frkasnn kuruluuna hkmet neden izin
vermedi? Kurulu izni iin beklenen dnemde (Mays 1923-Ocak 1924) epey uzun bir sre
Mecliste Mustafa Kemal nderliindeki tek parti yanls 1. Grup siyasete arln koydu ve
seimleri kazand. Ben KHFnin kuruluuna hkmete izin verilmemesinin nedeninin frka
programnn kadnlarn haklarn en geni kapsamyla iermesi ve bu haklar rgtl ve kararl
bir kadn grubunun savunmas olduunu dnyorum. Kadnlar Halk Frkas ve program iki
nedenle Mustafa Kemal ve arkadalarnn siyasalarna uygun deildi. Hkmet kadn haklar
konusunu bir yandan modernleme, adalama programnn nemli bir blm sayp ada
ve demokratik Cumhuriyetin gstergesi olarak arasal, simgesel ynne arlk verirken, te
yandan kadn haklarnn boyutunu kendisinin izdii snrlar iinde gerekletirmek istiyordu.
Kadnlar Halk Frkas hkmetin kadn haklar programna hem ierik hem zamanlama olarak
bir mdahale nitelii tayordu. Frkann programndan ve kurucularnn basndaki aklama
ve yazlarndan, bu snrlar aaca ve bu alanda bir otorite haline gelecei, hatta bask
grubuna dnecei anlalyordu. kinci olarak, Kemalistler Kadnlara haklarn biz verdik
ibaresiyle zetlenebilecek tutumlaryla kadn haklar alannn kazanlarn kimseye brakmay
dnmyorlard. Kadnlar Halk Frkas, bir grup aktivist ve aydn kadnn hem kadn
alannda hem de ulusal ina alannda siyasal ve toplumsal gcn paylam talebiyle ortaya
kmt.

Kadnlar Halk Frkasnn kuruluuna hkmetin izin vermedii bilgisini renen ancak yazl
bir cevap alamayan kurucular heyeti, tzkteki kadnlarn hukuk- siyasiye (siyasal
haklar)nin kazanlmasna ilikin nl ikinci maddeyi kaldrarak, yerine Birliin siyasetle
alakas yoktur ibaresini koydu ve Kadn Birlii 15 ubat 1924te kuruldu. Kadn Birlii
programnn, hkmetin kabul edebilecei snrlarda hazrland belliydi. Birlii oluturan
5
kadn eylemcilerin kadnla ilikin grleri ve dnceleri farkllklar gsteriyor,
hayrseverlikten balayp siyasi hukuk talebine varan geni bir yelpazede yer alyordu.

Kadn Birlii 1925 ubatnda kadnlarn siyasal haklar henz kazanlmad halde
seimlerde stanbuldan Halide Edib ve Nezihe Muhiddini mebus aday gsterme hamlesi
yapt. Bu atlm propagandif bir nitelik tayordu; ama, seimler srasnda konuyu gndeme
getirerek kamuoyunu ve Byk Millet Meclisini kadnlara oy verme hakk iin etkilemekti.
Siyasal haklar iin ilk hamle baarszlkla sonuland. Nezihe Muhiddin ayn yln temmuz
aynda kendisinin yaymlad Kadn Yolunun ilk saysnda Kadn Yolunun iar balkl
makalesiyle siyasi haklarn savunusunu srdrd. Yasalar karsnda eit olan ve her vatanda
gibi vergi vermek zorunda olan Trk kadn, semek ve seilmek hakkndan neden yoksun
olacakt?

Trk Kadn Birlii kongresi ve 1927 kampanyasyla Nezihe Muhiddinin de banda
bulunduu Birliin ismi artk deimiti. nce Kadn Birlii olarak kurulan tekilat, sonra
Trk Kadn Birlii olmutu, o srada ise Trk Kadnlar Birlii olarak yaamna devam
ediyordu. Siyasal haklar iin son hamle, 25 Mart 1927 Cuma gn Birliin merkezinde
toplanan kongrede gerekleti. Nezihe Muhiddin ve arkadalar nl ikinci maddenin Kadn
Birliinin siyasal haklarn alnmas iin alaca eklinde deitirilmesi nerisini kongreye
sundu ve neri kabul edildi. Bu gelimeye dayanarak Nezihe Muhiddin ve Kadn Birlii
kadnlarn siyasal haklarn 1927 Haziran seimlerinde yeniden gndeme getirmek istedi. Bu
kez Mecliste kadn haklarn savunacak feminist bir erkek mebus aday gstermeye karar
verdiler; ama ksa bir sre sonra stratejilerinde bir deiiklik yaparak bamsz adaydan
vazgetiklerini akladlar. Kadn Birlii, Kadnlar Halk Frkasnn aday gsterme
aamasnda Cumhuriyet Halk Frkasna bavurarak kendi adaylarn sunmaya karar vermiti;
ancak hakk- intihab (seme ve seilme hakk) kampanyas yine sonusuz kald. Nezihe
Muhiddine kar Birliin 1927 kongresinde balayan muhalefet, Austos 1927 sonuna doru
vilayetin, cemiyetin merkezini polis tarafndan arama emri karmasyla st dzeye ulat.
Valiliin Muhiddini sulamasna Kadn Birlii iindeki muhalif kadnlarn da katlmasyla bu
hareket Muhiddinin kadn alannda politika yapmasna imkn vermeyecek biimde
yolsuzlukla sulanmasyla son buldu.

Nezihe Muhiddinin Trkiye tarihinden silinmesi sreci mahkemelerle yldrma, unutturulma
ve reddedilie dayal bir yol izledi. Muhiddin, hem valilik hem de Trk Kadnlar Birlii
6
tarafndan aleyhinde yolsuzluk, sahtekrlk, emniyeti suistimal sulamalaryla birbiri ardna
alan davalardan aklanarak deil, 1929 ylndaki yeni Af Kanunuyla kurtulabildi. Bu
davalar kiisel itibarn, yeniden kamuoyu nnde kadn haklarn savunamayacak denli
drmt. Ardndan suskunluk dnemi geldi; hi kimse onu hatrlamak istemiyor, yanna
yaklamyordu. Bu dnemde evinde yakn dostlaryla bir araya geldii kk bir evreye ak
olan aylk ay toplantlarn srdrd. Roman yazarak, retmenlik yaparak geimini salad.
Muhiddini tanyan kuaklar bu prltl kadnn imgesini de beraberlerinde gtrerek yava
yava yok oldu.

Prof. Dr. Zafer Toprak
Yaprak Zihniolunun sunuunda kadn hareketiyle Cumhuriyet Trkiyesinin geliimi
zellikle bir alanda rtyor. Tartma urada balyor: Batda state feminism diye bir
kavram olutu; birtakm corafyalarda acaba devlet kadn hareketinde bir ilev slendi mi, bir
ekilde bunun ykn kaldrd m? Trkiyede toplumsal cinsiyet tarihiliinin 1980lerle
birlikte balayan ikinci dalga sreci aslnda dnyadaki bir gelimeyle de denk dyor. yle
ki: Postmodernist perspektiflerin Trkiyede kadn almalarna yeni bir ivme kazandrdn
syleyebiliriz. Trkiyede kadn hareketi daha nce siyasal yaplanma bnyesinde ele
alnyordu. lerici Kadnlar Dernei gibi hareketler belirli siyasi partilerin siyasal
yaplanmalarnn bir paras olarak ortaya kyordu. Oysa 1980den sonra, zellikle siyasal
alandaki boluun da bir sonucu olarak kadn hareketi daha bamsz bir kimlik kazanm
oldu. Bu balamda baktmz zaman postmodernist perspektiflerin Trkiyede kadn
hareketine belirli bir ivme kazandrdn syleyebiliriz. Dier taraftan unu da belirtmekte
yarar var: Ayn postmodernist sylem zaman ierisinde Trkiyedeki kadn almalarn da
olumsuz etkiledi. Postmodernist sylemin kltralist alm daha nceki modernist evrenin
toplumsal sorunsallarn bir kenara itti; toplumda kltre doru bir kay oldu. rnein
snfsal sorunlar tamamen geri plana itildi; etnisite, din gibi kltrel ierikli faktrler n plana
kt.

Bu dalgann Trkiyede toplumsal bir sorun olan kadn hareketini de bir lde olumsuz
etkilediini syleyebilirim; yani Trkiyede 80li yllarda bir ivme kazanlmt, ama bu
ivmenin gerisi bence o kadar etkin bir ekilde gelmedi. Bunun nedeni de Trkiyede rnein
niversitelerde ya da birtakm eitim kurumlarnda kadn almalarnn gelitirilememesi, bu
alann bir ekilde gdk kalmasyd. Son 15-20 ylda yaplan tezlere baktmz zaman,
aznlk sorunlar, etnik kimlik sorunu, dinsel sorunlar ya da kltrel eksenli diyebileceim
7
alanlara doru yneldiklerini gryoruz. Oysa ayn oranda bir kadn almalar platformu
olumad. Bu balamda Trkiyede kadn almalar her ne kadar 1980li yllarda bir ivme
kazanmsa da postmodernist anlayn kadn almalarn trplediini syleyebiliriz.

kinci bir husus olarak unu belirtmekte yarar var: Trkiyede modernist sylem, znde
realist, gereki bir sylemdir. Bu balamda Trkiyede tek parti dnemi demokratik bir
yaplanma olmasa dahi otoriter yaps belirli moderniteleri de ierir. Bu, zellikle Cumhuriyet
Trkiyesinin tek parti evresini dier faist, totaliter, otoriter rejimlerden ayran bir husustur
ve hemen hemen tm nl tarihiler bunu bu ekilde deerlendirmektedir. Trkiyedeki
Kemalizm ya da tek parti rejimi faist talyadan, Nazi Almanyasndan ya da Sovyetlerdeki
totoliter yapdan farkl bir yapya sahiptir. Bu olgu 80li yllardan sonra postmodernitenin bir
uzants olarak sorgulanmaya baland.

Tek parti dneminin modernitesi Trkiyeyi nereye getirdi? Bu kazanmlar anlaml
kazanmlar myd? Trkiyede bir dnem, hatrlayacaksnz, kinci Cumhuriyetilik sylemi
etkin olmaya ve Cumhuriyet mirasnn reddine doru gidilmeye balad. Yaprak
Zihniolunun alm bu reddiyeyle feminist kimlik kazanm srecini rttren bir sylem.

yle sorular var kafamzda: Cumhuriyet Trkiyesinde susturulanlar sadece kadnlar myd?
Evet, Kadnlar Birlii kapatld ama mesela Trk Ocaklar, Amele Teali Cemiyeti, mason
localar da kapatld. Bunu dorudan doruya kadnlara ynelik bir bastrma hareketinden ok
daha farkl bir eksene oturtabilir miyiz? Otoriter rejimin bir noktada yaplanmasnn bir
paras olarak grebilir miyiz? Genel olarak Terakkiperver Frkay, Serbest Frkay
dndmz takdirde burada kadnlara zg bir farkllk ne olabilir? Bir noktada rejimin
topyekn solidarist anlay, her trl hareketi ayn at altnda bir araya getirmeye ynelik
bir yaps vard bu dnemde.

Bunu anlamaya almak iin Cumhuriyet reformlarna, rnein Medeni Kanuna bakyorum.
Medeni Kanun 1926da atlm ok radikal bir adm ve laikliin omurgasn oluturan bir
kanun. zerinde tartlabilir, ama kadn-erkek eitliini gndeme getiren ve nfusunun
ounluu Mslman olan bir lkede kabul edilmi bir kanun. O gnden bugne bakyorum,
herhangi bir slam lkesinde bizim 1926da kabul ettiimiz dzeyde bir eitlik anlay sz
konusu deil. Bu kanunun aslnda kadn haklar balamnda birok yenilikler getirdiini gz
ard edemeyiz. okelilii kaldrd; kadn ve erkee ayn miras gvencesini salad; bire bir
8
eit olarak boanma hakkn getirdi. Her ne kadar daha nce Hukuk- Aile Kararnamesinde
baz gelimeler olmusa da onu ok telere ekti. Atatrkn o dnemde bunu yaparken btn
toplumu karsna aldn da unutmamak gerekir. Daha nceki Medeni Kanun almalarn
biliyoruz; o tarihe kadar tamamen eri normlar zerinde alld. Gazinin kendi devrim
anlayna dayal buna otoriter, totaliter deyin, ne derseniz deyin ok nemli bir yasa bu ve
bu sayede aslnda Trkiyede kadn kimlii konusunda nemli deiimler olduu
kansndaym.

Bugnlerde bartsn tartyoruz. Trkiyede toplumun marjinalize olmu krsal
kesimlerini entegre etmek iin bartsnn bir unsur olduu, barts sayesinde daha geni
bir kitleye eitim olana saland eklinde bir sylem sz konusu. 1925 ylndaki
fotoraflara bakyorum. zellikle Darlmuallimatta (o zamanki yksek retmen okulu),
retmenlerin banda bir rt var, Rus ba dediimiz gibi nden salar gzkyor ve bir yl
sonra btn kz rencilerin ba ak. Bu kadnlarn kentli olduunu dnmemek gerekir.
Kendi annemden biliyorum, ailemde birok retmen var. Hepsi krsal kesimden bu okullara
gitmiler, hepsinin ba ak ve o tarihte yle bir yasa da yok. O tarihlerde gerekten kadn
grnr klabilmek son derece nemli ve Cumhuriyetin kadn grnr kldn
reddedemeyiz. Okullara giren kz renci saysna baktmzda ok nemli bir art
olduunu, tp fakltesinden hukuk fakltesine kadar niversitelerin kaplarnn kz rencilere
aldn; Cumhuriyetin tek parti dneminde kz-erkek renci oranna ilikin ok daha
radikal veriler olduunu; bu tarihlerde kz rencilerin okutulmas iin ok nemli gayret sarf
edildiini gryoruz.

Nezihe Muhiddin kendini kzaa ektii vakit Kadnlar Birlii hl aktifti. 1935te kongre
toplandnda btn dnya kadnlar adna Cumhurbakan Atatrke telgraf ekildi.
Kongreye katlan birok temsilci Trkiyede byle bir kongrenin toplanaca bundan birka
yl nce hayal bile edilemezdi diyor. 1935te 12. Uluslararas Kadnlar Birliinin toplannn
hemen ertesinde Kadnlar Birlii kapatld. Kapatlma cinsiyet sorunuyla balantl deildi;
Kongrede sava kart bir sylem hkimdi. Dier faist lkelerde zaten kadn rgtleri byk
lde yasaklanmt. Sava bulutlarnn gkyzn sard bir evrede bartan ve
silahszlanmadan sz etmek halk olas bir sava karsnda pasifize etmek anlamna gelecekti.

9
statistiksel olarak kadn konusunda o dnemde yaplanlara baktm zaman bir tr devlet
feminizmi gryorum. Devlet bu alanda istikrarl bir politika izledi, ama bir ikilem
ierisindeydi.

1912de balayan ve 1922de sona eren sava sreci ierisinde nemli bir nfus kaybna
uranmt; kabaca Anadolunun nfusu 5 milyon azald, Trkiye nfusu 18 milyondan 13
milyona kadar dt. Bu, byk bir beeri sermaye kaybyd ve Cumhuriyetin aslnda
pronatalist, kadnn dourganl zerine kurulu bir politika izlemesi kanlmazd.
Trkiyede doum kontrol ancak 1960larda gndeme geldi; daha nce yoktu. Bunun en
somut belirtisi olarak Trkiye ile Yunanistann nfuslarn karlatralm. Yunanistan 8
milyonken biz 12 milyonduk; bugn ise Yunanistann 10-11 milyonuna karlk biz 72
milyonluk bir nfusa ulatk.

O zamanki sanat enstitlerinde, eitim kurumlarnda kadnlara ayr bir kimlik verme abas
vard. Kz sanat okullarndaki kitaplar mutfan nasl kullanlacan, amarn nasl
ykanacan, tnn nasl yaplacan sylyor; ama derine indiiniz zaman son derece
Taylorist bir anlayn, rasyonelleme srecinin var olduunu grmekteyiz. Cumhuriyet
ncesi kz rtiyeleri ya da idadilerindeki ders kitaplarnda son derece farkl bir sylem vard.
Bir tarafta iktisat dersi okutuluyorsa br tarafta ev ekonomisi okutuluyordu. Cumhuriyetle
birlikte bu kalkt. Bir ayrmclk vard; ama tek tip bir kitaba doru ynelme aslnda bu
ayrmcl da bir lde gidermeye ynelik bir abayd.

Trkiyede bugn eer kadn haklar ve kadnn kazanmlar konusunda nemli dar boazlar
yaanyorsa bunun Trkiyenin tek partili otoriter dneminden ok demokratik dnemindeki
birtakm amazlarla balantl olduu kansndaym. Trkiyenin bugn kadn haklar
konusunda son derece byk sorunlar var. Kemal Derviin banda bulunduu UNDPnin
raporlarna baktmz zaman okur yazarlk ve benzeri konularda ya da kadnn yksek
grevlerde bulunmas, Meclisteki siyasi temsiliyeti gibi konularda durumumuzun hakikaten
ok kt olduunu gryoruz; ama btn bunlarn faturasn Cumhuriyetin erken dnemine
ne kadar kartabiliriz? Ben u kandaym: Cumhuriyet Trkiyesi laiklik anlayyla dolayl
ya da dorudan bir ekilde kadn sorununa eilmiti, zaten beeri sermayenin bu denli
yitirildii bir evrede kadnn toplumsallatrlmas zorunluydu. Kadnn evinden kartlmas
I. Dnya Savanda balad, nk kadn igcne retmen, doktor, hemire olarak ihtiya
vard; kadn deiik alanlarda istihdam edilmek durumundayd. niversitelere baktmz
10
vakit faklteletiler, ama niversitelerimizde kadn profesrler 1930lardan itibaren
grlmeye baland. u bir gerek Trkiyede kadn toplumsal cinsiyet tarihiliinin romantik
bir evresini yaadk ve bu romantik evrenin radikal bir tutumu var; belki de byle bir radikal
tavr gerekli. Bir lde kimliin ortaya kmas konusunda sivri birtakm perspektifleri
oluturmak gerekebileceini dnyorum; ama bana yle geliyor ki, bugn Trkiyede kadn
sorunlarnn varl bizi bir ekilde gemii, zellikle erken Cumhuriyet dnemlerini daha bir
acmaszca eletirmeye doru sevk ediyor.

Yaprak Zihniolu
Size genel olarak katlyorum, ama baz itirazlarm var. Postmodern devre modernlemenin
kadnlara getirdii haklar (insan olmak, insan addedilmek, erkek ve kadnn eit olmas)
savunuyor ve tabii ki belli bir miktarda dier alanlara da yayyordu. Kadn haklarnn birinci
dalgada olduu gibi ikinci dalgada o tr bir savunusunu grmyoruz. Kadnlarn farkll,
baka ne yapabilecekleri, kadn biyolojisi zerine zc tezler geliti, buna katlyorum; ama
bir yandan da modernleme-sonrasnn kadn hareketinin, zel yaam mercek altna alarak
ok daha incelikli bir eletiriyi gelitirdiini dnmekteyim. zel yaam grnr bir halde
deildi; kamu alan belki grnr durumdayd, ama o da ok da belli deildi. Belli otoriter
ynetimlerde, zel yaam dediimiz zel alanda kadnlarn urad iddet ya da ayrm,
evdeki eitsizlik gibi konular ikinci dalga feministler gndeme getirdi. Modernleme bir ideal
olarak ele alnyordu; sanki modernleince hemen her ey zlecek, erkekler de kadnlara iyi
davranacakt; birinci dalga byle bir perspektif yoksunluu tayordu. kinci dalgann getirdii
ise zel alan zel yaam btn ayrntlaryla incelemek ve onlara k tutabilmek, bu
sorunlara zm retmek abasyd.

1927de Nezihe Muhiddinin urad karalama kampanyas bence haksz bir kampanyayd;
nk bir yandan da Mustafa Kemal Nezihe Muhiddin ve Trk Kadnlar Birliinin kard
Kadn Yolu adl dergiden kadnlar iin ne yapaca konusunu reniyordu, ama aktr
olmalarna izin verilmiyordu. Baka gruplara da ayn politika uygulanyordu, haklsnz.
Muhalif olan btn siyasal gruplar bastrld, bu tarz bir modernleme yaadk. Bu ancak
modernleme tarihinin, yani 1923 Cumhuriyet modernlemesinin ok iyi bir analiziyle ortaya
kabilecek bir konu. Bu almay yaparken benim esas meselem konuya toplumsal cinsiyet
asndan bakabilmekti. Toplumsal cinsiyet asndan baktmzda ok daha kritik bir
noktada duruyorsunuz.

11
Dier gruplara da bask yaplmt, kadnlara zg farkllk ne olabilir? diye
dndmzde unu syleyebiliriz: Nfusun yars kadnlardan oluuyordu, byle bir fark
vard, hl yle. yle bir ayrm ki bu, nfusun yarsn atl hale getiriyorsunuz. Evet, eitim
ykseliyor, ama Abdlhamid dneminde de eitim ykseldi, Darlfnun ald. Doktorluk
deil ama dier mesleklere girmek iin kadnlar ok byk mcadeleler verdi. Elbette
Cumhuriyetin bir cumhuriyet kadn modeli vard ve bu model zerinden o kadn
yaratmak iin gen kzlara ok byk bir destek vermiti. ok iyi hatrlyorum, annem
Samsunda lisedeyken Mustafa Kemal, okulun en iyi kz rencilerinin ayrlp niversite
renimi iin Avrupaya gnderilmesi emrini vermiti. Annem bunu baaramad, nk
dedem raz olmad; orada baka bir ataerkil davranla karlat. Dedem bir Osmanl
subayyd ve buna izin vermedi. te yandan ba ak pek ok gen kzn okullarda
okuduunu gryoruz. 1950lerden sonrasna baktmzda gen kzlarn eitimi, gelimesi ve
meslek hayatna atlmasnn ok daha fazla desteklendiini gryoruz.

Medeni Kanun Trkiye toplumu asndan elbette ok nemli bir aamayd; 1926 ylnda,
sviredeki kanunun dorudan doruya, hibir ayrm saptamadan tamamen Trkeye
evirisiyle hazrland. Bu da Mustafa Kemalin istei dorultusunda, onun ngrsyle oldu.
Bu noktada srar etti, nk kanun iin toplanan kurul 1917 Hukuk- Aile Kararnamesini
deitirmek zerinde duruyordu. eri hkmlerin ilk defa kayda gemesinden bahsediyoruz;
daha nce kadnn nasl boanacana ya da nasl evleneceine ilikin bir kayt yoktu.
Mecelle-i Ahkm- Adliyede (o zamann medeni kanunu) kadnlar zerine hibir ibare yoktu;
bunlar talebiyle ve mcadelesiyle 1908deki Merutiyet dneminin kadn hareketiyle grnr
hale geldi; bir Aile Hukuku Kararnamesi hazrlamak zorunda kalnd ve 1917de de bu
kararname kabul edildi. Bugn halen baz Arap lkelerinde bu kararname kullanlyor. Bu
bakmdan 1926 elbette ok nemli bir aama; ama ayn zamanda kadnlara evin iinde
kocasndan izin almadan hibir ekilde alamayacan, erkek nerede istiyorsa orada
oturacan, kadnn erkein muavini olduunu, aile reisinin erkek olduunu ve art arda gelen,
159. maddeden balayan dier ok nemli ayrmlar ieriyordu. Bu aslnda gerekten o srada
dnyadaki cinsiyet ayrm politikalarndan ayr deildi; dnyada herkes bu noktaya gelmiti.
svirede de, Fransada da byleydi. Nezihe Muhiddin ve arkadalar Medeni Kanunu
eletirdi, ancak hibir ekilde muhatap alnmadlar. Bir yerde 1927ye kadar Kadn Birliinin
kapatlmamas da nemlidir. 1925te btn dernekler kapatlrken Kadn Birlii, btn
gazeteler kapatlrken Kadn Yolu devam etti. Yine 1930da Trk Ocaklar dahil olmak zere
btn dernekler kapatld, ama Kadn Birlii devam etti; nk Kadn Birliinin banda
12
hkmete uygun, Mustafa Kemal Atatrkn ve evresinin siyasalarn benimseyen, ar sz
sylemek istemeyen bir grup vard. Latife Bekir (eyrekba) daha sonra CHPnin zmir
milletvekili olarak yllarca Mecliste yer ald, ama Biz hibir ekilde kadn haklarn
savunmayacaz dedi; Biz Atatrkmz destekliyoruz, o bize ne uygun grrse onu
yapacaz.

1935teki Kadn Birliindeki kadnlarn hkmetten ayr bir fikre sahip olma ihtimali yoktu.
1927den sonra Kadn Birlii zaten hkmetin benimsemedii hibir ey yapmad; 1935te
birden bire byle bir ey yapmas da sz konusu deildi. Mustafa Kemal o srada yaklaan II.
Dnya Savan gryor ve nasl, hangi dengelere dayanarak, nerede kalacan hesaplamaya
alyordu. Tabii ki bamsz kalmak istiyordu; savaa girmek istemiyordu. ngiltere
grubunun kadn derneklerinin delegeleri tamamen siyasetilerin, hkmetlerinin birer szcs
durumundayd ve kongrelerini stanbulda yaptlar. Kongrenin stanbulda yaplmasn yle
yorumlayabilirim: Bu kongre bir yandan da Avrupa lkelerine bir gsteriydi. Kadn Birlii
(Latife Bekirin aklamasna gre) Biz kendi kendimizi feshettik, biz artk bundan sonra
kadn haklar iin bir almann gerekli olmadn dnyoruz ifadesiyle kapand.
Dernein btn faaliyetleri lzumsuz hale gelmitir, gereksizdir, o halde biz kendi kendimizi
feshediyoruz dediler. 1935te kapatld, ta ki 1950ye kadar. O tarihe kadar gelmi baka
hibir dernek yoktu, bir tek Kadn Birlii vard ve o da kapanmalyd. .

Cumhuriyet hkmetleri balangta 11 milyona inmi bir nfusla kar karyayd ve bunlar
kadn nfustu. Askerler I. Dnya Savanda ok byk kayplar verdii iin kadnlar alma
alanna girmidi. stemeseler bile mecburdular; kocalar yoktu, ehit olmutu; almak
zorundaydlar. Ayrca kadn altrma cemiyetleri kuruldu, nk kadn emeine ihtiya artt.
1919-1922 arasnda ok byk oranda kadn ie girdi. 1923de bir baka ey oldu, kadnlar
tekrar evlerine dnd. Artk erkekler yle ya da byle cepheden dnmt ve o ileri
kadnlara brakamazlard. Bunun zerine yazlar yaymland. Tabii alan kadn nfus daha
ok iiydi; hastabakclk veya hizmet ilerinde ve fabrikalarda alan kadnlard. Nfus o
tarihten itibaren gerekten yeni Cumhuriyetiler iin ok nemli bir sorundu. Cumhuriyet
Halk Frkasnn 1931 programnda toplumsal sorun bal altnda sadece nfus artrma
sorunu vard. Alt ocuklu annelere kahraman anne unvan veriliyor, birtakm rozetler
taklyordu. Bu, antagonist bir eliki douruyordu: Bir yandan Cumhuriyetin yeni nesli
olacak gen kzlar laikliin devamn getirecek ve bunu yklenecek, savunacak, bir yandan da
kadnlar evlerinde alt ocuk douracak...
13

Kadnlk rolleri almad bu dnemde. Bu bir mega proje gibiydi. lk bakta ok gzel
grnyordu; kadnlar Medeni Kanuna sahipti, alabilir, okuyabilirlerdi, okumallard da;
ama bir yandan da cinsiyet ayrmnn ve imtiyazlarnn getirdii dzen devam ediyordu, sanki
el altndan erkek nfusla bir anlama var gibiydi: Kadnlarn ban atk, ama bunun
karlnda onlara ok da fazla yer vermeyeceiz, ailede siz reis olacaksnz.

Kadnlarn bann almas ok nemliydi. 1908-1918 arasndaki II. Merutiyet dneminde
kadnlar peelerini aabilmek, onlar havaya frlatmak iin ok byk mcadeleler verdi.
1908de pee kaldrld, ama rtler kalkmad. O dnemin kadnlarnda trban vard, ama sa
grnyordu, hibir ekilde boyunlar kapal deildi. Latife Hanmn kyafetlerini
dnrseniz hatrlayabilirsiniz. apka Kanunu vard, ama kadnlarn rtlerini amak
toplumda byk tepki alrd bence. Cumhuriyet reformlar sadece apkadan ibaret deildi;
hilafetin kaldrlmas, dier reformlar nedeniyle zaten baka alanlarda byk elikiler
yaanyordu. Bir de kadn kyafeti zerine bir kanun karamazlard. Kadnlar 1870lerden
itibaren kadn giyimine ynelik fetvalardan, mdahalelerden ylm ve buna kar byk
mcadeleler vermilerdi. Cumhuriyete gelene kadar kadnlarn ban amak istedii
biliniyordu; bu konuda seim kadnlara brakld ve ehirlerdeki kadnlarn ou ban at.
rnein Nezihe Muhiddine bakn, 1923teki fotorafnda kapaldr, ama 1926da ban
amtr.

Medeni Kanun aslnda ok nemli iki reformu gerekletirdi. Bunu resmi tarihin en nemli
isimlerinden biri olan Afet nan bylece syler: Birincisi poligamiyi kaldrd, ikincisi
kadnlara boanma hakk tand. Bu ikisi Medeni Kanundaki kadnlara tannan ok nemli
haklard. Eskiden erkek kez Bo ol dedii anda boanma gerekleiyordu ve kadn
kendini sokakta bulabilirdi. Kadnlarn yaad bu cinsiyeti basklara kar zaten ok nemli
bir tepki vard. Nezihe Muhiddin de toplumdan szlp gelen bir ncyd; onu konuamayan
kadnlarn sesi gibi dnebiliriz.

Zafer Toprak
En byk amazlarmzdan birinin gerekten Trkiyenin yakn tarihini yeterince bilmememiz
olduunu dnyorum. Bunun faturasn ksmen kendi milli eitim programlarmza
kartmak gerekiyor. Klielemi birtakm sylemlerle Cumhuriyete, devrimlere ve dne
bakyoruz. Oysa bu gelimeler sanld kadar przsz bir ekilde olmad; Cumhuriyetin
14
gerekten ok byk sorunlar vard; byk engebelerle karlat, bunlar amak
durumundayd. Ben kendi ders programlarmda zellikle vurguluyorum: Evet, otoriter bir
rejimdi; hatta Batda kimi yazarlar sol faizm bile dedi cumhuriyet rejimi hakknda.
1930lu yllarda zellikle giderek trmanan otoriterizmi 1931 ve 1935 Cumhuriyet Halk
Frkas programlarnda gryoruz; ama beraberinde bir modernite olaynn var olduunu da
kabul etmek gerek. Bu balamda Avrupadaki faist rejimlerden ya da Dou Avrupadaki
otoriter rejimlerden farkl bir yn vardr. Btn bu rejimler gemie yknen rejimlerdir.
talya, Roma mparatorluuna zlem duyar, Almanlar eski Germen kimliini n plana
kartr. Cumhuriyet Trkiyesine baktnz vakit hemen hemen her alanda gemii unutmay
tercih etmi, ileri doru bakmtr. Trkiyedeki bu otoriter yapnn farkl bir boyutu, farkl bir
alm olduunu kabul etmek gerek. Bu nedenle de birok siyaset bilimci, siyaset sosyolou
tek parti rejimlerini deerlendirirken Trkiyeyi dier lkelerden ayrr. Biz eitim
programlarmzda toz pembe bir cumhuriyet imaj iziyoruz. Terakkiperverden sz ederken
Gericiydi diyor, rnein Nutuku bir ekilde kutsallatryor, orada her sylenenin doru
olduunu varsayyoruz. Nutuk her eyden nce bir savunma metnidir, daha dorusu savunma
ve yarglama metnidir; bunlar rahata tartamyoruz. Eitim programlarmzda hl dnn
kalplarn yayoruz. Zaman ierisinde bir tepki de oluuyor; bu kez olay siyah-beyaz haline
getiriyor, dier uca doru savruluyoruz. Cumhuriyeti yarglarken ok hain bir yarg
srecine giriyoruz ve baz konularda hakszlk ediyoruz. Zaman ierisinde birtakm dengelere,
gemiimizi daha dengeli bir ekilde deerlendirmeye ihtiyacmz var.

Yaprak Zihniolu savalar bittikten sonra cepheden dnen erkek nfusun bir noktada
kadnlar i alanndan dlattndan sz etti. Bat tarihiliinde bu vardr, ama Trkiyede ne
kadar geerli olduu konusunda baz soru iaretleri var benim zihnimde. Trkiyede igc
a o kadar bykt ki o tarihlerde yurtdndan ii ithal ediliyordu.

Medeni Kanundan nce Hukuk- Aile Kararnamesi vard 1917de. Yaprak Zihniolu bu
kararnameyi Meclisin kabul ettiini syledi; bilakis, Hukuk- Aile Kararnamesini Meclis
kaldrd. Kanun hkmnde kararnameydi, yani hkmetin ald bir karard bu ve hkmet
zellikle Meclisten geirilemeyecei iin bu ynteme bavurmutu. Meclisin toplant
halinde olmad bir srada kabul edildi, nk Meclisten geirilemeyecei biliniyordu.
Nitekim bir mddet sonra, ttihatlar iktidardan dnce kaldrld. Hukuk- Aile
Kararnamesi aslnda ttihatlarn reformist yapsn ortaya koyan bir kararnameydi. II.
15
Merutiyet yllarnda ttihat ve Terakki hkmetleri Meclisten geirilemeyeceini inandklar
btn mevzuat kararname olarak kartt.

Barts konusuna gelince, slamda kadn mahrem olarak algland iin bu trl bir radikal
adm toplumda ok byk bir tepki ekerdi. Ama devlet unu yapt: stihdam politikasnda
konuyu ok bariz bir ekilde gndeme getirdi; hibir ekilde bartl kii devlette
altrlmad, okullara bartl renci alnmad, daha dorusu kamusal alan ve onunla
balantl alanlarda barts tamamen kalkt. Balangta bir gei evresi oldu. nce salar
gzkmeye balad, ondan sonra monden apkalar takld. Zaten erkek de ban hemen
aamad.

Ksacas unu vurgulamak isterim: Bat rnekleri, Batdaki feminist gelimeler elbette bizim
iin son derece nemlidir, Trkiye bunlardan ok esinlenmitir. 1908den itibaren birtakm
kadn derneklerinin kurulmasnda d lkelerle olan balantlar nemlidir. Ama Trkiyede
sadece kadn sorununda deil, dier alanlarda da ie ok gerilerden balamtr ve bugnk
rasyonel normlarmzla o dnemi yarglamamz zordur. Kadnlar Halk Frkasndan sz
ediyoruz, ama Kadnlar Halk Frkasnn, hatta Cumhuriyet Halk Partisinin program yoktu o
tarihlerde. Cumhuriyet Halk Partisinin ilk program 1931 tarihlidir; daha nce nizamnamesi
vardr.

Batdaki kadn hareketi, zellikle Amerikadaki, ok daha derinden geliyordu ve
Trkiyedeki gibi kadn d mekna kapayan bir slam anlay olmad iin onlarn kadn
hareketleri ok daha hzl geliti. Trkiyede bu konuda Cumhuriyet Trkiyesinin gerekten
ok nemli admlar atm olduunu dnyorum ve bu dnmnn omurgasn laiklik
oluturuyor. Alt ok dediimiz ilkelerin ierisinde bence en kritik olan laikliktir ve bugn bile
Trkiyede hl tartlan konu budur; dierleri hibir ekilde tartlmaz. Laikliin de ana
ekseni kadn sorunu olarak karmza kyor.







16