ire Analld

(An Chr Umhaois agus na Ceiltigh)

Str focal

An Chlochaois stone age
Lonnaigh siad they settled
Lonnaitheoir settlers
Nua-Chlochaois- new stone age
Cnuasach gathering
Gallin standing stones
Dolmain ursanach portal dolmen
Tuama pasiste passage tomb
Nsanna adhlactha burial customs
Tais cramtha cremated remains

Cr-earra pottery
Cr-umha bronze
Tuama dingchruthach wedge tomb
Stn tin
Cine cogaidh warlike people
Seodra jewellery
Maisi decoration
Dn fort
Rth ring fort
Cla cr ditch of earth

Uaimh thaln souterrain
Dn cnoic hillfort
Fulacht fia cooking place
Cruithneacht wheat
Tin b cattle raid
Slenna iarainn iron spears
Tuath independent unit/state
Draoi druid
Fineachas Brehon law


Daoir serfs
Saoir freemen
Maoin wealth
Comhrac aonair single combat
Muinc necklaces
chroch Lochlann from Scandinavia
Airm bhreochloiche flint weapons
Seilg hunting
ire Analld (An Chr Umhaois agus na Ceiltigh)
An Chlochaois
An R Paleoliteach An Luathchlochaois 2,500,000 RC go dt 8,000 RC
An R Misiliteach An Mhenchlochaois 8,000 RC go dt 3,500 RC
An R Neoiliteach An Nuachlochaois 3,500 RC go dt 2,000 RC

Suas go dt timpeall 11,000 bliain
shin bh ire nach mr cldaithe le
hoighear. Timpeall 9,000 RC thosaigh
an t-oighear ag le. Ar dts bh na
farraig thart timpeall na tre an-
adomhain agus is dcha go raibh
droichead taln idir an tr seo agus
an Bhreatain.
Bh ainmhithe ar ns muca, fianna etc.
balta sil trasna an droichid seo.
Bfhidir gurb seo an digh ar thinig
daoine go hirinn fosta. Nos moille
anonn dirigh leibhal na farraige
agus n raibh s chomh furasta teacht
go hirinn.

Nl aon fhianaise againn go raibh aon
duine de chuid na luathchlochaoise in
irinn riamh. Go gairid i ndiaidh na
hoighearaoise thinig daoine go
hirinn. De rir na seandlaithe thinig
na daoine seo timpeall 7,000 RC.
Tagann r gcuid eolais ar na daoine
seo Chnoc Sandail i gCo. Dhoire, it
a bhfuarthas go leor iarsma den r
seo.

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
17

Sealgair agus Cnuasaitheoir bia
Ag an am seo n raibh aon eolas ag na
daoine faoin fheirmeoireacht. Chuaigh
siad thart it go hit ag seilg na n-
ainmhithe a bh ar fil thart timpeall
orthu (muca, ba, fianna etc.) agus ag
baili tortha, smeartha agus cnnna.
Bh uirlis acu a bh danta as clocha
agus is cosil go raibh caighden maith
saoil acu mar n raibh an daonra r-
mhr agus bh tran bia thart.

Tithe
Tgadh tithe sa mhenchlochaois tr
bhata adhmaid a sh isteach sa
talamh. Tarraingodh le chile iad ag
an bharr cosil le wig-wam na
Meiricenaigh Dhchasacha agus
ceanglaodh iad. Fodh posa beaga
eile adhmaid isteach trothu agus
cldaodh an teach le craicinn
ainmhithe n le scraith. Bh an tine i
lr an t agus sps os a cionn chun an
toit a ligint amach.

An Nuachlochaois
(An R Neoilitheach)
3,500 RC ar aghaidh thinig grpa
nua daoine go hirinn na daoine
neoilitheacha agus chuir siad ts leis
an nuachlochaois. I s an difear is
m a bh idir na daoine seo agus
na daoine a bhain leis an
mhenchlochaois n go raibh
eolas acu ar an fheirmeoireacht.
Bh a fhios acu conas smacht a
choimed ar ainmhithe agus conas
barra a chur. Glanadh cuid de na
coillte mra chun breis talaimh a fhil.
T fianaise ar fil Phirceanna
Cide i gCo. Mhaigh Eo go raibh an
talamh rannta suas ag na feirmeoir
seo i bpirceanna le balla cloiche.

Potaireacht
Difear eile idir na daoine n
mhenchlochaois agus iad sid n
nuachlochaois is an photaireacht.
Bh an saol nos cinnte anois ag na
daoine mar bh siad balta brath ar an
fheirmeoireacht agus n raibh g le
bheith ag bogadh thart i gcna. Anois
bh na daoine balta am a chaitheamh
ag ceardaocht. Tosaodh ar phota a
dhanamh le haghaidh cocaireachta n
bfhidir searmanais bhis. Rinneadh
iad tr chr a mhnl i gcruth pota
agus ansin a chur isteach i dtine the
(uaireanta suas go 800
0
C).

adaigh
Sa mhenchlochaois dsid na daoine
craicinn ainmhithe f choinne ada
ach le ts na feirmeoireachta bh olann
caorach ar fil chun adaigh a
dhanamh. Le himeacht ama
dfhoghlaim na daoine conas adach a
chasadh, conas fodireacht a
dhanamh agus conas dathanna a chur
ann. Thosaigh daoine ag caitheamh
seodra.

Tithe
Fuarthas cpla teach a mhair n
nuachlochaois i gCo. Luimnigh. Bh na
tithe danta as adhmad agus tithe eile
a rinneadh ar an tseandigh .i.e. bata
adhmaid le gaga beaga fite fuaite trd
ach amhin gur cuireadh clabar agus
cr fhliuch ar a mullach ansin chun na
bearna a lonadh suas. Glaotar
wattle agus daub ar an mhodh seo.
Fuarthas tithe eile n r seo a bh
danta as clocha. Is cosil gur sid
na daoine n nuachlochaois cib bhar
tgla ba chngara dibh.

Bs agus Adhlacadh sa
Nuachlochaois.
Nl a ln eolais againn faoin saghas
reiligiin a bh ag na daoine n
nuachlochaois, ach cosil le go leor
sibhialtachta eile ar fud an domhain is
cosil go raibh creideamh igin acu i
dtaobh an bhis agus saol tar is bis.
Dfhg muintir na clochaoise
uaigheanna ina ndiaidh darb ainm
meigilit (Sa Ghrigis: mega = mr,
liotas = cloch).


An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
18

Cairn Chirte
Is seo an tuama meigiliteach is sine
d bhfuil ar fil in irinn. Faigheann
siad an t-ainm seo n chirt a bh os
comhair an tseomra inar cuireadh corp
an duine mhairbh. Bh an seomra seo
danta as clocha ursain cldaithe le
carn cloiche. Uaireanta cuireadh
earra uaighe ar ns uirlis, pota, bia
etc. isteach sa seomra leis an duine
marbh. Is dcha gur shl siad go
mbeadh siad de dhth orthu sa saol
nua.

Tuama Pasiste
Is iad na tuama pasiste na tuama
meigiliteacha is m in irinn. T nos
m n 200 scaipthe ar fud na tre ach
t an chuid is m dobh ar fil i
gCondae na M agus i gCondae
Shligigh. Faigheann siad an t-ainm n
phasiste fada danta de chlocha
ursain a osclaonn amach i seomra
beag. Bonn an pasiste agus an
seomra cldaithe le carn mr. Is Br
na Binne an tuama pasiste is
cilila in irinn.

Br na Binne
Is dcha gur tgadh Br na Binne
thart f 2,700 RC. Fgann sin go
bhfuil s nos sine n pirimid na
igipte n Stonehenge Shasana. T an
pasiste fin nos m n 19 meadar ar
fad agus t an seomra ar 6 mheadar in
airde.

T go leor ealan neoilitheach greanta
isteach sna clocha ar an tuama ach is
dcha gurb an rud is ionta faoin it
n suomh an dorais. Gach bliain ar an
21 Nollaig - grianstad (solstice) an
gheimhridh (an l is giorra den bhliain)
- le hir na grine soilsonn an ghrian
dreach isteach trd an bhosca dn at
os cionn an dorais agus lasann s suas
an pasiste an bealach ar fad isteach
go dt an seomra.

Nl aon tacaocht ag an don cloiche.
Dirigh leo an don a chur ar an tuama
tr gach ciseal (layer) cloiche a leagan
sos le giota beag ag gobadh amach
thar an chiseal faoi go dt go dtinig an
d thaobh le chile. Glaoitear
coirbaladh ar an phriseas seo.
Dolmain, Ard an Rtha, Co. Dhn na nGall

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
19

T go leor le foghlaim Bhr na
Binne faoi na daoine neoiliteacha:
Bh an-chumas tgla acu.
Bh an-eolas acu faoi chrsa
ralteolaochta (astronomy)
Bh an-suim acu san ealan.
Bh meas mr acu ar na mairbh.

Ardaonn Br na Binne go leor
ceisteanna fosta.
Ar sid na daoine Br na Binne
mar fhilire?
An tuama a bh ann n it chnaithe
anamacha na marbh?
Ar sid siad an it mar theampall
n mar shipal?
Cad chuige nach bhfuil bosca dn ar
aon cheann eile de na tuama
pasiste?

Tuama Ursanacha (n Dolmain)
Bonn 3 chlocha ursanacha agus cloch
mhr mhullaigh ar dolman de ghnth.
Go bunsach is saghas tuama pasiste
simpl an dolman. T an dolman is
cilila sa tr le feiceil i bPoll na Brune
i gCondae an Chlir ach feictear iad i
ngach cuid den tr. Cuireadh daoine
marbha faoi na dolmain agus fuarthas
go leor earra uaighe fthu freisin.

An Chr-Umhaois
Mhair an Chr-Umhaois thimpeall
2,400 RC go dt timpeall 600 RC. I s
at i gceist le cr-umha n
meascn de chopar agus stn.
Bhodh copar in sid le haghaidh
uirlis roimhe seo ach bh s an-bhog
agus bigean clocha a sid f
choinne aon obair throm. De rir a
chile dfhoghlaim daoine conas copar
agus stn a mheascadh le chile i
gceart chun miotal nua, a bh i bhfad
n ba lidre, a fhil cr-umha. Bh
go leor mianaigh copair in irinn agus
fuair siad an stn n Choirn i Sasana.


Bruithni (Smelting) Tgtar copar
agus stn chlocha sa talamh i
bhfoirm rach. Ar dts thosaigh na
daoine ag iarraidh an miotal a mhnl
le casr. Tar is seo dfhoghlaim na
daoine go raibh siad balta an miotal a
chur ar tine go dt go raibh s ag
teocht an-ard agus nuair a leigh an
miotal gur chruinnigh s ag bal na
tine mar phosa soladach. Ansin bh
siad balta an miotal a thamh ars
agus a mhnl mar ba mhian leo.

Seodra
N hamhin go raibh na daoine ag
foghlaim faoin chr-umha ach de rir
mar a bh siad ag ir nos cumasa
thosaigh siad ag obair le hr agus ag
danamh ruda ar ns ornid agus
seodra. Rinneadh ruda ar ns
lunulae (seodra muinl i gcruth
leathghealaigh) agus torcanna
(banda ir casta don mhuinel).

Reiligin agus Adhlacadh
T fiorbheagn eolais againn faoi
chreideamh dhaoine na cr-umhaoise.
T clocha seasta n chr-umhaois
timpeall na tre in iteanna adhlactha
(burial) agsla ach nl siad incurtha
leis na tuama meigiliteacha eile a
thinig n chlochaois. Ceann amhin
de na tuama nua seo is an
dingthuama (wedge tomb) ainmnithe
mar gheall ar an chruth a bh orthu:
leathan ag an tosach, cng ag an chl.

Is cosil go raibh na nsanna
adhlactha sa chr-umhaois nos simpl
n mar a bh siad sa chlochaois. De
rir mar a chuaigh mid na ndaoine in
airde, dirigh uaigheanna cist i
bhfad nos coitianta. Ddh an corp n
brdh isteach i bpota . Cuireadh
isteach i gcist (poll clochach sa
talamh) le hearra uaighe agus
cuireadh leac cloiche ar bharr.


An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
20


Dream garbh fochmhar cogaochta a bh sna Ceiltigh
Na Ceiltigh
Rinneadh dul chun cinn mr i rith na
cr-umhaoise ach n raibh siad balta
seasamh in adan na gCeilteach a thg
iarann leo go hirinn. Bh buntiste
mr ag na Ceiltigh ar a gcuid naimhde
nuair a bh siad ag troid.

Hallstatt agus La Tene
Thinig na seandlaithe ar bhall
adaigh agus ar iarsma de bhia in
Hallstatt na hOstaire. Chuir na Ceiltigh
cuid mhaith earra pearsanta cosil le
huirlis agus airm iarainn agus seodra i
gcuideachta an duine mhairbh. Tugtar
Ceiltigh Hallstatt ar na chad Cheiltigh
( 700 500 R. Ch.).

Thinig seandlaithe ar iarsma eile de
na Ceiltigh in La Tene na hEilvise
agus fuair siad a ln miotail sa loch
mar is cosil gur chaith siad an miotail
isteach ann mar ofrlacha do na
dithe. N raibh an ealan channa n
na nsanna adhlactha canna ag
Ceiltigh Hallstatt agus Ceiltigh La Tene.
Bh deara deasa ciorclacha ar chuid
mhr de na huirlis, pota etc. a
fuarthas san it seo. Meastar gur
ghrpa Ceilteach chultr La Tene a
thinig go hirinn ar dts. Bh teanga
cheilteach ag na daoine seo a thinig
go hirinn agus is n teanga sin a
thagann an Ghaeilge a labhratear in
irinn.
Dream garbh fochmhar cogaochta a
bh sna Ceiltigh agus scaip siad amach
frd an Eoraip. Seans gur thinig siad
go hirinn thart fn bhliain 600 R.Ch.
Thg siad iarann go hirinn agus chuir
siad deireadh leis an chr-umhaois.
Dfhg na Ceiltigh an lorg ba bhuaine
ar fad ar irinn mar ba ghairid go raibh
an chuid eile den Eoraip faoi smacht na
Rmhnach ach n raibh ire. Fuair
seandlaithe uaigheanna, potaireacht,
iarann agus uirlis Ceilteacha cogaidh in
iteanna i bhfad chile.
Mar a chnaigh siad
Faoin am seo bh dul chun cinn maith
danta thaobh feirmeoireachta de.
Bh an chuid is m de na tithe ciorclach
timpeall - 7 n 8 meadar ar
thrastomhas. Rinneadh na balla tr
wattle agus daub (tu agus clabar)
agus is dcha go raibh don cheann tu
orthu. Bhodh cpla teach timpeallaithe
le balla mr, bfhidir le haghaidh
cosaint n chun na hainmhithe a
choimed istigh. Ghlaoigh siad rath ar
an saghas seo cna.

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
21

Cranng
Is at i gceist le cranng n it
chnaithe i lr locha. Tgadh oilen
saorga i lr an locha le bata, clocha
agus cr. De ghnth n raibh ach
teach n dh ar chranng. Bh bid,
clocha faoin uisce n droichead tgla
ann chun dul isteach ar an chranng.
T timpeall 200 acu aimsithe ag
seandlaithe, an chuid is m dibh i
ndeisceart Uladh, agus i lr na tre,
mar t a ln locha ann. Bh na
crannga in sid n Chlochaois go dt
timpeall 1000 A.D. T a ln eolas
againn faoi na crannga mar
chaomhnaigh (preserved) an t-uisce an
t-adhmad agus na hiarsma a bh ann.

Cocaireacht
Ba an fulachta fia an digh ba
choitianta chun bia a ullmh i rith na
cr-umhaoise. Tgadh poll mr i
dtalamh fliuch. Bh adhmad agus
clocha ag an bhun agus bh adhmad ar
na taobhanna fosta. Lonadh suas le
huisce agus bh tine mhr in aice an
phoill. Cuireadh clocha mra isteach
sa tine go dt go raibh siad an-te ar
fad, ansin cuireadh na clocha isteach
sa pholl uisce go dt go raibh an t-uisce
ag beiri. Ansin cuireadh posa feola a
bh cldaithe le tu agus ceangailte le
bata adhmaid isteach san uisce go dt
go raibh s ridh.

An Tuath
Rinne na Ceiltigh cna le chile i
ngrpa mra n i dtreabhanna mra.
Bh a gcuid tailte fin ag gach treabh.
Tugtar an Tuath ar an treabh agus ar
an talamh ar fad a bh ag an treabh.

An R
Seo an duine ba thbhachta a bh sa
tuath. Bh s mar cheannaire ar an
chlann roga (an derbfine). Chreid na
Ceiltigh go raibh an R psta ar dhuine
de bhandithe an talaimh (ire, Banba
agus Fdla). D mbeadh s go maith
mar R bheadh an bhandia ssta leis
agus bheadh rth ar an talamh agus ar
an fhmhar. Chreid na daoine fosta go
dtiocfadh bs agus gorta ar an tr d
mbeadh droch-R ann.

Bh go leor le danamh ag an R ag
socr argint idir na daoine agus ag
gearradh pionis orthu sid a rinne
ruda mchearta, ach ba an rud ba
thbhachta a bh le danamh aige n
a chuid laochra agus saighdiir a
thgil chun catha agus
cogaochta. D bharr seo bigean
don R a bheith foirfe go fisiciil. D
mbeadh locht n sml ar bith ar an R
bheadh air ir as a bheith mar R.

Na hUaisle
Laochra a bh sna huaisle a chaith a
saoil i gcuideachta an R. Bhodh siad
ag troid ag a thaobh, ag seilg, ag imirt
cluich agus ag g1acadh pirte sna
fasta mra a bhodh ag na Ceiltigh go
rialta. Bh talamh agus ainmhithe ag
na huaisle ach n feirmeoir a bh iontu.
Thug siad an talamh do fheirmeoir
bochta agus doibrigh na feirmeoir sin
ar an talamh dibh. Fuair siad barra
na feirmeoir agus thug na huaisle
cosaint dibh.

An tAos Dana
Seo daoine lannta a raibh scileanna
speisialta acu a bh de dhth ar an
Tuath: Breithina, Sagairt, Draoithe,
Fil, Dochtir, Ceoltir agus
Ceardaithe a bh go maith ag obair le
hr agus adhmad. Bh meas acu sa
tuath agus chaith an R go maith leo.


An File: Scrobh s dnta ag moladh
an R. Bh eagla ar dhaoine roimhe mar
thiocfadh leis aoir a scrobh faoi
dhuine a chuir fearg air.

An Breitheamh: Bh na dlthe ar fad
ar eolas ag na breithina. Bh ar an R
fin gilleadh dibh.


An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
22

Na Baird: Dirt na baird na dnta a
bh scrofa ag na fil ag filte an R.

Ceoltir: Sheinn siad an chlirseach,
an fheadg n an adharc ag fasta an
R.

Dochtir: Rinne siad leigheasanna
luibheanna agus planda eile. Rinne
siad draocht fosta chun daoine a
leigheas.

Dn Cnoic
Bh na din seo i bhfad nos m n an
rath n an chranng. Bh timpeall ar
50 acu ar fud na tre agus tgadh iad
ar bharr cnoc. Is cosil nach mbodh
aon duine ina gcna sna din seo ach
go mbodh fasta agus searmanais
creidimh ar sil iontu. Bh baint ag na
din seo leis na clanna mra
Ceilteacha in irinn.

Cnoc Teamhair Ard R na
hireann
Griann Ailigh Clann U Nill
Dn Ailinne, Cill Dara R Laighean
Eamhain Macha Conchr C
Chulainn

Bh na hadaigh an-simpl. Bh line ln
thar thuineach ag na fir. Bh an
tuineach ceangailte le crios agus
chuaigh s sos go dt na gline. Bh
tuin daite ag na huaisle. Bh adaigh
na mban cosil le hadaigh na bhfear
ach chuaigh an tuineach sos go dt na
ritn. N raibh aon mhuinchille ar an
tuineach ach bh s ceangailte le
briste ag an mhuinel.


CEIST SCRDAITHE PEARSANA SA STAIR
Feirmeoir a raibh cna air in irinn analld

Bh an chuid ba mh de na Ceiltigh ina
bhfeirmeoir n ina sclbhaithe. Ba
an feirmeoir a rinne an chuid ba mh
den obair. Bh cuid de na feirmeoir
saibhir. Bh go leor ainmhithe aige
agus thug na huaisle cuid mhr
talaimh d. Thug s barra agus cuid
de na hainmhithe do na huaisle. Bh
an chuid ba mh de na feirmeoir
bocht. Ni raibh acu ach cpla ainmh
agus chaith siad a gcuid ama ag
saothr barra sna pirceanna beaga
thart fna dtithe agus ag obair do na
feirmeoir mra

Bfheirmeoir iad na daoine a bh ina
gcna san rthanna agus sna
crannga. Dfhs an feirmeoir coirce,
eorna agus cruithneacht. Bh na
beithgh iontach luachmhar ag muintir
na hireann fad. Bh feoil, cis agus
bainne le fil uathu. Thug an feirmeoir
a chuid beithoch isteach sna rthanna
san oche ar eagla go ngoidf iad.
Bh a gcuid barra fin agus a gcuid
ainmhithe fin aige. Dl s bainne
agus rinne s im agus cis. San
fhmhar mharaigh s ba agus chuir s
salann ar an fheoil chun a choimed i
rith an Gheimhridh. Sheilg s fianna,
muca, lachain agus ganna. Diascaigh
s le haghaidh bric & bradin.
Choimed s beacha chun mil a fhil.

Rinne feirmeoir na gCeilteach a gcuid
adaigh iad fin. Fuair an feirmeoir
olann na caoirigh agus dfhs s lon
chun lnadach a dhanamh. Ba
obair na mbn an t-adach a
dhanamh. Bh dathanna geala ar an
adach. Fuair s na dathanna
smeartha dubha agus na neantga.
Bh na hadaigh an-simpl. Bh line
ln thar thuineach ag na fir. Bh an
tuineach ceangailte le crios.

An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
23


CEIST SCRDAITHE PEARSANA SA STAIR
Draoi i dtrimhse na gCeilteach

Ba an draoi sagart an reiligiin
Cheiltigh agus bhodh s ag ofril
obairt do na dithe agus ag eagr na
bhfilte. Mar shampla deagraodh s
Samhain nuair a dofrilt obairt don
dia Daghdha agus deagraodh s
Lnasa in onir an d Lugh. Dradh go
raibh draocht ag an draoi. N hamhin
gur sagart pgnach a bh ann ach
fear iontach lannta a bh ann. Ba
mhinic a thug s comhairle don
taoiseach agus ba mhinic fosta a
shocraigh s aighneas idir daoine. N
raibh scrbhneoireacht ann agus
bigean don draoi gach eolas agus
scalta na ndaoine a chur de
ghlanmheabhair.

Boiliint fhada dheacair oiliint an
draoi, oiliint a mhairfeadh suas le
fiche bliain. Ba mhinteoir agus
eolas aige ar dhlthe na treibhe. Ba
mhinic a rinne s an cinneadh f
chrsa cogaochta. Rinne s cuid
mhr de na searmanais faoi rn. N
raibh iomr ar bith ar lamh n ar
scrobh agus mar sin ba bhal a chuir
na draoithe a gcuid eolais ghlin go
glin. Bhodh s de dhualgas ar an
draoi filire na bliana a chur le chile.
Lirigh an filire laethanta mharacha
agus laethanta m-mharacha.


An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaochta
24