Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi

S 41, Mays 2008, s. 89-104

Artvin Livas'nn Anavatan'a Katl Srasndaki
Durumuna likin Belgeler
Dr. Nuren GK*
ZET
Bu makalede, yeniden Tiirk idaresine geiinden sonraki dnemde Artvin
Livas 'nn konumuna ilikin baz belgeler zerinde durdmaya allmtr.
Belgeler Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Arivi 'nde (TTEA)
kaytl olarak bulunmaktadr. Yaynladmz belgelerden birincisi 24 Mays 1922
(24 Mays 1338) tarihli olup, Trk idaresine geiinden sonra Liva 'da oluturulan
nahiye tekilat ile ilgili bilgi vermektedir. kinci belge, 19 Ekim 1921(19 Terin-i
evvel 1337) tarihli Artvin Livas madenleri tahkikatna dair rapordur. iincii belge
ise Artvin 'e bal ilelerin bu dnemdeki nfus yapsna ilikindir. Elimizdeki son
belge Elviye-i Selse 'de oluturulan idari tekilatlanmada yaplmas nerilen
dzenlemeye ilikindir ve bu gnk Artvin ilinin idari yapsnn ekillenmesini de
belirlemi grnmektedir.
Anahtar Szckler: Artvin Livas, Elviye-i Selse, nahiye tekilat.
The Documents Which Relate to Artvin Liva After It Came
Under the Turkish Control
ABSTRACT
n this article, some documents which relate to Artvin Liva-after it karne under
the Turkish control, are studied. These documents are currently registered at the
Turkish Revolution History Institute. (TTEA) of Ankara University. The frst
pblished document, which is dated 24 May 1922 (24 May 1338) gives information
about the local government in Liva after it came under Turkish control. The second
document which is dated 19 October 1921 ( 19 Tesrin-i evvel 1337) gives
information about the research carried out at Liva's mines. The third document is
about the poplation statistics of that time in Artvin 's provinces. The last document
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits
90 NUREN GK
we have contains proposals in Evliye-i Selas (Kars, Ardahan, Batum Livas). This re-
organisation appears to have shaped the government structures of the modern
settlement of Artvin.
Key words: Artvin Liva, Elviye-i Selse, The local organisation in Artvin,
Artvin 's metal resources.
Bu almada, yeniden Trk idaresine geiinden sonraki dnemde
Artvin Livas'nn konumuna ilikin baz belgeler zerinde durulmaya
allacaktr
1
. Belgeler Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits
Arivi'nde (TTEA) kaytl olarak bulunmaktadr. Belgelerin bir ksm
yaynlarm tr
2
.
Deerlendireceimiz drt belgeden birincisi 24 Mays 1922 (24 Mays
1338) tarihli olup, Trk idaresine geiinden sonra Liva'da oluturulan
nahiye tekilat ile ilgili bilgi vermektedir. kinci belge, 19 Ekim 1921(19
Terin-i evvel 1337) tarihli Artvin Livas madenleri tahkikatna dair
rapordur. nc belge ise Artvin'e bal ilelerin bu dnemdeki nfus
yapsna ilikindir. Elimizdeki son belge Elviye-i Selse'de oluturulan idari
tekilatlanmada yaplmas nerilen dzenlemeye ilikindir ve bugnk
Artvin ilinin idari yapsnn ekillenmesini de belirlemi grnmektedir.
Bilindii zere 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda 3 Mart 1878
tarihinde imzalanan Berlin Antlamas hkmleri gereince Kars, Ardahan
ve Batum sava tazminat olarak Rusya'ya terk edilmiti. Bu antlama ile
Batum Sanca'na bal bulunan Artvin, Ardanu, Borka, avat ilelerini
iine alan yerler ve Hopa'dan Kemalpaa kesimi Rusya'ya braklmt.
Daha sonra Gmr (2 Aralk 1920) ve Moskova (16 Mart 1921)
antlamalaryla Trkiye'ye terk edilen bu mahallerde ise Artvin, Ardahan ve
Kars livalar oluturulmutu
3
.
Kars Sanca, arlk ynetiminde Zakavkazya genel valiliine bir
oblast (vilayet) olarak katlmt. Zakavkazya blgesinin bakenti Tiflis'ti.
1
Belgelerin varlndan beni haberdar eden doktora tez hocam Sayn Prof. Dr. Musa
adrc'ya teekkr bor bilirim
2
Prof.Dr. Musa adrc, "Artvin Tarihine likin Belgeler", Bizim Atabar, Turizm
Tantm Kltr Sanat Dergisi, Ankara, say 18, 2006, s. 11-14; "Artvin Tarihine likin
Belgeler IT\ Bizim Atabar, Turizm Tantm Kltr Sanat Dergisi, say 19, Ankara, 2006,
s.24-27.
3
7 Temmuz 1337 (1921) tarih ve 133 numaral Anavatan'a iltihak eden arazide icra
edilecek tekilat mlkiyeye dair kanun'un birinci maddesi "Anavatan'a iltihak eden
mahallerde Artvin, Ardahan, Kars livalar tekil ve dr ve Kulp kazalar Beyazt Sanca'na
raptedilmitir" demektedir. kinci maddede Artvin Sanca'nin avat ve Borka kazalarndan
olutuu belirtilmektedir. TBMM Kovann Mecmuas, Cilt 1, Ankara, 1943, s.148.
ARTVN LVASI'NIN ANAVATANA KATILII SIRASINDAK. 91
Zakavkazya genel valilii arlk niyabetiydi. Genel valilik birok
Guberniyalar (vilayet) ve Oblastlardan (2.derece blge) meydana
gelmekteydi. Guberniyalar; Tiflis, Kutay, Yelizavetpol, Bak, Erivan,
ernomorks, Stavropol d. Kars Sanca, geniletilerek ve Kuban, Tersk ve
Dastan gibi dorudan genel valilie bal bir oblast haline getirilmiken,
Batum ve Artvin Sancaklar Tiflis Gubemiya'sna balanmt
4
.
dareleri altnda bulundurduklar krk yl sresince Ruslar sancak
blgesini tmgeneral rtbesinde iki askeri valilik halinde (Kars ve Batum)
idare ettiler. Kars'ta ve Batum'da tmgeneral rtbesinde birer askeri vali
bulunurken, ilelerde de albay rtbesinde veya bu rtbe karlnda bir
askeri kaymakam (naalik) bulunuyordu. Bucaklarda halk tarafndan seilen
bir bucak mdr (istarn) bulunduruldu. Kylerde muhtarlar grev
yapmakta sekiz kyn ise bir ba muhtar (klava) bulunmaktayd
1
.
Bolevik Devrimi'nin 1917'de patlak vermesinden sonra Osmanl
Devleti ve Rusya arasmda 3 Mart 1918 tarihinde imzalanan Brest-Litovsk
Antlamas hkmleri gereince yaplan halk oylamas sonucunda Kars,
Ardahan ve Batum, Osmanl mparatorluu'na baland. Ancak 30 Ekim
1918 Mondros Brakmasyla Osmanl kuvvetlerinin ekildii blgeler
arasmda Artvin de bulunmaktayd. ngilizlerin 17 Aralk 1918 tarihinde igal
ettikleri Artvin'den Nisan 1920 tarihinde ekilmeleri sonucunda blge
Grclerin denetimi altna girdi. Grc igali 1921 balarma kadar devam
etti.
Artvin ve evresinin, 1921 ylnda, Anavatan'a katlndan sonra
Artvin ve avat Kazalar 4,5 ay sreyle Ardahan Sanca'na baland. Bu
dnemde Yusufeli (Kiksim) Kazas Erzurum, Hopa Kazas da Rize
Sancaklar snrlar iindeydi. 7 Temmuz 1921 tarih ve 133 numaral kanunla
Artvin liva oldu. Ardahan'dan avat Kazas alnarak Artvin'e baland
6
.
Ele alacamz ilk belge olan, Artvin Mutasarrf vekili tarafndan 24
Mays 1922(24 Mays 1338) tarihinde Elviye-i Selse Tahkik ve Tetkik
Heyeti Bakanl'na cevap yazs olarak gnderilen Artvin Livas nahiye
tekilatmm kuruluuna dair rapor, bize Trk ynetimine getikten sonra
Liva'da oluturulan nahiye tekilat hakknda bilgi vermektedir
7
.
4
lber Ortayl, "arlk Rusyas Ynetiminde Kars", Osmanl mparatorluu'nda ktisadi
ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Ankara, 2000, s.400.
5
Halit zdemir, Artvin Tarihi, D. Bask, Artvin, 2002, s. 206.
6
Yurt Ansiklopedisi, Cilt 2, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1982, s. 898-908,
7
Ankara niversitesi, Trk nklp Tarihi Enstits Arivi (TTEA) Kutu (K) 96
Gmlek (G)12 Belge (B)12.
92 NUREN GK
Sz konusu rapora gre Artvin Livas'nda nahiye tekilat 1922 yl
mart ayndan itibaren uygulanmaya balanmtr. Tekilatn Rus idaresi
dneminden kalmam olup tamamen halkn ihtiya ve arzusuna gre
oluturulduu, nahiye idarelerinin Artvin Livas halknn irade ve arzusunun
resmi bir ekilde kabul ve uygulamasndan ibaret olduu raporda zellikle
belirtilmektedir. Buna gre bir grup halinde birlemek isteyen kyler bir
araya getirilip birletirilerek bir nahiye tekil edilmitir. Nahiye mdr ve
nahiye azalklarna, nahiye blgesi dhilinde oturmakta olan yirmi yanda
ve yirmi yan gemi erkek nfusun setii ounluu elde eden kii tayin
edilmitir.
Nahiye bteleri, nahiye blgesinde oturmakta olan ky muhtarlar ve
ihtiyar heyetleriyle nahiye azalarndan oluan nahiye uralar tarafndan
dzenlenmi ve her ky muhtar ve ihtiyar heyeti, btenin
dzenlenmesinden nce mensup olduu ky ahalisiyle fikir al veriinde
bulunarak onlarn onaym almtr.
Mdriyet maalar baz nahiyelerde bin kurutur. Bazlarnda bin be
yz, iki bin, bin kurua kadar ykselmektedir. uralar tarafndan bir ksm
nahiyelerin bir mdrle idaresi uygun bulunduu halde baz nahiye uralar
btelerinden bir ktip, bazlar da bir mft gideri ilave etmilerdir.
Nahiye tekilat ve nahiye bteleri, tekili takiben Vilayet Umumi
Meclisi'nin ve daha sonra Dhiliye Vekleti'nin grlerine arz edilmek
zere, usulne gre idare meclisi tarafmdan onaylanmtr. Dzen ve
muamelenin selameti iin nahiye btelerinin tahsilt ve harcamalar Liva
zel idare btesine dhil edilerek Liva muhasebesi tarafndan yerine
getirilecektir.
Bu yeni tekilatlanma, Byk Millet Meclisi'nden karlan 7 Temmuz
1921 tarih 133 numaral "Ana vatan'a iltihak eden arazide icra edilecek
tekilat- mlkiyeye dair kanun"un drdnc maddesi uyarnca
yrtlmtr. Sz konusu kanun maddesi "Evliye-i Selse'de Tekilat-
esasiye kanununa tevfikan nevh tekilat icra edilinceye kadar nevh
mdran kemfi's-sbk ahali tarafndan intihab olunur" demektedir.
8
8
TBMM Kavann Mecmuas, Cilt 1, Ankara, 1943, s.148. Bu madde ile ilgili Byk
Millet Meclisi'nde yaplan tartmalarda, maddenin bu ekilde dzenlenmesine muhalif
olanlarn zerinde durduktan nokta nahiye mdrnn halk tarafndan seilecek olmasnn
daha nce kabul edilmi olan Tekilat- Esasiye Kanununa uygun olmamasdr. 7 ubat 1921
(1337) tarihli Tekilat- esasiye kanunu'nda nahiye tekilatna ait blm ise u ekilde
dzenlenmitir: 16. madde: Nahiye hususi hayatnda muhtariyeti haiz bir manevi ahsiyettir.
17. madde: Nahiyenin bir ras, bir idare heyeti ve bir de mdr vardr. 18. madde: Nahiye
ras, nahiye halknca dorudan doruya mntehab azadan terekkb eder. 19. madde: dare
heyeti ve nahiye mdr, nahiye uras tarafndan intihap olunur. 20. madde: Nahiye ras ve
ARTVN LVASI'NIN ANA VATANA KATILII SIRASINDAK. 93
Yaplan bu yeni dzenlemenin Liva'ya salad faydalardan raporda u
ekilde bahsedilmektedir:
Bu tekilat sayesinde Liva'nn her tarafnda inzibat ve asayiin
salanmtr, kyllerin hibir tahsildar ve jandarma tarafndan rahatsz
edilmeksizin emval-i umumiye ve hususiye tahsiltnn %98'e ykselmitir.
Nahiye dzenlemesiyle mevcut livalarn en k ve halen en fakiri
bulunan Artvin Livas'nda mkemmel bir maarif program merkez ve
nahiyelerde uygulamaya konulmutur
9
.
kazadan oluan Artvin Livas'mn masraf btesi rapora gre 14 bin
liradr. Nahiye tekilatnn kurulmasna olanak salayan bu kanun sayesinde
halkla hkmet arasndaki ayrln sona ererek Byk Millet Meclisi'nin
hkmet tekiline uygun bir ekilde halkn kendi kendini idare ettiini
anlamaya balad, halkn da hkmetin de araclarn gereksiz veklet ve
vesayetinden kurtulduu raporda vurgulanmaktadr.
Rapor, kanunlarn halkn ihtiyalarna uygun olmas durumunda elde
edilebileceklere Artvin nahiye tekilatnn iyi bir rnek olduu belirtilerek ve
kanunlar, idare tekilatn halkn memleket ihtiya ve arzularna
yaklatrmak iin hi olmazsa vilayet ve livalarla ilgili bte ve tekilatn bu
ihtiyalarla kar karya gelen mahaldeki bir heyet tarafndan hazrlanmas
temennisiyle bitirilmektedir.
kinci belge, Artvin Mutasarrfl tarafndan ktisat, Maliye, Dhiliye
vekletleriyle ark Cephesi Kumandanlna gnderilen 19 Ekim 1921(19
Terin-i evvel 1337) tarihli Artvin Livas madenleri tahkikatna dair
rapordur
1
".
Sz konusu rapora gre Liva dhilinde Murgul nahiyesiyle Kuvarshan
(Bakrky) ve Hod karyeleri civarnda bakr fabrikas mevcut olup
bunlardan birincisi Borka dier ikisi merkez kazas dhilinde
bulunmaktadr. Bu fabrikalarn en by Murgul ve en k Hod
madenidir. Her iki maden sava esnasnda ngilizler ve Grcler ve ksmen
idare heyeti kaza, iktisad ve mal selahiyeti haiz olup bunlarn derecat kavanini mahsusa ile
tayin olunur. 21. madde: Nahiye bir veya birka kyden mrekkep olduu gibi bir kasaba da
bir nahiyedir.(TBMM Kavann Mecmuas, cilt 1, Ankara, 1943 s.85). Tartmalar sonunda
henz Divan Riyaseti'nde tartlacak olan sz konusu kanunun icrasna kadar blgede nahiye
mdrlerinin halkn alkn olduu usul gereince, halk tarafndan seilmesi karan alnmtr.
(TBMMZabt Ceridesi, Devre: I itima: 2, TBMM Matbaas, Ankara, 1958, s. 172-180).
'Artvin Livas'mn Mays 1922 ylndaki eitim ve retim durumu ile ilgili Mutasarrf
Vekili smet imzasyla Elviye-i Selse Tahkik ve Tetkik Heyeti Bakanl'na gnderilen
rapor (TTE A K.98 B.18) iin bkz: Musa adrc, Bizim Ataban, Turizm Tantm Kiiltiir
SaatDergisi, Say: 18, Ankara, 2006, s. 11,12.
10
TTEA K.96 G.13 B.13 (1-3).
94 NUREN GK
de ahali tarafnda pek ok tahribata uramalar nedeniyle kendilerinden
yararlanlmayacak durumdadrlar. Yalnz Murgul fabrikasnn tamiri
tahminen bir milyon lira kadar mebla gerektirmektedir. Halen gerek liva ve
gerekse Kafkasya dhilindeki bakr madenlerinden yalnz Kuvarshan
fabrikas faaliyet gsterebilecek bir durumda ve tamamyla bayndr
haldedir. Alman tebaasndan Schemi Biraderlerin tasarrufu altnda olup bir
vekil tarafndan idare edilen bu fabrika, yedi yl nce inaatn tamamlam
ve bakr ihracatna balamtr. Madenin imtiyazname ve resmi evraknn
Rusa ve Franszca birer suretiyle fabrikaya ait binalarn Rusa cetveli ve
madenin haritas incelenmek zere ktisat Vekleti'ne gnderilmitir.
Eski idare zamanndaki kanun hkmlerine gre fabrikann hkmete
13.233 Ruble'den rayice gre 7.938 Lira akar ve bir ky vermesi gerektii,
arazi vergisiyle fabrika faaliyete getii zaman muayyen tarifeye uygun
olarak alnmas gereken orman vergisi ve memur ve mstahdemlerin
hesabna denmesi gereken temett vergilerinin dahi bu meblaa ilave
edilmesi gerektii raporda belirtilmektedir.
Rapora gre madenin bileikleri arasndaki arsenik bileii bitki ve
aalara zarar verdii iin fabrika, ancak k aylarnda alabilecektir.
Ziraat, ticaret ve hayvanattan mahrum olan Liva'nm servetini hemen hemen
bu madenler oluturduu iin fabrikalar altrlmazsa ne Liva'nn
masraflar iin nemli bir gelir ne de halk iin bir servet bulmak
mmkndr.
Hlihazrda fabrikann elinde 50.000 kiloya yakn hazr bakr mevcuttur
ve alt k aylarnda da 150.000 kiloya kadar bakr retilebilecektir.
Gerek hkmete ait vergilerin denmesi ve gerekse fabrikann k
aylarnda almasn salamak iin hazrlklarn tamamlanmas iin elde
bulunan ve retilecek bakrn ihra ve sat ve fabrikaya gereken gaz ya,
kok kmr, benzin, mazot, makine yann ithali hususunda izin verilmesi
ve kolaylk gsterilmesi talep edilmekte olduundan hkmet ve ordu iin
bakra ihtiya varsa hazinenin taleplerine karlk olmak zere miktarnn
tayin ve keyfiyetin bir an nce bildirilmesi raporda rica edilmektedir.
Dier kanunlar gibi madenlere ait de Liva'da hibir kanun kitab ve
hibir emir olmadmdan imdilik Rus idaresi zamanndaki cari vergilerin
denmesine devam edilmesi ve fenni memur ve mstesna olmak zere
amelelerin Trk uyruunda olmalar Maden Mdriyeti'ne tebli edilmitir.
Rapor, hkmet tarafndan konulmasna gerek grlecek art ve esaslar
ve madenlerle ilgili kanun ve nizamlarn nemli maddeleri ve maliyesi
ARTVN LVASI'NIN ANAVATANA KATILII SIRASINDAK. 95
hakknda Liva'nm telgrafla aydnlatlmas ve Liva'ya yeni ve eski
dsturlardan birer takm gnderilmesini ricasyla sona ermektedir.
Rapordan anlald zere, blgedeki bakr cevheri Rus ynetimi
esnasnda iletilmeye alm durumdadr. Endstriye ynelik bu madenin
Kars blgesinde de bulunmakla beraber, bu blgede Rus idaresi dneminde
iletilmediini biliyoruz".
Ele alacamz dier bir belge Artvin Livas'nm kasaba, nahiye ve
kylerinin nfusu ile ilgilidir. Artvin mutasarrf tarafmdan Haziran 1922
(Haziran 1338) tarihinde dzenlenen cetvelde
12
Merkez Liva ile Borka,
avat kazalarna bal nahiyelerin nfuslar hane kadn ve erkek olarak
belirtilmitir. Nfus saymnn hangi millete mensup olunduunun dikkate
almarak yapld grlmektedir. Buna gre bu tarihte hangi sayda Trk,
Ermeni ve Grc'nn sakin bulunduu izlenebilmektedir.
Merkez Liva'ya Bal Ardanu Nahiyesi
13
:
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Ardanu
Merkez slam
Mahallesi
15 Trk 100 60 160
Ardanu
Merkez
Ermeni
Mahallesi
25 Ermeni 62 38 100
Bice Karyesi 69 Trk 128 133 261
Mazalahet 21 35 46 81
Basa 36 59 55 114
Cuo 11 il 15 21 36
Ankora 39 168 202 380
Obicala 7 10 11 21
An 63 171 99 270
Samuskar-
lya
75 116 131 247
Samuskar-
Sfla
48 194 223 417
Nrgiyal 27 73 91 164
idil 87 203 255 458
Petoban 22 61 65 126
Graet 62 198 211 409
Ustamel 10 20 28 48
11
Ortayl, agm., s.407
12
TTEA: K.96 G.10B.10.
13
TTEA: K 96 G.10 B 10-3.
96 NUREN GK
Karsniya 39 122 134 256
Anagert 88 198 200 398
Solyana 16 u 53 51 104
Kontrom 17 u 50 45 95
Ahiza 23 38 35 73
Miker 13 23 27 50
Haravul 18 34 42 76
Havet 30 46 52 98
Aharit? 30 48 56 104
uvagulavur? 20 32 46 78
Mezegil 27 47 53 100
Diyagarmu 35 u 64 59 123
Rabat 8 20 24 44
Gmhane 81 143 152 295
Longothev 41 84 95 179
Usot 23 36 52 88
Glice 10 17 22 39
Heva 9 15 13 28
Ekinar 7 10 17 27
Kak 10 20 20 40
Hamagirvet 37 61 74 135
Vardayla 31 49 63 122
Unushev 52 97 95 192
Gl ein 62 109 118 227
Varthel 3 2 4 6
Sahre 29 u 50 46 96
Klarcet 41 73 82 155
Aravet 3 5 5 10
Cara 5 12 9 21
Camandar 8 14 19 33
Suagara 24 32 45 77
Ortis 14 22 31 53
Kapdahor 77 154 163 317
Danzot 111 207 329 536
Zegerya 23 38 62 100
Sagara 26 49 49 98
Hertvis 17 27 29 56
Yekun 1084 3719 4090 7809
ARTVN LVASI 'NI N ANAVATANA KATILII SIRASINDAK. 97
Merkez Liva'ya Bal Berta Nahiyesi
14
:
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Berta 114 Trk 363 396 759
Porta 15 34 47 81
Obze 10 39 26 65
Sagal-
teze
19 51 67 118
Daba 4 8 4 12
Cimerk 7 15 15 30
Dolishane 15 32 25 57
Yekun 184 542 580 1122
Merkez Liva'ya Bal Sirya Nahiyesi'
3
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Sirya 80 Trk 168 162 330
Oruk 69 126 142 272
Ihabor 48 84 90 174
Urcan 13 24 21 45
Buslet 23
(t
38 33 71
Aara 22 u 30 35 65
Kiyashane 16 24 25 49
Hzor 46 75 84 109
Hodliyan 103

237 254 491
Hod- sfla 18 27 45 72
Yekun 438 833 695 1528
avat Kazas Merkez Nahiyesi
16
:
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Zendeba 48 Trk 176 154 330
Morel 56 tt 200 173 373
Verhunal 60 163 271 434
artulet 33 124 105 229
Hantuet 51 149 153 302
Srasinkot 56 153 170 323
Muhoban 29 105 97 202
Ankliva 91 280 284 564
Samcel 29 tt 75 68 143
Sorsel 41 143 129 272
Vanta 16 41 46 87
14
TTEA: K.96 G.10 B.10-2
15
TTEA: K.96 G.IO B.10-2
16
TTEA: K.96 G.IO B.10-6.
98 NUREN GK
Zoret 13 35 28 63
Sinkot 62 192 154 346
Morohoz 33 100 107 207
Mokta 71 223 240 463
Seslavur 42 122 120 242
Satlel 64 160 174 334
Ktatrilis 102 276 320 596
Soporo 31 93 99 192
Ahaldaba 200 540 623 1163
Kuen 112 363 337 700
Mamanaliz 158 415 378 793
Turmanize 16 46 53 99
Grnatel 13 65 63 128
Rabat 5 11 7 18
Toplam 1442 4250 4303 8603
avat Kazas'na Bal merhev Nahiyesi
17
:
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Skalsimer 125 Grc-Islam 427 444 871
Diyoban 103 333 366 699
Ivet 30 103 112 215
bhirevil 75 272 271 543
Hevzril? 46
u 168 184 352
Bazgiret 45
U
145 137 282
Zakiyet 43 139 137 276
Daba 44 150 129 279
Ziosi 12
U 57 51 108
Ube 27 94 108 200
Zetilit
Aara
96 333 342 675
Morivan 98
U
333 343 679
Chor 100 398 381 779
Ukret?
Manatba
37 112 107 219
hshev 84 247 281 528
Ustamis 38
u
146 150 296
Penekor
Rabat
rolu
10 19 18 37
Hayta 13
u
57 42 99
Yekun 1026 3531 3603 7134
17
TTEA: K.96 G.10B.10-7.
ARTVN LVASI'NIN ANA VAT AN
1
A KATILII SIRASINDAKt.
99
avat Kazas'na Bal Merya Nahiyesi"
4
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Simzebir 105 Trk 285 315 600
Cuvareb 116 371 389 760
Zizvet 73 223 245 468
Garkulob 145 485 517 1002
Cinai 175 558 598 1156
Shya 104 296 322 618
Suloban 214 645 707 1352
Merya 91 283 292 575
Dabazurul 77 225 205 430
Sles-i
lya
44 137 129 266
Sles 44 135 137 272
Balvana 51 u 155 154 309
avket 35 75 91 166
Vel 117 301 276 577
Tibet 156 445 404 849
Dabagetil 27 65 74 139
Yekun 1574 4684 4855 9539
Borka Kazas Merkez Nahiyesi
1
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Merkez
Borka
Mahallesi
26 Grc-Islam 50 80 130
Arivet
Ky
1 1 1
ikavet 1 1 1
Memanet-i
lya
10 Laz 31 27 58
Memanet-i
Sfla
3 6 6 12
Panuret 4 5 7 12
Kostanet 4 12 12 24
Vakura 5 10 10 20
Dzky 25 44 55 99
Makrit 4 12 10 22
at 1 1 2 3
Baky - - - - -
Valain 5 Grc-Islam 16 17 33
Aravet 6 13 15 28
18
TTF.A: K.96 G 10 B.10-6.
19
TTEA: K 96 G 10 B.10-4.
100 NUREN GK
Samherov 2 6 6 12
Banagana 2 3 5 8
uahav 10 15 27 42
Ohurin 8 20 21 41
Senates 9 25 22 47
Deviskal 64 108 194 352
Bagin 45 80 93 1738
Borka Kazas'na Bal Maradid Nahiyesi
20
:
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Maradid 60 Grc-lslam 143 137 280
Kadaphiya 22 53 46 99
Morivet 5 13 13 26
Yenimahalle
Ky
4 12 14 26
Beznevur 24 51 52 103
uban 23 49 68 117
enkavur 12 24 29 53
Sabasur 22 50 69 119
Gurgavul 5 15 14 23
Olavur 16 33 34 67
Gerda 4 6 7 13
Hensekane 20 30 44 74
Krnat 27 71 90 161
Zeduban 13 20 33 53
Kinsihuret 6 1 1 12 23
Kuplet 13 43 47 90
Yekun 276 624 709 1333
Borka Kazas'na Bal Maahalis Nahiyesi"
1
Ky ismi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Hrtovlis? 20 Gurc-
slam
53 65 118
Kavtareti? 24 66 70 136
Zedeveka 31 118 109 227
Efrad 19 70 90 160
Kuvabistav 23 75 73 148
Mindiyeti 37 145 181 326
irem eti? 22 52 66 118
Akriya 29 120 127 247
Toplam 205 699 781 1480
20
TTEA: K.96 G. 10 B. 10-5.
21
TTEA: K.96 G.10B.10-5.
ARTVN LVASI'NIN ANAVATANA KATILII SIRASINDAK. 101
Borka Kazas'na Bal Murgul Nahiyesi
22
Ky smi Hane Milleti Kadn Erkek Toplam
Zansul 30 Grc-Islam 82 87 169
Kabarcet 10 27 26 53
Adua 2 3 3 6
Gurbiyet 40 116 104 220
Baa 14 39 42 61
Gre-i sfla 9 27 27 54
Gre-i lya 5 12 9 21
Baky 14 32 37 69
Puruset 8 22 15 37
inalet? 11 25 23 48
Lumikad 8 19 16 35
Koklit 4 5 6 11
Gvamieret 5 14 11 25
ilavur 4 12 9 21
Dzce 16 37 42 79
Kurudit 9 26 25 51
Om sal 14 42 46 87
Bucur 16 40 48 88
Gevil 9 34 38 72
Gevil sfla 2 8 6 14
Arhova 23 39 43 82
Kamliyet 1 3 4 7
Ereguna 5 11 14 25
Cuvan 11 28 31 59
Derapen 12 18 25 43
Dampel 8 12 12 24
Orci 13 33 29 62
Avana 9 23 21 44
Toplam 304 766 794 1560
Grld zere Merkez Liva'ya bal Ardanu nahiyesinde slam
mahallesinde 160 Trk, Ermeni mahallesinde 100 Ermeni yaamaktadr.
Kylerin tamam Trklerden olumaktadr ve toplam nfus 7809 kiiden
ibarettir. Merkez Liva'ya bal Berta nahiyesi tamamen Trklerden
olumaktadr ve nahiyede toplam 1122 kii yaamaktadr. Sirya nahiyesi
tamamen Trklerden oluan nahiyelerden birisidir ve 1528 kiilik nfusa
sahiptir. avat kazasnda 8603 Trk yaamaktadr. Kazaya bal merhev
nahiyesinde 7134 Grc slam, Merya nahiyesinde 9539 Trk yaamaktadr.
Borka kazasnda ise 835 Grc slam ve 250 Ermeni toplam 1085 kii,
22
TTEA: K.96 G. 10 B. 10-4.
102 NUREN GK
kazaya bal Maradid nahiyesinde 1333 Grc slam, Maahel nahiyesinde
1480 Grc slam, Murgul nahiyesinde 1560 Grc slam yaamaktadr.
Elimizdeki son belge ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir
tarafndan Dhiliye Vekleti ve Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyseti'ne
gnderilen 13.11.1921 (13.11.1337) tarihli Elviye-i Selse blgesinde
oluturulan idari tekilatlanmaya ilikindir ve tekilatlanmada baz
dzenlemelere gidilmesi teklifini iermektedir
23
.
Kazm Karabekir, Ardahan ve Oltu havalisindeki seyahatinde yapt
incelemeler sonrasnda, Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edilmi olan
tekilata uygun olmakla beraber mahalli ihtiyalarla uygun bir ekilde
faydal olabilmesi iin Elviye-i Selse idare tekilatnda baz dzenlemeler
yaplmas gerektii sonucuna varmtr. Bu dzenlemenin esasn Ardahan'n
kazaya dntrlmesi oluturmaktadr ve bunun nedenlerini u ekilde
aklamaktadr:
Merkez livay tekil eden Ardahan kasabas ancak drt- be yz
nfustan ibaret fevkalade harap ve mlhakatm geliriyle dahi memur
maalarm ve sair zaruri ve resmi masraflarn koruyamayacak bir haldedir.
Bu halinden baka ticari, iktisadi ve sair faaliyetlere merkez olabilmesi
imkn yoktur. Dier kazalarn vaziyetleri de merkez livann bunlardan
birisine nakline msait deildir. nk Ardahan'a tabi kazalarn her biri
Kars'a mkemmel oselerle bal ve kn her mevsiminde dahi Kars ile
balantlar mevcuttur. ktisadi, ticari, sosyal ilikilerde Kars ve Oltu
Erzurum'la alakaldr. Hatta Kars'a en uzak mesafede bulunan ve 16161
nfusu bulunan Posof Kazas'nn iktisadi ilikileri de ncelikle Ahska ve
ikinci derecede Kars'ladr.
Ardahan Livas'mn btn gelir kaynaklan, Kars'a bal olmas
dolaysyla maarif ve sair hususta dou snrnn gerisinde Kars gibi nemli
bir merkezin takviyesine imkn verilmesi ve Kars'ta meydana getirilecek
kuvvetli bir tekilat sayesinde birok faydann salanmas mmkn
olacaktr. Bu suretle geni bir araziyi kapsayacak olan Kars ve Artvin
livalarna bir mlkiye mfettiinin de tayin ve gnderilmesi idari
faaliyetlerin de oalmasn kolaylatrm olacaktr.
Sz konusu yazda, Elviye-i Selse idari tekilatnda yaplmas nerilen
dzenlemeler bu ekilde gerekelendirildikten sonra, Ardahan Livas'na
halen tabi kazalardan Oltu daha ok ilgi ve ilikisi dolaysyla Erzurum'a,
mlga Ardanu kazas snrnn Ardahan'a kalan blmnn Artvin
23
TTEA K96G.29B.29.
ARTVN LVASI 'NI N ANAVATANA KATILII SIRASINDAK. 103
Livas'na ve halen Erzurum Vilayeti'ne tabi Yusufeli kazasnm da, corafi,
ticari, rfi, sosyal durumlarna nazaran Artvin'e balanmas ve Ardahan
Livas'nn dier kazalarnn tamamen Kars'a balanmas gerektii
belirtilmektedir.
Yusufeli kazasnn dem ve Erkinis (Demirkent) nahiyeleri esasen
Artvin mlhakatndan iken 93 snrnn ortaya kard zorunlulukla
Erzurum'a balanm olmas ve Elviye-i Selse'nin ele geiriliini takiben
ad geen havali ahalisinin yaknlk, ticari ilikiler dolaysyla Artvin'e
balanmalar hakkmdaki bir mazbata ile Dhiliye Vekleti'ne ve Erzurum
Vilayeti'ne de bavurulan, Yusufeli'nin Erzurum'dan daha ok Artvin ile
ilikisine bir gereke olarak gsterilmektedir.
Mahalli mutasarrflklar ve meclislerinde grlerek kararlan alnd
takdirde arz edilen dzeltmenin daha ayrntl esaslara gre yaplmasnn
tabii olduu ve havalideki tekilat ve mesainin bir an evvel tayin ve intizar
elzem bulunduundan gerei iin bu teklifler arz edildii belirtilerek yazya
son verilmektedir.
Resmi kayt niteliindeki bu belgeler, Artvin'in Trk Devleti'ne
katld ilk yllardaki durumuna ilikin bilgileri ilk elden bize vermesi
asndan nem arz etmektedir. Artvin Livas nahiye tekilat zerine bilgiler
ayn zamanda Cumhuriyet hkmetinin mlki tekilatlanmas aamalar ile
ilgili bir fikir edinmemizi salamaktadr. Kazm Karabekir tarafndan verilen
rapor, bu gnk Artvin ili snrlarnn hangi esaslar zerine olutuunu
aydnlatmaktadr.
KAYNAKA
Ankara niversitesi Trk inklp Tarihi Enstits Arivi (TTEA) Kutu (K) 96
Gmlek (G)12 Belge (B) 12
TTEA: K.96 G.10 B.10.
TTEA: K.96 G.10 B.10-2.
TTEA: K.96 G.10 B.10-3.
TTEA: K.96 G.10 B. 10-4.
TTEA: K.96 G.10 B.10-5.
TTEA: K.96 G.10 B. 10-6.
TTEA: K.96 G.10B.10-7.
TTEA: K.96 G.13B.13 (1-3).
104 NUREN GK
TTEA: K.96 G.29 B.29.
TBMMKavann Mecmuas, Cilt 1, Ankara, 1943.
TBMM Zabt Ceridesi. Devre: 1 tima: 2, TBMM Matbaas, Ankara, 1958.
Yurt Ansiklopedisi, Cilt.2, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1982.
adrc, Prof.Dr. Musa, "Artvin Tarihine likin Belgeler", Bizim Ataban, Turizm
Tantm Kltr Sanat Dergisi, say 18, Ankara, 2006.
adrc, Prof.Dr. Musa, "Artvin Tarihine likin Belgeler IF\ Bizim Ataban, Turizm
Tantm Kltr Sanat Dergisi, say 19, Ankara, 2006.
zdemir, Halit, Artvin Tarihi, II. Bask, Artvin, 2002.
Ortayl, Prof.Dr. lber, "arlk Rusyas Ynetiminde Kars", Osmanl
mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I, Ankara, 2000.