Você está na página 1de 24

3

s
e
n
x
d
x

2
2

cos
xdx

3
sen
xdx

Clculo II
TCNICAS DE
INTEGRAO:
INTEGRAO POR
PARTES E INTEGRAO
DE POTNCIAS
TRIGONOMTRICAS
PROCEDIMENTOS
E NOVAS TCNICAS
DE INTEGRAO
INTEGRAO POR
PARTES NA RESOLUO
DE INTEGRAIS
CALCULANDO INTE-
GRAIS DE POTNCIAS
TRIGONOMTRICAS
APRESENTAO
C
aro(a) aluno(a),
Neste mdulo voc vai perceber que para calcular determinadas integrais,
precisamos de novas tcnicas e, portanto, aprenderemos a resolver integrais
atravs de duas importantes tcnicas: a integrao por partes e a integrao de
potncias trigonomtricas.
OBJETIVOS DE APRENDIZAGEM
Ao final deste mdulo voc ser capaz de:
Conhecer e identificar procedimentos e novas tcnicas de integrao
Aplicar o mtodo da integrao por partes na resoluo de integrais
Calcular integrais de potncias trigonomtricas.
F
I
C
H
A

T

C
N
I
C
A
FUMEC VIRTUAL - SETOR DE
EDUCAO A DISTNCIA
Gesto Pedaggica
Coordenao
Gabrielle Nunes P. Arajo
Transposio Pedaggica
Flvia Juliana da Silva
Produo de
Design Multimdia
Coordenao
Rodrigo Tito M. Valadares
Design Multimdia
Nathan Ackerman Chagas de Souza
Raphael Gonalves Porto Nascimento
Infra-Estrututura e Suporte
Coordenao
Anderson Peixoto da Silva
AUTORIA DA DISCIPLINA
Profa. Dayse Magda Fialho Sodr
Prof. Renaldo Sodr
BELO HORIZONTE - 2013
TCNICAS DE INTEGRAO
INTEGRAO POR PARTES E
INTEGRAO DE POTNCIAS
TRIGONOMTRICAS
Integrao por Partes
Como j do seu conhecimento, existem casos de integrao cujo clculo no se viabiliza
com o simples uso da tabela de integrao e nem com a tcnica da substituio, estudada
no mdulo anterior.
Os exemplos a seguir apresentam essa inviabilidade e representam casos que admitem o
mtodo da integrao por partes:
; ; ; ln
x
xsenx dx e cosx dx arcsenx dx x dx

Tal mtodo ou tcnica de integrao consiste em transformar a integral a ser resolvida na
seguinte expresso:
udv uv vdu =

Voc entendeu? Certamente que no!
Ento, vamos explicar a deduo
desta frmula e depois como us-la,
atravs de exemplos.
A deduo se baseia na regra da derivao de um produto de duas funes f (x) e g(x),
derivveis em x.
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
'
. f x g x f x g x g x f x ( = +

Derivando produto de funes
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
'
. f x g x dx f x g x dx g x f x dx ( = +

Integrando ambos os membros
Como a derivao e a integrao so operaes inversas,
( ) ( ) ( ) ( )
'
. f x g x dx f x g x ( =

Portanto, substituindo na equao:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) . f x g x f x g x dx g x f x dx = +

Podemos reescrever esta igualdade assim:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) . f x g x dx f x g x g x f x dx =

:
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
73
Esta a frmula para o mtodo de Integrao por partes.
Para facilitar o seu uso podemos simplific-la fazendo as seguintes substituies:
( ) u f x = ( ) du f x dx =
( ) dv g x dx = ( ) v g x =
Assim,
udv uv vdu =

Observe que a frmula de Integrao por Partes expressa a integral original udv

em
termos de outra integral vdu

.
ATENO
A escolha de u e dv arbitrria e a grande jogada fazer a escolha adequada, de tal forma
que a integral vdu

tenha soluo mais fcil que a integral original udv

.
Caso voc encontre uma integral mais complicada, troque a sua escolha e tente novamente
obter uma integral mais fcil. claro que o ideal que faamos as melhores escolhas j na
primeira tentativa.
Vai a uma orientao que poder ser bastante til para voc.
Quando o integrando for composto de uma funo algbrica x
n
multiplicada por
uma funo trigonomtrica ou por uma funo exponencial, escolha x
n
como u e o
restante como dv.
Quando o integrando for composto de uma funo logartmica ou de uma funo
inversa trigonomtrica, estas funes sero escolhidas como u e o restante do
integrando como dv.
O mtodo da Integrao por partes aplicado em inmeros casos. Vamos citar os
principais:
Integrais de produtos de funes
Integrais de funes logartmicas
Integrais de funes trigonomtricas inversas
Integrais de potncias mpares de secantes e cossecantes.
Estas dicas e estes casos ficaro mais claros com os exemplos que so apresentados a seguir.
Exemplo 1: xsenx dx

Como j vimos, para este produto de funes usaremos a frmula da Integrao por Partes:
udv uv vdu =

O objetivo agora escolher adequadamente a funo u e a diferencial dv.
Usando a orientao apresentada anteriormente, x ser igual a u, por ser uma funo
algbrica e o restante senxdx ser igual a dv ento:
u = x e dv = senxdx
Agora vamos calcular du, que a diferencial de u, e v, que a integral de dv.
1 u x du dx = =
dv senx dx v senx dx = =

v cosx =
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
74
No necessrio acrescentar a constante de integrao no resultado de v.
Substituindo , , , u du v dv na frmula da Integrao por Partes:
udv uv vdu =


Temos,
( ) . xsenx dx x cosx cosx dx =

xsenx dx xcosx cosx dx = +

Agora veja como a integral vdu

menos complicada que a


integral original.
Para resolv-la, basta olhar a tabela de integrao:
cosx dx senx C = +

Assim, xsenx dx xcosx senx C = + +

Viu como foi fcil?


Agora vamos usar o mesmo exemplo com uma escolha inadequada de u e dv.
xsenx dx

Se escolhermos senx como u e xdx como dv, temos:


u senx du cosxdx = =
dv xdx v xdx = =

2
2
x
v =
Substituindo na frmula:
2 2
.
2 2
x x
xsenx dx senx cosxdx
| |
=
|
\ .

ATENO
Percebeu que a integral direita mais complicada que a integral original?
Isso indica que as escolhas para u e dv no foram adequadas. E s vezes, pode acontecer de
termos que usar a integrao por partes mais de uma vez.
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
75
Veja o prximo exemplo.
Exemplo 2: x e dx

Neste caso:
2
2 u x du xdx = =

x x x
dv e dx v e dx v e = = =

Substituindo em udv uv vdu =



, temos:
2 2
.2
x x x
x e dx x e e xdx =

ou
2 2
2
x x x
x e dx x e xe dx =

IMPORTANTE
Como voc pode ver, a nova integral menos complicada que a original, mas para resolv-la,
vamos ter que integrar por partes novamente.
Vamos resolv-la separadamente, depois faremos a substituio:
2
x
xe dx

2 2 u x du dx = =
x x x
dv e dx v e dx v e = = =

Substituindo na frmula de integrao por partes:


2 2 2
x x x
xe dx xe e dx =

Como a integral
1
x x
e dx e C = +

Temos:
1
2 2 2
x x x
xe dx xe e C = +

E a resposta para a integral original :


2 2
2 2
x x x x
x e dx x e xe e C = + +

Exemplo 3: lnxdx

Aluno(a), repare que neste exemplo no temos o produto entre duas funes. Ento para
usarmos a frmula udv uv vdu =

, faremos:
1
u lnx du dx
x
= =
dv dx v dx v x = = =

Ento, substituindo na frmula,


1
. lnxdx xlnx x dx
x
=

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
76
Simplificando o integrando:
lnxdx xlnx dx =

lnxdx xlnx x C = +

Exemplo 4: 2 arcsen xdx

2
2
2
1 4
dx
u arcsen x du
x
= =

(se teve dificuldade para resolver esta diferencial, consulte o mdulo anterior)
dv dx v dx v x = = =

Substituindo na frmula da integrao por partes:


2
2
2 2
1 4
x
arcsen xdx xarcsen x dx
x
=


Para resolvermos a integral
2
2
1 4
x
dx
x

, podemos escrev-la assim:


( )
1
2
2
1
2
2
2
2 (1 4 )
1 4
xdx
x xdx
x


Voc est lembrado(a) que fizemos este procedimento no mdulo anterior?
Agora, usaremos o mtodo da substituio e a frmula
n
f df

da tabela.
Assim,
2
1 4 f x =
8
8
df
df xdx xdx = =

Substituindo temos:
( )
1
1
2
2
2
2 (1 4 ) 2 x xdx f


=

.
( )
1
2
1
.
8 4
df
f df

| |
=
|
\ .

Como
1
1
n
n
f
f df C
n
+
= +
+

, temos
1
1
1
2
2
1 1
1 4 4
1
2
f
f df C

= +
| |
+
|
\ .

Como
2
1 4 f x = :

( )
1
2
2 1
2
2
1 4
1 1 1
1 4
1
4 4 2
2
x
f df C x C


= + = +


Portanto, a resposta final da integral proposta :
2
1
2 2 1 4
2
arcsen xdx xarcsen x x C = + +

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas


77
Para o exemplo a seguir, vamos ter uma novidade, veja!
Exemplo 5:
x
e cosxdx

Neste caso, a escolha de u e dv arbitrria, ou seja, tanto faz escolher u = e


x
ou u = cosx,
a dificuldade na resoluo da segunda integral ser a mesma.
Vamos optar por:
x x
u e du e dx = =
dv cosxdx v cosxdx v senx = = =

Substituindo na frmula da integrao por partes:



x x x
e cosxdx e senx e senxdx =

Repare que a segunda integral como a primeira, apenas senx est no lugar de cosx.
Portanto, para resolv-la usamos novamente a integrao por partes com:

x x
u e du e dx = =
dv senxdx v senxdx v cosx = = =

Substituindo na frmula:
.
x x x
e senxdx e cosx cosx e dx =

x x x
e senxdx e cosx e cosxdx = +

Ento, voltando integral original:
( )
x x x x
e cosxdx e senx e cosx e cosxdx = +


x x x x
e cosxdx e senx e cosx e cosxdx = +

Veja a novidade, a integral da direita igual integral original!
Esta a chamada Integral Cclica. Para resolv-la, basta passar a integral da direita para o
primeiro membro da equao e somar as duas integrais iguais, assim:
x x x x
e cosxdx e cosxdx e senx e cosx + = +

2
x x x
e cosxdx e senx e cosx = +

Dividindo o segundo membro por dois e acrescentando a constante de integrao, chega-


mos ao resultado final:
2
x x
x
e senx e cosx
e cosxdx C
+
= +

Como j foi dito que neste caso a escolha de u e dv arbitrria, sugiro a voc que resolva
esta mesma integral, invertendo as escolhas de u e dv.
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
78
Exemplo 6:
3
sec xdx

Vamos fatorar para a aplicao da frmula:


3 2
. sec xdx secx sec xdx =

Neste caso:
. . u secx du secx tgx dx = =
2 2
dv sec xdx v sec xdx tgx = = =

Substituindo na frmula
3
. . . sec xdx secx tgx tgx secx tgxdx =

3 2
. . . sec xdx secx tgx secx tg x dx =

Usando a identidade
2 2
1 tg x sec x = temos:
3 2
. ( 1) sec xdx secx tgx secx sec x dx =

Multiplicando e desmembrando a integral
3 3
. sec xdx secx tgx sec xdx secxdx = +


Resolvendo a integral secxdx ln secx tgx = +

, temos:
3 3
. sec xdx secx tgx ln secx tgx sec xdx = + +

ATENO
Como voc pode perceber, trata-se de uma integral cclica, uma vez que a integral direita
igual a integral a ser solucionada.
Para resolv-la vamos adicionar a ambos os lados a integral
3
sec xdx

, assim:
3 3 3 3
. sec xdx sec xdx secx tgx ln secx tgx sec xdx sec xdx + = + + +

3
2 . sec xdx secx tgx ln secx tgx = + +

Dividindo ambos os lados por 2 e acrescentando a constante de integrao chegamos ao


resultado final:
3
1
.
2
sec xdx secx tgx ln secx tgx C ( = + + +

Caro(a) aluno(a), espero que estes exemplos tenham ficado
claros para o seu entendimento e que sejam um impulso para
que voc pratique bastante este novo mtodo de integrao.
Agora, conheceremos outra tcnica que permite integrar
potncias e produtos de funes trigonomtricas. Vamos a ela!
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
79
Integrao de Potncias de
Funes Trigonomtricas
Esta tcnica ser usada quando o integrando for uma funo trigonomtrica e estiver
elevado a uma potncia inteira e positiva.
Vamos abordar os seguintes casos:
Integrais de sen
m
f e cos
m
f
Para resolver as integrais
m
sen fdf

e cos fdf

, onde a m a potncia, vamos usar


identidades trigonomtricas transformando estas integrais em outras, que podero ser
solucionadas pelo mtodo da substituio.
IMPORTANTE
Voc vai ver que a escolha da identidade a ser usada vai depender da potncia m ser par ou
mpar. Veja:
(1) Potncia mpar:
2 2
1 sen x cos x + =
(2) Potncia par:
2
1 1
2
2 2
sen x cos x =
2
1 1
2
2 2
cos x cos x = +
Vamos agora ilustrar com vrios exemplos, o clculo de integrais deste tipo, para que
voc entenda o uso dessas identidades.
Exemplo 1
3
sen xdx

m impar
3 2
. . sen xdx sen x senx dx =

fatorando o integrando
3 2
(1 ). . sen xdx cos x senx dx =

aplicando a identidade indicada
2 2
( 1 ) sen x cos x =
3 2
( . ) sen xdx senx cos x senx dx =

efetuando o produto
3 2
. sen xdx senxdx cos x senxdx =

desmembrando a integral
Solucionando as integrais separadamente:
1
senxdx cosx C = +

Integral imediata
2
. . cos x senx dx

usando mtodo da substituio ( )


n
f df

f cosx df senxdx senxdx df = = =


( )
3 3
2 2
2 2
. .
3 3
f cos x
f df f df C C = = + = +

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
80
Portanto:
3 2
. . sen xdx senxdx cos x senx dx =

3
3
3
cos x
sen xdx cosx C = + +

Exemplo 2
5
cos xdx

uma potncia mpar


5 4
. . cos xdx cos x cosx dx =

Fatorando
5 2 2
( ) . . cos xdx cos x cosx dx =

Preparando a integral
5 2 2
(1 ) . . cos xdx sen x cosx dx =

Usando a identidade tigonomtrica
( )
5 2 4
1 2 . . cos xdx sen x sen x cosx dx = +

Elevando ao quadrado
( )
5 2 4
2 . . cos xdx cosx sen x cosx sen x cosx dx = +

Efetuando o produto
Desmembrando a integral
5 2 4
2 . . . cos xdx cosxdx sen x cosxdx sen x cosx dx = +

Usando o mtodo da substituio e da integrao imediata
3 5
5
2
3 5
sen x sen x
cos xdx senx C = + +

Exemplo 3
2
2 cos xdx

Potncia par
2
1 1
2 ( 4 )
2 2
cos xdx cos x dx = +

Usando a identidade:
ATENO
Observe que neste caso, temos cos
2
2x. Para voc usar a frmula necessrio fazer a seguin-
te multiplicao:
2
1 1 1 1
2 2.2 4
2 2 2 2
cos x cos x cos x = + = +
1 1
2 4
2 2
cos xdx dx cos xdx = +

Desemembrando a integral
Resolvendo separadamente as integrais
1
1 1
2 2
dx x C = +

1
4 4 4
2 4
df
cos xdx f x df dx dx = = =

Usando o mtodo da substituio:


2
1 1 1 1
4
2 2 4 8 8
df
cos xdx cosf cosfdf senf C = = = +

2
1 1
2
2 2
cos x cos x = +
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
81
Ento,
2
1 1
4 4
2 8
cos xdx sen x C = +

Assim, a resposta da integral :


2
4
2
2 8
x sen x
cos xdx C = + +

Exemplo 4
4
sen xdx

Como a potncia par


4 2 2 2
1 1
( ) ( 2 )
2 2
sen xdx sen x dx cos x dx = =

Usando a tabela1
4 2
1 1 1 1
( 2. . 2 2 )
4 2 2 4
sen xdx cos x cos x dx = +

Resolvendo o produto notvel
4 2
1 1 1
2 2
4 2 4
sen xdx dx cos xdx cos x dx = +

Separando as integrais
Resolvendo separadamente cada uma das integrais:
1
1 1
4 4
dx x C = +

2
1 1 1 1
2 2
2 2 2 4 4
df
cos xdx cosf cosfdf sen x C = = = +

2 2
2
df
f x df dx dx = = =
2
3
1 1 4
2
4 4 2 8
x sen x
cos xdx C
| |
= + +
|
\ .

A integral
2
2 cos xdx

j foi resolvida no Exemplo 3


Ento,
2
3
1 4
2
4 8 32
x sen x
cos xdx C = + +

E a resposta da integral :
4
2 4

4 4 8 32
x sen x x sen x
sen xdx C = + + +

Ou
4
3 2 4

8 4 32
x sen x sen x
sen xdx C = + +

Aluno(a), vimos at aqui, exemplos de integrais envolvendo funes


isoladas de senos e cossenos.
Vamos agora calcular integrais de produtos de potncias de senos
e cossenos de forma .
m n
sen x cos xdx , onde as potncias m e n so
nmeros inteiros positivos.
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
82
Integrais de sen
m
x.cos
n
x
Nestas integrais, o integrando, atravs do uso das identidades trigonomtricas, ser
preparado visando aplicao do mtodo da substituio como nos exemplos anteriores.
Para facilitar o clculo, vamos dividir o estudo em casos dependendo se m e n forem pares
ou mpares.
1caso: se m impar
O procedimento adotado ser o seguinte:
IMPORTANTE
- Separe um fator senx
- Use a identidade trigonomtrica
2 2
1 sen x cos x =
- Aplique o mtodo da substituio fazendo f cosx df senxdx = =
Vamos ao exemplo:
Calcular:
3 2
. sen x cos xdx

3 2 2 2
. . . sen x cos xdx sen x senx cos xdx =

separando o fator senx
Usando sen
2
x = 1 cos
2
x
3 2 2 2
. (1 ). . sen x cos xdx cos x cos x senxdx =


Efetuando o produto:
3 2 2 4
. ( ). sen x cos xdx cos x cos x senxdx =

Desmembrando as integrais
3 2 2 4
. . . sen x cos xdx cos x senxdx cos x senxdx =

Aplicando o mtodo da substituio, vamos resolver as duas integrais
( )
3 3
2 2 2
1 1
. . .
3 3
f cos x
cos x senx dx f df f df C C = = = + = +

f cosx df senxdx senxdx df = = =
( )
5 5
4 4 4
2 2
. . .
5 5
f cos x
cos x senx dx f df f df C C = = = + = +

f cosx df senxdx senxdx df = = =
Portanto, a soluo final da integral ser:
3 5
3 2
.
3 5
cos x cos x
sen x cos xdx C = + +

2caso: Se n mpar
O procedimento adotado ser o seguinte:
IMPORTANTE
- Separe um fator cosx
- Use a identidade trigonomtrica
2 2
1 cos x sen x =
- Aplique o mtodo da substituio fazendo f senx df cosxdx = =
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
83
Veja o exemplo:
Calcular:
2 5
. sen x cos xdx

2 5 2 4
. . . sen x cos xdx sen x cos x cosxdx =

separando o fator cosx
2 5 2 2 2
. .( ) . sen x cos xdx sen x cos x cosxdx =

usando
2 2
1 cos x sen x =
2 5 2 2 2
. .(1 ) . sen x cos xdx sen x sen x cosxdx =

elevando ao quadrado
( )
2 5 2 2 4
. ( . 1 2 . sen x cos xdx sen x sen x sen x cosxdx = +

efetuando o produto
2 5 2 4 6
. ( 2 ). sen x cos xdx sen x sen x sen x cosxdx = +

desmembrando a integral
2 5 2 4 6
. ( . . 2 . . . . sen x cos xdx sen x cosx dx sen x cosx dx sen x cosx dx = +

aplicando o mtodo da substituio fazendo f senxedf cosxdx = =
3 5 7
2 5
2
.
3 5 7
sen x sen x sen x
sen x cos xdx C = + +

3caso: m e n so pares simultaneamente


Neste caso, podemos usar as seguintes identidades:
IMPORTANTE
(1)
2
1 1
2
2 2
sen x cos x = e
2
1 1
2
2 2
cos x cos x = +
(2)
2 2
1 sen x cos x + =
Exemplo:
Calcular:
2 2
. sen x cos xdx

Vamos solucionar esta integral de duas maneiras:


Com o uso das identidades (1) e depois usando a identidade (2).
Primeira maneira:
Usando as identidades (1)
2 2
1 1 1 1
. 2 2
2 2 2 2
sen x cos xdx cos x cos x dx
| || |
= +
| |
\ .\ .

efetuando o produto
2 2 2
1 1
. 2
4 4
sen x cos xdx cos x dx
| |
=
|
\ .

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
84
desmembrando a integral
( )
2 2 2
1 1
. 2
4 4
sen x cos xdx dx cos x dx =

2 2
1 4
.
4 4 2 8
x x sen x
sen x cos xdx C
| |
= + +
|
\ .

ver Exemplo 3
2 2
4 4
.
4 8 32 8 32
x x sen x x sen x
sen x cos xdx C C = + = +

Segunda maneira:
Usando a identidade (2)
( )
2 2 2 2
. . 1 sen x cos xdx sen x sen x dx =

multiplicando e desmembrando as integrais
2 2 2 4
. sen x cos xdx sen xdx sen xdx =

2 2
2 2 4
.
2 4 4 4 8 32
x sen x x sen x x sen x
sen x cos xdx C
| |
= + + +
|
\ .

ver Exemplo 4
A Integral
2
sen xdx

, voc j est apto a desenvolv-la.


Ento simplificando:
2 2
4
.
8 32
x sen x
sen x cos xdx C = +

Caro(a) aluno(a), no caso em que m e n so potncias mpares simultaneamente, voc


poder solucionar a integral conforme o caso 1 ou o caso 2, ou seja, a escolha arbitrria.
Agora vamos tratar das integrais de potncias de tangentes, cotangentes, secantes e cossecantes.
Integrais de tg
m
x, ctg
m
x, sec
m
x e csc
m
x
Para as integrais , , sec csc
m m m m
tg xdx ctg xdx xdxe xdx

, onde a potncia m um
nmero inteiro positivo, vamos usar as seguintes identidades trigonomtricas:
IMPORTANTE
(1)
2 2
1 sec x tg x =
(2)
2 2
1 csc x ctg x =
Agora, nos exemplos que se seguem, vamos calcular algumas integrais deste tipo,
mostrando o uso das identidades para transformar as integrais em integrais imediatas ou
utilizar o mtodo da substituio para solucion-las.
Exemplo 1
Calcular:
2
tg xdx

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas


85
usando a identidade (1)
2 2
( 1) tg xdx sec x dx =

desmembrando a integral
2 2
tg xdx sec xdx dx tgx x C = = +

Exemplo 2
Calcular:
3
2 ctg xdx

fatorando para o uso da identidade (2)


3 2
2 2 . 2 ctg xdx ctg x ctg xdx =

3 2
2 2 .( 2 1) ctg xdx ctg x csc x dx =

multiplicando e desmembrando a integral
( ) ( ) ( )
3 2
2 2 . 2 2 ctg xdx ctg x csc x dx ctg x dx =

E agora usando o mtodo da substituio vamos solucionar as integrais:
( ) ( )
2 2
2
1 1
1 1 2
2 . 2 .
2 2 4 4
f ctg x
ctg x csc x dx f df fdf C C
| |
= = = + = +
|
\ .

( ) ( )
2 2
1
2 2 .2. 2
2
f ctg x df csc x dx csc xdx df = = =
( )
2 2
1 1 1 1
2 . 2
2 2 2 2
ctg x dx ctgf df ctgfdf ln senf C ln sen x C = = = + = +

1
2 2
2
f x df dx dx df = = =
Portanto,
2
3
2 1
2 2
4 2
ctg x
ctg xdx ln sen x C = +

Exemplo 3
Calcular:
4
2 ctg xdx


fatorando para o uso da identidade (2)
4 2 2
2 2 . 2 . ctg xdx ctg x ctg x dx =

( )
4 2 2
2 2 2 1 . ctg xdx ctg x csc x dx =

multiplicando e desmembrando a integral
4 2 2 2
2 2 . 2 2 ctg xdx ctg x csc xdx ctg xdx =

Solucionaremos agora as duas integrais:
A primeira pelo mtodo da substituio
3 3
2 2 2 2
1 1
1 1 2
2 . 2 . .
2 2 6 6
f ctg x
ctg x csc x dx f df f df C C
| |
= = = + = +
|
\ .

2 2
1
2 2 .2. 2
2
f ctg x df csc x dx csc xdx df = = =
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
86
A segunda, vamos usar a identidade (2) para a aplicao do mtodo da substituio
2 2
2 ( 2 1) ctg xdx csc x dx =

desemembrando a integral
2 2
2
2
2 2
2
ctg x
ctg xdx csc xdx dx x C = == +

O resultado final:
3
4
2 2
2
6 2
ctg x ctg x
ctg xdx x C == + + +

Exemplo 4
Calcular:
4 2 2
. sec xdx sec x sec xdx =

fatorando para o uso da identidade (1)
4 2 2
. sec xdx sec x sec xdx =

4 2 2
( 1). . sec xdx tg x sec x dx = +

multiplicando e desmembrando a integral
4 2 2 2
. . . sec xdx tg x sec x dx sec x dx = +

Solucionando as integrais:
Usando o mtodo da substituio
3 3
2 2 2
1 1
. .
3 3
f tg x
tg x sec x dx f df C C = = + = +

2
. f tgx df sec x dx = =
2
2
sec xdx tgx C = +

Finalizando:
3
4
3
tg x
sec xdx tgx C = + +

As integrais
m m
sec xdxe csc xdx

, onde m um nmero inteiro mpar, so solucionados
pela tcnica por partes ou com o uso das frmulas de reduo, frmulas estas que abor-
daremos ao final do mdulo.
Calcularemos a seguir, integrais de produtos de potncias de tangentes e secantes de
forma .
m n
tg x sec xdx, onde as potncias m e n so nmeros inteiros positivos.
Integrais de tg
m
x.sec
n
x
Vamos dividir a aplicao em trs casos considerando m e n nmeros pares ou mpares.
1caso: Se n par
O procedimento adotado ser:
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
87
IMPORTANTE
- Separe um fator
2
sec x
- Use a identidade
2 2
1 sec x tg x = +
- Faa a substituio
2
f tgx df sec xdx = =
Exemplo:
6 4
. . tg x sec x dx


6 4 6 2 2
. . . . . tg x sec x dx tg x sec x sec x dx =

separando o fator
2
sec x
( )
6 4 6 2 2
. . . 1 . . tg x sec x dx tg x tg x sec x dx = +

usando a identidade
( )
6 4 8 6 2
. . . . tg x sec x dx tg x tg x sec x dx = +

multiplicando e desmembrando a integral
6 4 8 2 6 2
. . . . . tg x sec x dx tg x sec xdx tg x sec x dx = +

pelo mtodo da substituio
6 4 8 6
. . tg x sec x dx f df f df = +

integrando
9 7 9 7
6 4
. .
9 7 9 7
f f tg x tg x
tg x sec x dx C C = + + = + +

2caso: Se m mpar
O procedimento adotado ser:
IMPORTANTE
- Separe um fator . secx tgx
- Use a identidade
2 2
1 tg x sec x =
- Faa a substituio . . f secx df secx tgx dx = =
Exemplo
3 3
. . tg x sec x dx


3 3 2 2
. . . . . . tg x sec x dx tg x sec x tgx secx dx =

separando o fator secx.tgx
3 3 2 2
. . ( 1). . . . tg x sec x dx sec x sec x tgx secx dx =

usando a identidade
3 3 4 2
. . ( ). . . tg x sec x dx sec x sec x tgx secx dx =

efetuando o produto
desmembrando a integral
3 3 4 2
. . . . . . . . tg x sec x dx sec x tgx secx dx sec x tgx secx dx =

pelo mtodo da substituio
3 3 4 2
. . . tg x sec x dx f df f df =

5 3 5 3
3 3
. .
5 3 5 3
f f sec x sec x
tg x sec x dx C C = + = +

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas


88
3caso: Se n mpar e m par
O procedimento ser:
IMPORTANTE
- Reduzir a integral a potncias de secx com o uso da identidade:
2 2
1 tg x sec x =
Exemplo
2 3
. . tg x sec x dx

( )
2 3 2 3
. . 1 . . tg x sec x dx sec x sec x dx =

usando a identidade
2 3 5 3
. . ). tg x sec x dx sec x sec x dx =

efetuando o produto
2 3 5 3
. . . . tg x sec x dx sec x dx sec x dx =

desmembrando a integral
2 3 3
1 1 1
. . . .
4 8 8
tg x sec x dx sec x tgx secx tgx ln secx tgx C = + +

Caro(a) aluno(a), para integrar potncias mpares de secantes e


cossecantes, podemos usar a tcnica da integrao por partes ou
utilizar as frmulas de reduo que sero ainda apresentadas.
Neste exemplo, a integral
3
. sec x dx

foi resolvida anteriormente


quando da apresentao da tcnica por partes.
De maneira anloga, voc pode resolver a
5
. sec x dx

, vamos tentar?
Continuando os nossos estudos, vejamos agora o clculo de integrais do tipo:
. .
m m
ctg x csc x dx

onde m e n so nmeros inteiros positivos.


Integrais de ctg
m
x.csc
m
x
Como este caso anlogo ao anterior, usaremos as mesmas tcnicas e a identidade
2 2
1 csc x ctg x =
Exemplo
Calcule:
3 3
. . ctg x csc x dx

Observe que nesta integral a potncia m mpar, portanto para sua soluo adotaremos
o procedimento indicado no 2caso citado anteriormente:
IMPORTANTE
- Separe um fator . cscx ctgx
- Use a identidade
2 2
1 ctg x csc x =
- Faa a substituio . . f cscx df cscx tgx dx = = ento, . . df cscx ctgx dx =
separando o fator . cscx ctgx
3 3 2 2
. . . . . . ctg x csc x dx ctg x csc x cscx ctgx dx =

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
89
usando a identidade
( )
3 3 2 2
. . 1 . . . . ctg x csc x dx csc x csc x cscx ctgx dx =

efetuando o produto
( )
3 3 4 2
. . . . . ctg x csc x dx csc x csc x cscx ctgx dx =

desmembrando a integral
3 3 4 2
. . . . . . . . ctg x csc x dx csc x cscx ctgx dx csc x cscx ctgx dx =

Pelo mtodo da substituio
( ) ( )
5 3
3 3 4 2
. . . .
5 3
f f
ctg x csc x dx f df f df C = = + +


Finalizando:
5 3
3 3
. .
5 3
csc x csc x
ctg x csc x dx C = + +

Bem aluno(a), com estes inmeros exemplos vocs aprenderam


os vrios procedimentos para calcular as integrais de potncias de
funes trigonomtricas.
Vejamos agora outro recurso que voc tambm poder utilizar na soluo
dessas integrais. Trata-se das frmulas de reduo ou recorrncia.
Frmulas de Reduo ou Recorrncia
Essas frmulas de integrais so obtidas com o uso do mtodo de integrao por partes.
O propsito aplicar a frmula na soluo de uma integral, para transform-la em uma
integral mais simples.
A frmula de reduo substitui uma integral que contm uma certa potncia de uma
funo, por uma integral de mesma forma que tem a potncia reduzida. Portanto, muitas
vezes torna-se necessria a aplicao repetida da frmula para se chegar ao resultado final.
Neste mdulo vamos apenas apresentar algumas frmulas de reduo mais usadas.
Quanto deduo destas frmulas, sugerimos a voc que faa uma consulta aos livros
indicados na bibliografia.
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
90
IMPORTANTE
Veja algumas frmulas de reduo (ou recorrncia)
1 2
1 1
. . .
n n n
n
sen x dx sen x cosx sen xdx
n n

= +

1 2
1 1
. . .
n n n
n
cos x dx cos x senx cos xdx
n n

= +

1 2
1
. .
1
n n n
tg x dx tg x tg xdx
n

=


1 2
1
. .
1
n n n
ctg x dx ctg x ctg xdx
n

=


2 2
1 2
. . .
1 1
n n n
n
sec x dx sec x tgx sec xdx
n n

= +


2 2
1 2
. . .
1 1
n n n
n
csc x dx csc x ctgx csc xdx
n n

= +


Aplicaremos agora as frmulas de reduo na soluo de dois exemplos.
Exemplo 1
Calcular:
5
sen xdx

Aplicando a frmula de reduo, onde n = 5, temos:


5 4 3
1 4
.
5 5
sen xdx sen x cosx sen xdx = +

Aplicando novamente a frmula para solucionar a integral
3
sen xdx

, onde n = 3, temos:
5 4 2
1 4 1 2
. . .
5 5 3 3
sen xdx sen x cosx sen x cosx senx dx
(
== + +
(


5 4 2
1 4 8
. .
5 15 15
sen xdx sen x cosx sen x cosx cosx C == +

Aluno(a), percebeu que usando a frmula de reduo, a potncia foi


reduzida? Desta forma, a integral fica mais simples de ser resolvida.
Vamos a outro exemplo.
Exemplo 2
Calcule:
4
sec xdx

Aplicando a frmula de reduo, onde n = 4


4 2 2
1 2
. .
3 3
sec xdx sec x tgx sec x dx = +

4 2
1 2
.
3 3
sec xdx sec x tgx tgx C = + +

Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas


91
Como voc pode observar, com as frmulas de reduo, temos mais uma opo para o
clculo das integrais de potncias de funes trigonomtricas.
E para finalizar este mdulo, vamos calcular integrais envolvendo funes produtos de
seno e cosseno, mas agora, de arcos diferentes.
Para solucionar estas integrais, podemos transformar o produto em somas ou diferenas,
conforme as identidades abaixo:
IMPORTANTE
(1)
( ) ( )
1
.
2
sena cosb sen a b sen a b = + + (

(2)
( ) ( )
1
.
2
sena senb cos a b cos a b = + (

(3)
( ) ( ) cosa cosb cos a b cos a b = + + (

Exemplo 1
Calcule: 3 . . sen x cosx dx

Observe que os arcos a e b do seno e do cosseno respectivamente so diferentes, a = 3x


e b = x. Ento,
aplicando identidade (1)
( ) ( )
1
3 . . 3 3
2
sen x cosx dx sen x x sen x x dx = + + (

( )
1
3 . . 4 2
2
sen x cosx dx sen x sen x dx = +

desmembrando a integral
1 1
3 . . 4 . 2
2 2
sen x cosx dx sen x dx sen xdx = +

Vamos resolver as duas integrais pelo mtodo da substituio:
1 1
1 1 1 1 1 1
4 . . 4
2 2 4 8 8 8
sen xdx senf df senf df cosf C cos x C = = = + = +

1
4 4
4
f x df dx dx df = = =
2 2
1 1 1 1 1 1
2 . . 2
2 2 2 4 4 4
sen xdx senf df senf df cosf C cos x C = = = + = +

1
2 2
2
f x df dx dx df = = =
O resultado final:
1 1
3 . . 4 2
8 4
= +

sen x cosx dx cos x cos x C


Ento aluno(a), com estes vrios exemplos, voc j pode colocar
em prtica o que aprendeu, resolvendo os exerccios propostos
neste mdulo e complementando com outros propostos nos
livros de clculo. Boa sorte!
Tcnicas de Integrao: Integrao por Partes e Integrao de Potncias Trigonomtricas
92
93
Sntese
Caro(a) aluno(a), aprendemos neste mdulo mais duas tcnicas de integrao, a integrao
por partes e a integrao de potncias trigonomtricas.
Resolvemos diversas integrais, com exemplos significativos para que voc continue
desenvolvendo o seu conhecimento.
Espero que todas as explicaes tenham ficado claras e tenham dado a voc o suporte para
resolver os exerccios de fixao e as listas de integrais propostas na Biblioteca Virtual.
Pratique bastante! Nos encontraremos novamente no prximo mdulo!
Referncias Bsicas
FLEMMING, D. M. e GONALVES, M. B. Clculo A. So Paulo: Pearson Prentice Hall, 2006.
THOMAS, G. B. Clculo - Volume 1. So Paulo: Addison Wesley, 2002.
ANTON, H., BIVENS, I. e DAVIS, S. Clculo Volume 1. Porto Alegre: Bookman, 2007.
Referncias Complementares
BOULOS, Paulo Introduo ao Clculo Volume 1, Clculo Diferencial. So Paulo: Blcher, 1988.
LEITHOLD, L. O Clculo com Geometria Analtica Volume 1. So Paulo: Harbra Ltda, 1994.
LARSON, R. E., HOSTETLER, R. P. e EDWARDS, B. H. Clculo e Geometria Analtica Volume 1. USA: LTC, 2006.
SIMMONS G. F. Clculo com Geometria Analtica Volume 1. So Paulo: Makron Books, 1987.
SWOKOWISKI, Earl William Clculo com Geometria Analtica Volume 1 - 2. So Paulo: Makron Books, 1995.

Você também pode gostar