Turkish Studies - International Periodical For The Languages, terature and History of Turkish or Turkic Volume

6/3 Summer 2011, p. 1423-1434 TURKEY

ANADOLUDA YAZILMI LK TRKE CERRAH YAZMALARA BR
RNEK: ALM- CERRHN

Mehmet GRLEK
*


ZET
Eski Anadolu Trkesi Trk dilinin gelimesi tarihinde farkl zellikler
tayan bir dnemdir. Arlkl olarak din ve edeb eserlerin yazld bu
dnemde tp konulu eserler de karmza kmaktadr. zerinde altmz
bu eser, ses ve ekil bilgisi ynyle Eski Anadolu Trkesinin genel
zelliklerini tamaktadr. Eserin en nemli zellii ateli silahlarla meydana
gelen yaralanmalara ve 15. yzylda Avrupada yaylan Frengi hastalna ilk
defa deinmesidir. Eser yazld dnemin dil ve kltr zelliklerine k
tutmas, Trkenin kelime hazinesini ortaya koymas, tp yazmas olduu iin
tbb terimlerin zenginlii, hastalklarn tedavisinde kullanlan il
terkiplerindeki eitli bitkiler, dolaysyla bitki adlar metinde dikkat eken
unsurlardr. Bu ynleriyle Alim-i Cerrhn Trkoloji ve tp tarihi zerinde
yaplacak aratrmalara kaynaklk edecek bir eserdir. Bu almada eser,
nshalar ile birlikte tantlm, konu balklar, mellifi ve istinsah tarihi
hakknda detayl bilgi verilmitir.
Anahtar Kelimeler: Alim-i Cerrhn, Cerrh-nme, Cerrah brahim,
Tp Tarihi

ALM- CERRHN: AN EXAMPLE FOR THE FIRST WRITEN
TURKISH SURGICAL SCRIPTURES IN ANATOLIA

ABSTRACT
In the history of the development of Turkish Language, the Old
Anatolian Turkish represents a phase carrying distinctive features. In terms
of written production, generally this period is quite rich. Together with
religious and literary works, medical texts were also generated.The work
taken into consideration carries all the general features of Old Anatolian
Turkish, as to sound and composition. The most important feature of the
book is that the first time it has mentioned about injuries made by firearms
and syphilis which was becoming widespread in the 15
th
century in Europe.
The work sheds light on the religious and cultural characteristics of the
period in which it was written and it exhibits the Turkish linguistic heritage.
As it is a piece of medical writing, the medical terminology is rich. It also
includes the various herbs contained in the manufacture of the medicines
used in the cure of patients. Therefore, the names of the plants are a salient
element in the text. For all these reasons, Alim-i Cerrhn can be used as a
source for future studies in Turcology and in the History of Medicine. In this

*
Dr., retmen, MEB El-mek: mehmetgurlek@gmail.com
1424 Mehmet GRLEK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
work, the book has been presented with its copies and detailed information
about its heading subjects, author and writing time was given.
Key Words: Alim-i Cerrhn, Cerrh-nme, Cerrah brahim, Medical
History



0.Giri
Btn toplumlarda olduu gibi tp biliminin nemi Trkler arasnda da kavranm ve bu
konuda deerli eserler yazlmtr. Bu tr eserler sadece dil almalar iin deil tp, eczaclk,
botanik, tp tarihi, halk hekimlii almalar iin de nemli birer kaynaktr.
Trk tp tarihinde insan salna verilen nemi ve salkla ilgili yaplan almalar ok eski
zamanlara ve corafyalara gtrmek mmkndr. Orta Asya Trk blgelerinde hastalklarn eitli
ila terkipleriyle tedavi edilmeye alld, hastalarn tedavileri iin bayrak veya mzrakla iaretli ayr
adrlar kurulduu bilinmektedir.
1
Trkler slamiyeti kabul etmeden nce amanizm ad verilen bir
dine inanyordu ve aman ad verilen din adamlarnn bir grevi de hastalk yapan, sala zarar
veren kt ruhlar eitli yntemlerle uzaklatrmakt.
2
amann Trkesi kamdr, Kktrklerde
erkek ve kadn kamlar bulunduu da bilinmektedir.
3
Yine slamiyet ncesi Trk tbbn, bu
dnemlerle ilgili yazl kaynak olan Uygur tp metinlerinde de grmekteyiz. Gnmze kadar ulam
45 tane irili ufakl yazma paras ve ksmen eksik bir kitapta geen hastalk, ila ve bitki adlar hem dil
hem de tp tarihi aratrmalar iin nemlidir.
4
Ayrca Eski Ouzca satraras bir szlk olan Bahayi
Lgatinde
5
birok Ouzca arkaik kelimeyle birlikte bulunan tpla ilgili kelime ve terimler, Trklerin
bu konudaki birikimlerini bize gstermektedir.
Trkler batya doru yapt glerde yanlarnda kltrlerini de tamtr. Bu sebeple Orta
Asyada meydana getirdikleri tbb birikimin izlerini Anadoluda yazlan tp konulu eserlerde de
bulmaktayz. rnein Uygur metinlerindeki tp gelenei ile Anadolu tp geleneindeki baz temel
terimlerin benzerlik gsterdii de grlmektedir.
6
Sadece Uygur metinleri deil Trk dil ve kltr
tarihinde byk bir neme sahip olan Dvnu Lgatit-Trk ve Kutadgu Biligde birok tbb terim
ve kelime de Anadoluda kaleme alnan eserlerde karmza kmaktadr.
7



1
Abdulhalik Bakr, Ortaa slam Dnyasnda Itriyat, Gda, la retimi ve Taii, Ankara.
2000, s. 264,.
2
Emel Esin, Otac, I. Uluslar aras Trk-slam bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi, Bildiriler 2.
cilt, stanbul, 1981, s.12.
3
Emel Esin, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978, s.98.
4
Ali Haydar Bayat, Uygur Tp Metinleri, Tp Tarihi, Sade Matbaa, zmir, 2003, s.211
5
Fikret Turan, Eski Ouzca Satraras Tematik Szlk Bahayi Lgati, Bilimsel Akademi
Yaynlar, stanbul, 2001
6
Osman Fikri Sertkaya, Uygur Tp Metinlerine Toplu Bir Bak, Uluslar aras Osmanl ncesi
Trk Kltr Kongresi Bildirileri, (4-7 Eyll 1989), (Haz. Azize Akta Yasa, Sevay Okay Atlgan),
Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997, s. 349
7
Dvnu Lgatit-Trk ve Kutadgu Biligdeki tp terimleri iin bk. Zafer nler, Dvnu Lgatit-
Trk ve Kutadgu Biligde Tp Terimleri, Kebike, say 22, 2006; Ali Haydar Bayat, Konularna Gre
Dvnu Lgatit-Trkteki Tbbi Terminoloji, Tp Tarihi, Sade Matbaa, zmir, 2003, s.220-223; Ayten
Alnba, , Dvnu Lgatit-Trkteki Tp Terimleri, Tp Tarihi Aratrmalar, say 2, stanbul, 1988, s.
65-73.
Anadoluda Yazlm lk Trke Cerrah Yazmalara 1425


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
1. Anadoluda Yazlm lk Trke Cerrahi Tp Yazmalar ve Alim-i Cerrhn
Trke, ilk yazl metinlerin dilinden gnmze kadar deiik devirlerde ve ok farkl
corafyalarda konuulmu ve yazlmtr. Bu yaylma esnasnda dilde bir takm deimeler ve
gelimeler olmu, baz yeni zellikler meydana kmtr. lk metinlerde ayn olan dil bu deiik
corafyalarda farkl konuulur ve yazlr olmutur. Bu da Trk dilinin dnemlere ayrlmasna sebep
olmutur. te bu dnemlerden birisi de Eski Anadolu Trkesidir. Eski Anadolu Trkesi Trklerin
Anadoluya g edip yerlemeleri sonucunda meydana gelmitir. Eski Anadolu Trkesi, Trkiye
Trkesinin Anadolu Seluklu Devletinin kuruluundan sonra XIII-XV. yzyllar arasnda gelime
kaydeden ilk dnemindeki yaz dilinin addr.
8

Trkenin mstakil bir yaz dili halinde kurulup gelimesi kolay olmamtr. Seluklu
Devletinin Mool basksyla zayflamasnn ardndan gelen Anadolu Beylikleri devrinin Trk dili
tarihinde ok ayr bir yeri ve nemi vardr. Bu devrin ana zelliklerinden biri, Arapa ve Farsaya
kar Trkeyi hkim klma mcadelesinin yrtlm olmasdr. Trkmen beyleri, Arap ve Acem
kltrne fazla itibar etmemi, mill geleneklerine ve Trkeye deer vermi, ilim adamlarn, ir ve
edipleri korumulardr. Bylece, Trk dili ve edebiyat iin hzla verimli bir devrenin balamasna yol
amlardr. Karamanolu Mehmet Beyin 1277 ylnda kard ve divanlarda, resm yazmalarda
Trkenin kullanlmasn emrettii fermann yan sra, Trkmen beylerinin, memleket kazanmak iin
yaptklar savalar ve siyas mcadeleler srasnda bile ilim ve edebiyat hareketlerini tevik etmeleri,
hele bunlardan bazlarnn Arapa ve Farsay iyi bildikleri halde, slam ilimler geleneine aykr
olarak, Trke yazmay tercih etmeleri, blgelerindeki konuma dillerini yazya aktararak eser yaratma
gayretleri Trke iin yeni bir uyan ve uurlanma devri olmutur.
9

XIV. yzyldan itibaren Anadoluda edeb eserlerin yannda tp, tarih, astronomi eserleri ve
din eserler yazlmaya balanmtr. Bu dnemde yazlm eserler iinde tp ierikli olanlar nemli bir
yer tutar. Seluklular dneminden gnmze ulaan Trke eserlerin azl dolaysyla o devrin salk
bilgisi hakknda tam olarak bilgi sahibi deiliz ancak o devirde baz nl hekimlerin bulunduu ve
salk hizmetlerinin halka ulatrld bilinmektedir.
10
Anadoluda Trke yazlm, bilinen en eski
tp kitaplar ancak XIV. yzyla dek kabilmektedir. Bu dnem yazma eserlerinin ounda yazl
tarihi belirtilmedii iin eserlerin kronolojik sralanmasnda eitli glkler kmaktadr.
11
Bu
dnemde kaleme alnm tbb eserler iinde cerrahi nitelikli olanlar ise daha azdr.
Cerrah konulardan bahseden kitaplara verilen genel bir ad Cerrh-nme olup dou tbbnda bu
konuda yazlan birok eser bulunmaktadr. Cerrahlk konusundaki ilk nemli eser Ali ibn Abbas el-
Mecusinin (.994) Kmils-sna adl eseridir. Bu eserden baka Ebul-Ksm ez-Zehrvnin et-
Tasrf adl eseri de daha sonra yazlan birok esere kaynaklk etmitir.
12

Osmanl sahasnda cerrah kitaplar arasnda en nemlisi, Amasya Drifsnda on drt yl
hekimlik yapan ve birok renci yetitiren Sabuncuolu erefeddinin Cerrhiyyetl-Hniyye adl
eseridir. Trke en kapsaml cerrah kitab olan eser, Endlsl hekim Ebl-Ksm ez-Zehrvnin et-
Tasrf adl ansiklopedik tp kitabnn cerrah blmnn evirisi olan eserde Sabuncuolunun
tecrbelerine ve farkl cerrah alet izimlerine de yer verilmitir. 15. yzylda kaleme alnm bir dier

8
Mustafa zkan, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Yaynevi,
stanbul, gen. 2. bs. 2000, s. 40.
9
Zeynep Korkmaz, Anadoluda Trkenin Yaz Dili Oluu ve lk ncleri, Trk Dili zerine
Aratrmalar, I. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1995, s.432.
10
Mikail Bayram, Anadolu Seluklular Dnemi Tababeti ile lgili Baz Notlar, The New History
of Medicine Studies 4, stanbul, 1998, s.149-150.
11
Muhammed Yelten, irvanl Mahmud, Kemaliye, Giri-nceleme-Cmle bilgisi-Metin-Szlk,
st. niv. Yay. No: 3255, st. 1997, s. 30.
12
Trk Ansiplopedisi Cerrahname 10. c. Ankara, Milli Eitim Basmevi , 1960, s.248-249.
1426 Mehmet GRLEK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
cerrah kitap Cerrah Mesudun Hlsa-i tbb adl eseridir. Bu eser Eb Thir brhim b. Muhammed
el-Gaznevye isnat edilen el-hulsa fi-fennil-cirahat adl eserin evirisidir. Ayn dnemde kaleme
alnan bir dier cerrah kitap yazar bilinmeyen Cerrh-nmedir. Burada belirttiimiz cerrah kitaplar
birbirine yakn dnemde yazlmtr.

1.1. Alim-i Cerrhn
1.1.1. Eser Hakknda Genel Bilgiler
XIV. yzyl itibariyle Osmanl Trklerinde tp biliminin byk bir gelime gsterdii
bilinmektedir. Bir yandan doulu bilginlerin eserleri Trkeye evrilirken bir yandan da yar telif yar
toplama saylabilecek eserler yazlmaktadr.
13
eviri eserlerde de Arapa eserlerin fazlal dikkat
ekmektedir.
Alim-i Cerrhn 15. yzyln sonu 16. yzyln bana ait Trke monografilerden biridir.
Eserin yazar, eserin adn kendisi vermitir. Hekimolu nshasnn ilk varanda Cerr-nme
yazs grlmektedir. 1b numaral sayfann stnde ssleme iine Kitb- Cerr-nme bal
konulmutur. Mellif esere verdii ad ve eserin yazl amacn yle aklamaktadr:
Amm bad bilgil ki sulns-seln letl- [2a]
1
mi ve-n suln Byezid bin
Muammed n -ebbedallh devleteh
2
ve eyyede mlkeh- devlet-ile ve salanat birle Mora
seferine mteveccih olup
3
Moon nm alasn fet eyledginde bu Cerr-nme ol ala
4
iinde
bulund. Lkin Yunan ve Sryn dilince yazlm idi, adna
5
indr dirlerdi. Amm kem-y
mteaddimnden ve eibb-y mteairnden
6
Efln ve Clins ve Ebr ve Eb Al Sn
avillerince oldu
7
sebebden farl-ar cerr brhm, Yunan ve Sryn dilinden
8
abr oldu
sebebden diledi ki bu kitba Alim-i Cerrn
9
diy ad virp Trkye tercme ide, t ki mbtedlere
sn olup
10
bunu-la menfaat dutup mellifini ayr du-y-la yd ideler.
14

Yukardaki satrlardan anlalaca zere Cerrh-nme eviri bir eserdir. Yunanca ve
Srynice olarak yazlan indr adnda bir eserden evrilmitir. Mellif Yunanca ve Sryniceyi
bildiini ve bu ie yeni balayacaklara faydal olacan dnd iin bu eviriyi yaptn belirtir.
Hekimolu, Gotha ve Ali Emir nshalarnda eserin tercme olduu aka belirtilirken Manisa l
Halk ktphanesinde bulunan iki nsha ile Cerrahpaa Tp Fakltesindeki nshada eserin tercme
olduuna dair herhangi bir ifade yoktur. Bununla birlikte metin zerinde yaptmz incelemede eserin
tam bir eviri olmadn, Cerrah brahimin pek ok ilaveleri olduunu grdk. Eserde Efltn (Plato,
M 427-347), Clins (Galien, MS 130-201), Ebukrat (Hipokrat, M, 460-377), Ebu Ali Sin (bni
Sina 397-1080), Muhammed bin Zekeriya er-Rz (854-932), Crcn (l.1136) ile Hekim irvn,
Sabuncuolu erefeddin, Akemseddin, Hac Paa gibi Osmanl sahasnn nl hekimlerinin gr ve
tedavi yntemleri bulunur.
Efltn, Clins, Hipokrat ve bni Sin gibi hekimlerin bahsedilen indr adl eserde
bulunmas mmkn olmakla beraber Hekim irvn, Sabuncuolu erefeddin, Akemseddin, Hac
Paa gibi 15.yzyl Osmanl tababetinin sekin hekimlerinin ila ve tedavi yntemlerinin eserde
bulunmas, mellifin indr adl kitab zetleyerek tercme ettiini, kendinden nceki Osmanl
hekimlerinden de faydalanarak tecrbelerini de eklediini dndrtmektedir.
Eserde Efltn be yerde, Clins seksen yerde, Ebukrat altm yerde, bn-i Sina altm
drt yerde gemektedir. Bu hekimlerin genellikle tbb gr veya ila nerileri zikredilir:

13
Mustafa Canpolat, XIV. Yzylda Yazlm Deerli Bir Tp Eseri, Trkoloji Dergisi c.1973, s.
21.
14
brahim bin Abdullah, Alaim-i Cerrahin, Sleymaniye Kt. Hekimolu Ali Paa, numara 568,
1b-2a. Bundan sonra nshann yaprak numaralar metinde parantez iinde verilecektir.
Anadoluda Yazlm lk Trke Cerrah Yazmalara 1427


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
birbirine alduralar da bez

zerine yayalar alle yau ideler acib fidel ve mcerreb

olmdur, Efln eyle buyurur. (160b/7)
fat- merhem kim Clins terkbidr, anat budur (Bk. metin 191b/1)
Clins ve Eb Al Sn buyururlar kim: Tze yaralar bir nice drl

nesneden vi olur.
(5b/6)
Ve da Clins buyurur kim: Temeddde

h ilc yodur, zr imtil dimdur yan
dimdan

iner (9a/1)
Bir yau da kim uma

didrr ve madeyi dururur, an dem gerek-ise olsun,

anu
al budur kim bu yauy urasn yet mcerrebdr. (161a/10)
Bir ya da kim if

Kitbnda eyitmi ki muannifi c P (198a/1)
Amm erefed-dn eydr: Bu zamne avmin mizcna ol adar

itmedi, iki ol adar
gerekdr (219a/7)
Alim-i Cerrhn Trk tp literatrnde ateli silah yaralar ve frengiden sz eden ilk eserdir.
Avrupada 1495 Napoli kuatmas srasnda yaylan Frengi hastal Frenk uyuzu ad ile ayr bir
blmde alnmakta, belirtileri ve tedavileri aklanmaktadr. Ateli silahlarla meydana gelen
yaralanmalardan ve tedavi yntemlerinden Avrupal cerrahlardan nce bu konuya blm ayrmas
cerrah tarihi bakmndan eserin nemini artrmaktadr. Eserde kullanlan terihte grlmtr
ifadesi cesetler zerinde otopsi yapldn gstermektedir. Bu husus, Osmanllarda terih tarihini
1505 ylna kadar ekmekte ve bu durum eserin anatomi tarihi bakmndan tad nemi
artrmaktadr.
15

1505 ylnda istinsah edilen eser Eski Anadolu Trkesinin dil zelliklerini gsterir. Eser bir
tp metni olmasna ramen akc bir dil ile kaleme alnmtr. erdii Trke kelimelerin yan sra
yabanc kelimeler iin yapt Trke aklamalar dikkat ekicidir. Eserde Trke alt yerde
zikredilmektedir. Trke iin Trk, Trkce, Trk dili eklinde farkl ifade kullanmtr. Baz
yerlerde ise bu ifadeleri kullanmadan dorudan Trke karlklarn vermeye almtr:
Bu da bir rencdr ki gevdede ara

ara belrr, aa Trkce ct dirler ve ol aras

ve zl
da olur, anu irii deride olur. (294a/4)
ala Trkce aba dirler. (94b/9)
Boazda anzr olsa

kim aa ouz ba dirler (96b/7)
Ada

b olsa kim aa demreg dirler (98b/2)
Dsa renci kim aa

urluan dirler (106a/4)
er renci kim aa

aran dirler (106b/6)
Cereb renci kim aa uyuz dirler (107a/6)
lil renci kim aa

sigil dirler (109b/1)
Eserde Arapa, Farsa, Rumca ve Frenke ifadeleriyle de karlamaktayz. Baz blmlerde
tbb bir terimi, ila veya bitki adn verirken bu dillerdeki karln da vermeye almtr:
Yenr yaralar beyn ider: Prsa re ve Araba kile dirler. (78a/2)

15
Nuran Yldrm, brahim bin Abdullah, Alaim-i Cerrahin adl Trke eseriyle tannan Osmanl
cerrah, T.D.V. slam Ansiklopedisi 21. cilt, stanbul 2000, s. 284-285
1428 Mehmet GRLEK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
Clins ve Eb Al Sn

buyururlar ki: Mfredtdur a snmasna ve bertinmesine ve
masna

mulece olnur, kestevire dirler bir ot vardur, bu ad Yunan

dilincedr. (67b/5)
Bu bir yadur ki

bingemi siirlere ve bertinmi siirlere ve zametlerden bzlmi siirlere
ve mafallarda olan zlara fide

ider ve bundan ayr nice da alar vardur,

yet mcerrebdr
ve bua Firenk dilince ziyalitiye dinilr

ve Urum dilince nevre alistiu dirler ve Trk dilince

siirler
yumadc dirler.( 194a/1-5)
Bu Firenk uyuznu ad arhdur ve Firenk dilince

ml- firencese dirler. Trk dilince Firenk
uyuz dirler (285b/11)
Eski Anadolu Trkesi dnemi eserlerinde dzenli bir imladan sz etmek mmkn deildir.
Bu dnemde yazlan eserlerin imlas genelde tutarsz ve dzensizdir. Dnem rnlerinde hem eski
Trke imla geleneinden gelen Uygur ve hem de Arap-Fars imla geleneklerini grmek mmkndr.
Ayrca mstensihlerin imla konusunda gerekli hassasiyeti gstermedikleri de bilinmektedir.
16
Cerrh-
nmenin hatt okunakl, harekeli bir nesih yaz rneidir. Bu sebeple Eski Anadolu Trkesinin imla
ve gramer zeliklerini yanstmas bakmndan nemli bir kaynaktr. Dnem eserlerinde ska
rastland zere Cerrh-nmede de iml konusunda dzensizlik vardr. Bununla birlikte mstensihin
yapt harekelemelerin bazen eksik veya yanltc olduu grlmtr.

1.1.2. Eserin Mellifi ve stinsah Tarihi
Cerrh-nme, brahim bin Abdullah tarafndan H. 911 (M. 1505) ylnda yazlmtr.
ncelediimiz Hekimolu nshasnn sonunda mavi mrekkeple Arapa olarak Bu cerrah-name
dokuz yz on bir senesinin Recep aynda tamam oldu. yazldr.
17
Hekimolu nshas 239ada
derkenar olarak Arapa, eserin Mevln mer Efendi tarafndan H.1108 (M.1696) ylnda istinsah
edildii ifade edilmektedir. Ancak yaz karakterine baktmz zaman metnin yazsna
benzememektedir. Mevln mer Efendi (l. 1723) devrinin mehur bir hekimidir ve hekimbalk da
yapmtr.
18

Eserin mellifi hakknda kaynaklarda mhted olabileceinden baka bilgi yoktur; bu gr de
baba adnn Abdullah olmasna, dede adnn zikredilmemesine, Yunanca ve Srynce bilmesine
dayandrlr. Yazd eserin banda II. Bayezidin Mora Seferinde bulunduu, bundan da onun saray
cerrah olduu ve bu sefere de cerrahba greviyle katld sonucu kmaktadr. nk sefere
giderken saray cerrahlarnn en ehliyetlisinin orduya cerrahba tayin edildii bilinmektedir. Osmanl
tbbnn nl cerrah Sabuncuolu erefeddinin adna ilk defa bu eserde rastlanmaktadr. Onun Fatih
Sultan Mehmede takdim ettii Cerrahiye-i lhaniyenin Paris Bibliotheque Nationalede bulunan
mellif hatt nshasnn II. Bayezidin mhrn tamas brahim bin Abdullahn bu eseri saray
ktphanesinde okumu olabilecei ihtimalini akla getirmekte, bu durum da onun saray cerrah olduu
dncesini kuvvetlendirmektedir.
19
Katip elebi (16091657) Kefz-zunn adl eserinde Cerrah
brahimden Trke Cerrah-nme mellifi olarak sz etmektedir.
20



16
Hatice ahin, Eski Anadolu Trkesi, Aka yay. Ankara, 2003, s.33.
17
brahim bin Abdullah, Alaim-i Cerrahin, Sleymaniye Kt. Hekimolu Ali Paa, numara 568,
294b
18
A. Sheyl nver, Eski Hekimbalar Listesi (Hekim Hayrullah Efendiye Gre), Trk Tp
Tarihi Arkivi, c. 5, say 7, 1940-41, s.47.
19
Nuran Yldrm, brahim bin Abdullah, Alaim-i Cerrahin adl Trke eseriyle tannan Osmanl
cerrah, T.D.V. slam Ansiklopedisi 21. c., stanbul 2000, s. 284-285
20
Katip elebi, Kefz-zunun 1.cilt, stanbul Maarif Matbaas, 1941, s.581
Anadoluda Yazlm lk Trke Cerrah Yazmalara 1429


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
1.1.3. Konu Balklar ve Metnin Dzeni
Cerrah belirtiler anlamna gelen Alim-i Cerrhn, adndan da anlalaca gibi bir cerrah
tp metnidir. Eser, Allaha hamd ve peygambere salt ve selmla balar ardndan dnemin padiah II.
Bayezit vlr. Mellif, eseri yazmaktaki amacn anlattktan sonra konu balklarna geer.
ncelediimiz Cerrh-nmenin Hekimolu nshas yirmi iki baptan olumutur. Konu
balklar u ekildedir:
1. bab: Tze yaralar ve ilclarn bildrr. Taze yaralar ve tedavilerinin anlatld blmdr.
Bu blmde bir hekimde bulunmas gereken zellikler anlatlm, hasta-hekim ilikisi zerinde
durulmutur. 3b ile 9b varaklar arasnda yer alr, 1 fasldan ibarettir.
2. bab: Cem snlar badan ayaa degin beyn ider. Batan ayaa dein tm krklarn
anlatld blmdr. Krklarn nasl meydana geldii, nasl tehis edilmesi gerektii ve tedavi
yntemleri zerinde durulmutur. 9b ile 39a varaklar arasnda yer alr, 21 fasldan ibrettir.
3. bab: Cem lar ve ilclarn beyn ider. Batan ayaa dein btn kklar ve
tedavilerinin anlatld blmdr. kklarn belirtileri, nasl tehis edilmesi gerektii ve tedavi
yntemleri zerinde durulmutur. 39a ile 61b varaklar arasnda yer alr, 24 fasldan ibrettir.
4. bab: O demirlerin, tfeklern ekmelerin ve ilclarn beyn ider. Ok ve tfek yaralar ile
ilalarnn anlatld blmdr. zellikle ateli silah yaralarndan bahsetmesi sebebiyle bu blm
nemlidir. Akcier, karacier, barsak ve mesanede gerekleen yaralanmalarn belirti ve tedavileri
zerinde durulmutur. 61b ile 64b varaklar arasnda yer alr, 4 fasldan ibrettir.
5. bab: A snmasnda ve bertinmesin ilclarn beyn ider. Krk ve burkulma ilalarnn
anlatld blmdr. Krk ve bertiklerde uygulanmas gereken ila terkipleri zerinde durulur. 64b ile
68b varaklar arasnda yer alr, 1 fasldan ibretir.
6. bab: Debbeyi ve aln ve ilcn beyn ider. Ftk ve tedavisinin anlatld blmdr.
Ftn nasl meydana geldii, nasl tehis edilmesi gerektii ve tedavi yntemleri zerinde durulur.
68b ile 72b varaklar arasnda yer alr, 6 fasldan ibarettir.
7. bab: Dbeyli ve ilcn beyn ider. Apse ve tedavisinin anlatld blmdr. Nasl
meydana geldii, nasl tehis edilmesi gerektii ve tedavi yntemleri zerinde durulur. 72b ile 73b
varaklar arasnda yer alr, 1 fsldan ibarettir.
8. bab: Isrular ve aln ve ilcn beyn ider. Ylanck hastal ve tedavisinin anlatld
blmdr. Bu hastaln sebebi, trleri tehis ve tedavi yntemlerinin anlatld blmdr. 73b ile 77b
varaklar arasnda yer alr, 4 fasldan ibrettir.
9. bab: Mdiyeleri ve anzrleri ve urlar ve ilcn beyn ider. Deilmi ylancklar,
sracalar, urlar ve ilalarnn anlatld blmdr. Hacim olarak en ksa blmdr. Hastaln sebebi
ve tedavisi zerinde durulur. 77b ile 78a varaklar arasnda yer alr.
10. bab: Yenr yaralar ve seren ve ilcn beyn ider. Kemirici yaralarn, kanser ve
tedavilerinin anlatld blmdr. Bu yaralarn olu sebepleri, nasl tehis edilmesi gerektii ve
uygulanacak terkipler zerinde durulur. 78a ile 110b varaklar arasnda yer alr, 53 fasldan ibrettir.

11. bab: abarcular ve urluanlar ve ilclarn beyn ider. arbon, dolamalar ve
ilalarnn anlatld blmdr. lalarnn nasl yapld hakknda bilgi vermeden sadece ila
yapmnda kullanlan maddeler ve drog adlar sralanmtr. Hipokratn dncelerini aktarr. 111a ile
114a varaklar arasnda yer alr.
1430 Mehmet GRLEK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
12. bab: Cem terleri beyn ider. Anotominin anlatld blmdr. Miza, tbbn temel
ilkeleri, ahlat ve insan vcudunun anatomik zellikleri zerinde durulur. 114a ile 153b varaklar
arasnda yer alr, 19 fasldan ibrettir.
13. bab: amarlar ve ser-cmle amarlardan an alma beyn ider. Damarlar ve
damarlardan kan almay anlatan blmdr. Vcuttaki btn damarlar adlaryla anlatlm ve hangi
gnlerde kan alnp alnmamas zerinde durulmutur. 153b ile 158a varaklar arasnda yer alr, 1
fasldan ibarettir.
14. bab: Bu bb cem yaular beyn ider. Btn yaklarn anlatld blmdr. Hangi
hastala hangi yaknn uygulanmas gerektii, yaklarn nasl hazrlanaca zerinde durulur. 159b ile
173b varaklar arasnda yer alr, 32 fasldan ibrettir.
15 bab: Bu bb cem merhemleri beyn ider. Btn merhemlerin anlatld blmdr. Her
merhem adlaryla ve yapl yntemleriyle anlatlr. 173b ile 191b varaklar arasnda yer alr, 61
fasldan ibrettir.
16. bab: Bu bb cem yalar ve ya armalarn beyn ider. Yalar ve ya karma
usullerinin anlatld blmdr. Hastala uygun olan ya terkipleri ve yapl yntemleri anlatlr.
191b ile 199b varaklar arasnda yer alr, 17 fasldan ibrettir.
17. bab: Bu bb cem zurrlar beyn ider. Btn zururlarn anlatld blmdr. Zurur bir
grup terkibe verilen genel bir addr. Hastala uygun olan terkip belirtilir, yapl yntemleri anlatlr.
199b ile 205a varaklar arasnda yer alr, 25 fasldan ibrettir.
18. bab: Bu bb cem ablar beyn ider. Btn haplarn anlatld blmdr. Hastala
uygun olan hap belirtilir, yapl yntemleri verildikten sonra nasl kullanlaca ayrntl bir ekilde
verilir. 205a ile 217a varaklar arasnda yer alr, 34 fasldan ibrettir.
19. bab: Bu bb cem flar beyn ider. Btn fitillerin anlatld blmdr. Hastala
uygun olan fitil belirtilir, yapl yntemleri verilir. 217a ile 237a varaklar arasnda yer alr, 60
fasldan ibrettir.
20. bab: Bu bb cem urslar ve snnlar ve mamaalar beyn ider. Tabletler, az ve di
preparatlar ve gargaralarn anlatld blmdr. Terkiplerin nasl hazrlanmas gerektii ve nasl
kullanlaca belirtilir. 237a ile 266a varaklar arasnda yer alr, 93 fasldan ibrettir.


21. bab: Bu bb cem yaraya mlyim uneleri ve mshilleri ve macnleri beyn ider.
Lavmanlar, mshiller ve macunlarn anlatld blmdr. Terkiplerin nasl hazrlanmas gerektii ve
nasl kullanlaca belirtilir. 266a ile 286a varaklar arasnda yer alr, 51 fasldan ibrettir.
22. bab Bu bb Frenk uyuznu almetin ve ilclarn beyn ider. Frenginin belirtisi ve
tedavisinin anlatld blmdr. Frengi hastalndan ilk kez bahsedilmesi ve tedavi yntemleri
sunmas sebebiyle nemli bir blmdr. 286a ile 294b varaklar arsnda yer alr, 13 fasldan ibrettir.

1.1.4. Nshalar
Eserin bilinen yedi nshas vardr.
21
Ayrca Fi nebzetin min el-cerrahn adnda bir zeti
bnn-Nefsin erh-i mucezl-knn
22
adl Arapa eserinin sonunda bulunmutur.

21
Sleymaniye Ktphanesi, Hekimolu Ali Paa, No. 568; Millet Ktphanesi, Tp, No. 205; .
. Cerrahpaa Tp Fakltesi, Tp Tarihi ve Deontoloji Krss, Y.125; Wilhelm Pertsch: Die Trkische
Handschriften der herzoglischen Bibliothek zu Gotha.Wien 1864, s. 94-95, No.107.; Manisa l Halk
Ktphanesi, Eski eserler, No. 1844; Manisa l Halk Ktphanesi, Eski eserler, No.1851; stanbul
niversitesi Ktphanesi, TY. 7147.
Anadoluda Yazlm lk Trke Cerrah Yazmalara 1431


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
Eserin en eski nshas Sleymniye Ktphanesi Hekimolu Ali Paa blmnde
bulunmaktadr. Eserin sonunda, Receb 911 (Kasm-Aralk 1505) tarihi grlmektedir. Milli
Ktphane Yazmalar Katalounda bu nsha iin mellif nshas nitelemesi yaplmtr.
23
Tamam
yirmi iki baptan oluan eserin bu nshas ile dier nshalarn bap, sayfa says ve sra dzeni farkldr.
Ali Emiri nshas ile Gotha nshas yirmi bap, Manisa l Halk Ktphanesindeki nshalar ile
Cerrahpaa Tp Fakltesindeki nsha yirmi bir baptan olumaktadr. almamza esas tekil eden
Sleymaniye Ktphanesi Hekimolu Ali Paa blmndeki nshann sra dzeni ile dier nshalarn
sra dzeni, birinci bab dnda tamamen farkldr. rnein Hekimolu nshasnda snklarn
anlatld 2. bab dier nshalarda 3. srada; kklarn anlatld 3. bab dier nshalarda 4. srada; ok
ve tfek yaralar ile ilalarnn anlatld 4. bab dier nshalarda 2. srada; krk ve bertik ilalarnn
anlatld 5. bab dier nshalara alnmam; ftk ve tedavisinin anlatld 5. bap dier nshalarda 9.
srada yer almaktadr.
Dier nshalar zerinde yaptmz incelemede konularn ksaltldn baz fasl ve baplarn
alnmadn grdk. rnein Cerrahpaa Tp Fakltesindeki nshada 20. ve 21. baplar ile Manisa l
Halk Ktphanesinde 1851 numarada kaytl olan nshadaki 12. ve 21. baplar girite belirtildii halde
yazlmamtr. Hekimolu nshasnda bertiklerin anlatld blm dier nshalarda yoktur.

1.1.4.1. Sleymaniye Ktphanesi Hekimolu Ali Paa 568 numarada kaytl olan nsha;
294 varak, 11 satr, lleri (241x164, 162x96) mm.dir. stinsah tarihi H. 911 (M. 1505)dir.
Harekeli nesih ile yazlm olup mellif nshas olarak gsterilmektedir. Eser sar ereve iine
alnm, konu balklar ve fasllar krmz mrekkeple yazlmtr. Yazma eserin 156 ve 158.
yapraklar eksiktir. Bu nsha yirmi iki babdan olumaktadr.
Ba: kr-i b-ad ve sips- b-ad ol lia kim demi ademden

vcda getrdi, drl
drl cevhir-i erkndan al

ve fikri birle kendn ni udretin bildrdi
Sonu: amm bu otlara mersin tomn atalar ve mercimek ve eger ki

r dine anzert
dgeler ve atalar ve gice drteler

ve ab ammma vara, yuna, at bula. Bi-avnillhu tel.

1.1.4.2. stanbul niversitesi Tp Fakltesi Tp Tarihi Krss Ktphanesinde 125
numarada kaytl olan nsha; 170 varak, 11 satr, lleri (210x153, 170x115) mm.dir. stinsah
tarihi H. 953 (M. 1546) olup harekeli nesih ile yazlmtr. Konu balklar, fasllar ve mstensih
tarafndan nemli grlen yerler krmz mrekkeple yazlmtr. Bu nsha yirmi bir babdan
olumaktadr. Nsha zerinde yaptmz incelemede girite yirmi bir bab olarak dzenlendii
belirtilse de son iki bab yazlmamtr.
Ba: Bismillir-ramnir-ram
Ve bu kitbu adn alim-i cerrn diy ad virildi ve her env- mecru cerat geez
bulunsun diy her mara al-y-la ikr olunup yigirmi bir bb zere bin olund
Sonu: ve er dirhem ur eyleyeler, degme gez bir ur benefe erbeti birle bu otlar dgp
y cevb birle vireler kim ie. Ves-selm temmetl-kitb


22
bnn-Nefs, erh-i mucezl-knn. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye, No. 1027/1.
23
Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, nc CD, Ankara, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Milli
Ktphane Bakanl, 2005
1432 Mehmet GRLEK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
1.1.4.3. Sleymaniye Ktphanesi Ali Emiri Efendi 205 numarada kaytl olan nsha:
120 varaklk bir cildin 1-109 yapraklar arasnda yer almaktadr, 19 satr, lleri (302x205, 245x150)
mm.dir. Harekeli nesih ile yazlm olup mstensihi Katipzade Shadr. stinsah tarihi belli deildir.
Konu balklar ve fasllar krmz mrekkeple yazlmtr.Yazmann eitli blmlerinde mstensihin
yanl yazmasndan tr karalanm, dzeltilmeye allmtr. Eserin eviri olduu nshann
giriinde belirtilmitir. Bu nsha yirmi babdan olumaktadr.
Ba: Bismillir-ramnir-ram
kr-i b-ad ve sips- b-ad ol lia kim demi ademden

vcda getrdi, drl cevhir-i
erkndan al

ve fikri birle kendn ni udretin bildrdi
Sonu: y sarmsa ve soan ve uz dgeler ve zm dkeli gl-ile ardurup zerine vuralar.
Temmetl-kitb bi-avnil-lhu mellikl-vahhb allehl-al vel-emri fetberekallhu asenl-
lin

1.1.4.4. Manisa l Halk Ktphanesinde 1844 numarada kaytl olan nsha: 146 varaklk
cildin 16-146 yapraklar arasnda yer almaktadr. Her sayfada 15 satr olan kitabn lleri (200x150,
130x100) mm.dir. Mstensihi ve istinsah tarihi belli deildir. Yaz tr nestaliktir. Sadece konu
balklar krmz mrekkeple yazlm, fasllar ile mstensihin nemli grd yerlerin st
izilmitir. Bu nsha yirmi bir babdan olumaktadr. Yazmann d kapanda mavi mrekkeple
Alaim-i Cerrahin, mellifi brahim bin Abdullah yazmaktadr.
Ba: Haz kitb- cerrn, kr sips ol pdih- b-zevle ki dyim mevcddur ve
bdr ve ayt cvidndr
Sonu: be dirhem rziyne tom, be dirhem mamde be dirhem erbet nfi ola, bi-
inillhu tel. Temmetl-kitb bi-inyet melikl-vahhb.

1.1.4.5. Manisa l Halk Ktphanesinde 1851 numarada kaytl olan nsha: 84 varaklk
cildin 14-83 yapraklar arasn yer almaktdr. 21 satr, lleri (210x148, 168x113) mm.dir.
aharkue vine rengi mein, emseli, zencirekli, mklebli ebru kapl, irazesi ksmen dalm,
mklebli cilttir.Mstensihi belli deildir, istinsah tarihi H.1016 (M.1607)dr. Yaz tr sls olup
konu balklar ve fasllar krmz mrekkeple yazlmtr. Bu nsha yirmi bir babdan olumaktadr.
Nsha zerinde yaptmz incelemede terih beyan eden on ikinci blm ile marazlar beyan eden
yirmi birinci blmn eserin giriinde belirtilmesine ramen yazlmamtr.
Ba: Ve bu kitbu adna alim-i cerrn diy ad virildi ve her env- mecru cerat
geez bulunsun diy her mara al-y-la ikr olunup yigirmi bir bb zere bin olund.
Sonu: z yapra, mz ve gezmz, bunlar dgeler, sirke-y-ile aynadup mamaa ideler.
Bira gn am mercimek a ola, sirke-y-ile.

1.1.4.6. Gotha Ktphanesi T 107 numarada kaytl olan nsha: Kltr Bakanlnn
katalounda Avusturya Dkalk Ktphanesinde bulunduu belirtilse de yazma Almanya Gotha
Ktphanesindedir. 47 varak, her varakta 16 satr vardr. stinsah tarihi ve msensihi belli deildir.
Tercme olduu 2b numaral varakta belirtilse de indr adndan bahsetmemektedir. Dier nshalarla
karlatrldnda ok daha ksadr. Yazmann 2b-7a varaklar arasnda derkenar olarak Baytar-nme
yazldr. Bu nsha yirmi babdan olumaktadr.
Ba: Bismillir-ramnir-ram
Anadoluda Yazlm lk Trke Cerrah Yazmalara 1433


Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
kr-i b-ad ve sips- b-ad ol lia kim demi ademden

vcda getrdi drl drl
cevhir-i erkndan al
3
ve fikri birle kendn ni udretin bildrdi
Sonu: ba kez yara da vi olur ve ba vat olmaz iine snur amm yara degme gez
vi olmaz ve ba kez uzunluna snur

1.1.4.7. stanbul niversitesi Ktphanesi, TY. 7147 numarada kaytl olan nsha: Her
varakta 11 satr vardr. Harekeli nesihle yazlmtr, H. 1093 (M. 1682) senesinde istinsah edilmitir
ancak mstensihi belli deildir. Bu nsha yirmi bir babdan olumaktadr.
Ba: Ha kitb- brhm cerr-nme-i Yunan.
Bismillir-ramnir-ram. kr-i b-ad ve sips- b-ad ol lia kim demi
ademden

vcda getrdi.
Sonu: andan indresin, bir aba oyasn, bir ab ve bir aam yaraya vurasn, oulda
Allahu fal-y-la yet mcerrebdr.

SONU
Bu makalede brahim bin Abdullah tarafndan yazlan Esi Anadolu Trkesinin karakteristik
zelliklerini tayan Alim-i Cerrhn adl eseri tantmaya altk.
Eski Anadolu Trkesi dneminde kaleme alnan ve cerrah tp konusunu ileyen eserlerin
says fazla deildir. Alim-i Cerrhn, Sabuncuolu erefeddinin Cerrhiyyetl-Hniyye ile Cerrah
Mesudun Hlsa-i tbb adl eserinden sonra Anadoluda yazlm cerrah bir eserdir. Dil ve kltr
tarihi asndan nemli olduu kadar tp tarihi, halk hekimlii, botanik ve eczaclk konusunda da son
derece nemli bilgiler vermektedir. Ateli silahlarla meydana gelen yaralanmalara ve frengi hastal
konusuna ilk defa deinmesi eseri nemli klmaktadr. Ayrca cesetler zerinde otopsi yapldnn
eserde belirtilmesi Osmanllarda otopsi tarihini 1505 ylna kadar gtrmekte ve bu durum anatomi
tarihi bakmndan byk nem arz etmektedir.

KAYNAKA
BAYAT Ali Haydar, Uygur Tp Metinleri, Tp Tarihi, Sade Matbaa, zmir 2003
BAYRAM Mikail, Anadolu Seluklular Dnemi Tababeti ile lgili Baz Notlar, The New History
of Medicine Studies 4, stanbul, 1998, s.149-156
BAKIR Abdulhalik, Ortaa slam Dnyasnda Itriyat, Gda, la retimi ve Taii, Ankara.
2000
CANPOLAT Mustafa, XIV. Yzylda Yazlm Deerli Bir Tp Eseri, Trkoloji Dergisi c.1973,
s. 21-32.
ESN Emel, Otac, I. Uluslar aras Trk-slam bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi, Bildiriler 2.
cilt, stanbul, 1981, s.12.-16
ESN Emel, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978
bnn-Nefs, erh-i mucezl-knn. Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye, No. 1027/1.
1434 Mehmet GRLEK

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/3 Summer 2011
brahim bin Abdullah ,Alim-i Cerrhn, Cerrahpaa Tp Fak. Ktphanesi, numara 125, stanbul.
1546
brahim bin Abdullah ,Alim-i Cerrhn, Gotha Ktphanesi, numara T 107, Erfurt, Almanya
brahim bin Abdullah Alim-i Cerrhn, Manisa l Halk Ktphanesi, numara1844, Manisa
brahim bin Abdullah Alim-i Cerrhn, Manisa l Halk Ktphanesi, numara 1851, Manisa
brahim bin Abdullah, Alim-i Cerrhn, Sleymaniye Yazma Eserler Ktphanesi, Ali Emir,
numara 205, stanbul
brahim bin Abdullah, Alim-i Cerrhn, Sleymaniye Yazma Eserler Ktphanesi, Hekimoglu Ali
Pasa 568, stanbul, 1505
Katip elebi, Kefz-zunun 1.cilt, stanbul Maarif Matbaas, 1941
KORKMAZ Zeynep, Anadoluda Trkenin Yaz Dili Oluu ve lk ncleri, Trk Dili zerine
Aratrmalar, I. Cilt, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1995
SERTKAYA Osman Fikri, Uygur Tp Metinlerine Toplu Bir Bak, Uluslar aras Osmanl ncesi
Trk Kltr Kongresi Bildirileri, (4-7 Eyll 1989), (Haz. Azize Akta Yasa, Sevay Okay
Atlgan), Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997, s. 349-364
AHN Hatice, Eski Anadolu Trkesi, Aka yay. Ankara 2003
TURAN Fikret, Eski Ouzca Satraras Tematik Szlk Bahayi Lgati, Bilimsel Akademi
Yaynlar, stanbul, 2001
Trk Ansiplopedisi Cerrahname 10. c. Ankara, Milli Eitim Basmevi , 1960
Trkiye Yazmalar Toplu Katalou, nc CD, Ankara, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Milli
Ktphane Bakanl, 2005
ZKAN Mustafa, Trk Dilinin Gelime Alanlar ve Eski Anadolu Trkesi, Filiz Yaynevi,
stanbul, gen. 2. bs. 2000
NVER A. Sheyl, Eski Hekimbalar Listesi (Hekim Hayrullah Efendiye Gre), Trk Tp
Tarihi Arkivi, c. 5, say 7, 1940-41, s.47-53.
YELTEN Muhammed, irvanl Mahmud, Kemaliye, Giri-nceleme-Cmle bilgisi-Metin-Szlk,
st. niv. Yay. No: 3255, stanbul 1997
YILDIRIM Nuran, brahim bin Abdullah, Alaim-i Cerrahin adl Trke eseriyle tannan
Osmanl Cerrah, T.D.V. slam Ansiklopedisi 21. cilt, stanbul 2000, s. 284-286