1.

0 Pendahuluan
1.1 Pengenalan
Dalam membicarakan soal bahasa, setiap ahli linguistik mempunyai
pendekatan yang berbeza-beza mendefinisikannya. Secara umum, bahasa hgatau
komunikasi. Hal ini demikian kerana setiap aktiviti yang dilakukan oleh manusia
pasti menggunakan bahasa sebagai kerangka untuk mencapai sesuatu matlamat.
Dengan bahasa kita dapat berinteraksi menerusi pelbagai aspek kehidupan dalam
pemahaman yang luas. Hal ini selaras dengan pendapat Raminah Hj Sabran dan
Rahim Syam !"#$% &'( yang dikutip menerusi buku Teori Bahasa:
Implikasinya Terhadap Pengajaran Bahasa oleh )ik Hassan *asri !""$% +(
menyatakan baha,a bahasa mempunyai banyak dasar pendefinisikannya
termasuklah mendefinisikan bahasa itu dari sudut fungsinya. -ambah mereka,
bahasa merupakan alat perhubungan dan komunikasi.
Rentetan bahasa ialah alat komunikasi untuk manusia berhubung, melahirkan
peranan, kehendak, fikiran dan sebagainya .amarudin Hj. Husin dan Siti Hajar
Hj. /bdul /ziz, !"""%!(. 0usteru, bahasalah satu-satunya alat yang paling ampuh,
baik, dan jitu untuk berinteraksi. )amun begitu, selain sebagai alat komunikasi
dan perhubungan sosial, bahasa juga berfungsi sebagai alat untuk melakukan
aktiviti-aktiviti kebudayaan. Sebagaimana pendapat kedua-dua tokoh bahasa tadi,
iaitu bahasa didefinisikan juga sebagai alat untuk menyatakan perasaan, pendapat,
fikiran dan sebagainya. Sehubungan ini, bahasa sekali gus dapat menentukan
pemikiran penutur masyarakat dan kebudayaannya. Dengan itu lahirlah ungkapan
baha,a *ahasa 1enunjukkan *angsa dan *ahasa 2erminan *udaya.
!
*er i kut an nama- nama neger i di Semenanj ung 1al ays i a
i ni pul a, t i mbul nya nama di al ek- di al ek 1el a yu, i ai t u di al ek
3er l i s , di al ek .edah, di al ek 3ul au 3i nang, di al ek 3er ak,
di al ek Selangor, dialek )egeri Sembilan, dialek 1elaka, dialek
0ohor, dialek 3ahang, dialek -erengganu dan dialek .elantan. 3emberian
dialek-dialek 1elayu ini adalah berdasarkan nama negeri berkenaan. Hal ini
dipanggil dialek setempat oleh 4eonard *loomfield !"56%$'(. 1enurut /.
-eeu, !"5!%&7( pula, dialek-dialek setempat di Semenanj ung 1al ays i a
s ebenar nya adal ah ant ar a var i as i bahas a 1el a yu.
*erhubung dengan pengkajian bidang bahasa termasuklah bahasa
1elayu, setiap bahasa digambarkan mempunyai sistem bunyi yang tersendiri.
8leh hal yang demikian, kajian bahasa yang menjurus terhadap sistem bunyi ini
dimaktubkan dalam dua kategori, iaitu fonetik dan fonologi. 9onetik ialah kajian
bunyi bahasa dari aspek penyebutan dan pendengaran atau sifatnya, manakala
fonologi pula ialah kajian bunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa.
Dal am kaj i an i ni , penyel i di k akan menyor ot i var i as i
dan kel ai nan dal a m sebutan khususny dalam dialek )egeri
Sembilan dan dialek -erengganu dari aspek fonologinya. /spek ini
akan dihuraikan secara terperinci dan mendalam mengenai perbezaan
yang ,ujud antara kedua-dua dialek 1elayu ini. .ajian utama dilakukan
terhadap beberapa konsep yang diterangkan serta digunakan bagi mengkaji
perbezaan bunyi-bunyi bahasa yang di has i l kan dal am di al ek 1el a yu
)eger i Sembi l an dan di al ek 1el ayu -er engganu unt uk
+
ber i nt er aks i dan ber komuni kas i ant ar a mereka.
1.2 Penyataan Masalah
.epelbagaian dialek 1elayu yang diturun-temuruni oleh penutur
tradisional ini harus diiktiraf sebagai pusaka atau khazanah yang tidak
ternilai. .eistime,aan khazanah ini hendaklah disusun, diatur, disemak,
diteliti dan harus diungkapkan, justeru pengiktirafan terhadap khazanah ini
haruslah diketengahkan dalam bentuk pengkajian dan penyelidikan.
-ugas par a pengkaj i di al ek 1el a yu t er amat l ah bes ar s ei r i ng
dengan pendapat 2ollins !"#"(, iaitu terdapat lebih kurang !$'' penulisan
tentang pelbagai dialek 1elayu telah dirakamkan. Dialektologi ini telah
mengkaji ragam bahasa 1elayu yang ,ujud kesan dari aspek geografi. 1enurut
2ollins 0.- !""5 % !5( lagi, pengkajian dialek 1elayu mesti dilakukan
dengan selengkap mungkin dengan mengolah dan mengambil
kirasemua maklumat daripada semua sumber.
:aya penggunaan dialek 1elayu )egeri Sembilan dan dialek 1elayu
-erengganu oleh penutur dilihat berbeza dengan bahasa 1elayu standard. Hal ini
demikan kerana kedua-dua dialek 1elayu ini terdapat perbezaan dari segi
sebutan, nada, malah terdapat perbezaan makna dalam satu-satu perkataan.
;alaupun adanya kajian-kajian lepas berkaitan penggunaan dialek )egeri
Sembilan ataupun dialek -erengganu ini, namun, kajiannya hanya tertumpu
terhadap bezaan antara dialek-dialek ini dengan bahasa 1elayu standard dan
7
bukannya menjurus analisis bezaan antara dialek 1elayu )egeri Sembilan
dengan dialek 1elayu -erengganu ini.
8leh hal yang demikian, bagi menyempurnakan tugasan ini, penyelidik
perlu merujuk bahan-bahan kajian lepas dan juga orang perseorangan bagi
mendapatkan analisis yang telus dan benar dalam menganalisis bezaan kedua-
dua dialek ini dari segi fonologi terutamanya penggunaan dialek ini terhadap
cabang fonemik yang menitikberatkan analisis sistem bunyi secara sinkronik.
.ajian ini penting untuk dilakukan adalah bagi mengenal pasti perbezaan antara
dialek 1elayu )egeri Sembilan dengan dialek 1elayu -erengganu dari segi
fonologi.
1.3 Objektif kajian
!.7.! 1engenal pasti dialek 1elayu )egeri Sembilan dan dialek
1elayu -erengganu dari aspek fonologi berfokuskan kelainan
fonemik berbanding bahasa 1elayu Standard.
!.7.+ 1enganalisis bezaan aspek fonologi yang berfokuskan
kelainan variasi fonemik antara dialek 1elayu )egeri Sembilan
dan dialek 1elayu -erengganu.
!.7.7 1erumuskan ciri-ciri khas yang terungkap bagi
mengidentitikan dialek )egeri Sembilan dan dialek
-erengganu.
1.4 Batasan Kajian
Dalam tugasan /nalisis *ezaan antara Dua Dialek 1elayu dari aspek
&
9onologi, terutamanya cabang fonemik, penulis memilih dua dialek 1elayu,
iaitu dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu. .edua-dua dialek ini
dipilih kerana kedua-duanya mempunyai keunikan tersendiri dan kelihatan
seperti banyak perbezaan antara satu sama lain dari sudut fonologi, iaitu analisis
bunyi bahasa terhadap fonemiknya. Seterusnya, penulis merumuskan ciri-ciri
khas yang terkandung dalam kedua-dua dialek ini sekali gus melambangkan
pembinaan utuh dialek 1elayu )egeri Sembilan dan dialek 1elayu -erengganu
ini. .elainan fonem yang dikaji melibatkan fonem vokal, kependekan kata
vokal, penambahan vokal, sisipan vokal, penggantian vokal, konsonan, variasi
fkonsonan, pengguguran konsonan, penggantian dan konsonan.
1.5 Definisi Opeasi!nal
1.5.1 "nalisis Be#aan
Analisis Bezaan berdasarkan penyataan 9isiak et al. !"6#( dan
2f 0ackson !"65( adalah sebagai subdisiplin linguistik berkenaan
perbandingan dua atau lebih bahasa. Dengan perkataan lain, analisis
bezaan merupakan subsistem bahasa dalam usaha untuk menentukan
persamaan dan perbezaan antara bahasa-bahasa yang dianalisis. <stilah
lain bagi analisis bezaan, iaitu konfrantative linguistics cf 4
=abrocki,!"6' dll.(. >llis !"55( pula menamakan bidang ini sebagai
comparative descriptive linguistics? manakala /khmanova dan
1elencuk !"66( membicarakannya sebagai linguistic confrontation.
Secara tuntasnya, Analisis Bezaan merupakan kaedah sinkronik
$
yang mengkaji perbandingan dua bahasa atau lebih, iaitu ciri-ciri dalam
bahasa sumber dan bahasa sasaran yang dapat menunjukkan persamaan
dan perbezaan antara bahasa-bahasa tersebut. Hal ini adalah untuk
mencari prinsip-prinsip yang dapat diterapkan dalam praktik bagi
pengajaran bahasa. Seandainya struktur antara kedua-dua bahasa itu
banyak persamaannya, maka bahasa itu dianggap mudah untuk
dipelajari, manakala struktur yang berbeza pula akan menimbulkan
kesukaran se,aktu mempelajari bahasa kedua tersebut. .esannya ialah
berlaku kesilapan dalam pembelajaran bahasa kedua
1.5.2 $!n!l!gi
Fonologi ialah kajian mengenai pola bunyi bahasa, iaitu kajian
mengenai bunyi-bunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa. 1enurut
.amus 4inguistik +''#( Harimurthi .ridalaksana mendefinisikan
fonologi sebagai satu bidang dalam linguistik yang menyelidiki bunyi
bahasa mengikut fungsinya. /rbak 8thman !"#7( pula menyatakan
baha,a fonologi merupakan bahagian daripada linguistik deskriptif
yang mempelajari bunyi-bunyi yang diucapkan dalam atau melalui
mulut manusia.
Di samping itu, )ik Safiah .arim dan ;an 1alini /hmad
+''5( menjelaskan baha,a fonologi ialah cabang ilmu bahasa yang
mengkaji bunyi bahasa sesuatu bahasa dan fungsinya dalam sistem
bahasa tersebut. Fonologi terbahagi kepada dua iaitu, fonem dan
5
fonetik. 9onem bermaksud unit bahasa terkecil yang berfungsi. Satu
unit ujaran yang bermakna, atau perkataan, terdiri daripada beberapa
unit bunyi. Dengan perkataan lain fonem ialah unit terkecil yang
berfungsi kerana unit itu membezakan maksud ujaran. 9onetik pula
ialah pengkaji ilmu penghasilan bunyi menerusi alat ujaran, gelombang
bunyi, pendengaran dan otak.
1enurut Rahimah Haji Sabran dan Rahim Syam !"#$( pula,
bidang fonologi mengkaji sistem bunyi-bunyi yang tertentu dalam
pertuturan, khusus bagi sesuatu bahasa. Seterusnya, /bdullah Hassan
+''$( pula menyatakan baha,a fonologi ialah bidang yang mengkaji
sistem bunyi-bunyi dalam bahasa. Dengan perkataan lain, fonologi
merujuk kepada sistem bunyi bahasa yang mempunyai kaitan senarai
bunyi bahasa. 2iri-ciri bunyi tersebut malah peraturan khusus yang
menjelaskan cara bunyi-bunyi tersebut pula berhubung antara satu sama
lain. .ronologinya tugas bidang fonologi adalah untuk merumuskan,
menghuraikan dan menjelaskan segala bentuk bunyi dalam sesuatu
bahasa secara terperinci. )amun, tugasan ini berfokuskan kajian
fonologi terhadap kelainan fonem sama ada vokal atau konsonan yang
terdapat dalam dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu ini.
1.5.3 Dialek
3ada mulanya perkataan dialek di gunakan dal am
6
hubungannya dengan keadaan bahas a yang berasal
daripada perkataan @unani , iaitu AdialektosB /yatrohaedi,
!"6"%!(. Di @unani , t er dapat per bezaan- perbezaan kecil di
dalam bahasa yang digunakan oleh pendukungnya masing-
masing, namun, penggunaan tersebut tidak sampai menyebabkan
mereka berasa mempunyai bahasa yang berlainan 1eillet, !"56% 5"(.
1engikut 1ario /. 3ei , dialek dikatakan variasi satu bahasa tertentu
yang dituturkan oleh sekumpulan penutur dalam satu-satu masyarakat
bahasa.
Secara umumnya, dialek didefinisikan sebagai sesebuah bahasa
yang sama dibunyikan atau dituturkan dalam bunyi yang berbeza
mengikut ka,asan kependudukan. Dalam pada itu, >d,ard Sapir
menerangkan baha,a dialek dikenali sebagai bentuk pertuturan
tempatan yang mempunyai kelainan dari segi pendapat dan bentuk
bahasa kesusasteraan. Hal ini termasuklah elemen dalam sebutan, kosa
kata dan tatabahasa juga berbeza-beza. Sesebuah bahasa yang
dituturkan dengan seragam telah diubah kerana telah dipengaruhi oleh
pelbagai faktor tamsilnya faktor geografi.
Rentetan itu, dialek memba,a maksud sebagai satu bentuk
bahasa yang digunakan di sesebuah daerah atau sesuatu kelas sosial
yang berbeza daripada bahasa 1elayu standard atau disebut juga
sebagai CloghatC. Sehubungan itu, bentuk percakapan tempatan atau
dialek ini terhad kepada ka,asan-ka,asan tertentu sahaja, justeru,
#
setiap tempat yang mempunyai dialek memiliki cara sebutan dan
pengucapan yang berbeza-beza.
2.0 %!!tan &iteatu
.ajian mengenai dialek ini sebenarnya telah lama dilakukan oleh pengkaji-
pengkaji bahasa pada masa yang lalu. 1enurut /smah Hj 8mar !""$%+5(, pengkajian
terhadap dialek ini dilakukan kerana masyarakat menjalani perubahan dari segi
kehidupan dan seterusnya mengalami perubahan dari segi bahasanya.
-amsilnya, sesuatu kemajuan dari segi teknologi, cara hidup dan ilmu
pengetahuan sesebuah masyarakat akan mempengaruhi perubahan bahasa dari segi
pemas ukan kat a- kat a ba har u. 1enur ut nya l agi , bukan s ahaj a kat a-
kat a bahar u yangdimasukkan, tetapi juga kata-kata yang sedia ada mungkin juga
mengalami perubahan makna baik dari segi perluasan atau penyempitan makna. *egitu
juga dengan cara penyebutan suatu perkataan, ,ujudnya perbezaan antara satu dialek
dengan satu dialek yang lain. ;alau bagaimanapun, kebanyakan kajian analisis bezaan
yang dijalankan menjurus terhadap satu-satu dialek sahaja, dan dibandingkan dengan
bahasa 1elayu standard. *erikut adalah antara sorotan kajian tokoh-tokoh sama ada
berkaitan dialek )egeri Sembilan ataupun dialek -erengganu.
1enerusi kajian oleh @eop 0ohari Haji @aakob, iaitu Dialek Melayu Negeri
Sembilan beberapa pandangan daripada sudut budaya. /ntara kekuatan kajiannya ialah
penulis telah meneliti beberapa kajian terdahulu seperti kajian yang dilakukan oleh
/smah Hj. 8mar !"6$( dan /bdullah Hassan !"6&( mengenai dialek )egeri Sembilan.
Dalam menyoroti kajiannya, penyelidik telah menggunakan pendekatan kualitatif yang
"
berpusat kepada mengkaji dan memahami sesuatu permasalahan dan tidak memerlukan
banyak sampel seiring dengan pendapat 2res,ell 0.; +''"). Seterusnya, perkara yang
unik menerusi kajian ini ialah penulis mengkaji dialek dari perspektif laras bahasa adat
yang sudahpun mantap. 4aras adat dan budaya ini dapat dilihat dalam dua bidang, iaitu
dalam bidang pemikiran dan seni.
Sehubungan dengan itu, penulis dalam kajian yang mendalam telah mendapati
laras bahasa adat amat pragmatik dan dinamis ini telah diteruskan dan di,arisi oleh
masyarakat )egeri Sembilan dari satu generasi ke satu generasi. Hal ini terungkap
menerusi penghasilan bidalan selain perbilangan adat telah dibukukan dan dijadikan
bahan pengajaran di sekolah menengah. ;alau bagaimanapun, beliau mendapati baha,a
dialek )egeri Sembilan sejak akhir-akhir ini kurang terpelihara dialeknya sehingga
terdapat pengaruh asing dalam pelbagai aspek atas sebab pengaruh atau gangguan loghat
bahasa 1elayu yang lain, terutamanya bahasa baku di sekolah akibat daripada sistem
pembelajaran.
Dengan menyelusuri kajian oleh /rbak 8thman berjudul Fonologi Dialek
Negeri Sembilan: Satu Teknik Pengesanan Kosa Kata untuk eksikogra!i Standard
!""&( pula, beliau telah menyenaraikan kosa kata dialek )egeri Sembilan yang terbahagi
kepada dua. 3ertama, kosa kata asli )egeri Sembilan dan konsep yang sama telahpun
terhurai dalam .amus De,an. 1isalnya, dodol yang dikenal sebagai penganan, menjala
pula disebut koca, becak pula disebut biak, molila, pula kosa kata bagi curi tulang, tdan
tak senereh pula tak cantik dalam bahasa 1elayu Standard. .edua, lahirnya kosa kata
)egeri Sembilan yang sangat khusus. -amsilnya, menonoi, iaitu keadaan kudis yang
berair, ketuntang yang bermaksud mengempas kesakitan, lari bertempiaran, baloi pula
!'
bermakna pulang modal, dan bongek menerangkan sikap degil.
Dalam kajian /rbak ini, beliau telah mengutarakan semula data-data yang
dibentangkan oleh Sharman /bu yang dipetik dalam De,an *ahasa, 0un !"6&. Data-data
yang dimaksudkan ialah kajian fonologi terhadap bunyi-bunyi vokal dan bunyi-bunyi
konsonan dialek )egeri Sembilan. 3erkara ini jugalah yang akan membantu penyelidik
dalam mengenal pasti fonologi dialek )egeri Sembilan kelak. Selain itu, perkara menarik
dalam kajian /rbak 8thman ini juga ialah beliau telah menganalisis keserasian sebutan
dialek )egeri Sembilan dengan sebutan yang ada dalam bahasa 1elayu standard dari segi
bunyi tunggal dan bunyi berurutan. .epentingan dialek dalam pembinaan bahasa 1elayu
standard turut digarapkan dalam kajian /rbak 8thman ini bagi membantunya
membentangkan sumbangan dialek )egeri Sembilan khasnya terhadap leksikografi
bahasa 1elayu standard sehingga lahirnya kosa kata jati dialek )egeri Sembilan. Hal ini
menambahkan tarikan terhadap kajian fonologi dialek )egeri Sembilan untuk terus dikaji
oleh pengkaji-pengkaji yang lain.
Dalam pengkajian dialek 1elayu -erengganu pula, dialek ini merupakan bahasa
lisan setempat yang telah dituturkan di negeri -erengganu kecuali di Daerah *esut dan
3ulau 3erhentian. Hal ini terjadi adalah kerana kebanyakan masyarakat di sana
menggunakan dialek .elantan. Selain itu, dialek ini juga digunakankan di luar negeri
-erengganu seperti di .uantan, 3ahang dan di Rompin, 0ohor. ;alaupun dialek ini
kadang kala sukar difahami oleh penutur bahasa 1elayu standard, namun ia tidak jauh
daripada maksud asal dan pengertiannya lebih kurang sama.-erdapat beberapa kajian
oleh pakar bahasa yang memberi pendedahan tentang dialek -erengganu seperti /smah
Haji 8mar dan /bdul Hamid 1ahmood boleh dirujuk oleh pengkaji kini.
!!
1enurut pengkaji pertama, iaitu /smah Haji 8mar, bahasa dipecahkan kepada
lima kelompok ka,asan, justeru, dialek -erengganu ternyata berada di dalam kelompok
-imur. Di dalam kajian beliau, /smah telah menggariskan dialek .elantan, -erengganu,
dan 3ahang sebagai satu kelompok pertuturan bahasa. Dialek negeri ini lazimnya akan
digunakan dalam komunikasi sesama masyarakat yang menetap di -erengganu berkenaan
ataupun anak jati negeri itu yang menetap di luar penempatan tersebut. Dialek ini telah
turut dijadikan sebagai alat perhubungan dalam pergaulan harian bagi me,ujudkan
sesebuah kemasyarakatan yang harmoni dan bermuafakat. 4antaran keunikan dialek ini
yang bukan sahaja diucapkan oleh masyarakat berbangsa 1elayu, tetapi juga kaum 2ina
dan <ndia menuturkan dialek ini tanpa dipengaruhi dengan pelat bahasa ibunda mereka
sendiri.
1enurut /smah Haji 8mar lagi, subdialek yang dituturkan di .uala -erengganu
telah diangkat sebagai dialek -erengganu standard. Selain itu, beliau telah mengulas
baha,a .uala -erengganu merupakan salah sebuah ka,asan pusat budaya yang
menempatkan kerja pentadbiran selain urusan perniagaan. Hal yang demikian, subdialek
yang dituturkan di .uala -erengganu juga sedikit sebanyak telah menjadi sumber rujukan
bagi pencetusan dialek negeri tersebut.
Sorotan kajian seterusnya pula menyelusuri kajian oleh /bdul Hamid 1ahmood,
menerusi kajian beliau berjudul Dialek Terengganu: Satu Tinjauan "ingkas yang
dipetik melalui /nalisi 0urnal De,an *ahasa dan 3ustaka keluaran 1ac !""' muka surat
+!6-++&. Dalam kajian ini telah memaparkan kekuatan penulis berkaitan faktor-faktor
ke,ujudan dialek yang terdiri daripada pelbagai faktor. 9aktor yang diketengahkan
termasuklah politik, ekonomi, penjajahan dan masa. Dalam kajian beliau mengulas
!+
baha,a terdapat keadaan alam semula jadi seperti bukit bukau, gunung-ganang, hutan
rimba dan sungai menjadi halangan kepada perhubungan penduduk. 9aktur politik juga
telah membahagikan negara ini kepada unit-unit politik yang lebih kecil yang
menghasilkan negeri-negeri 1elayu Semenanjung seperti 3erlis, 3ulau 3inang, 3erak,
Selangor, )egeri Sembilan, 1elaka, 0ohor, 3ahang, .elantan dan -erengganu. /kibat
daripada pembahagian tersebut ,ujudlah pelbagai dialek bagi setiap negeri.
Dalam kajian ini, /bdul Hamid 1ahmood turut membangkitkan baha,a
pembahagian dialek yang berdasarkan sempadan politik itu kurang tepat kerana didapati
penyebaran sesuatu dialek itu kerap melampaui sempadan ka,asan politik tersebut. Hal
ini seiring dengan penyelidikan yang dilakukan oleh 0ames -. 2ollin. 0elaslah, penyelidik
telah membuat kajian terdahulu seperti yang telah disarankan oleh /smah Hj 8mar
+''+(.
Selain itu, dalam kajian ini dilihat penulis mampu mengungkapkan banyak
kekuatan lain. 3ertama, pengkaji dapat membincangkan dengan jelas mengenai subdialek
yang juga dipanggil ideolek-ideolek, iaitu kelainan pengucapan yang disebarkan oleh
individu. Sungguhpun terdapat kelainan, tetapi perkara tersebut tidak harus terkeluar
daripada had saling kesefahaman kerana ia masih tergolong di dalam bahasa 1elayu.
.edua, penulis berjaya menceritakan sedikit tentang latar belakang negeri -erengganu
yang meliputi kedudukan geografi, kependudukan dan latar belakang sejarah. .etiga,
penulis turut dilihat bejaya meneliti dan mengkaji kajian yang telah dilakukan oleh
beberapa pengkaji lain seperti 2ollins , /smah Hj. 8mar, <smail Hussin, 1ohd <smail
/bdul Rasheed, =aleha /,ang dan =uraidah 8mar. .esemua pengkaji ini telah membuat
kajian secara formal dalam dialek -erengganu. 3ersamaan dapatan mereka menjelaskan
!7
baha,a perbezaan yang ketara dilihat dari segi sebutan fonem dan perkataan di antara
dialek tersebut dengan bahasa 1elayu baku sehingga mempengaruhi pelajar tempatan
akan dialek tersebut dalam penguasaan bahasa 1elayu baku.
Seterusnya, penulis berjaya membandingkan kelainan yang terdapat dalam
dialek -erengganu dengan bahasa 1elayu baku dari aspek kelainan dalam bidang
fonologi, kelainan dalam bidang pengucapan, kelainan fonem, kelainan morfologi,
kelainan dalam ayat dan kelainan leksikal. Dapatan kajian ini telah membuktikan
baha,a dialek -erenganu mempunyai sesuatu yang unik jika dibandingkan dengan
dialek-dialek lain yang terdapat di 1alaysia.
-untasnya, sorotan kajian yang dipaparkan di atas sama ada dipetik dari @eop
0ohari @aakob dan /rbak 8thman yang membicarakan kajian dialek )egeri Sembilan,
serta paparan kajian dialek -erenggau oleh /smah Haji 8mar dan /bdul Hamid
1ahmood mempunyai keunikannya yang tersendiri. Dengan itu, makalah kajian
penyelidik ini pula akan menganalis bezaan kedua-dua dialek yang tidak bersempadanan
ini, iaitu dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu dari segi fonologi mengikut
objektif kajian yang telah dibentangkan sebelum ini.
3.0 Met!d!l!gi Kajian
Setiap kajian yang dijalankan secara umumnya memerlukan metodologi kajian.
1etodologi penyelidikan merupakan kaedah dan teknik dalam mereka bentuk,
mengumpul dan menganalisis data supaya dapat menghasilkan bukti yang boleh
menyokong sesuatu rumusan. Selain itu, metodologi menerangkan cara sesuatu sesuatu
masalah disiasat dan sebab sesuatu kaedah dan teknik tertentu diguna pakai. .epentingan
!&
metodologi ini adalah untuk membantu memahami dengan lebih luas lagi tentang
pengaplikasian kaedah dengan membuat huraian tentang proses kajian. Dalam perkataan
lain, reka bentuk yang tertentu boleh memberikan data yang sahih malah dikehendaki
untuk menyelesaikan sesuatu kajian. Dengan itu, proses pengumpulan data
merupakan satu proses yang amat penting. -anpa sokongan data yang sahih,
objektif kajian pasti sukar untuk dicapai. 8leh hal yang demikian, perancangan yang teliti
dapat melancarkan proses untuk pengkaji mencari, mengumpul, mendapat dan mengalisis data serta
maklumat kajian yang dikehendaki.
Dengan itu, bab ini akan membincangkan metodologi kajian yang menyentuh
mengenai reka bentuk kajian, kerangka teori, tempat kajian, populasi dan persampelan,
kaedah kajian, pengumpulan data, penganalisisan data dan rumusan kajian yang
dilakukan oleh pengkaji dalam menyiapkan kajian /nalisis *ezaan antara dialek )egeri
Sembilan dan Dialek -erengganu dari segi fonologi khususnya cabang fonemik.
3.1 'eka Bentuk Kajian
Dalam kertas kerja ini, reka bentuk kajian menggunakan metode yang
berbentuk kajian deskriptif dan eksperimental. .ajian deskriptif adalah dengan
mendapatkan sumber-sumber kajian menerusi sumber sekunder, manakala
metode berlandaskan sumber premier pula adalah dengan menggunakan kaedah
temu bual.

3.2 Kaedah Kajian
*agi mengukuhkan kajian ini, pengkaji telah mengenal pasti instrumen
!$
yang sesuai untuk memperoleh data dan memproses bunyi data. .aedah
sekunder dan primier telah digabungjalinkan bagi melengkapkan analisis bezaan
Dialek )egeri Sembilan dan Dialek -erengganu ini. .aedah sekunder merujuk
kepada kajian yang bersandarkan rujukan buku-buku, artikel atau jurnal
termasuklah sorotan kajian lepas selain menggunakan kaedah analisis fonem.
Sumber ini digunakan bagi mendapatkan data sebenar fonologi yang
berfokuskan cabang fonemik yang terkandung dalam kedua-dua dialek yang
dikaji ini.
Selain itu, kaedah berbentuk premier turut digarapkan dalam kajian ini.
3engkaji telah menggunakan Ujian Persepsi, iaitu secara temu bual yang
dirakam bagi tujuan paparan data yang berbentuk audio untuk menganalisis
ketepatan bunyi bahasa dari segi fonemik yang telah dikenal pasti untuk tujuan
kajian dalam dialek )egeri Sembilan dan Dialek -erengganu. Sehubungan itu,
pengkaji telah menemu bual masing-masing seorang penutur jati bagi Dialek
)egeri Sembilan dan Dialek -erengganu ini. .aedah temu bual turut digunakan
dalam mengesahkan penggunaan penyebutan kedua-dua dialek ini dari segi
fonem dengan bersandar beberapa soalan yang direka oleh pengkaji sendiri.
.aedah ini juga digunakan adalah untuk menyemak semula penyebutan bagi
setiap kata yang diungkapkan hasil daripada analisis dapatan yang memperoleh
kebolehpercayaan dalam kesahan kajian.
3.3 P!pulasi dan Pesa(pelan
Dalam kaedah temu bual, pengkaji telah menemu bual dua orang
!5
respondan bagi membantu mengesahkan bunyi bagi setiap perkataan atau data
yang doperoleh daripada penemuan sumber sekunder sebelum ini. Responden
merupakan penutur natif dialek )egeri Sembilan yang telah lama menetap di
Rembau, )egeri Sembilan. Di samping itu, responden juga menggunakan dialek
ini sebagai bahasa kolokial dalam kehidupan seharian. Seorang lagi responden
pula, masih penutur natif dialek -erengganu, tetapi terbatas dalam lingkungan
keluarga dan juga rakan-rakan senegeri yang menuturkan dialek yang sama. Hal
ini demikian kerana responden ini menggunakan bahasa 1elayu standard dalam
hubungan kerjayanya sehari-hari.
3.4 )e!i Kajian
-eori yang diterapkan dalam kajian ini ialah teori fonem. -eori fonem
ini memperjelaskan empat kaedah iaitu%
!. 1emperlihatkan fonem dari bunyi dalam lingkungan
saling menyertai atau saling melengkapi.
+. 1empertimbangkan fonem yang berlaku dalam lingkungan
yang sama atau pasangan minimal.
7. 1emperlihatkan fonem sebagai bunyi yang berlaku dalam
lingkungan analogi atau pasangan analogi.
&. 1emperlihatkan fonem bunyi sebagai bunyi bergeser
dalam lingkungan yang sama, tetapi makna asalnya masih
dapat dipertahankan sebagai variasi bebas.
.eempat-empat kaedah ini dapat membantu pengkaji dalam
memperoleh data yang melibatkan analisis bezaan antara dialek )egeri Sembilan
!6
dan dialek -erengganu dari aspek fonologi ini, tetapi batasan kajian hanyalah
sebagaimana yang dinyatakan dalam batasan kajian.
3.5 Pengu(pulan Data
Secara amnya, data-data yang dikumpulkan untuk menjalankan kajian
penyelidikan ini terdiri daripada dua jenis data iaitu, data primer dan data
sekunder. Setiap jenis data yang dikumpulkan mempunyai kegunaan masing-
masing setelah ia dianalisiskan. *erikut disenaraikan teknik pengumpulan data
yang dirancang dalam merekod maklumat atau data yang diperoleh?
7.$.! )eknik "nalisis $!ne(
-eknik analisis fonem ini adalah merujuk teknik yang
menggunakan bahan sekunder, iaitu analisis kandungan terhadap
beberapa buah buku, jurnal dan bahan-bahan rujukan bagi memperoleh
data yang relevan berkaitan dengan kajian.
7.$.+ )eknik )e(u Bual
-emu bual merupakan satu pemerhatian yang lebih menjurus
kepada respons berbentuk verbal dan juga gerak badan. )amun begitu,
kajian ini melakukan kaedah temu bual bagi mendapatkan penyebutan
yang betul di samping kepastian penyebutan bunyi dialek-dialek yang
dikaji. Hal ini adalah bagi menperoleh data yang tercicir, peneguhan
atau kesahan dapatan kajian berdasarkan analisis kandungan.
3.* Penganalisisan Data
!#
Dalam melaksanakan kajian bezaan dialek )egeri Sembilan dan dialek
-erengganu, terdapat beberapa proses semasa menjalankan prosedur ini yang
merangkumi aspek fonologi yang menjurus terhadap fonemik. *erikut
merupakan prosedur semasa kajian dilakukan%
!( Sebelum menemu bual responden, pengkaji terlebih dahulu
menyenaraikan sejumlah kata daripada data sekunder yang
diperoleh mengikut dialek-dialek yang dikaji supaya segala bunyi
bahasa yang dilafazkan dapat diperoleh semasa proses rakaman
sedang berlangsung.
+( 3engkaji membuat rakaman audio dengan menggunakan perakam
suara terhadap responden.
7( Rakaman tersebut kemudiannya ditranskipsi dalam bentuk fonem
dengan mengunakan penyebutan yang telah dilafaz oleh kedua-dua
responden dialek bahasa yang dikaji, iaitu dialek )egeri Sembilan
dan dialek -erengganu.
&( Setelah ditranskipsi, pengkaji kemudiaannya mentranskipsikan dari
aspek perbandingan perbezaan penyebutan kata yang terdapat
dalam dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu ini dengan
dapatan daripada analisis yang menggunakan kaedah sekunder,
iaitu bahan-bahan seperti buku, jurnal dan sebagainya bahan bertulis
atau bacaan yang dapat memperoleh data-data kedua-dua dialek ini
!"
bagi mencapai objektif ketiga kajian ini.
3.+ 'u(usan
.esimpulannya, metodologi yang dipilih oleh pengkaji adalah
berdasarkan kesesuaian dengan perkara yang ingin dikaji. Dalam kajian ini,
pengkaji telah memilih kaedah-kaedah yang bersesuaian supaya hasil yang sahih
dapat diperoleh. Selain itu, responden yang dipilih memudahkan pengkaji dalam
membuat kajian dan selaras dengan objektif kajian. .aedah-kaedah kajian dan
responden yang terlibat adalah penting kerana kedua-duanya merupakan faktor
utama yang akan menentukan kejayaan sesebuah penyelidikan.
4.0 Dapatan dan Pebin,angan
9onem merupakan satuan bunyi bahasa terkecil yang bersifat fungsional, iaitu
satuan memiliki fungsi untuk membezakan makna. 9onemisasi pula adalah usaha untuk
menemukan bunyi-bunyi yang berfungsi dalam rangka pembezaan makna tersebut.
0usteru, analisis bezaan dari aspek fonemik ini perlu juga merujuk terhadap huruf vokal,
huruf diftong, huruf konsonan, dan huruf konsonan gabungan seandainya ada sebagai
satuan bunyi bahsa yang berfungsi membezakan makna lantas mempunyai hubungan
dalam sistem ejaan.
Sistem ejaan bahasa 1elayu telah bermula pada tahun !"'&, hasil pengisytiharan
penggunaannya secara rasmi pada !5 8gos !"6+. Hal ini adalah rentetan kesepakatan
bersama 1ajlis *ahasa <ndonesia-1alaysia. Sistem ejaan tersebut adalah seperti berikut%
i( -uuf .!kal/ a, e, i, o, u
+'
ii( -uuf dift!ng/ ai, au, oi
iii( -uuf k!ns!nan/ huruf selain huruf vokal
iv( -uuf k!ns!nan gabungan/ gh, kh, ny, ng, sy
Dengan itu bersandarkan rujukan sistem ejaan bahasa 1elayu ini, pengkaji
melihat kelainannya dalam aspek huruf vokal, huruf diftong, huruf konsonan, dan huruf
konsonan gabungan termasuklah keselarasan pola vokal dan pasangan minimal yang
terdapat dalam dialek )egeri Sembilan dan dialek -erenggganu ini.
4.1 Mengenal pasti dialek Melayu 0egei %e(bilan dan dialek Melayu
)eengganu dai aspek f!n!l!gi bef!kuskan kelainan f!ne(ik
bebanding bahasa Melayu %tandad.
3erbezaan yang dianalisis di sini adalah untuk melihat perbandingan antara
dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu dengan bahasa 1elayu Standard dari
aspek fonologi yang merangkumi cabang fonemiknya. 9okus kajian di sini adalah
untuk menja,ab objektif kajian yang pertama, iaitu mengenal pasti kelainan fonem
dari segi vokal, diftong, dan konsonan.
4.1.1 Mengenal pasti Kelainan $!ne( 1!kal
1enerusi satu tunjauan oleh Sharman /bu merujuk jurnal Dean
Bahasa !"67% $$"-$55(, dialek )egeri Sembilan mempunyai puncak
kelantangan vokal yang nyata kerana kedengaran jelas daripada bunyi-bunyi
bukan vokal. Hal ini demikian akibat huruf vokal dialek ini mempunyai
nilai kepanjangan yang tertentu dan nyaring. Dokal bagi dialek )egeri
+!
Sembilan ini dibahagikan kepada vokal tulen dan vokal yang dinasalkan.
Dokal tulen mendefiniskan sebagai bunyi-bunyi vokal yang tersendiri, iaitu
mempertimbangkan pembahagian lidah yang berperanan dan kedudukan
lidah yang terlibat sehingga menghasilkan bunyi-bunyi bahasa. Dokal tulen
ini terbahagi kepada vokal hadapan dan vokal belakang.
Dokal dialek -erengganu pula mempunyai enam fonem vokal yang
selaras dengan vokal dalam bahasa 1elayu Standard. Dokal tulen ini
dibahagikan kepada enam fonem atau bunyi vokal standard. Huruf-huruf
yang melambangkan fonem-fonem tersebut ialah a, e, i, o, u seperti
dalam rajah di ba,ah,
Bunyi
#okal
Bahas
a
Melay
u
Stan$
dard
Bunyi
#okal
Dialek
Negeri
Sembi$
lan
Bunyi
#okal
Dialek
Tereng
$ganu
di depan di tengah di belakang
EiE
EFE
EeE
EaE
u
EiE
EeE
E>E
EaE
EuE
EiE
EFE
EeE
EaE
EuE
ikan
EGikanE
Eika/
EFmasE
EenakE
E>kE
-
EeteGE EFnjaE
EapaE
EapE
Eap!"
EubatE
Eub>GE
Euja/
bila
EbilE
EbileE
E
benFhE E
belaE
E
bn#hE
EputehE
E
elokE E
n!gakE
EtapakE
EtapaGE
Ecica/
roti
EHutiE
EHotiE
EtaugeE
Eimperialism!"
Es>E
EpaseE
EhebeE Emas!E
ElupaE
EakaE
EpakaE
ElembuE
ElombuE
++
o EoE
EE
EoE
Eora/
- HaE
EoHa/
EmukaE
EmukE
Emuk!"
Eboro/
E
boHoE E
tloE
EpekdohE
ElapuE
EpidatoE
EcakoE EmatE
EpisoE
4.1.2 Kelainan f!ne( Dift!ng
Diftong ialah gandingan dua vokal yang diucapkan sekali gus.
Dalam bahasa 1elayu terdapat tiga fonem diftong yang dilambangkan oleh
gabungan dua huruf , iaitu ai, au dan oi. Dalam dialek )egeri Sembilan pula,
ketiga-tiga diftong dalam bahasa 1elayu baku ini diguna pakai, tetapi
bunyinya telah mengalami perubahan. Selain itu, terdapat satu diftong
khusus yang ditemui dalam mengidentitikan dialek ini, iaitu EuyE yang hadir
sebeluh fonem EhE pada akhir kata membentuk bunyi EuyhE. 3enghasilan
diftong ini sehingga lahirnya bunyi EuyhE mempunyai kesejajaran dengan
EusE dalam bahasa 1elayu standard.
*erikut diperlihatkan contoh-contoh diftong bahasa 1elayu
standard dan diftong dalam bunyi dialek )egeri Sembilan, namun tidak
ditemui sebarang diftong dalam dialek -erengganu. Hal ini demikian kerana
diftong dalam bahasa 1elayu standard telah mengalami penggantian kata
dalam dialek terengganu dengan akhiran berbentuk vokal, iaitu diftong IaiJ
menjadi IFJ atau dengan IaJ, diftong IauJ menjadi IoJ dan diftong oi menjadi
IoJ.
+7
4.1.3 Kelainan K!ns!nan
Dalam bahasa 1elayu standard ada +$ fonem konsonan yang
dilambangkan oleh +5 huruf, tetapi dalam fonem konsonan dialek )egeri
Sembilan @eop 0ohari @aakob telah mengkelaskan !# fonem sahaja,
manakala fonem konsonan bagi dialek -erengganu pula ialah sebanyak ++
fonem konsonan. *erikut adalah fonem-fonem dalam bahasa 1elayu
Standard yang dianalisis bersama dialek )egeri Sembilan dan dialek
-erengganu.
Bunyi %uru!
Bahas
a
Melay
u
Stan$
dard
%uru!
Dialek
Negeri
Sembi$
lan&
Tereng
$ganu
di depan di tengah di belakang
EbE
EcE
b
c
b
b
c
c
baja
EbajE
EbulaK2
cari
EcaHiGE
EcakolE
heboh
Eh>bhE
EabihE
benci
EbnciE
EbicukE
ketib
EktebE
EjFlFbabE
mac
-
-
Dift!ng
Bahasa
Melayu
%tandad
Dialek
0egei
%e(bilan
Dialek
)eengganu
ai - ay
pakai
balai
EpakayE
EbalayE
EpakaE
EbalaE
au - a,
3isau
rayau
Episa,E
EHaya,E
EpisoE
EHayoE
oi - oy
kaloi
amboi
EkaloyE
EamboyE
uyh
tikus
kurus
EtikuyhE
EkuHuyhE
-
+&
EdE
EfE
EgE
EHE
EhE
EjE
EkE
ELE
ElE
EmE
EnE
EKE
d
f
g
gh
h
j
k
kh
l
m
n
ng
d
d
p
pE h
g
g
g
H
h
h
j
j
k
k
k
kh
l
l
m
m
n
n
dekat
Edok>GE
EdFrahE
fikir faham
EpikeE
EpahaKE
gigit
EgigetE
EgocohE
ghaib
EgaebE
EHarekE
hampas
Ehamp>hE
EhujaKE
jemur
EjmE
EjaKokE
kipas
Ekip>hE
EkacFE
khabar
EkbaE
ELobekE
lepas
Elp>hE
EleporE
mata
EmatoE
EmatFE
nasi
EnasiGE
EnFtiKE
ngaga
lada
EladE
EulorrE
daftar
EdaptaE
-
pagar
EpagaE
EgegeE
maghrib
EmogoHebE
EmaHiE
usaha
EshE
EkohoE
bajak
EbajaGE
EkijjerE
bakar
EbakaE
EbFkokE
akhir
-
-
beli
EbliE
EmolekE
sama
EsamE
EsamFE
tunduk
EtunoGE
EpanahE
singgah
sujud
EsujodE
EsFGjedE
maaf
EmaGapE
EmaGahE
beg
-
-
mubaligh
-
-
teguh
EtgohE
EpitihE
kolej
-
-
irik
EGiHekE
Ebe,okE
tarikh
-
-
ensel
-
EFsFlE
sekam
EskamE
-
reban
EHbanE
-
terang
+$
EE
EpE
EME
ErE
EsE
ENE
EtE
EvE
E,E
EyE
ny
p
M
r
s
sy
t
v
,
y
ng
ng
ny
ny
p
p
k
HEr
s
s
s
t
t
b
,
,
y
y
EKaKE
EKokahE
nyala
EalE
EorE
petang
EptaKE
EporeKE
OurBan
EkranE
rumah
EHumahE
ErahimE
sabit
EsabetE
EsaiKE
syarat
EsaHatE
tuai
EtuaiE
EtohokE
vitamin
EbitamenE
,aris
E,aH>hE
E,aHehE
yatim
EyatemE
EyateKE
EsiKahE
EaKuhE
senyap
EsapE
EakFrE
apa
EHapE
EapFE
,uMuf
E,ukupE
barang
EbaHaKE
-
rusa
EHusE
EmusiKE
isytihar
EistihaE
kutip
EkutepE
EatorE
televisyen
Etalib>s>nE
ba,a
Eba,aGE
Ebek,ohE
puyu
EpuyuE
EayaKE
Et H aKE
Ea,aKE
EayaKE
-
-
-
asap
EGasapE
EgopE
buraM
EburkE
bubar
-
-
halus
-
EbralusE
Muraisy
-
angkat
EanketE
EsepitE
-
-
-
-
-
-
-
EdFy pFyE
+5
EzE z
L
j
j
-
-
zaman
EjamanE
EjamaKE
Lenon
-
-
lazim
ElajemE
-
-
-
lafaz
Elap>hE
-
-
-
4.2 Menganalisis be#aan aspek f!n!l!gi yang bef!kuskan kelainan
.aiasi f!ne(ik antaa dialek Melayu 0egei %e(bilan dan dialek
Melayu )eengganu.
/nalisis bezaan aspek fonologi yang dihimpunan ini pula membincangkan
kelainan fonemik yang berlaku dalam dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu
berfokuskan variasi fonem dalam kedua-dua dialek ini. Hal ini rentetan memenuhi
kehendak objektif kedua dalam kajian ini. .ajian variasi fonem ini merangkumi
ke,ujudan dari segi pengguguran, peleburan dan penggantian fonemnya.
4.2.1 Kependekan kata
Dalam mana-mana dialek, kebiasaannya pasti mengalami
kependekan kata. .ependekan ini berlaku melalui beberapa kaedah, iaitu
rentetan vokal, penghilangan vokal, peleburan vokal, pengguguran suku kata
a,al dan vokal kata ganti.
4.2.1.1 'entetan 1!kal
Rentetan vokal berlaku apabila pengucapan perkataan yang
merangkumi dua suku kata disingkatkan dengan menggugurkan
+6
konsonan tengah. .edua-dua dialek ini dilihat melalui peringkat
rentetan vokal ini, hal ini dibuktikan melalui contoh di ba,ah.
Kata dala(
bahasa Melayu
%tandad
'entetan 1!kal
dala( Dialek
0egei %e(bilan
'entetan 1!kal
dala( Dialek
)eengganu
pergi EpiiE
beri EbiiE EbuiE
4.2.1.2 Penghilangan 1!kal dan %uku Kata "3al
3enghilangan vokal berlaku apabila imbuhan hadir di a,al
kata sehingga membentuk konsonan berangkap ataupun
penghilangan terus imbuhan tersebut. Hal ini turut berlaku bagi
perkataan yang mempunyai tiga suku kata. 2ontohnya,
Kata dala( bahasa
Melayu %tandad
Penghilangan
1!kal dan %uku
Kata "3al dala(
Dialek 0egei
%e(bilan
Penghilangan
1!kal dan %uku
Kata "3al dala(
Dialek )eengganu
pusaka EpsakE EsakeE
pemalu EpmaluE EmmaluE
telinga EtliKE EliKeE
seberang Eb H aKE
menebas Enb>hE EnebahE
terlentang EtHntaKE EnFtaKE
menyiram EiHaKE
mempelam EpelaKE
macam mana EcamanE EganFE
lepas itu EpahtuE
bagaimana EguanFE
apa benda EpFndFrE
*etina EthinFE
1enelah EmnelehE
4.2.1.3 Pelebuan 1!kal
3eleburan vokal berlaku apabila sesuatu kata mempunyai
+#
vokal rangkap pada a,al. 3eleburan vokal rangkap atau
penyebatian ini berlaku dengan me,ujudkan satu puncak
kelantangan. 1isalnya,
Kata dala(
bahasa Melayu
%tandad
Pelebuan 1!kal
dala( Dialek
0egei %e(bilan
Pelebuan 1!kal
dala( Dialek
)eengganu
siapa EsapE EsapFFE
puasa EpsE EpasFE
semua EsmE EsFmFE
bia,ak Eb>,aGE Ebe,oGE
seekor Es>kE EsFkoE
4.2.1.4 1!kal sebagai Kata 4anti dan Kata )ugas
Dokal dapat digunakan sebagai pengganti kata ganti dan
pengganti kata tugas. Dalam dialek )egeri Sembilan vokal E>E
menjalankan tugas mengganti kata ganti CnyaC, manakala vokal EaE
menggantikan kata tugas partikal ClahC. )amun perkara ini tidak
kelihatan dalam dialek -erengganu yang menggunakan vokal sama
ada sebagai kata ganti mahupun kata tugas.
Kata dala( bahasa Melayu
%tandad
1!kal sebagai kata ganti dan
kata tugas dala( Dialek
0egei %e(bilan
angkatnya EaKk>G>E
namanya Enm>E
agaknya EGagaG>E
ambillah EGambiGaE
nantilah EnantiGaE
4.2.2 %isipan 1!kal
Sisipan vokal EE berlaku pada beberapa perkataan dalam dialek
)egeri Sembilan, namun dalam dialek -erengganu pula, vokal yang akhir
+"
katanya IiJ dalam bahasa standard akan disisip dengan vokal IeJ menjadikan
rangkap IeiJ. *erikut ialah contoh penggunaan sisipan vokal dalam dialek
)egeri Sembilan dan dialek -erengganu ini,
Kata dala(
bahasa Melayu
%tandad
%isipan 1!kal
dala( Dialek
0egei %e(bilan
%isipan 1!kal
dala( Dialek
)eengganu
pernah Ep H nahE
jernih Ej H n>hE
takbur EtkboE
bernas Eb H n>hE
takdir EtkdeE
ubi EubeiME
tinggi EtiKgFiME
duri EduHeiME
jerlus Ej H luyhE EjFHeluhE
4.2.3 Penggantian Bunyi 1!kal dan K!ns!nan
3enggantian vokal atau konsonan dilihat berlaku dalam dialek
)egeri Sembilan dan dialek -erengganu ini. Dalam dialek )egeri Sembilan
kata-kata yang diakhiri oleh fonem D. EasE akan bertukar menjadi fonem
D. E>hE semasa pengujaran, manakala kata-kata yang diakhir oleh fonem
D. EatE pula diganti dengan fonem D. E>GE dalam pengujaran. ;alau
bagaimanapun terdapat juga beberapa perkataan yang kekal sebutan
fonem EasE atau EatE seperti dalam bahasa 1elayu standard. Seterusnya, kata-
kata yang diakhiri dengan fonem D. EisE dalam bahasa 1elayu standard
pula bertukar menjadi bunyi foneh EihE dalam dialek )egeri Sembilan ini.
Dalam dialek -erengganu pula, fonem berakhir dengan EFE apabila
dalam bahasa 1elayu standard fonemnya berakhir dengan EaE, begitu juga
ejaan bahasa 1elayu standard berakhir dengan diftong EaiE, dalam dialek
7'
-erengganu turut diujar sebagai EFE atau EaE. )amun demikian, sekiranya
vokal EaE dalam bahasa standard pada suku kata akhir tertutup diikuti hentian
glotis atau nasal EKE, maka vokalnya tetap sebagai EaE. 0ika vokal EaE itu
diikuti konsonan EhE pula dalam bahasa 1elayu standard, maka vokal EaE
berubah menjadi EoE , begitu juga diftong EauE menjadi EoE dalam dialek
-erengganu.
*erikut adalah contoh-contoh kebenaran rumus penggantian bunyi
vokal di atas.
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi 1!kal
dala( Dialek
0egei
%e(bilan
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi 1!kal
dala( Dialek
)eengganu
malas Emal>hE kuala EkualFE
kipas Ekip>hE dia EdiFE
biras EbiH>hE sia-sia EsiF-siFE
kuat Eku>GE semai EsemFE
berat Eb H >GE misai EmisFE
loncat Elnc>GE nikah EnikohE
habis EhabihE merah EmiHohE
tapis EtapihE malam EmalaKE
tangis EtaKihE tahan EtahaKE
pisau EpisoE
3enggantian bunyi konsonan juga ada berlaku dalam kedua-dua
fonem konsonan dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu yang dikaji
ini. Dalam dialek )egeri Sembilan, penggantian fonem konsonan dilihat
berlaku sama ada di a,al, di tengah dan di akhir kata.
3ertama, fonem konsonan ErE dalam bahasa 1elayu standard diganti
dengan huruf gh atau simbol fonemnya EHE. )amun begitu, ada juga
beberapa kata yang masih kekal dengan ErE dalam pengucapan kata-kata.
7!
Situasi ini berlaku dalam kata-kata pinjaman khasnya daripada bahasa /rab.
Sehubungan itu, hal ini turut berlaku dalam dialek -erengganu, iaitu fonem
konsonan ErE diganti dengan konsonan EHE. ;alau bagaimanapun penggantian
bunyi konsonan ini hanya berlaku di a,al dan di tengah kata tetapi tidak di
akhir kata. 1isalnya,
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
0egei
%e(bilan
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
)eengganu
rantai EHantayE rajin EHajiKE
rokok EHkGE rebah EHFbohE
terang Et H aKE merah EmiHohE
perut Ep H otE duri EduHeiME
Di akhir dan kata pinjaman &r& tidak berubah kepada &'&
tetapi mengalami pengguguran konsonan &r& dalam kedua$
dua dialek
bakar EbakE liar ElioE
rojak ErjaGE
rahim ErahimE
rahmat ErahmatE
.edua, fonem konsonan EfE dalam bahasa 1elayu standard diganti
dengan huruf p atau simbol fonemnya EpE dalam dialek )egeri Sembilan.
Sehubungan itu, hal ini turut berlaku dalam dialek -erengganu, iaitu fonem
konsonan EfE turut diganti dengan konsonan EpE untuk di a,al atau di tengah
kata, manakala EhE apabila di akhir kata. -untasnya, penggantian bunyi
fonem konsonan ini berlaku di a,al, di tengah dan di akhir. 2ontohnya,

7+
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
0egei
%e(bilan
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
)eengganu
fikir EpikeE faham EpahaKE
daftar EdaptaE ,afat E,apaGE
maaf EmaGapE maaf EmaGahE
Seterusnya, fonem konsonan EsyE dalam bahasa 1elayu
standard diganti dengan fonem EsE dalam dialek )egeri Sembilan.
*egitu juga yang berlaku dalam dialek -erengganu, iaitu fonem
konsonan ENE turut diganti dengan konsonan EsE untuk di a,al atau di
tengah kata, tetapi konsonan ENE di akhir kata diganti dengan bunyi EeyhE
dalam dialek )egeri Sembilan dan EhE dalam dialek -erengganu.
2ontohnya,
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
0egei
%e(bilan
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
)eengganu
syarat EsaHatE EsaHaGE
mesyuarat EmFsu,aratE EmFsu,araGE
Muraisy EkureyhE EkurehE
Seterusnya, fonem konsonan gh dalam bahasa 1elayu standard
diganti dengan fonem EgE dalam dialek )egeri Sembilan. )amun begitu
dalam dialek -erengganu, fonem konsonan gh atau simbol fonemnya EHE
dikekalkan untuk di a,al dan di tengah kata. 9onem konsonan gh di
77
akhir kata pula diganti dengan hentian glotis EGE dalam dialek )egeri
Sembilan dan konsonan fonem EME dalam dialek -erengganu. 9onem
konsonan kh dalam bahasa 1elayu Standard turut diganti dengan EkE
dalam dialek )egeri Sembilan. Hal ini tidak berlaku dalam dialek
-erengganu kerana dalam dialek ini, fonem kh atau simbolnya ELE
dikekalkan bagi perkataan di a,al kata. 3engkaji tidak menemui data
fonem kh bagi perkataan di tengah ataupun di akhir kata sama ada
dalam dialek )egeri Sembilan mahupun dialek -erengganu.
2ontohnya,
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
0egei
%e(bilan
Penggantian
Bunyi
K!ns!nan
dala(
Dialek
)eengganu
ghaib EgaebE EHarekE
maghrib EmogoHebE EmaHiE
baligh EbaleGE EbaleME
khabar EkbaE ELobekE
4.2.4 1aiasi "khi kata K!ns!nan
Dariasi akhir kata dalam konsonan dialek )egeri Sembilan dan
dialek -erengganu ini dilihat mempunyai bezaan yang melahirkan ciri-ciri
khas dalam kedua-dua dialek ini. Hal inilah nanti akan dikupas dalam
objektif ketiga kajian ini. Dariasi akhir kata konsonan dalam dialek )egeri
Sembilan ialah EpE, EtE, EbE, EGE, EmE, EnE, EKE, EhE dan E,E. Hal ini berbeza pula
dengan variasi dalam dialek -erengganu kerana variasi akhir kata
konsonannya lebih terhad, iaitu EME, EhE, EkE, EKE dan E,E.
7&
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
1aiasi
"khi Kata
K!ns!nan
dala(
Dialek
0egei
%e(bilan
Kata dala(
bahasa
Melayu
%tandad
1aiasi
"khi Kata
K!ns!nan
dala(
Dialek
)eengganu
tegap EtgapE jelebab EjFlFbaME
ketat EktatE buat EbuakE
lembab ElmbabE sedap EsFdakE
mengantuk EKantoGE sekolah EsFkolohE
lebam ElbamE panas EpanahE
hairan Eh>HanE malam EmalaKE
lengang ElKaKE masin EmasiKE
rampas EHamp>hE pantang EpataKE
pisau Episa,E jalar Ejaloa,E
4.2.5 Pengguguan K!ns!n!n
3engguguran fonem konsonan berlaku pada kata-kata tertentu.
3engguguran ini berlaku sama ada di a,al, di tengah atau di akhir kata.
Baha5
gian
penggu
guan
Kata
dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Pengguguan
K!ns!nan
dala( Dialek
0egei
%e(bilan
Kata
dala(
bahasa
Melayu
%tandad
Pengguguan
K!ns!nan
dala( Dialek
)eengganu
di
a(al
hanyut EautE habuk EabokE
hangat EaK>GE habis EabihE
hilang EilaKE tahu EahuE
di
tengah
lagi ElaiiE lampu ElapuE
tahu EtauE beri EbuiE
bahu EbauE tumpah EtupohE
di
akhir
tebal EtbaE fikir EpikeE
debar EdbaE tidur EtidoE
ta,ar Eta,aE ta,ar Eta,oE
4.3 Meu(uskan ,ii5,ii khas yang teungkap bagi (e(bentuk
identiti dialek 0egei %e(bilan dan dialek )eengganu.
Dalam sistem bunyi dialek )egeri Sembilan vokalnya terdiri daripada 6
7$
buah vokal, iaitu a, F, >, i, o, , dan u berbanding dialek -erengganu yang
memiliki 5 buah vokal. Dokal dalam dialek -erengganu ini mirip dengan sistem
vokal bahasa 1elayu standard, iaitu a, e, F, i, o u.
Diftong dalam dialek )egeri Sembilan ini masih menyerupai diftong
dalam bahasa 1elayu standard, namun perubahan berlaku dari segi akhir
katanya yang menggunakan konsonan, iaitu diftong IaiJ menjadi IayJ, IauJ
menjadi Ia,J, dan IoiJ menjadi IoyJ, bahkan diftong tersendiri dalam dialek ini
turut diperkenalkan, iaitu IuyhJ yang berlaku apabila kata-kata yang dengan
fonem IusJ dalam bahasa 1elayu standard. ;alau bagaimanapun, dialek
-erengganu tidak kelihatan bunyi diftong kerana berlakunya pengguguran vokal
akhirnya atau penggantian bunyi vokal bagi diftong tersebut.
9onem konsonan dialek )egeri Sembilan dikelaskan kepada!# fonem
sahaja, manakala fonem konsonan bagi dialek -erengganu pula ialah sebanyak
++ fonem konsonan. 9onem-fonem ini ada yang bertindak sama ada di a,al kata,
di tengah kata mahupun di akhir kata. 3engurangan fonem konsonan dalam
dialek )egeri Sembilan ini berbanding dialek -erengganu kerana ada
penggunakan konsonan gabungan yang digunakan dalam dialek -erengganu
tetapi diganti kepada konsonan tunggal dalam dialek )egeri Sembilan, iaitu
fonem gh, kh, sy. Selain itu fonem konsonan EME tidak digunakan dalam dialek
)egeri Sembilan, tetapi dikekalkan dalam dialek -erengganu.
Seterusnya, kajian ini menjurus kepada variasi fonemik kedua-dua
dialek ini. Rumusnya, variasi fonemik ini berlaku dalam kedua-dua dialek
menerusi proses yang sama, ,alau bagaimanapun penghasilan katanya
75
mempunyai perbezaan sehingga membentuk identiti tersendiri. 3roses variasi
fonemik yang pertama ialah kependekan kata yang berlaku dalam dialek )egeri
Sembilan dan dialek -erengganu ini. .ependekan kata menerusi proses rentetan
vokal akibat pengguguran konsonan tengah menjadikan kedua-dua dialek ini
mempunyai persamaan, misalnya kata beri disebut "bii" dalam dialek )egeri
Sembilan dan "bui" dalam dialek -erengganu.
.ependekan kata turut berlaku melalui proses penghilangan vokal dan
suku kata a,al. Hal ini menyebabkan konsonan berangkap terhasil ataupun
penghilangan suku kata a,al ataupun imbuhan secara menyeluruh. 2ontohnya,
kata pusaka dalam bahasa 1elayu standard mengalami penghilangan vokal pada
suku kata pertamanya menjadi "psak", manakala dialek -erengganu pula
mengalami penghilangan suku kata a,alnya menjadi kata "sake".
.ependekan kata juga menerusi proses peleburan vokal, iaitu vokal
rangkap dileburkan dengan puncak kelantangan bunyi. Dalam kedua-dua dialek
ini mengalami peleburan vokal contohnya dalam kata puasa telah dileburkan
rangkap vokal EuaE menjadi vokal EE, iaitu "psE sahaja dalam dialek )egeri
Sembilan, manakala EuaE menjadi EaE, iaitu "pas!" sahaja dalam dialek
-erengganu.
.ependekan kata menerusi vokal kata ganti dan kata tugas hanya
berlaku dalam dialek )egeri Sembilan, tetapi tidak dan dialek -erengganu. Hal
ini mungkin disebabkan keperibadian penggunanya yang tergolong dalam
kelompok masyarakat yang lembut dalam sistem hubungan sosial dan
kebudayaan seiring pendapat 1ohd. 3ilus. 2ontoh kependekan vokal sebagai
76
kata ganti dan kata tugas ialah agakn$a menjadi "%aga%#" dan ambillah menjadi
"%ambi%a"&
Dariasi fonemik seterusnya adalah dengan melibatkan proses sisipan
vokal. Sisipan vokal dalam dialek )egeri Sembilan banyak menggunakan
vokal EE sedangkan dalam dialek -erengganu sisipan vokalnya banyak
menggunakan vokal EeE, terutamanya apabila kata itu diakhiri dengan fonem EiE
dalam bahasa 1elayu standard. 2ontohnya, kata jerlus dalam bahasa 1elayu
standard telah mengalami sisipan vokal dalam kedua-dua dialek ini, iaitu
Ej H luyhE dalam dialek )egeri Sembilan dan EjFHeluhE dalam dialek
-erengganu.
Dalam variasi fonem turut melalui proses penggantian bunyi
vokal dan konsonan. 3enggantian dalam dialek )egeri Sembilan ialah,
!. kata-kata yang diakhiri oleh fonem EasE akan bertukar
menjadi fonem E>hE.
+. kata-kata yang diakhir oleh fonem EatE diganti dengan
fonem E>GE
7. terdapat juga beberapa perkataan yang kekal sebutan
fonem EasE atau EatE seperti dalam bahasa 1elayu standard.
&. kata-kata yang diakhiri dengan fonem EisE dalam bahasa
1elayu standard pula bertukar menjadi bunyi fonem EihE.
$. fonem konsonan ErE dalam bahasa 1elayu standard diganti
dengan huruf gh atau simbol fonemnya EHE. )amun begitu,
ada juga beberapa kata yang masih kekal dengan ErE dalam
7#
pengucapan kata-kata dalam kata-kata pinjaman khasnya
daripada bahasa /rab.
5. fonem konsonan EfE dalam bahasa 1elayu standard diganti
dengan huruf p atau simbol fonemnya EpE.
6. fonem konsonan ENE dalam bahasa 1elayu standard diganti
dengan fonem EsE tetapi konsonan ENE di akhir kata diganti
dengan bunyi EeyhE.
#. fonem konsonan gh dalam bahasa 1elayu standard diganti
dengan fonem EgE, manakala fonem konsonan gh di akhir
kata pula diganti dengan hentian glotis EGE
". 9onem konsonan kh dalam bahasa 1elayu Standard turut
diganti dengan EkE.
Dalam dialek -erengganu pula, penggantian bunyi vokal dan
konsonan adalah seperti berikut,
!. fonem berakhir dengan EFE apabila dalam bahasa 1elayu
standard fonemnya berakhir dengan EaE,
+. ejaan bahasa 1elayu standard berakhir dengan diftong EaiE,
dalam dialek -erengganu turut diujar sebagai EFE atau EaE.
7. sekiranya vokal EaE dalam bahasa standard pada suku kata
akhir tertutup diikuti hentian glotis atau nasal EKE, maka
vokalnya tetap sebagai EaE.
&. vokal EaE itu diikuti konsonan EhE pula dalam bahasa
1elayu standard, maka vokal EaE berubah menjadi EoE.
7"
$. diftong EauE pula menjadi EoE.
5. fonem konsonan ErE diganti dengan konsonan EHE. ;alau
bagaimanapun penggantian bunyi konsonan ini hanya
berlaku di a,al dan di tengah kata tetapi tidak di akhir
kata.
6. fonem konsonan EfE turut diganti dengan konsonan EpE
untuk di a,al atau di tengah kata, manakala EhE apabila di
akhir kata.
#. fonem konsonan ENE turut diganti dengan konsonan EsE
untuk di a,al atau di tengah kata, tetapi diganti dengan
fonem EhE di akhir kata.
Dariasi fonem selanjutnya menjurus kepada variasi akhir kata
konsonan. Dariasi akhir kata konsonan dalam dialek )egeri Sembilan
ialah EpE, EtE, EbE, EGE, EmE, EnE, EKE, EhE dan E,E. Hal ini berbeza pula dengan
variasi dalam dialek -erengganu kerana variasi akhir kata konsonannya
lebih terhad, iaitu EME, EhE, EkE, EKE dan E,E.
Dariasi fonem yang terakhir adalah melibatkan pengguguran fonem
konsonan berlaku pada kata-kata tertentu yang berlaku sama ada di a,al, di
tengah atau di akhir kata. 3erkara yang jelas dalam dialek )egeri Sembilan
ialah pengguguran fonem EhE di a,al kata, pengguguran konsonan di tengah
kata yang juga melibatkan fonem EhE dan EgE sehingga membentuk vokal
berangkap EaiE atau EauE. Selain itu, konsonan-konsonan yang di akhir kata
selain variasi konsonan dalam dialek ini, iaitu EpE, EtE, EbE, EGE, EmE, EnE, EKE, EhE
&'
dan E,E juga digugurkan. Dalam dialek -erengganu pula, pengguguran
fonem di a,al, di tengah dan di akhir kata turut berlaku. ;alau
bagaimanapun agak sukar merumuskan pengguguran konsonan dalam dialek
-erengganu ini akibat daripada pengguguran yang ketara dan pelbagai
bentuk. )amun begitu, kebiasaannya fonem-fonem EbE, EhE, EnE, dan EmE sama
ada di a,al, di tengah ataupun di akhir kata selalunya mengalami
pengguguran konsonan tersebut termasuklah fonem-fonem yang berakhir
selain fonem EME, EhE, EkE, EKE dan E,E.
5.0 Kesi(pulan
/nalisis bezaan antara dua dialek, iaitu dialek )egeri Sembilan dan dialek
-erengganu ini dilihat menerusi perbezaan dan persamaan yang ada dalam bunyi vokal,
diftong dan bunyi konsonan. *unyi konsonan ini pula termasuklah penggunaan konsonan
berangkap. 1enerusi kajian ini, ,ujudnya persamaan dan perbezaan sama ada yang
konkrit atau abstrak dalam bunyi vokal, diftong atau konsonan yang menjadi identiti
kedua-dua dialek ini.
*ezaan lain yang ,ujud antara dialek )egeri Sembilan dan dialek -erengganu
ini dari segi variasi fonemiknya. Dariasi ini melibatkan proses kependekan kata yang
merangkumi rentetan vokal, penghilangan vokal dan suku kata a,al, peleburan vokal dan
penggunaan vokal sebagai kata ganti dan kata tugas. Selain itu, variasi fonemik juga
meliputi sisipan vokal, penggantian bunyi vokal dan konsonan, variasi akhir kata
konsonan dan pengguguran konsonan. 3roses yang dilalui dalam kedua-dua dialek ini
&!
sama sahaja, namun penghasilan bunyinya tetap berbeza masing-masing mengikut rumus
identiti kedua-dua dialek ini.
.esimpulannya, persamaan dan perbezaan yang ,ujud dalam dialek )egeri
Sembilan dan dialek -erengganu ini masih terikat dengan beberapa faktor termasuklah
faktor geografi. Hal ini demikian kerana sifat dialek itu sendiri yang sudah termaktub
dalam kumpulan bahasa serumpun yang pastinya memiliki persamaan yang ketara dan
perbezaannya pula bergantung kepada faktor-faktor geografi.
Bibli!gafi
/bdul Hamid 1ahmood P )urfarah 4o /bdullah. +''6. 4inguistik 9onetik dan 9onologi
*ahasa 1elayu. .uala 4umpur% /slita Sdn.*hd.
/smah Haji 8mar. !"#$( 'usur (alur Bahasa )ela$u. .uala 4umpur% De,an *ahasa
dan 3ustaka.
2ollin, 0. -. !"#7( Dialek Ulu *erengganu. *angi% 3enerbit Qniversiti .ebangsaan
1alaysia.
<brahim 1ustapa. R/nalisis Dialek Daerah .uala 3ilah daripada aspek 9onologiR. +urnal
Dean Bahasa. Halaman "6$-"#+, Disember !""'.
.amaruddn Haji Husin dan Siti Hajar Haji /bd. /ziz !""+( Pengajian )ela$u ,-
.omunikasi Bahasa. Selangor% .umpulan *udiman Sdn. *hd.
1ohd. 3ilus @unus. RDialek )egeri Sembilan dan Dialek QmumR. +urnal Dean Bahasa.
0ld. ++ *il. # 8gos !"6#.
&+
)ik Hassan *asri !""$(. *eori Bahasa- /mplikasin$a *erhadap Pengajaran Bahasa&
-anjong 1alim% 3enerbit Qniversiti 3endidikan Sultan <dris.
Sharman /bu. RSatu -injauan Ringkas -entang *unyi Dokal dalam Dialek )egeri S
SembilanR. +urnal Dean Bahasa& Halaman $$"-$55, Disember !"67.
Sharman /bu. RSistem *unyi .onsonan dalam Dialek )egeri SembilanR. +urnal
Dean Bahasa& Halaman +66-+#5, 0un !"6&.
@eop 0ohari @aacub. R/nalisis 9onem *ahasa 1elayu Dialek )egeri SembilanR +urnal
Dean Bahasa. Halaman $'5-$+", 8gos !"#&.
&7