T.

C
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS


ATATRK N DEVLET FELSEFES


Tezi Hazrlayan
kr SEVER



Tezi Yneten
Prof Dr. Hasan AHN


FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI

Yksek Lisans Tezi



Kasm 2006
KAYSER

























T.C
ERCYES NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS


ATATRK N DEVLET FELSEFES


Tezi Hazrlayan
kr SEVER



Tezi Yneten
Prof Dr. Hasan AHN


FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI

Yksek Lisans Tezi



Kasm 2006
KAYSER

I

I

NSZ

20. yzyl siyaset tarihi ierisinde ok zgn bir yere sahip, bir Trk devlet adam olan
Atatrk n siyaset felsefesini konu alan bu almay yaparken, kaynaklar aratrma,
temel kavramlar belirleme, konu balklarn oluturma, tezi bir btn olarak sistematik
hale getirmede ve almam okuyup deerlendirmede deerli hocalarmdan yardm ve
katklar grdm. Danman hocam sayn Prof. Dr. Hasan AHNe, sayn Do.Dr.
Ahmet Kamil CHANa, sayn Ar. Gr. Salih YALINa teekkr etmeyi bir bor
biliyorum.





kr SEVER
03.11.2006 Kayseri















II
ATATRKN DEVLET FELSEFES

ZET

Avrupa devletleri, Reform, Rnesans, Fransz htilali, 18.Yzyl Aydnlanmas ve
Sanayi nklab gibi proje ve almalaryla 20. yzylda bilim ve teknolojide ilerlemi,
modern ve uygar bir Avrupa toplumu ortaya karmtr. Ancak Osmanl Devleti,
batnn yapt yeniliklere ayak uyduramam, bilim, teknoloji, ekonomi, siyaset ve
uygarlk gibi alanlarda geri kalmt.

Atatrk, Batnn igaline uram, her ynden km Osmanl Devletinden batl
anlamda modern bir devlet ve toplum ortaya karmay baarm, bilim ve akln nda
laik, sosyal bir hukuk devleti kurmutur.

Biz bu almamzda Atatrkn Trkiye Cumhuriyeti Devletini kurarken dayand
siyasal dnce sistemini, devlet felsefesini ele alacaz. Ancak Atatrkn devlet
felsefesini daha iyi kavrayabilmek iin siyaset felsefesi tarihinde siyasal dnceleri ile
ne kan filozoflarn devlet felsefelerini vereceiz.

Anahtar kavramlar: Birey, toplum, devlet, egemenlik, yasa,







III
ABSTRACT

European States made progress in science and technology with the help of
projects and Works lihe reform, renaissance, French Revolution, 18 th century
elightenment and the reform of industry. So they constituted a modern and civilized
European community. But Ottoman Empire didnt keep up with the reform of Europe
and couldnt develop in science, technology, economy, politics and civilization.

Atatrk succeeded to constitute a modern state and society instead of Ottoman
Empire being under military accupation, He has founded a law State which has been
social and secular.

In this work, we dealt with Atatrks state philosophy and the system of political
thought on which Atatrk founded the Turkish Republic. But in order to understand
Atatrks state philosophy, we will give the state philosopy of philosophers who are
important for their political thoughts in the history of politics philosophy

Key Concepts: ndividual, society, state, sovereignty, law.









IV
NDEKLER
Sayfa No:

NSZ...I
ZET........II
ABSTRACTIII
NDEKLERIV
KISALTMALAR......VIII
GR.....1


BRNC BLM
BELL BALI FLOZOFLARIN SYASET FELSEFELER
1. Platon un Toplum Felsefesi / Dnce lkesi zerine Kurulmu Devlet . ......2
1.1. Toplumun Douu ve Snfsal Toplum Dzeni ..2
1.2. Snflar i Dzen ...5
1.2.1. Eitim Sorunu ... 5
1.2.2. Mlkiyet Sorunu .7
1.2.3. Kadn Erkek Eitlii ve Aile Sorunu....8
1.2.4. Yasalar Sorunu ...9
1.3. Ynetim Biimleri........10
1.4. Yasalar da ngrlen Toplum Dzeni ve Devlet teki Dzenden Fark ..17
1.5. kinci En yi Toplumun Siyasal Organlar ..21
2. Aristo nun Toplum Felsefesi / Sekin Toplum Ynetimi..22
2.1. deal Toplum Dzeni22
2.2. Eitlik-Kle Sorunu .23
2.3.Ynetim Biimleri.25
2.3.1. Monari ve Krallk Ynetimi 26
2.3.1.1. Kahramanlk alarndaki Monari...26
2.3.1.2. Barbarlarn Monarisi.26
2.3.1.3. Aisymnetia yada Seimli Diktatrlk26
2.3.1.4. Lakedaimonia Tr Krallk 26
2.3.2. Aristokrasi 26


V
2.3.3. Cumhuriyet - Politeia27
2.3.4. Tiranlk-Zorba Ynetim28
2.3.5. Oligari .28
2.3.6. Demokrasi ...29
2.4. Ynetimlerin Deime Nedenleri 31
2.5. Mlkiyet ve Adalet Sorunlar .34
3. Farabi nin Toplum Felsefesi/ Erdemli Toplum Devlet.....37
3.1.Toplumun Meydana Gelii37
3.2. Toplum Biimleri.38
3.2.1. Erdemli Toplum....38
3.2.1.1. Erdemli Toplumun Bilmesi Gerekenler.40
3.2.1.2. Erdemli Toplumun Tutum ve Davranlar41
3.2.2. Cahil Toplum.....42
3.2.3. Kiilii Bozulmu Toplum........43
3.2.4. Kiilii Deimi Toplum.43
3.2.5. Yolundan Sapm Toplum.43
3.3. Yneticilerin zellikleri ..44
3.4. Yasa Sorunu..47
3.5. Faziletli Devletin k.48
4. John Locke un Toplum Felsefesi / Liberal Devlet ..49
4.1. Siyasal Toplumlarn Kuruluu ve Hkmetlerin Amalar..49
4.2. Ynetim Biimleri, Glerin Blnmesi ve Karlkl likiler...54
4.3. Meru ve Gayri Meru Ynetim Sorunu..58
4.4. Mlkiyet Hakk.61
4.5. Ynetimlerin, Toplumun ve Devletlerin Dalmas.62
4.6. Kilise-Devlet likisi.....68
5.Charles de Montesquieu nun Toplum Felsefesi / Sekinler Liberalizmi..71
5.1.Yasalar .... 71
5.2. Ynetimler....74
5.2.1. Demokrasi..74
5.2.2. Aristokrasi.....76
5.2.3. Monari ( Saltanat )...77
5.2.4. Zorbalk ( stibdat ) 79


VI
5.3. zgrlk ve Kuvvetler Ayrl lkesi.80
6. Jean-Jacques Rousseau nun Toplum Felsefesi / Halk Egemenlii ...84
6.1. Doal Yaama Dnemi Varsaym ve nsanlar Arasnda Eitsizliin Nedeni ........84
6.2. Eitsizliin Kk : Toplum ....86
6.3. Sosyal Szleme .....88
6.4. Egemenliin ya da Genel radenin zellikleri ... .91
6.5. Yasa ..93
6.6. Ynetim Biimleri .. 95
6.6.1. Demokrasi .97
6.6.2. Aristokrasi ....98
6.6.3. Monari .99
6.7. En yi Ynetim ..100
6.8. Ynetimlerin Sonu .101

KNC BLM
ATATRK N DEVLET FELSEFES / DEMOKRATK ULUS DEVLET
1. Devletin Tanm....103
2. Egemenliin Tanm......104
3. Devlet ekilleri .107
3.1. Monari ..107
3.2. Oligari 108
3.3. Demokrasi. 108
3.3.1. Demokrasi Ynetimleri 110
3.3.1.1. Dorudan Hkmet..110
3.3.1.2. Yar Dorudan Hkmet ..111
3.3.1.3. Temsili Hkmet..112
3.3.2. Demokrasiye Kar ada Admlar..113
3.3.2.1. Bolevik Teorileri.113
3.3.2.2. htilalci Siyasi Sendikalizm Teorisi ...114
3.3.2.3. Menfaatlerin Temsili Teorisi ...115
4. Trk Devletinin Yaps ve Dayand Esaslar ..115
4.1. Trk Devletinin Yaps ..115
4.2. Trk Devletinin Dayand Esaslar118


VII
4.2.1. Cumhuriyetilik 121
4.2.2. Milliyetilik 123
4.2.3. Halklk..132
4.2.3.1. Siyasi Demokrasi..132
4.2.3.2. Eitlik133
4.2.3.3. Snf Mcadelesi Yerine Sosyal Dayanma ...........134
4.2.4. Devletilik ..136
4.2.5. Laiklik .140
4.2.6. nklaplk ..146
5. Atatrkn Gerekletirdii Devrimler.150
6. Anayasal Sistem ve Siyasi Partiler ...152
6.1. Anayasal Sistem 152
6.2. Siyasi Partiler 162
7. Toplumsal Dzenin Ynetimiyle lgili Grevler..168
7.1. Devlet-Birey likisi...168
7.2. Eitim169
7.2.1. Eitim Milli Olmaldr.171
7.2.2. Milli Eitimde retim Birlii lkesine Uyulmaldr..172
7.2.3. Eitim Karma Olmaldr..173
7.2.4. Eitim Yaygnlatrlmaldr174
7.2.5. Milli Eitim Sistemi Bilime Dayal Olmaldr174
7.2.6. Eitimin Amac175
7.3. nsan Hak ve Hrriyetleri...176
7.4. Kadnn Sosyal Stats ve Aile..179
8. Uluslar Aras likiler (D Politika)..185
8.1. Milli Snrlar inde Kalmak ve Milli Gce Dayanmak.185
8.2. Gerekilik-Gereklemeyecek Emeller Peinde Komamak....187
8.3. Uluslar Aras likilerde Bar ve Eitlii Esas Almak.189
SONU VE NERLER..193
KRONOLOJ ...195
KAYNAKA201




VIII



KISALTMALAR

age. :Ad geen eser
bk. :Baknz
ev. :eviren
C. :Cilt
s. :Sayfa
vd. :Ve devam
y.y. :Yzyl
K. :Kitap
B: :Blm
SD. :Sylev ve Demeler
AAMD. :Atatrklk Aratrma Merkezi Dergisi

















1
GR


Antik Yunan dan beri dnce tarihi boyunca, Devlet zerine birok ey sylenmi
ve yazlmtr. Uyguland takdirde toplumlarn huzura kavuacana inanlan deiik
Devlet Teorileri gelitirilmitir. Hibir bilge tasarlad devlet modelini ne kendisi
hayata geirebilmi ne de yneticilere uygulatma frsat bulabilmitir

Ancak Atatrk kendi tasarlad devleti kendisi kurmutur. 19.yzylda Batnn hasta
adam olarak tanmlad Osmanl Devleti nden ve toplumundan, yepyeni bir devlet ve
yepyeni bir toplum, birey ortaya karmtr.

Yeni kurulan devlet, Osmanl Devletinden farkl bir devlettir Her eyden nce bu
devlet Trk adn tayan, Trk Devleti dir, milli devlettir. Osmanl Devleti farkl
etnik kimliklere dayal bir mmet devleti idi. Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti
Devleti ise, yeni bir hayat, yeni bir dnya ve yeni bir toplum felsefesi zerine kurulu,
bilim ve akl ile aydnlanan, laik, sosyal bir hukuk devletidir.

Biz bu almamzda, Atatrk n devlet felsefesini ele aldk, ancak Atatrk n devlet
felsefesini daha iyi anlayabilmek iin, nce, Antik Yunan dan 18. yzyla kadarki
tarihsel srete ne km belli bal siyaset felsefelerini aktarmay uygun grdk.
nk siyaset felsefeleri birbirlerini etkileyerek ekillenirler. Elbette Atatrk n siyasal
dncesinin oluumunda, bu siyasal dnce zenginliinden yararlanmamas sz
konusu olamazd. Atatrk n, zellikle J.J. Rousseau yu ve Montesquieu yu
aratrdn biliyoruz. nk laik ve ulus devlet modelini ortaya kararak btn
dnyay derinden etkileyen, 1789 Fransz htilali ne ve 18 yzyl Bat aydnlanmasna
nclk yapan zellikle bu dnrlerdir.





2





BRNC BLM

BELL BALI FLOZOFLARIN SYASET FELSEFELER

1. Platon un Toplum Felsefesi / Dnce lkesi zerine Kurulmu Devlet

1.1. Toplumun Douu ve Snfsal Toplum Dzeni

Platona gre devlet, Sofistlerin (Protagoras ve Antiphon) iddia ettii gibi insanlarn
kendi iradeleri ile szleme yoluyla kurduklar bir kurum deil, bir organizm dir, doal
bir birliktir. Devlet, byk apta bir insan, insan ise kk apta bir devlettir.
1
Ona gre
toplumu yapan, insanlarn tek bana, kendi kendine yetmemesi, bakalarna
gereksemesidir... Bir insan bir eksii iin bir bakasna bavurur, baka bir eksii iin de
bir bakasna. Bylece birok eksiklikler birok insanlarn bir araya toplanmasna yol
aar. Hepsi yardmlaarak bir arada yaarlar. te bu tr yaamaya toplum dzeni
denir...Toplumu yapan gereksemelerdir.
2
Platon, daha sonraki baz filozoflar gibi
(rnein Farabi), devleti, ahlak bir amac gerekletirme deil, sadece yaama, hayatta
kalma sebebine dayandrmaktadr.
3


Platonun ideal devletinin vatandalar snfa ayrlrlar. O, insan ruhu ile
toplum/devlet arasnda bir karlatrma yapar. nsann ruhundaki ayr blm,
toplum/devletteki snfa karlktr. Ruhun arzu-istek yn iiler snfna, fke yn
savalar (koruyucular) snfna ve akl yn de idreciler snfna karlktr.
4
Ruhun
blmlerinin birbirlerinden stn olmas gibi toplumun blmleri de birbirinden
stndr. Toplumun en st kademesinde idreciler bulunur.

Platon ruhun blmlerinden hareketle snfl bir toplum yapsna ular. Ona gre
toplumun snfl bir yapya sahip olmas, adletin (doruluun) gereklemesi demektir.

1
Kamran Brand; lka Felsefe Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yayn, Ankara 1987, s. 61
2
Platon; Devlet (ev.: Sabahattin Eybolu; M.Ali Cimcz), Remzi Kitapevi, stanbul, 1992, 369 b,c
3
age. 369 d
4
age. 439 e, 441 c, 580 d,


3
Platon, bu snfl toplum yapsn l cevher (metaller) mits ile yle
temellendirmeye ve vatandalara benimsetmeye alr. Bu toplumun birer paras olan
sizler, birbirinizin kardeisiniz. Ama , sizi yaratan Tanr, aranzdan nder olarak
yarattklarnn mayasna altn katmtr. Onlar bunun iin ba tc olurlar. Yardmc
olarak yarattklarnn mayasna gm, iftiler ve br iilerin mayasna da demir ve
tun katmtr. Aramzda bir hamur birlii olduuna gre sizden doan ocuklarda
herhalde size benzeyeceklerdir. Ama arada bir, altndan gm, gmten de altn
doduu olabilir. Bunun iin Tanr, her eyden nce nderlere, doan ocuklara iyi
bekilik etmelerini, ilerine bu madenlerden hangilerinin katlm olduunu dikkatle
aratrmalarn buyurmutur. Kendi ocuklar tunla, ya da demirle katk domularsa
hi acmayp, hamurlarna uygun ilere koyacak onlar; ifti ya da ii yapacak. ifti
ve ii ocuklar arasndan mayalar altn ve gmle katk doanlar olursa, onlar
gzetecek, kimini nderlie, kimini bekilie ykseltecek; nk mayasnda demir, ya
da tun katk olanlarn nderlik edecei gn ehrin yok olaca Tanr buyurmutur.
5


Platon, toplumda snfn varlna ilikin bu mitolojik aklamas ile, snf
farkllklarna kaltmsal bir temel kazandrr. Gerek metaller mitosu, gerek soya ilikin
dier dnceleri nedeniyle, Platonun rk bir kuram gelitirmi olduu ileri
srlmtr.
6


nsanlar iin en temel ihtiyalar; yiyecek, barnak ve giyecektir. Toplumun btn bu
ihtiyalar grebilmesi iin kiminin ifti, kiminin duvarc, kiminin de dokumac olmas
gerekir. Buna gre de en kk toplum en az drt be kiiden oluacaktr. Bunlar
aralarnda yardmlaarak her biri kendi sanatn tekilerin hizmetine koyacaktr
7


nsanlar yaratltan birbirlerine benzemezler. Kimi u ie, kimi bu ie daha
yatkndr...nsan baka ile uraacana, yaradlna uygun olan ii zamannda grrse,
i geliir, hem daha gzel, hem daha kolay olur.
8
nsanlarn yaradl farkllklarndan
kaynaklanan i blm ve insann yetenekli olduu ite uzmanlamas, hem toplumun
hem de kiinin kendi karnadr. nk, aralarn iyi olmasn isteyen ifti, ne kendi
sapann, ne belini, ne de teki aralarn kendi yapacak. Mimar, dokumac, kundurac

5
age. 415 b,c
6
Mehmet Ali Aaoullar; Eski Yunanda Siyaset Felsefesi, V Yaynlar, Ankara, 1989, s. 174
7
Platon; age. 369 d,e
8
age. 370 b,c


4
iin de byle olacak. Bylece, dlgerci, ilingirci, daha biroklar topluma katlp,
kk toplumu bytecekler.
9
Toplum yalnz kendine yetecek kadar deil, baka
ehirlerle alverii salayacak oklukta eitli mal yetitirecek. Byle olunca
toplumdaki iftilerin ve iilerin says artacak. Daryla bu alverii salayan
araclar, tccarlar olacak. Bunlar toplumun iinde emeklerinin verimini aralarnda
alverile paylaacaklar. Bundan da pazar yeriyle alveri aracl yapacak olan para
doacak. Bylece toplumda perakende satclar da olacak. Bu toplumda kafalar pek
ilemeyip de beden ilerinde alan kimselerde olacaktr. Bunlarda beden glerini
cret karl satan gndelikilerdir.
10

Toplumda insanlarn ihtiya duyduklar maddi deerleri reten reticiler, bu deerlerin
toplum iinde el deitirmesini salayan araclar ve beden gleri ile retime katlan
gndelikiler toplumun ilk snfn olutururlar.

Toplum bydke, gelitike, insanlar en temel ihtiyalar olan yiyecek, iecek ve
giyecek ihtiyalar ile yetinmez olurlar, yeni ve lks ihtiyalar ortaya kar. Yataklar,
masalar, her eit eya, katklar, kokular, kadnlar, tatllar isterler, hatta bunlarn trl
trls. Byle olunca da ev, elbise, kunduru yaamak iin en gerekli ey saylmaz.
Altnlar, fildii ve benzeri eyler olsun istenir.
11
Dolaysyla eskiden stnde
yaayanlar beslemeye yeten toprak, otlaklar, tarlalar yetmez olunca komularn tarlalar
ve otlaklar ele geirilmek istenir. Onlarda zorunlu ihtiya snrlarn ap sonsuz bir mal
edinme hrsna kaplnca komu topraklara saldrrlar.
12
Bylece sava ortaya kar.
Bunun sonucu olarak bir yandan toplumun varln korumak, bir yandan da yeni
topraklar edinmek iin savaacak koskocaman bir ordu gerekecek.
13
Zanaatkarlarn ,
satclarn, tccarlarn, iftilerin ve gndelikilerin yani reticiler ve araclar snfnn
yannda bekiler, koruyucular ve savalar snf doacaktr.

Koruyucularn grdkleri i nemli olduuna gre, onlarnda yalnz byk bir zen ve
sanat isteyen kendi ileriyle uramalar gerekir.
14
Ancak bu grevi stlenen

9
age. 370 d,e
10
age. 371 a-e
11
age. 373 b
12
age. 373 d,e
13
age. 374 a
14
age. 374 e


5
insanlarnda bu i iin uygun yaratlta olmalar gerekir. Bylece toplumun ikinci snf
da oluur.

Toplumun organik yapsn tamamlayan ikinci snf iinden de yneticiler belirir.
Yneticiler de, devleti kurmasn bilen koruyucularn en iyileri
15
olacaktr. Yneticiler
mrleri boyunca toplumun yararna iler grm, zararna olan eylerden de kanm
insanlar olmaldr.
16

Aslnda toplumda deil iki snf insan vardr. reticiler snf ve toplumu koruyan,
yneten snf.
17


1.2. Snflar i Dzen

1.2.1. Eitim Sorunu

nsanlarn doal eitsizliine inanan Platon, ideal devletinde, bu doal eitsizlie
dayanan sosyal snflarn beden, karakter ve ruh eitimlerine byk nem vermitir.

Platon, bu sosyal snflar iinde zellikle savalar ve yneticiler snf zerinde durur.

Platon, grevleri toplumu korumak ve gerektiinde dmana saldrmak olan savalar
snfn oluturacak kiilerde zel yetenekler arar.

Bunlarn Her ikisi de, dman sezebilmek iin keskin duyulu, sezer sezmez de
kovalayabilmek iin evik, yakalaynca da boumak iin gl olmal...yiit de
olmal.
18
Yurdu koruyacak adam, yaradl bakmndan filozof, azgn, evik ve gl
olmal.
19


Yeteneklerin yannda, ruh ve beden eitimi de ok nemlidir. Yetimeleri iin beden
iin idman, ruh iin mzik
20
eitimi alacaklar. Sz sanat gibi sanat dallarndan da

15
age. 412 d
16
age. 412 e
17
Ayferi Gze; Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Basm Yaym Datm A.., s. 20
18
Platon, age., 375 a
19
age. 376 c
20
age. 376 e


6
yararlanacaklar. ocuklarn bedenlerinden nce, gzel masallarla ruhlar yorulacak ve
ocuklara anlatlacak masallar sk bir sansrden geecek.
21


Savalar yiit, akll, uslu, maddi deerlere dkn olmayan kiiler olarak
yetitirilecekler. Baka i ve dncelerden uzak olarak kendilerini sadece devlet
ilerine verecekler.

Platona gre savalar, u karakterlere sahip olacak ekilde eitilecekler: yiit bir
adam dostunun lmn korkun grmez...Olundan, kardeinden, varlndan yoksun
edilmek onu ykmaz. Bana byle bir felaket geldi mi, alayp szlamaz.
22
Savalar
pek yle glmeye de dkn olmamal. Ar glme insann iinde ar tepkiler
yaratr.
23
Akll uslu olmal... Batakilerin szn dinlemeli, kendisi bataysa iki de,
sevgi de, yemekte kendini dizginlemesini bilmeli.
24
Devleti kuracaklarn paraya,
rvete de dkn olmamalar salanmal. Genler hediyeler, Tanrlar yola getir, yce
krallar da...- gibi szleri duymamal
25
ve bu szlere deer vermemeli.

Savalara iyi bir mzik eitimi verilmelidir. nk mziin insan gtrecei yer,
gzellik sevgisidir.
26


Savalarn kpekler gibi, hep uyank olmalar, iyi grmeleri, iyi iitmeleri, seferde
deiik yiyecek iecee, gne arpmalarna, karaka, frtnalara dayanmalar
gerekir.
27

Platon, ynetici snfn zellikleri ve eitimi sorunun da ele alr.

Devleti ynetenler filozof olmaldr. Filozoflar bu devletlerde kral, ya da imdi kral,
nder dediklerimiz gerekten filozof olmadka, bylece ayn insanda devlet gcyle
akl gc birlemedike, kesin bir kanunla herkese yalnz kendi yapaca iler
verilmedike...bu devletlerin ba dertten kurtulamaz.
28



21
age, 377 a,e
22
age. 387 d,e
23
age. 388 e
24
age. 389 e
25
age. 390 e
26
age. 403 c
27
age. 404 b
28
age. 473 d, 501 e


7
Filozoflarn zelliklerine gelince; filozof btn bilimleri kapmaya hazr, seve seve
okuyan bilgisever insandr. Filozof doruyu grmesini sever.
29
Filozoflar bilime
dkndrler. nk bilim onlara reme ve remenin dourduu salntlar iinde
gzden kaan sonsuz varln bir kesini aydnlatr. Filozof z sz bir olan insandr.
Bile bile yalan sylemekten kanr, yalandan tiksinip doruyu sever.
30
Filozof yalnz
ruhun zevkini arar, beden zevklerini bir tarafa brakr. lsz ve agzl deildir.
31

inde aalk taraf yoktur. lmden korkmaz. Doru ve geimlidir. Salam bir bellei
vardr. l ve incelik sahibidir. Her eyin zne kendiliinden rahata gidebilir.
Varln tam bilgisine varabilmek iin btn bunlara sahip olmas gerekir.
32


Tm bu doal yeteneklerin yannda eitim de ok nemlidir. En gzel deerlerle ykl
insanlar kt bir eitime derlerse ktnn kts olurlar. Byk sular, korkun
ktlkleri, orta yaradl insanlar iler.
33
Platon filozof yaradl kendine uygun
eitimi bulursa, gelie gelie btn deerlere ular. Yoksa eer bu tohum kt bir
topraa ekiler de orada kk salar, byrse vermeyecei ktlk kalmaz
34
der. Ynetici
snfn eitimi ruh eitimi, beden eitimi ve dialektik eitim olarak gerekleecektir.

1.2.2. Mlkiyet Sorunu

Platonun ideal devletinde snflar arasnda yneticiler ve savalar mal mlk
edinemezler. Koruyucularn gerekten birer beki olabilmeleri iin, kendi evleri,
topraklar, mallar, mlkleri olmayacak. Yiyeceklerini grdkleri i karl elde
edecekler, birlikte yiyecekler...Her biri bir baka eye deil, her biri ayn eye benim-
diyecek. Teker teker kazandklar eyi biri kendi evine, br kendi evine
gtrmeyecek...karlar bir, amalar bir, duygular mmkn olduu kadar bir
olacak.
35


ehirde yaayanlar arasnda yalnz onlar iin altna gme dokunmak, onu kullanmak,
ona eyasnda, evinde yer vermek, onunla sslenmek, altn ya da gm kupalardan

29
age. 475 c,e
30
age. 485 b,c
31
age. 485 e
32
age. 486 a,b,d,e
33
age. 491 e
34
age. 492 a
35
age. 464 d


8
imek yasaktr. Bylece hem kendilerini, hem de devleti korumu olacaklardr. Ama,
topraklar, evleri, paralar oldu mu, koruyucu olacaklar yerde kendileri de mal sahibi ve
ifti yurttalarnn yardmcsyken dman, zorba efendisi olurlar. mrleri ktlemek
ve ktlenmekle, tuzak kurmak ve tuzaa dmekle geer; dardaki dmandan ok
ierideki dmanlardan korkarlar. Kendilerini de, devleti de lme srklerler.
36


1.2.3. Kadn Erkek Eitlii ve Aile Sorunu

Platon ideal devletinde, kadnlarla erkekler arasnda yaratl ayrl olsa da,
kadnlarnda erkekler gibi eitildikleri takdirde, erkeklerde ayn ii yapmalarna bir
engel olmadna inanr.

oban kpeklerinin diileri, sry, erkekler gibi koruma ve avlanma grevlerini
mkemmelce yerine getirirler.
37
Barta olsun savata olsun kadnlarda devleti
koruyacaklar, dii kpekler gibi onlar da ava gidecekler ve her eyi elden geldii kadar
eksiksiz, artksz blecekler.
38
Devletin ynetiminde kadnn kadn olduu iin,
erkeinde erkek olduu iin daha iyi yapaca i yoktur. Yaratlta her iki cinste de
ayn gler vardr. Kadnda erkek gibi btn ileri grebilir. Ne var ki, kadn hibir ite
erkek kadar olamaz.
39

Platon, savalar ve yneticiler snflar iin aile kurumunu kabul etmez.
Koruyucularmzn kadnlar hepsinin arasnda ortak olacak, hibiri bir erkekle ayr
oturmayacak, ocuklar da ortak olacak. Baba olunu, oul babasn bilmeyecek.
40


Platonun ideal devletinde, evlenmeler devlet denetiminde yaplr ve Kutsal
evlenmelardan doan ocuklar, devlet kurumlarnda zel yetitirilir.
Evlenmelerin toplum iin yararl olanlar kutsal evlenmeler saylacaktr.
41
Her iki
cinsinde en iyilerinin en fazla, en ktlerinin de en az iftlemeleri gerekir. Ayrca en
iyilerinin ocuklar bytlmeli ki srnn cinsi bozulmasn.
42
Evlenmelerin saysn
da devlet adamlar kestirecek. Bu say savalara, hastalklara ve daha baka olaylara

36
age. 417 a,b
37
age. 451 d
38
age. 466 d
39
age. 455 e
40
age. 457 d
41
age. 458 e
42
age. 459 e


9
gre azalp oalacak. yle ki, devlet toplumun azalmasn da nleyecek oalmasn
da...Evlenecek eleri, kurnazca tertiplenmi kurallarla semeli...Bylece cinsleri iyi
olmad iin seilmeyen mutsuz yurttalar devlet adamlarna deil, kaderlerine ksm
olurlar.
43


Platon evlenme yan da kadn iin yirmi ile krk, erkek iin de en azgn a ile elli be
ya aras olarak belirlemitir.
44


1.2.4. Yasa Sorunu

Platona gre, bilgelik, yiitlik, l ve adalet ilkelerine dayanan en iyi devlet yasalara
gerek kalmadan ynetilebilecektir.
45


Bilgelik yneticilerin erdemidir. Bilgece karar vermek bilgi iidir. Tabiata uygun
olarak kurulmu bir devlet, akll olmasn kendini yneten kk bir topluluun
bilgisine borludur.
46


Yiitlik ise, devletin urunda savaan insanlarn erdemidir. Devlet yrekli olmasn
belli bir parasna borludur. Kanun koyucu eitim yoluyla, neden korkulup, neden
korkulmayacan alamtr insanlara. Bu aznln ii alanan bu deeri her yerde, her
zaman korumaktr. Platon eitimin insan istenen kalba sokabileceini bir rnekle
aklar. Boyaclar kzla boyamak istedikleri yn beyaz ynden seerler. Ak yn
ykarlar, paklarlar, hazrlarlar sonra boyarlar ve bu yn solmaz. Savalar seilirken de
ayn i yaplr, onlar eitilirken baz ilkelerin onlarn ilerine ilemesi salanr ve onlar
neden korkup neden korkmayacaklarn bilirler.
47


Yneticilerde ve savalarda ortak erdem ise ldr. Platona gre Bir insann iinde
iki yan vardr: Biri iyi, biri kt. yi yan, kt yan buyruuna ald m, insan kendine
hkim olur. Devlette de ayn kural geerlidir. l de budur. yi bir yaratlla, iyi bir
eitimi birletirmi kk bir aznlk, akl ve dnce yoluyla, sade ve ll isteklerle
yaayacaktr. Toplumda, ounluun kt tutkular, deerli bir aznlktaki akln

43
age. 460 a
44
age. 460 e
45
age. 427 e
46
age. 428 b, 429 a
47
age. 429 b,c,e


10
buyruuna girmitir.
48
l, yiitlik ve bilgelik gibi deildir. Bu ikisi toplumun bir
parasnda bulunur...lyse btn topluma yaylr. Btn yurttalar arasnda tam bir
dzen kurar. Aa, orta, yukar, gl, gsz, zengin, fakir herkes ayn ahenge uyar.
te bu uyumaya l denir.
49
l bylece snflar aras atmay ve toplumun
blnmesini nler.

Adalet de, ideal devlette her snf insann kendi ilerinde kalarak yalnz kendi ileriyle
uramasdr.
50


Platon, toplum bir tek insandan daha byk bir eydir diyerek, insan ile toplum ve
devlet arasnda paralellik kurar. Bu organizmac dnceyle, insanlarn eitsizlii
sonucuna ulalr. Toplumdaki bir takm insanlar, insandaki beyin ve kalbin yapt
ileri yaparlarken, bir ksm insanlarda daha nemsiz ileri yapacaklardr. Nasl ki insan
vcudundaki uyum, her organn grevini yerine getirmesiyle salanrsa, devletteki
uyum ve adalet her snf insann kendi ilerinde kalp yalnz kendi ileriyle uramas
ile salanr. Platon, toplumdaki ynetenler, savalar ve para kazananlar gibi
iimizdeki yanlardan her biri kendi iini grd vakit bizde kendi grevimizi yapan
adil kiiler oluruz
51
der.

Byle bir toplumda da yasalar gerek olmaz.

1.3. Ynetim Biimleri

Platon ideal devleti ile tm ktlklerden arnm bir devlet dzeni kurmay
amalamtr. Byle bir devlet idealar alemine yaraan bir dzen oluturacaktr.

Platon, lemi, grnen nesneler ve kavramlar (idea) lemi diye ikiye ayrr. Ona gre
insanlarn ruhlar dnyaya gelmeden nce, idealar (dnce) leminde yaam ve orada
gerein bilgisine ulamtr. Daha sonra bir bedene hapsedilerek ruhlar bu dnyaya,
grnen deien nesneler, maddeler lemine inmitir. Bundan dolay insann bu
dnyada iki trl bilgisi vardr. Birisi bu dnyann deien nesneler hakknda duyularla
elde edilen bilgi, dieri de duyu organlarnn esiri olmayan tamamen akl ile elde edilen

48
age. 431 a,b,c
49
age. 432 a
50
age. 434 c
51
age. 441 e


11
bilgi. Duyularla elde edilen bilgi gerek bilgi deildir, nk bu lem (nesneler dnyas)
gerek deildir. Akl ile elde edilen bilgi ise gerein bilgisidir, doru bilgidir. Akl bu
bilgiyi, bu dnyadaki glge sahte varlklar olan nesneleri grerek, yani idealar aleminde
grd gerekleri anmsayarak elde eder.
52


Bu dnyada idealar alemine benzer mkemmel bir hayat srmek iin, insann
vcudunun ynetimini duygu ve isteklerine deil, idealar leminde yaam, gerekleri
grm, gerei anmsayan akla brakmaldr. Akln ynettii mkemmel devlette
idealar lemine lyk devlet olacaktr.

Platon, insann yaps huylar ile devlet biimleri arasnda benzerlik kurar. Devlet
biimlerini de insann yapsndaki zelliklerden tretir. Ka eit insan yaratl varsa,
o kadar devlet ekli olacaktr...Be eit devlet olduuna gre, be eit de insan
vardr.
53

En iyi devletin (Aristokrasi) karl olan insan iyi ve doru insandr. Platon, bizim
devletimiz dedii bu devlete iki ad verir. Batakilerden biri tekine stnse, buna
monari; batakiler birbirine eitse aristokrasi, yani en iyilerin ynettii devlet.
54


Ancak aristokratik devlet ne denli iyi ve mkemmel olursa olsun bir gn o da dalp
gidecektir. Yerine timokrasi ya da timari (eref devleti) geecektir. Timokrasi
aristokratik devletten doar. Aristokratik devletle yneticiler arasnda kan
anlamazlklar, ayrlklar bu deiiklie neden olur. Bu anlamazla da yneticilerin
ocuklarnn yapsnda ortaya kan bozukluklardr.

Platon insanlarn hayatnda bir verimli ve bir ksr dnemin bulunduunu syler.
Toplum yneticileri ne kadar akll olurlarsa olsunlar ksr dnemin nerede bitip, verimli
dnemin nerede baladn bilemeyecekler ve dolaysyla ocuklar dnyaya getirmenin
en iyi zamann tayin edemeyeceklerdir, bunun sonucunda kt doumlu ocuklar
ortaya kacaktr. Kt doumlu ocuklar baa geince, ruhtan ok bedene nem
vereceklerdir. Bunlar bilgisiz, yeteneksiz bir kuak oluturacaklar, altn, gm ve bakr
soylarn ayrt edemeyeceklerdir. Altn, gm, bakr birbirine karacak yani snfsal
yap bozulacak, bu karmn yarataca hakszlklar toplumda dzen ve dengeyi

52
bk. Maara benzetmesi, age. s. 514-516
53
age. 445 d, 544 e
54
age. 445 d


12
bozacak, herkes birbirine decek, birbirine di bileyecektir. Yneticiler arasndaki bu
anlamazlk sonuta demir ve tun soylularn toprak, ev, altn, gm elde etme
tutkularn artracaktr. Baz altn ve gm soylularda erdem yolunu tutup eski dzeni
koruma abasna girieceklerdir. Bu anlamazlklar, atmalar sonunda bir noktada
anlama salanabilecek ve evler topraklar bllecektir. Eskiden yurttalar zgr olan
insanlar, dostlar ve kendilerini besleyen kiiler olarak gren koruyucular, onlar
boyunduruk altna alacaklar, uak haline getirecekler ve kendileri de yine sava ve
koruyucu olarak kalacaklardr. te en iyilerin ynetiminden timokrasiye byle geilir
ve bu dzen aristokrasi ile oligari arasnda bir dzen oluturur.
55


Timokrasinin biraz aristokrasi, bira oligari, biraz da kendine zg bir yan vardr.
Devlet adamlarnn sayg grmesi, sava adamlarnn, iftilerin, iilerin, tccarlarn
kmsenmesi, yemeklerin bir arada yenmesi, beden eitimine, sava altrmalarna
nem verilmesi gibi ynleriyle, bu yeni devlet aristokrasiye benzer. Ancak bu devlette
bilgili insanlarn baa gelmesinden korkulur; nk bunlar az ok katm; sadeliklerini
yitirmi olacaklardr. Bartan ok sava ilerine yarayan daha kaba, daha atlgan
insanlar beenilecektir. Kurnazlklar, sava ustalklar deer kazanacak...Oligarik
devletlerde olduu gibi insanlar, zenginlik tutkusuna kaplacaklar. Tapar gibi sevdikleri
altn, gm karanlk gizli dolaplara, hazinelere doldurup herkesin gznden
karacaklar. Bir ine ekilir gibi kapandklar evlerinin iinde kadnlara ya da diledikleri
insanlara zengin ziyafetler ekecekler...Paray bymsedikleri ve gizli tuttuklar iin
cimrileecekler. Ama bakalarnn maln kendi keyifleri iin bol keseden
harcayacaklar...Kanundan saknp hep gizli gizli elenecekler...Bu dzenin en gze
batan yn taknl beslemesinden gelen an ve eref dknldr.
56


Aristokrasiye uyan bir insan tipi olduu gibi, Timokrasiye de uyan bir insan tipi vardr.
Bu insan ister istemez kendine daha fazla gvenen insandr...Hi iyi konumasn
bilmez, ama nutuk dinlemeyi sever. Bu insan klelere kar sert davranr...Hr insanlara
gler yzl, devlet adamlarna saygldr. Gl, erefli mevkileri sever, ama baa
gemek isterken, kendinde gzel konuma ve buna benzer deerler olup olmadna

55
age. 546 a,b,c,d,e, 547 a,b,c
56
age. 547 d,e, 548 a,b,c,d


13
bakmaz. Sava gcne, askerlik deerine dayanr; jimnastie, ava dkndr.
57
Felsefe
ve diyalektik ile ilgilenmeyen bir insan tipidir bu.

Oligari gelir stnlne dayanan devlet, zenginlerin yrtt, fakirlerin hi
karmad dzendir.
58
Platona gre timokrasiden oligariye gei yle olur:
Herkesin altnn biriktirdii gizil kn timariyi ykar.(nsanlar) para harcayarak yerler
bulurlar ilkin. Rahata yaayabilmek iin de yasalar bozarlar, sonunda ne kendileri
sayar kanunlar ne de kadnlar...Komu komuya zene zene zamanla, btn toplum
onlara benzer...O zaman kendileri daha zengin, daha zengin olma peine derler,
paraya verdikleri deer arttka, doruluun deeri dmeye balar. Zenginlikle
doruluk yle ayr eylerdir ki, ikisini ayn teraziye koydun mu, kefelerin biri hep aa
iner, teki yukar kar...Bir devlette zenginlik ve zenginler ba tac olunca, doruluun
ve doru insanlarn erefi azalr...Byle ykselmeye, ana, erefe dkn yurttalar,
zamanla para dkn, cimri, agzl olurlar. Zengini ver, beenir, baa getirirler;
fakiriyse hor grrler...te o zaman oligaride baa geeceklerin snrn belirten
kanunlar kartlr...Belli bir gelire ulaamam yurttalar, devlet ilerine
giremezler...te oligar dzeni de budur.
59


Oligarinin nemli kusurlar vardr: lk kusur tuttuu yolda, ilkesinde...En zengin olan
kaptanlk edecek, yoksul bu ii daha iyi de bilse dmene geemeyecek. Kaptan byle
seilen gemi zor yrr. Her trl yrtme ileri aksar...Yrtlmesi en zor, en nemli
olan devlettir... Byle bir devlet btnln kaybeder, ister istemez ikiye blnr, bir
yanda yoksullar, bir yanda zenginler! Ayn toprak stnde yaayan bu iki topluluk,
boyuna birbirine di biler... Bu dzenin bandakiler kolay kolay savaa giriemezler.
Halk silahlandrsalar, dmandan ok ondan korkarlar; silahlandrmasalar, devlette
olduu gibi savata da bir avu kalrlar. stelik bu devlettekilerin cimrilii sava iin
para harcamaya da engeldir...Bir baka ktlk de udur...Btn mallarn satma ve
bakalarnnkini satn alma serbestlii, her eyi elinden alnm bir insann, devletin
hibir parasyla iliii olmadan toplum iinde kalmas, ne tccar, ne ii, ne atl, ne
yaya asker olmadan yalnz ve yoksul olarak yaamas...Bunu nlemek iin de hibir ey
yapmazlar...Batakilerden baka herkes dilencidir hemen hemen. yleyse eli bakl

57
age. 549 a,b
58
age. 550 d
59
age. 550 d,e, 551 a,b


14
insanlar, devletin kovalad haydutlar vardr... Orada hrszlar, yankesiciler, dinsizler,
kanl katiller de vardr.
60


Platona gre oligarik dzende bylelerini ortaya karan, bilgisizlik, kt eitim,
kt ynetimdir.
61


Oligariye uygun insan tipi de yledir. Bu insan para sever, tutumlu ve alkandr.
Beden isteklerini yeterince doyurur; bunun dnda kalan hevesleri hor grr; hibiri
iin para harcamaz...Cimridir; tatan para karr ve hep daha zengin olmaktan baka bir
ey dnmez...Eitim yoksunluu bu adamda yabanars cinsinden bir takm istekler
dourur; kimi dilenci, kimi eli bakl olan bu kt istekler, kazan kayglar altnda
gizlidir.
62

Demokrasi alabildiine zengin olmak isteinin, doymak bilmez bir mal alnn
sonucudur. Oligariden demokrasiye gei yle olur. Oligarik dzenin bandakiler,
kudretlerini mala, mlke borlu olduklar iin genlerin hovardalklarn, baba mallarn
harcayp tketmelerini kanunlarla nlemeye gitmezler; nk daha zengin, daha hatr
saylr olmak iin bu hovardalar borlandrp mallarn ellerinden almak
isterler...Oligarilerde devlet adamlar, yurttalar lsz para harcamalarna,
israflarna gz yumarlar. Sonunda iyi soylu, yiit kiileri be parasz brakrlar...Byle
bir toplumda bir sr isiz tremeye balar. lerinde zehir tayan bu babo insanlarn
kimi borca boulmutur, kimi yz karasna, kimi de her ikisine. Mallarn ellerinden
alanlara ve btn yurttalara kin besler, gizli gizli toplanp onlara ktlk etme yollarn
ararlar...Bu mutsuz insanlar grmezlikten gelen zenginlerse bor verip faiz almaktan
baka bir ey dnmezler. Zehirli, ineleri, yani paralaryla, darda kalan yurttalar
sokmaya devam ederler. Onlar sermayelerini byttke, toplumda da yabanarlar ve
serseriler oaldka oalr...Clz bir beden, dardan gelecek kk bir sarsntyla
hemen yataa der. Hatta kimi zaman d sebep olmadan da kendi kendini yer. Onun
gibi bu durumda devlet de en kk sebeplerle sarslr, i sava balar; ikiye blnen
halkn bir ksm oligarilerden, bir ksm demokrasilerden yardm ister...Bu kavgada
fakirler dmanlarn yendiler mi demokrasi kurulur. Zenginlerin kimi ldrlr, kimi
yurt dna srlr. Geri kalan yurttalar devlet ilerini eit artlarda paylarlar. ok

60
age. 551 c,d,e, 552 a,b,c,d
61
age, 522 e
62
age. 555 b


15
defa da i bana gelecekler kurayla seilir. Demokrasi ya byle silah gcyle olur, ya
da zenginlerin korkup kamasyla.
63


Demokrasi de herkes zgrdr, her yerde zgrlk havas eser. Yurttalar serbest
konuur, dilediklerini serbeste yapar...Bu dzen grnte dzenlerin en gzelidir.
Trl renklere boyanm bir kaftan gibi, deiik insanlar bir araya toplayan bu devlette
gze ho gelebilir...zgrlk olduu iin btn dzenler vardr orada...Bir dzen
panayrdr demokrasi...Bir devlet adamnn nasl yetimesi ne bilgiler edinmesi
gerektii dnlmez. Kendimize halkn dostu dedirtmek yeter; btn erefler kazanlr
bununla...Ahlki deerlere aldr edilmez...bir eit eitlik de salyor herkese
64


Bu dzenin insann zellikleri de yledir: O kadar zgrdr ki gnlerini, cannn her
istediini yapmakla geirir. Bir gn arap iip trk dinler, bir gn perhiz edip zayflar;
bir gn koar, oynar; bir gn tembel tembel oturur, umursamaz dnyay. Bir bakarsnz
kendini felsefeye vermitir; bir de bakarsnz devlet adam olmu, krslere km,
aklna eseni sylyor; bir yle bir byle iler yapyor. Arada askerlie zenir; savatan
yana olur; arada bir iadamlarn tutar, ticarete dker ii! Ksacas, kendini ne dzene
sokar, ne de skntya... Akl, gerei, doruyu kap dar eder iinden, dinlemez
onlar.
65


Platonun eletirdii Demokrasi ile ada demokrasi anlaynn farklln gstermek
iin u izah yapmak faydal olacaktr.

Antik Yunanda ve belki tam olarak sadece Atina sitesinde demokrasinin yaand
dorudur; ama bu son derece snrl, zmrevi ve derin toplumsal stat farkn ieren
kendine zg bir demokrasidir...Yunan siyasal dncesinin temelini oluturan ura,
istire, danma gibi kavramlar deil, bugn kullanlan politika szcnn
kendisinden tredii polistir. Yunan da polis, snrl bir alan ve belirli saydaki
vatanda topluluunu ifde eder. Yunan demokrasisine katlanlar, Atinada yaayan ve
saylar 20 bini dahi bulmayan soylular ve kle sahipleridir... Kadnlar, kleleri ve
yabanclar ynetimde sz sahibi klmayan byle bir ynetim...Platon ve Aristo gibi
filozoflarn bile klelii meru gren bir Atinada bugnk anlamnda bir demokrasi

63
age. 555 b,c,d,e, 556 a, 557 a
64
age. 557 b,c,d,e, 558 a,b,c
65
age. 561 c,d


16
deil, ataerkil krallk temeline dayal zengin ve soylu bir aznlk ynetimi hakimdi. Bu
da demokrasiden baka bir eydir.

Demokrasiyi zorbalk izler. Nasl ki oligariyi doymak bilmeyen zenginlik tutkusu
yktysa, demokrasiyi ykan da zgrlk olacaktr. Bu doymak bilmeyen, baka baka
deerleri kmseyen zgrlk istei, demokrasinin deimesine ve zorbalk yolunu
tutmasna sebep olur.
66


zgrlk dzeninin en ar gittii taraf, satn alnm kadn erkek klelerin,
kendilerini satn alanlar kadar hr olmasdr...Kadnlarla erkekler arasnda eitlik ve
zgrlk bir hayli ileri gider...Demokraside atlar, eekler yle serbest, yle marur
yrmeye alrlar ki, yollarndan kamaya arpar geerler. Her yerde dolup taan bir
hrriyet.
67


Ancak bu ar zgr dzende; Yurttalar o hale gelir ki; bir yerde baskya benzeyen
ufak bir ey grdler mi, kzar ayaklanrlar; yazlm yazlmam btn kanunlar hie
sayar, kelimenin tam anlamyla bana buyruk kalmak isterler...Oligarinin ban yiyen
hastalk burada da zgrlkten doar, daha byk bir hzla geliir ve sonunda
demokrasiyi klelie evirir; nk her arln ardndan her zaman sert tepki
gelir...Zorbaln ancak halk devletinden domas tabii bir eydir. En takn zgrlk
orada olduuna gre, en yaman, en dayanlmaz klelik de orada olacaktr.
68


ktidara geldii ilk gnler zorba drt bir yana selamlar, glmsemeler datr, zorbann
tam tersi gibi gsterir kendini; yaknlarna ve halka bol bol umutlar verir, borlarn
avutur, herkese, hele kendi adamlarna topraklar datr, dnyann en cmert, en tatl
adam gibi grnr...

lkin d dmanlaryla urar, kimini yener, ama onlardan korkusu kalmaynca, yeni
savalar karr ortaya, halk hep buyrua altna almak iin...

Hem de vergilerle fakirleen yurttalar iten ba kaldrmasn, kentine kar
ayaklanmasnlar diye...


66
Platon, age. 562 c
67
age. 563 c,d
68
age. 563 e, 564 a,b


17
Ona boyun emeyecek dik kafal insanlar grrse, haklarndan gelmek iin gene savaa
ba vurur, dmana salar onlar...

Ama byle davranmakla yurttalarn gznden de dmeye balar...Zorbann
ykselmesine yardm etmi hatr saylr kimseler arasndan szlerini esirgemeyenler
kar, en yiitleri kendi aralarnda hatta zorbann yzne kar durumun ktln
sylerler...

Bata kalmak isterse zorbann btn bu adamlar temizlemesi gerekir. Dostlar arasnda
olsun, dmanlar arasnda olsun bir tek deerli insan brakmaz...Devleti elinde
tutabilmek iin baka aresi yoktur...Halk yamurdan kaarken doluya tutulmu,
zgrle kavumak isterken eli sopal klelerin kulluuna dm olur. Ar ve
dzensiz zgrlk ona kleliin en arn, en acsn, efendilerin en belalsn
getirecektir.
69


Zorbalk dzeninin insan tipi de udur: Kadn, iki, alg lemleri, elenceler
cmbler.. Nesi var, nesi yok gidince...anasn babasn alt etmeye, kendi payn
yedikten sonra onlarn varn younu da bol keseden harcamaya kalkar...Anasnn
babasnn yenecek mal kalmasa... bir evin duvarn delmeye, gece yars evine dnen
birinin srtndan kaftann almaya, bir mabedeyi soymaya kalkar...Artk hibir suu
ilemekten, hibir halt yemekten, hibir namussuzluktan kanmaz...zgr insanlar
kle diye satarlar. enesi kuvvetli olanlar para karl namuslu insanlar ktler,
yalanc tanklk ederler; ellerinde bir yetki olanlar kendilerini satar, grevlerini ktye
kullanrlar...mrleri boyunca kimsenin dostu olamaz bu adamlar; ya efendidirler, ya
kle. Gerek zgrlk, gerek sevgi zorba ruhlu bir insann hibir zaman tadamayaca
bir mutluluktur.
70


Platon, iyilikte ktlk, mutlulukta mutsuzluk derecelerine gre devletleri yle sralar:
Krallk, timokrasi, oligari, demokrasi, zorbalk.
71
Ona gre devletlerin en mutsuzu
zorbalk, en mutlusu krallktr.
72



69
age. 566 e,567 a,b,c 569 b
70
age. 573 d,e, 574 a,d,e, 575 b, 576 a
71
age. 580 b
72
age., 576 e


18
1.4. Yasalarda ngrlen Toplum Dzeni ve Devletteki Dzenden Fark

Platon Devlette ele ald aristokratik ideal devlet dzenini uygulama alanna
koyamam. Bunun yaratt hayal krkl ile grlerinde deiiklikler yapm, sosyal
koullara uyabilecek daha gereki bir dzen kurmaya almtr. Yasalar yallk
dneminde, Sirakuza macerasndan sonra yazd bu amaca ynelik bir eseridir.
73


Platon ikinci en iyi devlette de toplumsal hayatta her eyin ortak olmasn savunur.
Dostlarn mal aslnda ortaktr...zel mlkiyet denilen ey her yerde insan yaamndan
her yolla silinecek; doal olarak kiisel olan eyler bile bir biimde elden geldiince
ortak klnmaya allacak, sz gelii gzler, kulaklar ve eller sanki ortak olarak grp,
iitip eliyorlarm duygusunu verecektir; bylece herkes ayn eyler karsnda sevinip
znt duyarak bunlar elden geldiince bir azdan vecek ve yerecektir...Eer
Tanrlar ve onlarn bir sr ocuu byle bir kentte yayorlarsa, byle yaamaktan
mutludurlar.
74


Platon, Devlet Adam adl kitabnda, gerek devlet adamnn, devleti, yazl kanunlar
olmakszn idre edebileceine inanr. nk gerek bilgiye erimi ve adlet denilen
fazileti ahsnda gerekletirmi byle bir kii, yalnz akln ve adletin gereklerine gre
hkm verebilir. Bunun iin idreciler, devleti hibir art ve kanuna balanmadan idre
edecektir. Devlet otoritesini elinde tutan bu yksek ahslarn bilgelikleri sahip olduklar
yetkiyi kt bir ekilde kullanmalarna izin vermeyecektir.
75
Nasl ki uzman bir hekim,
yazl reeteye bakmadan hastasn tedavi edebilirse ve nasl ki tecrbeli bir kaptan
yazl bir metin olmadan frtnal bir havada doru rotada ilerleyerek gemidekileri
kurtarabilirse; devleti ynetenlerde yazl yasalar olmakszn devleti
ynetebileceklerdir.
76


Devlet adam kitabnda yasa st, mutlak yetki sahibi bir ynetici ve yasasz bir
devlet tasarlayan Platon, daha sonra hayatta edindii tecrbeleri ve sosyal gerekleri gz
nnde bulundurarak, yneticilere, byle snrsz, artsz bir hkimiyet hakk tanmann
glklerini anlamtr. Ona gre ideal devlet Tanrlar devleti olabilirdi. Eksikliklerle

73
Gze, age., s.31
74
Platon;Yasalar, (ev.: Candan entuna; Saffet Bab), Kabalc Yaynevi, stanbul, 1994, 739 c,d
75
Platon; Devlet Adam, Cumhuriyet Gazetesinin Armaan,(ev.: Behice Boran, Mehmet Karasan),
1998, s. 77-79
76
Platon, age., s. 81-82


19
dolu olan insanlk devletinin kanunlarla snrlanmas lazmdr, yneticiler kanunlara
gre hareket etmeli ve kanunlara gre karar vermelidirler. Platon Yasalar kitabnda
artk ideal devleti kanunlarn zerine oturtmu, her trl kararn uygulanmasnda artk
kanunu gz nnde tutmutur. Ona gre artk yneticiler yasalarn hizmetkarlar
olacaktr. nk bir devlette yasa gszse ve ineniyorsa, ykl ok yakndr; ama
yasa yneticilerin stndeyse ve yneticiler onun klesi ise, devlet kurtulur ve tanrlarn
kentlere verdii btn nimetlere kavuur
77
yasalarn amac da yurttalarn son derece
mutlu ve birbirlerine kar olabildiince dost olmalar
78
dr.

Platon insanlar arasndaki anlamazlklarn, atma ve ekimelerin kaynan ar
zenginlikte bulur. Ayaklanma yerine daha dorusu iten zlme ad verilen en byk
illete bulamam bir devlette, bir takm yurtta kesimlerinde ne dayanlmaz yoksulluk
bulunmal, ne de zenginlik; nk her ikisi de bu illete yol aar.
79
Bunun iin ar
zenginlie ve altn, gm gibi deerlere ikinci ideal devletinde yer vermez. Devlette
altn ve gm bulunmamaldr; geni apta eliilii ticareti faizcilik, irkin kazan
salayan hayvanclk da olmamaldr.
80

Platon, devletin zenginliinin ticaret ve zanaatten doan zenginlik deil, yalnzca tarma
dayal zenginlik olmasn ister.

Ancak tek zenginlik kayna olan topranda insanlar arasnda eit blnmesi ve eit
blm iin de ev saysnn hep sabit (5040) tutulmas zorunludur. Toprak bu be bin
krk aile efinin gzetiminde kleler tarafndan ilenecektir. Toprak aileler tarafndan
ortak ilemez. nk bu durum, insanlarn dou, yetime ve eitim biimini
amaktadr. Topraktan payn alan aile efinin lm halinde toprak, onun setii tek
evlada braklmaldr. Birden ok ocuk olmas halinde ise kzlar evlendirilecek, erkek
ocuklarda ocuu olmayan ailelere evlat olarak verilecektir. Sonuta be bin krk
saysnn sabit kalmas iin gerekli tm tedbirler alnacaktr. Yine de bu sayda art
olursa lke dnda bir koloni kurulacaktr. Bu sayda azalma olursa dardan gmen
kabul edilecektir.
81




77
Platon, Yasalar, 751 c,d

78
age. 743 c
79
age. 744 d
80
age. 743 d
81
age. 740 a,b,c,d,e


20
Toprak alm satm yasaktr, bylece belirli ellerde toplanamayacak ve ar zenginlik
nlenmi olacaktr. Bu dzende aile efleri topran sahipleri deil ileyicisidirler.

Topran gerek mlkiyeti topluma,devlete aittir.
82


Bu dzende menkul mal zenginlii de snrlandrlmtr. Hi kimse kiisel olarak altn
ya da gm para sahibi olamaz; ama gnlk alverilerinde madeni para kullanabilir;
eliilerin karln vermek ve bu ilerde altrlan ne kadar cretli varsa, hepsine,
klelere ve yanamalara paralarn demek iin gereklidir sadece para.
83


Btn Yunanistanda ortak olan para ise, askeri seferler ve teki lkelere yaplan trl
yolculuklar iin kullanlr: szgelii, eliler iin ya da kentin zorunlu olarak dar
gnderdii delegeler iin. Ama birinin kiisel olarak yurt dna kmas gerekiyorsa, o
yneticilerden izin aldktan sonra yola kmaldr; dardan yurduna yabanc parayla
dnecek olursa, bunun deeri kadar yerli parayla deitirerek devlete brakmaldr. Bu
paray yannda tutan yakalanrsa paraya el konmal...cezalandrlmaldr.
84

Yurttalarn sahip olabilecei menkul deerler de toprak mlkiyetinin ancak drt kat
kadar olabilecektir. Bundan fazlas, ister define bulmakla, ister bir bala; isterse iyi bir
i yaparak elde edilmi olsun devlete verilecektir.
85


Platon Yasalarda sosyal snflar, zenginlik kriterine gre ayrm ve drt sosyal snf
belirlemitir. Birinci snf, yalnzca bir toprak parasna sahip olanlar, ikinci snf, bir
para topraa ve toprak deeri kadar da tanabilir mala sahip olanlar, nc snf, bir
para topra ve onun iki kat kadar da tanabilir mal ellerinde bulunduranlar,
drdnc snf da, topraktan baka onun kat kadar tanabilir mallar olanlardr.

Yurttalar ayn snf iinde kaldklar gibi, zenginken yoksul yada yoksulken engin
olduklarnda, her biri kendine uygun snfa geebilecektir.
86
Bununla birlikte snflar
arasnda derin servet fark olmayacaktr. Yurtta kesimlerinde ne dayanlmaz yoksulluk
bulunacak ne de zenginlik.
87


82
age. 740 a, 741 b
83
age. 742 a
84
age. 742 b
85
age. 745 a
86
age. 744 c
87
age. 744 d


21

Toplumda yurttalarn yan sra kleler bulunur. Klelik varl tartlmaz bir kurum
olarak varln korumaktadr.
88


Toplumda klelerin yan sra yabanclar da vardr. Yabanclardan isteyen belli
koullarda yerlemeye gelebilir; yerlemek isteyen ve olana olan yabanclara oturma
izni verilecektir; ama bir meslek sahibi olacaklar ve kte yazldklar gnden itibaren
yirmi yldan fazla kalamayacaklardr.
89


Devlette herkes bir tek meslek edinerek geimini salayacak. nk hibir insann
yaps iki ura ya da iki meslei hakknca yapmak iin yeterli deildir, bir ii bizzat
yapp, brn de bakas yaparken denetlemek olanakszdr.
90


Askerlik, bir snfa zg meslek olmaktan kartlm ve erkeklerin yirmi ile altm,
kadnlarnda elli yana kadar istendiinde yerine getirecekleri bir grev nitelii
kazanmtr.
91


1.5 kinci En yi Toplumun Siyasal Organlar

kinci en iyi devlette yasa koruyucular ya da yasa bekileri; otuz yedi kiilik bir
kuruldur. stn zeka ve karakter sahibi, elli-altm ya arasnda olan bu kiiler, yasalar
koruma, yurttalarn servetlerinin kaydn tutma, fazla ve hileli kazanlar cezalandrma
gibi grevlerle ykmldrler. Bir yasa bekisi yirmi yldan fazla bu grevde kalamaz.
Yani grev sreleri yetmi yana kadardr.
92


kinci organ olan meclis ise otuz dzine yeden (alt blmlemeye uygun 360 ye)
kurulu bir konseydir. Bunlar, her biri doksan kiilik drt snf olutururlar. Her drt snf
ayr ayr gnlerde doksan aday seerler. Birinci ve ikinci snflar iin seime katlmak
zorunludur, aksi halde cezalandrlrlar. nc ve drdnc snflar iin byle bir
zorunluluk yoktur. Daha sonra bu adaylar arasndan yz altm kiilik kurul seilir.

88
age. 776 d
89
age. 850 b
90
age. 847 a, 846 e
91
age. 785 b
92
age. 753 d, 754 d,e, 755 a


22
Konsey on iki gruba ayrlr ve yln eit srelerinde srayla ehrin ilerine, ar-pazar
asayi ilerine bakarlar.
93


Platona gre seim byle yaplrsa, monarik ynetim biimi ile demokratik biimin
ortas bulunabilir; ynetim biimi hep bu arada tutulmaldr.
94


Bu organlarn dnda, devletin dier ilerini; klt grevlileri, agronomlar (tarm
grevlileri) astynomlar (kent grevlileri) ve agoranomlar (ar grevlileri) gibi devlet
memurlar greceklerdir.
95


2. Aristo nun Toplum Felsefesi / Sekin Toplum Ynetimi

2.1. Toplum Dzeninin Oluumu

Aristo, Politikann I. kitap, II. blmnde, toplumun en kk birimi olan aileden
balayarak, en son toplumsal birlik olan devlete (polis) varncaya dein, devletin doal
geliimini ele alr.

Polis aile, kabile, ky gibi aamalardan geerek insanln ulaaca son uygarlk
basamadr. Polis doal ve zorunlu bir geliimin sonucudur. Aristo bu doal ve zorunlu
geliimi u rnekle izah etmeye alr. reme iin erkekle diinin birlii zorunludur,
nk teki olmadan biri etkisiz kalr. Bu dnlerek yaplm bir seme deildir;
doann hayvanlara da bitkilere de verdii, kendi benzerlerini oaltma isteinden ileri
gelmektedir. Ynetenle ynetilenin birlemesi de tpk bunun kadar gereklidir; bunlarn
bir araya gelmelerinden ama, ortak gvenliklerin korunmasdr.
96


Aristoya gre polis, bu topluluklarn bir toplam deildir. Polis kendini oluturan bu
paralardan nce vardr ve bu paralar ancak polis iinde gerek amalarna
ulaabilirler. nk btn, paradan nce gelmelidir. El ya da aya tm bedenden
ayrn, artk el ya da ayak olmaz. Byle bir eylem sonucunda, onu yapan g ve ilevi

93
age. 756 c,d,e
94
age. 757 a
95
age. 759 a, 762 b, 763 c,e
96
Aristoteles; Politika, (ev.: Mete Tuncay), Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, K.I, B.2


23
yitirmi olaca iin, ortadan kalkacaktr...yleyse, devletin hem doal, hem de
bireyden nce olduu aktr.
97
der Aristo.

nsan siyasal bir hayvandr ve ancak Polis iinde yaayarak yurttalk sfatn
kazanr, bylece de geliiminin doal hedefine ulam olur. Sadece hayvanlarn ve
Tanrlarn Polise ihtiyalar yoktur.
98


Kadn-erkek, kle-efendi arasndaki ikili birlemelerden gnlk ihtiyalara cevap veren
aile oluur. Bir ailenin en kk paralarna blnmesi, ift ortaya kartr: Efendi
ile kle, koca ile kar, baba ile ocuklar.
99


Gnlk gereksinmelerin tesinde bir amacn karlanmas iin birok evler birleince
ky meydana gelir. Bu ilk birlik, genel olarak, oullarn ve torunlarn evlerinin
eklenmesiyle, doal bir sre sonucunda oluur. Byle bir kyn yelerine, kimileri
bir stten emzirilenler derler...

Son birlik, eitli kylerden oluan ehir ya da devlettir (polis). Bununla, hemen her
bakmdan sre tamamlanmtr; kendi kendine yeterlilie eriilmi ve bylelikle,
yaamn kendisini salamak iin balamken, imdi iyi yaam salayabilecek bir
duruma gelmitir...Bu birlik, tekilerin amacdr ve bunun doasnn kendisi bir
amatr.
100


2.2. Eitlik ve Klelik Sorunu

Platon klelii doal bir kurum olarak kabul etmiti. Yalnz elleri ve ayaklar ile
alabilen iileri neden hor gryoruz? diyen Platon bunun nedenini yle
aklamt: Bu iilerde iyi yan o kadar zayftr ki, iindeki hayvanlar dizginleyemez,
tersine ba eer onlara, klp ayaklarna dmekten baka bir ey yapmaz...Byle bir
insandaki dizginleyici gce kavumasn istersek ne yaparz? Bir stn adama, iinde
Tanrsal yan, ba olmu adama kle olmasn isteriz ondan...Kanunlarn yapt da bu

97
age. K.I,B.2
98
age. K.I,B.2
99
age. K.I,B.3
100
age. K.I,B.2


24
deil mi?
101
diyerek sorunu kendi asndan zmlemiti. Akllar ile hareket
edemeyenler, aklllara tabi olacaklar, bu da onlarn zararna deil yararna olacaktr.

Aristo efendinin kleyi ynetmesinin doaya aykr dtn, bu ayrmn yalnzca
uylamdan geldiini, nk (efendi ile kle arasnda) doadan bir ayrlk
bulunmadn, bu ynetim trnn zora dayandn ve onun iin de haksz bir ey
olduunu
102
syleyen sofistleri eletirerek kleliin gerekli olduunu kantlamaya
alr.

Aristoya gre herhangi belirli bir sanat asndan uygun aralarn var olmas, o ii
yapmak iin zorunludur. Aralar cansz olabilecekleri gibi canl da olabilirler...nk bir
sanatta alan ii, o sanat asndan iin aralarndan biridir. Bunun gibi mlkiyet
konusu olan herhangi bir ey, bir kimsenin yaamasn olanakl klan bir ara saylabilir,
o kimsenin mlkiyeti ise, kleleri de iinde olmak zere, bu gibi aralarn bir
toplamdr; kle ise baka herhangi bir uak gibi canl bir yaratk olduu iin, birok
aralar deerinde bir aratr.
103


Aristo kz yoksul kiinin klesidir der bu durumda kle de zengin adamn kz
olacaktr.
104


Eer mekik bir insan eline ihtiya olmadan kendi kendine dokuyabilseydi, efendinin
kleye ihtiyac olmazd der Aristo. Klelerin yeri zgr kii ile hayvan arasndadr.
Klelerin kullanlmas da, evcil hayvanlarnkinden hi ayrlmaz; her ikisinden de
bedensel ihtiyalarn giderilmesinde yararlanlr.
105


Aristoya gre klelii doaya aykr saymamak gerekir. nk doa zgr kiilerle
klelerin bedenlerini ayr ayr yapmay amalamtr...doadan bazlar zgr
bazlarysa kledir ve bunlar iin, klelik etmek hem doru hem de uygundur.
106

Yurtta ise, yasal, siyasal ve ynetsel grevler alan kimsedir. Bir kimse yasama ya
da yarglama yetkisine katlmaya hak kazanr kazanmaz devletin yurtta saylr.
107
yi

101
Platon, Devlet, 590 d
102
Aristoteles, age., K.I,B.3
103
age. K.I, B.4
104
age. K.I,B.2,B.4
105
age. K.I, B.5
106
age. K.I, B.5
107
age. K.III, B.I, II


25
bir yurttan hem ynetme, hem ynetilme bilgi ve yetenei olmas gerekir. Bu ise
zgrlerin zgrler tarafndan ynetilmesidir.
108


Aristo, yurtta olmak iin devlet ynetimine katlma yeteneini esas aldndan,
toplumdaki iiler, kleler, azatllar ve yerlemi yabanclar (metoikos) yurtta
saylmazlar. ocuklara da koullu olarak yurtta denebilir.
109


2.3. Ynetim Biimleri

Aristo, hocas Platon gibi tm toplumlar iin geerli olacak en iyi tek bir ynetim
biimi kabul etmez. Deiik ve eitli ynetim biimleri ngrr. Bu ynetimlerin
birbirinden ayrlmasn salayan kriterler belirlenir. Bu kriterlerden biri nicelik
kriteridir. Buna gre, devleti bir kii, bir aznlk ya da ounluk ynetebilir. Ancak
nicelik kriterleri ile birlikte ikinci bir kriterde gz nnde bulundurulmaldr. Bu ikinci
kriter ynetimin nitelii ile ilgilidir. Herkesin iyiliini amalayan ynetimler iyi ya da
dil ynetimlerdir.

Bu kriterlere gre ortaya kan ynetimlerde unlardr:
Ortak iyilii amalayan bir kiinin ynetimi Krallk
Bir kiiden ounun ama bir aznln ynetim Aristokrasi
Btn topluluun iyilii iin yurttalarn hepsinin uygulad ynetim Siyasal
Ynetim (Politeia)

Bunlara karlk olan sapmalarda unlardr: Krallktan tiranlk, aristokrasiden oligari,
siyasal ynetim ya da okluun anayasal egemenliinden demokrasi. nk tiranlk tek
yneticinin karlar iin tekin ynetimidir, oligari varlkl adamlarn kar iin,
demokrasi yoksullarn kar iin. nden hibiri btn topluluun yararn
amalamaz.
110

Aristoya gre, deiik ve eitli ynetim biimlerinin varlk nedeni, devletlerin
paralarnn (elerinin) okluudur.
111



108
age. K.III,B.4
109
age. K.III, B.5
110
age. K.III, B.7
111
age. K.IV, B.3


26
2.3.1. Monari ya da Krallk Ynetimi; Monari tek kiinin yasalara uygun
ynetimidir. Deiik uygulamalar olur.

2.3.1.1. Kahramanlk alarndaki monari; bu, halk tarafndan kabul ediliyor ve
aklkla tanmlanm belli bir takm dev ve ayrcalklara dayanyordu. Kral yargt,
ordu komutanyd ve dinsel bakand.

2.3.1.2. Barbarlarn monarisi; bu, yasal olarak ve babadan oula geerek elde edilir
ve elde tutulur, fakat despota kullanlr.

2.3.1.3. Aisymnetia yada Seimli Diktatrlk

2.3.1.4. Lakedaimonia Tr Krallk; bu babadan oula geen, mr boyu
generallikten baka bir ey deildir.

Fakat bir beinci de vardr ki, bu yollardan hibiriyle snrlanmamtr; onda kral tek
bana her eye egemendir: Ayr ayr her ulus ya da devlet tpk bir ailenin ynetildii
gibi ynettii- kendi ilerini denetlemekte nasl bamszsa, bu kral da ylece
bamszdr. nk bir ailenin ynetilmesi adeta evde bir krallk erkidir.
112
Aristo
monarinin bu ekline mutlak monari ismini verir.

Krallk liyakat stne kurulmutur. Ya bireysel erdem ya iyi (soylu) doum ya stn
hizmet ya da i yapma yeteneine dayanr...Kral bir koruyucu olmay amalar, haksz
kayplara kar mlkiyet sahiplerinin, baskya kar halkn koruyucusu.
113


2.3.2. Aristokrasi

Aristokrasinin yol gsterici ilkesi erdemdir.
114


Aristokrasi en iyilerin egemenliidir. Her ynden en iyiler en mkemmel, en sekin,
en dengeli, en uyumlu kiilerin ynetimidir, iyi insan ayn zamanda iyi bir yurttatr
yani yneten kiidir. Aristokrasi deyimi erdemde mutlak olarak en iyi olanlardan
oluuna vermek gerekir yalnz, yoksa kolayca rast gele bir lye oranla iyi olanlardan

112
age. K.III, B.14
113
age. K.V, B.10
114
age. K.V, B.8


27
oluuna deil, nk ancak mutlak erdem l alnrsa iyi adam ve iyi yurtta bir ve
ayn olabilir der Aristo. Aristokrasi, oligariden de siyasal ynetim (politeia) den de,
farkldr, grevlilerin servete deil, erdeme gre seildikleri bir ynetimi anlatr.
115


2.3.3. Cumhuriyet- Politeia

Politeia (siyasal ynetim) oligariyle demokrasinin karm bir ynetimdir. Byle
karmlardan daha ok demokrasiye yaklaanlara politeia, oligariye yaklaanlara ise
aristokrasi denir, nk eitim ve iyi doum daha ok varlkllarda bulunur Bir
oligari ve demokrasi karmasnn amac, yalnzca hem zenginlerin hem yoksullarn
karlarn, hem serveti hem bireysel zgrlkleri kollamaktr.
116


Zenginlie dayanan oligari ile say stnlne dayanan ve ilkesi zgrlk olan
demokrasi gibi kt bir ynetimin birletirilmesi sonucu nasl olup da iyi bir ynetim
ortaya kacaktr? Aristoya gre, zenginlik ve zgrln birlemesi orta snfn
stnln salayacaktr ve orta snf toplumda erdemi temsil eden snftr. Erdem
arlklar arasnda orta yoldur, en iyi yaam orta yoldur.
117


Aristo, klelerin yannda, sanatkarlar, iftileri, tccarlar, zanaatkrlar devlet
ynetiminden uzak tutmay amalar, ona gre bu kimseler de klelere benzerler,
klelerin yapacaklar ilere benzer i yaparlar. Devlet iin nemli olan eit ve benzer
kiilerin ynetimidir ki, bu zellikler ancak orta snfta bulunur. Ancak varlkl
yurttalar devleti iyi ynetebilirler, nk bunlarn devlet ilerine ayracak vakitleri
vardr, devlet ancak en iyilerden olutuu zaman mkemmel olur. En iyi yurttalarda
varlkl olanlardr, nk bunlar ar zenginliin olumsuz etkilerinden uzak kalmlardr
ve ayn zamanda yoksulluun dertleri ve skntlar altnda bunalmamlardr. Orta
derecede zengin olanlar, erdemli kiiler olmaya yani ll hareket etmeye
eilimlidirler. Orta halli yurtta dzene ve mantk kurallarna daha rahatlkla ve
kolaylkla uyar.
118



115
age. K.IV,B.7
116
age. K.IV,B.8
117
age. K.IV,B.11
118
age. K.IV, B.11


28
Bu ynetimde demokrasi ve oligarinin karakteristik zellikleri ayn anda ortaya
kacaktr...rnein, demokrasilerde ulusal meclis yelii iin mlkiyet koulu yoktur
(ya da ok kktr), oligari ilerde ise aranan mlkiyet dzeyi yksektir. Burada iki
durum birbiriyle badamaz, fakat aralarnda bir orta dzey saptanabilir. Yine,
grevlerin doldurulmas: bunu kurayla yapmak demokratik saylr, semeyle yapmak
oligarik; bir mlkiyet koulu aranmas oligariktir; aranmamas demokratik. Politiada
ise bu konuda orta yol izlenir.
119


2.3.4. Tiranlk-Zorba Ynetim

Tiranlk da monari gibi tek kiinin ynetimidir, ancak tiran yani zorba yasalara
uymadan toplumu kendi karlar dorultusunda ynetir, ynetim iddete dayanr,
toplum deerleri tek kii tarafndan smrlr, despot kimseye hesap vermek zorunda
deildir. Zorba ynetimi tek kiinin ynetimi olmas bakmndan monariye benzer,
ancak tirann amac kendi zevkidir, kraln amac devidir, tiran para toplar, kral ef.
Kraln muhafzlar yurttalardan oluur, tirannkiler yabanc paral askerlerden.
120


Tiranlk hem demokrasinin hem de oligarinin kt yanlarn birletirir. Tiranlk
oligariden iki ey alr: izlenecek yolun zenginlik olduu anlay ve halka kar
gvensizlik; bu nedenle halka silah vermez, aa snflara kt davranr...Tiranlk
demokrasiden de, yukar-snflara snflara dmanl almtr; onlar ak ya da gizli
yntemlerle kertir ve rakip olarak karsna kabilecek ya da ynetimin ileyiini
engelleyecek kimseler diye srgne yollar.
121


2.3.5. Oligari

Topluma zengin kimseler egemen olunca oligaridir.
122
Oligariyi belirleyen ilke
servettir. Oligari birden fazla zengin kiinin ynetimidir. Ynetici kadrosu birka
kiiden oluabilecei gibi, ok geni bir ynetim kadrosuna da dayanabilir. Ynetici
kadrosu ne kadar geni olursa olsun, polis halkna oranla yine de bir aznln ynetimi
olur.

119
age. K.IV, B.10
120
age. K.V, B.10
121
age. K.V, B.10
122
age. K.IV, B.4


29

Aristoya gre drt oligari tr vardr:

Devlet grevlerine atanabilmek iin mlkiyet kouluyla snrlandrlmtr; pek
varlkl olmayanlar ynetimde yer almazlar, ama mlkiyet sahibi olanlara
katlma yolu aktr.
ok yksek bir mlkiyet koulu aranr; bu snr yle yksektir ki, btn grevler
dolmaz, bo kalan yerleri grevliler toplanp kendi aralarnda verdikleri kararlara
gre doldururlar.
Kaltsal, olun babann grevine gemesi
Yine kaltsal, ama egemen erkin yasada deil, grevlilerin elinde olmas. Bu
ar oligari trnn oligariler arasndaki yeri, tiranln monariler arasndaki
yerine benzer. Bu tr oligariye bazen bir erk grubu (dynasteia = gl
ailelerin egemenlii) da denir.
123


2.3.6. Demokrasi

Bir toplumda zgr olan varlkl olmayanlar, ounluu oluturarak ynetimi ellerine
alnca ynetim biimi demokrasi olur.
124
Halkn iinde tarmla, el sanatlaryla, ticretle
uraanlar, denizciler, eitli iiler, mal mlk olmayanlar, zgr yurtta doumlu
olmayanlar ve benzerleri vardr. Toplumun ileri gelenlerinin ayrc zellikleri ise;
servet, doum, erdem, eitim ve benzerleridir.
125


Aristoya gre demokrasi ile oligariyi ayran esas kriter zenginlik ya da yoksulluk
kriteridir, ama bu konuda genellikle hata yaplmakta ve halkn egemen olduu yerde
demokrasi, aznln egemen olduu yerde de oligari olduu sylenmektedir. O bu
gr yle eletirir. Tutun ki (bir ehirde) btn nfus bin yz kii; bunlarn biri
zengin, geri kalanlar da zgr olduklar ve baka bakmlardan kendilerine benzedikleri
halde, yz yoksula ynetimden hibir pay vermiyorlar; hi kimse bu bin yz
kiinin bir demokrasi de yaadn syleyemez. Ya da yine, tutun ki yoksullar azlktr,
ama kendilerinden daha kalabalk olan varlklara boyun edirmiler; btn haklardan

123
age. K.IV, B.5
124
age. K.IV, B.4
125
age. B.4


30
tekilere, yani zenginlere de bir pay verilmedike, byle bir ynetime hi kimse
oligarik diyemez.
126


Demokrasi eitlik ilkesine dayanr. Yasa, yoksullarn zenginlere herhangi bir stnl
olmamasn ngrr, snflardan biri tekine ar basmayacak (tek bana egemen
olmayacak), ikisi de ayn arlkta olacaktr...fakat halk daha kalabalk snf olduu ve
ounluun karar getii iin, grnteki eitsizlik bunun bir demokrasi olmasn
engellemez.
127


Demokrasiler, lml bir mlkiyet koulu aranp aranmadna ve anayasann kendisinin
en lde yasaya bal olduuna gre de snflandrlabilirler:

Grevlere getirilebilmek mlkiyetin lsne balanmtr, bu l dk
tutulmutur, ama srekli olarak gzetilir; gerekli mlkiyet tutar olan seilebilir,
fakat bunun altna inerse seilebilme hakkn da yitirir.
Doum bakmndan bir engeli kmadka, btn yurttalarn seilme haklar
vardr, ama yasalar her eyden stndr.
Herkesin seilme hakk vardr, yalnz yurtta olma koulu aranr, ama yine
yasalar her eyden stndr.
Bir nceki gibi, ama egemen olan yasa deil, halktr. Bu, kararlarda anlatmn
bulan halkn iradesi yasann hkmne ar bast zaman olur. Bu durumu,
halkn tuttuu siyasi nderler, yani demagoglar yaratr.

Devletler yasa uyarnca demokrasiyle ynetildikleri zaman demagoglar yoktur, en iyi
yurttalar salamca batadr; oysa yasalarn egemen olmad yerde demagoglar ba
gsterir. Halk monarklar, birok kiilerden oluan tek bir ynetici gibi olur. Monarik
demos (halk) yasalarn denetimi altnda bulunmad iin mutlak erke erimeyi amalar
ve bir despot gibi olur, ancak kendisine yaltaklananlar ykseltir ve ereflendirir.
Dolaysyla, monariler arasnda tiranln yeri neyse, byle bir demokrasinin de
demokrasiler arasndaki yeri odur.
128



126
age. K.IV
127
age. K.IV
128
age. K.IV, B.4


31
2.4. Ynetimlerin Deime Nedenleri

Aristo yaad dnemin siyasal olaylarn gzlemleyerek, siyasal ynetimlerin birbirini
izlediini, uzun sre deimeden varln koruyabilen ynetimlerin bulunmadn
grm, ynetim biimlerinin bu deime sebeplerini tespit etmi, ayn zamanda
ynetimlerin uzun sre yaayabilmeleri iin alnacak nlemleri belirlemitir.

Aristo, ynetim biimlerinin deimesinin genel nedenlerinin yannda, ikinci derecede
zel nedenler ortaya koyar.

Ynetim deiikliklerinin balca ve genel nedeni, eitsizliktir. Eitlie eilim
gsterenler, daha yukar olanlardan aada bulunduklar halde, kendilerinin onlarla eit
olduklarna inanrlarsa bir devrim balatrlar. Eitsizlii ve stnl amalayanlarda,
eitsiz olduklar halde kendilerine daha ok deil, eit ya da daha az pay verildiine
inanrlarsa bunlarda devrim balatrlar. Daha kkler eit olmak, eitler ise daha
byk olmak iin ayaklanrlar.
129

Ynetimlerinin deimesinin nedeni de, bu eitlik ve eitsizlik ilkelerinin derece ve
oranlarnda deimedir, eitlik ya da eitsizlik ilkesinde arla kalmasdr. rnein
demokrasilerde dnlen hata u olur: Demokrasi, herhangi bakmdan eit olan
insanlarn, mutlak olarak eit olduklar fikrine dayanr. Herkes ayn derecede zgrdr,
yleyse herkes mutlak olarak eittir...herkes eit olduu iin her eyde eit katlma
olmas gerektiini iddia ederler.
130
Bu zelliklerden hareketle;

Demokrasilerde devrimin (ynetimin deimesinin) en gl nedeni, halk nderlerinin
(demagoglarn) ilkelerden yoksun kiilikleridir. Bazen birer birer mlkiyet sahiplerine
kar mahkemelerde kt niyetli sulamalar yapar ve onlarn glerini birletirmelerine
yol aarlar; ortaklaa korku, can dmanlarna bile ibirlii ettirir. Bazen de ynlar
arasnda onlara karlk kkrtclk yaparlar...Bazen, kalabaln sevgisini kazanmak
iin ileri gelen (yukar snf) yurttalara hakszlk eder ve onlarn birlemelerine yol
aarlar; kullandklar baz yntemleri zorla bir varlk vergisi almak ya da kamu
hizmetleri iin gelirlerine bir vergi koymaktr, bir baka yntem de paralarn kamu

129
age. K.V, B.2
130
age. K.V, B.I


32
kesesine aktarmak amacyla zenginlere iftira ederek onlara dava amaktr.
131
Bylece
demokrasinin sonunu hazrlarlar.

Oligarinin hatas ise: Oligari de, bir bakmdan eitsiz olanlarn, mutlak olarak eitsiz
olduklar varsaymna dayanr; servete eitsiz olduklar iin kendilerini mutlak olarak
eitsiz sayarlar...eitsiz olduklar iin kendilerinin daha byk bir paylar olmas
gerektiini iddia ederler.
132


Oligari ynetiminde iki farkl trde deiim olur. Bunlardan biri oligariye kar
klmasndan ileri gelir, tekiyse oligarinin iindeki ayrlklardan. Bunun iin,
oligarklar halk ezerlerse her zaman devrim kma olasl vardr...Devrimin teki tr,
dorudan oligarinin kendisinden ve oligarinin iindeki ekememezlikten
kaynaklanr...yelerinin lks iinde yaamalarndan tr yklan oligariler vardr.
nk bu trden kiiler yenilik yapmaya dknlk gsterirler, ya kendileri tiran
olmaya ya da bir bakasn tiran olarak ortaya koymaya alrlar.
133


ktidarda deiiklik iki trl olur: Biri, bir ynetimin tmyle baka bir ynetim
biimine dnmesi biiminde gerekleir. rnein demokrasiden oligariye,
oligariden demokrasiye ya da bunlardan politeiaya ve aristokrasiye geilerde olduu
gibi. kincisi ise bir ynetim biiminin kendi iinde bir takm deiiklikler yaplr,
rnein oligari daha geni ya da daha dar bir tabana dayandrlabilir, bir demokrasi
daha geni ya da daha dar kadrolu bir grnm alabilir.
134


Devrimleri douran ikinci derecede nedenler ise eitlidir. Bu nedenlerden biri
toplumun bir blmnn oransz bymesi ve gelimesidir. Aristo bunu bir rnekle
yle aklar: Vcut birok paralardan oluur ve btnn dengesini koruyabilmesi iin
tm paralar birbirlerine orantl olarak bymelidir, aksi halde vcut yani btn,
dengesini kaybeden ve ker. rnein bir karlk vcuttan karlk bir bacak karsa,
o vcut dengesini kaybeder. Ayn ekilde bir devlette de paralardan biri dierine oranla
daha hzl byrse denge bozulur. rnein varlkl olmayan yurttalarnn saylarnn
anormal derecede artmas demokrasilerin kurulmasna neden olur. Bunun tersi de olur,

131
age. K.V, B.5
132
age. K.V, B.I
133
age. K.V, B.6
134
age. K.V, B.I


33
zenginlerin says artnca ya da servetleri byynce gleri de artar ve sonunda oligari
ya da erk gruplar (dynasteia ynetimi) kurulur.
135


Bundan baka ynetimlere son veren, kazan ve saygnlk hrs, korku ve iktidarn
ktye kullanlmas gibi kiisel, zel ve genel baka nedenlerde bulunabilir.

ktidardaki kii ya da kiiler toplum yelerine acmasz davranrlar, yerli yersiz bask
yaparlarsa, kendilerine ar kazan salamaktan baka tutkular olmazsa ou kez bu
durumda toplum devrimlere srklenir.
136


Bakalarna eref dlleri verildiini ve kendilerinin alaltldn grenler hemen
devrim yanls olurlar. eref ve anda hak edilenin tersine datld m devrime neden
olabilir.
137


Korku da hem ynetenler hem de ynetilenler asndan sz konusu olabilir. Kendilerini
tehlikede gren ve her ne pahasna olursa olsun iktidar brakmamak olan yneticiler
rahatlkla iddete bavururlar. Cezalandrlmaktan, hesap sorulmaktan korkan
yneticiler de hkmetleri devirmeye kalkabilirler.

nsanlar aalayan tutum ve davranlarda devrime ve i savalara neden olabilir.

Sonra birlikte yaamay reninceye kadar rk ya da ulus farkllklar da atma nedeni
olabilir ve devlet dalabilir.
138


lkenin konumu da devletin birlii iin elverili olmayabilir ve devletin paralanma
nedeni olabilir.
139

Aristoya gre devrimler byk sorunlarla ilikili olmakla birlikte, kk nedenlerden
patlak verebilir.
140



135
age. K.V, B.3
136
age. K.V, B.3
137
age. K.V, B.3
138
age. K.V, B.3
139
age. K.V, B.3
140
age. K.V, B.4


34



2.5. Mlkiyet ve Adlet Sorunlar

Mlkiyet sorunu zerinde de duran Aristo, zel mlkiyet mi yoksa ortak mlkiyet mi
sorununu ele alr.

Mlkiyetin hem sahiplik hem de yararlanma (intifa) bakmndan ortaklaa olmas daha
iyidir. Yahut sahiplikte yararlanma birbirinden ayrlabilir; o zaman da topraa ayr ayr
kiiler sahip olur, ama rn herkesin kullanmas iin bir araya getirirler ya da toprak
ortaklaa olur ve birlikte ilenir, ama rn bireysel isteklere gre datlr.
141
Aristo bu
son sistemin Yunanl olmayan baz halklar arasnda uygulandn syler.

Aristoya gre ortaklaa yaam ve ortaklaa sahiplik en iyi zamanlarda bile salanmas
g eylerdir...Salam yasalara dayandrlrsa zel mlkiyet dzeni, ahlaka, ok daha
iyidir... Mlkiyet bir noktaya kadar ortaklaa tutulmaldr, ama genel ilke zel sahiplik
olmaldr.
142

zel mlkiyetin bir takm yararlar vardr: nce retimin artmasn salar, sonra sahip
olma duygusunun verdii hazdr ki insanlar bu zevkten mahrum etmemek gerekir. Yine
kiinin mal ve paras sayesinde yaknlarna, arkadalarna yardm etme, yabanclarn
skntlarn azaltma zevkine de sayg gstermekte yarar vardr, oysa devlette ar birlii
salamak iin mlkiyetin kaldrlmas tm bu zevkleri ortadan kaldracaktr ki, pek arzu
edilen bir ey saylmaz.
143


Aristoya gre mlkiyet edinmenin, zenginliin iki tr vardr. lki geim salama
amacyla mlk elde etme ki doaya uygundur ve ynetim ekonomisinin bir parasdr.
Bu tr zenginlik, aile reisinin kiisel abalar, ocuklarn ve klelerin almalar sonucu
elde edilen zenginliktir. rnein, tarm, hayvan yetitiricilii, balklk, avclk gibi.
Bundan hem toplum hem de polis yararlanr.
144



141
age. K.II,B.5
142
age. K.II,B.5
143
age. K.II, B.5
144
age. K.I, B.8


35
Mlkiyet edinmenin dier tr ise para kazanmadr. Bu tr mlk edinme doal
deildir.
145


Bu tr zenginlik ise ticaret ve speklasyonlar, tekeller sonucu elde edilen zenginliktir.
rnein, meteorolojik tahminleri deerlendirerek zeytin rnnn o yl fazla olacan
hesaplayan bir kimse tm ya deirmenlerini mevsim ncesinden kiralayarak byk
servet yapabilir. Ancak Aristo bu tr zenginlii tehlikeli bulur, en azndan bu tr
zenginlik toplum iin yararl bir zenginlik olmayacaktr.
146


Speklatif faaliyetleri ve tekelleri knayan Aristo, aslnda ticaretin kt olmadn da
syler. Ticaret, insanlarn ihtiyalarnn eitliliinden ve reticinin
uzmanlamalarndan doan doal bir olaydr. retilen her mal ya dorudan doruya
retici ve aile tarafndan tketilmek zere ya da takas arac olarak deerlendirilmek
zere retilir. Mal dei-tokuu para kullanlmadan da yaplabilir, ancak uzak lkelerde
mal deiimi yaplmak istendiinde, tanmas kolay bir mal olan para kullanlr. Para
kullanm mal mbdelelerinin gelimesini salar. Ticaret para kullanlarak yaplan mal
dei tokuudur, hedefi de mmkn olduu kadar fazla kr salamaktr. Ticarette para,
ticari faaliyetin temeli ve hedefidir.

Bundan dolay ticari faaliyetin, para kazanma isteinin doal snr yoktur. Daha fazla
zengin olma hrs engellenemez. Ticaret hayatnda kii ll olmay, erdemli olmay
bir tarafa iter. Bu sebeple ticaretin girdii Poliste insanlar aras ilikiler bozulur.

Sonu olarak, mlkiyet kazanmaya ynelik faaliyetlerden ihtiyalarn karlanmas
amacn gdenler merudur, doaldr. Buna karlk snrsz kr elde etmeye dnk
faaliyetler ise meru deildir.
147


Adalet sorununa gelince, adaletten ne anlamak gerekir ve adaletin gerekleme koullar
nelerdir?

Aristoya gre adalet devletin orta direidir; nk siyasal topluluun temeli haktr ve
hak neyin adaletli olduuna karar vermenin ayracdr.
148


145
age. K.I, B.9
146
age. K.I, B.11
147
age. K.I, B.9
148
age. K.I, B.2


36

Devlette amalanan iyilik adalettir, buysa btn topluluun iyilii iin olandr. Ancak
adalet kiilere ilikindir ve eitlik, eitler iin eit olmak demektir. Toplumda herkes
eit olmad iin kiiler arasnda herhangi bir fark, farkl adlet ve farkl hak
demektir. Yani en iyi alg en iyi alana verilmelidir.
149
eref ve erefsizlik hak
edilenin tersine datlnca, durum besbelli adalete aykrdr: fakat hak edene uygun
olunca adalettir.
150


Adalet eitliktir ancak herkes arasnda deil, sadece eit olanlar arasnda. Tersine
eitsizlikte adalettir ama yine herkes iin deil, yalnz eit olmayanlar arasnda. Neyin
adaletli olduunu karar verirken kimin iin ilkesi gz nnde tutulmazsa kt
yanllklar yaplr.
151


Aristoya gre, iki eit eitlik vardr: Biri saysal denklie dayanr, tekiyse deerce
denklie. Byklk ya da nicelik bakmndan eit olan anlatmak iin saysal eit,
deerce eit olan anlatmak iinde orantl eitlik kavramlarn kullanr.
Eitliin yalnz bir trden olmas kuraln koymak yanltr. Byle bir temel zerine
kurulan hibir ynetim uzun mrl olmaz. Onun iin hem saysal eitlikten hem de
orantl eitlikten yararlanmak lazmdr. Deiime (devrim) yol aan balca etken
eitsizliktir.
152


Datc (orantl) adaletin ilkesi nedir? Toplumda herkese eit deerlerin verilmesiyle
bu adalet gereklemi saylr m? Hayr der Aristo, nk toplumda herkes eit deildir
ki, herkese ayn deerleri vermekle adalet salansn...yleyse, gerek eitlik, daha fazla
hak edene daha ok vermekle gerekleir. Yani herkesin deerine gre eitlik orantl
eitlik orantl eitliktir. Bu durumda, toplumda daha fazla hak eden nasl
belirlenecektir? Neye gre belirlenecektir? Bu l ynetimlere gre deiir. rnein,
demokraside hak etmenin kriteri zgr olmaktr, oligaride ise zengin ve iyi doumlu
olmaktr, aristokraside ise erdemli olmaktr. Byle olunca mutlak deerde ve nitelikte
bir datc adalet yoktur, nk mutlak deerde mkemmel bir siyasal dzen yoktur.
153

Aristotelesin dnceleri tm ortaa etkilemitir.

149
age. K.III, B.12
150
age. K.V, B.3
151
age. K.III, B.9
152
age. K.V, B.2
153
age. K.V, B.1


37
3. Farabinin Toplum Felsefesi/Erdemli Toplum

3.1.Toplumun Meydana Gelii

Farabi, toplumun meydana geliini yle aklar. Her insan kendini devam ettirmek ve
stn mkemmellie ulamak iin bir ok eye muhta bir yaratta (ftrat) varla
gelmitir. Onun bu eylerin hepsini tek bana salamas mmkn deildir. Tersine
bunun iin o, her biri kendisinin zel ihtiyacn karlayacak bir ok insana muhtatr.
Her insan bir baka insanla ilgili olarak ayn durumdadr. Bundan dolay insan sahip
olduu tabii yaratlnn kendisine verilmesinin gayesi olan mkemmelliini ancak
birbiriyle yardmlaan bir ok insann bir araya gelmesiyle ulalabilir. Bu insanlardan
her biri sz edilen insann zel bir ihtiyacn karlar. Toplumun btnnn bu katks
sonucunda herkesin varln devam ettirmek ve mkemmellie erimek iin muhta
olduu eyler salanm olur. nsanlarn byk sayda varla gelmesinin ve bazs
mkemmel, bazs eksik, kusurlu olan insan toplumlar kurarak dnyann oturulabilir
ksmnda (mamura) bir araya gelmelerini nedeni budur.
154

Farabiye gre insan Aristoda olduu gibi toplumsal bir varlktr. Platonda olduu gibi
toplum,doal bir srecin sonucu ortaya kan bir birlik deil, bireyleri kendi iradeleri ile
ahlki bir gaye yi gerekletirmek zere kurulan zorunlu bir birimdir.

Farabi, insann var olu sebebi ve gayesinin mutluluk olduunu syler. Peki insan
hedefi-son gayesi olan mutluluk nedir? Ona gre insana ve toplulua faziletli
sfatn kazandracak olan gerek gaye, gerek mutluluk, Allah, ilk prensipleri
bilmek, lhi leme (akl lemi) ulamaktr.

Bu leme ulaan kimse gerek mutlulua eren kimsedir. Bu gayeye ynelip, bunu
gerekletirecek fiilce davranlarda bulunan kimse ise faziletli insandr.
155






154
Farabi; Medinetl-Fazla, (ev.:Prof.Dr.Ahmet Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara,1997,s.99-100
155
Farabi;Mutluluun Kazanlmas, (ev.:Prof.Dr.Ahmet Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara,1999, s.65-66


38
3.2. Toplum Biimleri
Farabi, bilgi derecelerine ve onlarn neticesinde kazanlan mutluluk (es-sade)
derecelerine gre, insan topluluklarn ve onlarn idare ekillerini u be ana snfta
toplar.Erdemli mkemmel ehrin karsna gerek olmayan fakat gerek sanlan
gayelere kurulan drt kusurlu devlet koyar.
3.2.1. Erdemli Toplum
3.2.2. Cahil Toplum
3.2.3. Kiilii Bozulmu Toplum
3.2.4. Kiilii Deimi Toplum
3.2.5. Yolundan Sapm Toplum
156


3.2.1. Erdemli Toplum
Farabiye gre en stn iyilik ve en byk mkemmellie ilkin ancak ehirde
ulalabilir, ehirden daha eksik olan bir toplulukta ulalamaz. Ancak gerek anlamda
iyi, seme ve iradeyle elde edilebilir bir zellie sahip olduundan, ktlkler de ancak
seme ve iradenin rnleri olduklarndan, bir ehrin kt olan bir takm amalarnn
elde edilmesi iin insanlarn birbirlerine yardm ettikleri bir varlk olarak kurulmas
mmkndr. Bundan dolay mutluluun elde ettii eyler iin birbirine yardm etmeyi
amalayan bir ehir, erdemli, mkemmel bir ehirdir. (Medine-i Fdla): insanlarn
mutluluu elde etmek iin birbirlerine yardm eden toplum erdemli, mkemmel bir
toplumdur. Btn ehirlere kendileriyle mutluluun elde edildii eyler iin birbirlerine
yardm eden millet, erdemli, mkemmel bir millettir. Ayn ekilde erdemli, mkemmel
evrensel bir devlet de ancak iinde bulundurduu btn milletlerin mutlulua erimek
iin birbirlerine yardm ettikleri zaman ortaya kar.

Farabi, erdemli ehrin ileyi sistemini bir organizmaya benzetir. Erdemli, mkemmel
ehrin btn organlar canl varln hayatn tam klmak ve onu bu durumda tutmak iin
birbirleriyle yardmlaan tam ve salkl bir bedene benzer. imdi bedenin organlar
birbirinden farkl ve bu organlarn tabii yaradllar da birbirinden stndr.onlarn
iinde mir bir organ-kalp- ve mertebe bakmndan bu amir organa yakn olan organlar
vardr. Bunlarn her biri tabiat bakmndan kendisiyle bu amir organnn amacna uygun
olarak fiilini yapt bir kuvvetle mcehhez klnmtr. Bunlardan baka yine baz

156
Farabi; Medinetl-Fzla,s.110


39
organlar vardr ki onlar tabiatlar gerei kendileriyle bu sonuncularn, yani kendileriyle
mir organlar arasnda baka hibir ey bulunmayan organlarn amalarna uygun olarak
fiillerini ircaa ettikleri kuvvetlerle donatlmlardr. Bunlar mertebe bakmndan ikinci
sradadr. Kendi paylarna baka organlarda bu ikinci sradaki organlarn amalarna
uygun olarak fiilde bulunurlar. Sadece bakalarna hizmet eden, hibir biimde
ynetmeyen organlara kadar gidilir. ite bu ayn durum ehir iinde geerlidir. Onun da
paralar yaradl bakmndan birbirlerinden farkl ve bu paralarn tabii istidatlar
birbirinden stndr. ehirde de mir olan bir insan ve mertebelerin bu insana yakn
olan baka insanlar vardr. Bu insanlarn her biri, kendileriyle bu mirin amacna uygun
olarak fiilde bulunduklar bir istidat ve mertebeye sahiptir. Bu insanlar, mertebe
bakmndan birinci sradadrlar. Bu insanlarn altnda, onlarn amalarna uygun olarak
fiillerini gerekletiren baka insanlar gelir ki onlarda ikinci sradadrlar. Onlarn da
altnda ikinci srada zikredilen insanlarn amalarna uygun olarak fiillerini yapan
insanlar bulunur ve ehrin ksmlar, bakalarnn amalarna uygun olarak fiilde
bulunan, ancak kendi amalarna uygun kimsenin fiilde bulunmad gruplara
ulancaya kadar byle bir sra iinde aa doru iner. Bu sonuncular, bakalar
tarafndan hizmet edilmeksizin bakalarna hizmet edenlerdir. Bundan dolay da onlar
en alt srada bulunan, en deersiz eylerdir.

Nasl ki bedende emredici organ kendisi ve zel nitelikleri bakmndan btn organlarn
en mkemmeli ve en tam ise, ayn zamanda o baka bir organla ortaklaa olarak sahip
olduu eyin de en iyisine sahipse, onun altnda olanlar da kendi paylarna
kendilerinden daha aada bulunan organlara emreden baka organlar varsa, ancak
onlarn mirliklerini birincininkinden derece bakmndan daha aada ve birincinin
mirliine tabii ise, nk onlar ayn zamanda hem emir verici hem de emir alc
durumundaysalar: ayn ekilde ehrin yneticisi de zel nitelikleri bakmndan onun en
mkemmel parasdr. Bakasnn kendisiyle ortak olarak paylat eyin de en iyisine
sahiptir. Onun altnda da kendisi tarafndan ynetilen ve kendileri de bakalarn
yneten insanlar vardr.

Nasl ki beden de mir organa yakn olan organlar, bu mir organn amacna uygun olan
tabii fiiller arasnda, tabiatlar gerei, onlarn en ereflilerini icra ederlerse, onlarn
altnda bulunan organlar ise daha az erefli fiilleri yaparlarsa ve bylece en aa cinsten


40
filleri yapan organlara kadar ulalrsa; ayn ekilde ehir de emredicilik bakmndan
ehrin yneticisine yakn olan ksmlar en erefli iradi fiilleri, onlarn altnda bulunanlar
daha az erefli iradi fiilleri gerekletirirler ve bylece en aa cinsten iradi fiilleri
yapan ksmlara kadar ularlar.
157


Erdemli ehrin ileyi sistemini bir organizmaya benzeten Farabi, daha genel bir
benzetme yaparak, tm evrenin hiyerarik dzeni (kozmik dzen ile karlatrmaktadr.

Btn varlklarn durumu da byledir. nk ilk nedenin (Tanr) dier varlklara
nispete, erdemli ehrin hkmdarlarnn dier ksmlara olan nispeti gibidirBtn bu
varlklar ilk nedenin izinden giderler, onu takip edenler onu klavuz olarak alr taklit
ederler. Ancak her varlk bunu kendi kapasitesine gre evrende tesis edilmi
mertebesine uygun olarak gayesini semek suretiyle yapar. yle ki: Onlar iindeki en
sonrada ki, kendisinin mevki bakmndan biraz stnde olann gayesini takip eder.
kincide kendi payna mevki bakmndan kendi stndekinin gayesini, nc mevki
bakmndan kendisinin stnde bulunann gayesini takip eder ve kendileri ile ilk neden
arasnda artk baka bir varln bulunmad varlklara ulancaya kadar bu byle
devam edip gider. Btn varlklar dzene uygun olarak lk Nedeni takip ederler.
Varlklar kendisine borlu olduklar eye ta batan itibaren sahip olanlar, lk Nedeni ve
onun gayesini en ta batan itibaren taklit ederler. Bundan dolay onlar ebedi mutluluu
tadarlar ve en yksek mevkileri igal ederler. Erdemli ehrinde byle olmas gerekir.
nk onunda btn ksmlarn filleri ile mevkilerine gre, lk Yneticilerinin gayesini
taklit etmesi gerekir.
158


3.2.1.1. Erdemli Toplumun Bilmesi Gerekenler

Farabinin ideal devletinin bireyleri bilgili ve faziletli kimselerdir. O erdemli,

mkemmel ehrin halknn btn bireylerinin bilmesi gereken bilgileri liste halin yle
verir
lk nedeni ve onun sfatlarn bilmek.

157
age. s.101-104
158
age. s.104


41
Maddeden bamsz olan eyler,onlarn her birinin kendisine has olan sfatlar ve
mertebeleri (Faal Akla gelinceye kadar) ve yine onlardan her birinin kendisine
has olan fiilleri bilmek.
Gksel tzler ve onlarn her birinin zelliklerini bilmek.
Gksel tzlerin altnda ki tabi cisimler , ve onlarn nasl varla geldikleri ve
yoklua gittikleri, onlarda cereyan eden her eyin dzen, mkemmellik, inayet,
adlet ve bilgelie uygun olarak cereyan ettii, onlarda ne bir ihmal, ne eksiklik
ne de hakszln herhangi biimde mevcut olmadn bilmek.
nsann varla gelii, ruhun kuvvetlerinin nasl meydana geldii, Faal Akln
onlar zerine ilk aklsallar(kavramlar),irade ve seme yetisinin ortaya karaca
bir tarzda nasl k gnderdiini,aydnlattn bilmek.
f-)ilk ynetici ve vahyin nasl meydana geldiini bilmek.
Herhangi bir zamanda mevcut olmad takdirde onun yerini almas gereken
yneticileri bilmek.
Erdemli ehri, onun halkn, bu insanlarn ruhlarnn ulaaca mutluluu,
erdemli ehre zt olan, ehirleri, onlarn lmden sonra karlaaca durumlar
(bazsn bekleyen ey, azap, bedbahtlk, bazsn ise yokluk, hiliktir), erdemli
milletleri ve onlara zt milletleri bilmektir.
159


Farabinin yukarda liste halinde sunduu, erdemli ehir halknn btn bireylerinin
bilmesi gereken bilgiler,onlar hedef-son gaye olan stn mkemmellie ulatracak
felsef bilgilerdir.

3.2.1.2. Erdemli Toplumun Tutum ve Davranlar

Farabi erdemli ehir (Aktre) deki toplumun tutum ve davranlarn da yle sralar:
Allahn nem verip vd davranlar ve szler.
Ruhanilerin ve meleklerin nem verip vd davran ve szler.
Gemite yaam peygamber ve akbeylerin iyi bakanlarn doru yolu
gsteren nderlerin (imam) nem verip vd davran ve szler.

159
-) age. s.120


42
Gemite yaam karabey (cahil melik) ve cahil bakanlarn, doru
yoldan saptran imamlarn aalanmasna ve durumlarnn irkin grlp
ayplanmasna neden olan tutum ve davranlar.
imdi yaayan akbeylerin (erdemli meliklerin), iyi bakanlarn, doru
yolu gsteren imamlarn deer verip nemsedii davran ve szler.
imdi yaayan karabeylerin, kt bakanlarn ve doru yoldan karan
nderlerin (imamlarn) aalanmasna ve durumlarnn irkin grlp
ayplanmasna neden olan davran ve szler.
Tm bu maddelerdeki davranlarn bilgisi verildikten sonra, bir insann
kendisine kar yapmas gereken davranlarnda ve bakasna kar
taknmas gereken tutum ve davranlarnda, kentlerde yaayan insanlarn
karlkl ilikiler iinde olmasn salayacak nitelikte olanlarn takdir
edip belirlemek ve bu davranlardaki lllk aklk ve adalet
durumunu bir bir tarif edip bildirmek.
160


3.2.2. Cahil Toplum

Halk mutluluu bilmeyen, mutluluktan habersiz olan ehirdir. Onlar mutluluk
konusunda aydnlatlsalar bile onu ne anlayacak, nede inanacaklardr. Onlarn bildii tek
iyi eyler, grnte iyi olduklar zannedilen baz eylerdir ki bunlar beden sal,
zenginlik, ehevi zevkler, insan kendi arzularnn peinde koma serbestlii, sayg ve
itibar grme gibi hayatta gaye olduklar dnlen eylerdir. Chil ehrin halkna gre
bunlarn her biri bir mutluluk eididir ve en byk, en tam mutlulukta onlarn hepsinin
toplamdr. Onlarn ztt olan eyler hastalk, yoksulluk, zevklerden mahrum olma
arzularnn peinde koma serbest olmama sayg ve itibar grmemede ktlklerdir.
161


Farabiye gre cahil ehir, bir sr baka ehre ayrlr: Zarret ehri, zenginlik ehri,
bayalk ve dklk ehri, eref ehri, g-kuvvet ehri ve demokratik ehir.
162



160
Farabi; Trelerin yz Ya Da Millet zerine, (ev.:Prof.Dr.Hasan ahin), Kayseri, 1996, s.11-12
161
Farabi; Medinetl-Fazla,s.110
162
age. s.111


43
Farabi demokratik (cima-iyya) ehri, chil ehirler kategorisine sokar.bu ehir halknn
amac, her biri hibir eyde arzularna gem vurmakszn kendi istediini serbeste yapan
insanlar olmaktr.
163


Cahil ehrin eitleri ile orantl olarak chil ehir hkmdarlar vardr. Onlarn her
biri, kendi arzu ve amalarn elde edebilecei bir tarzda hkmdar olduu ehri
ynetir.
164


3.2.3. Kiilii Bozulmu Toplum

Bu ehir, fikirleri erdemli ehrin fikirlerinin ayn olan bir ehridir. O mutluluu, aziz ve
yce Tanry ikinci dereceden kutsal varlklar, Faal Akl ve erdemli ehrin halk
tarafndan bilinmesi ve inanlmas mmkn olan her eyi bilir. Ancak bu ehrin
insanlarnn fiilleri, chil ehrin insanlarnn fiillerinin ayndr.

3.2.4. Kiilii Deimi Toplum

Bu ehir fikirleri ve fiilleri eskiden erdemli ehirleri fikirler ve fiillerini ayn olan, ancak
artk deimi bulunan ve yerini farkl fikirlere, fiilleri de yerini farkl fiillere brakm
olan ehirdir.

3.2.5. Yolundan Sapm Toplum

Bu ehirde, bu dnyadaki hayattan sonraki mutluluu amalayan, ancak aziz ve yce
Tanr, ikinci dereceden yce varlklar Faal Akl hakknda, gerek mutluluun
sembollerini ve tasavvuflar olarak ele alnsalar bile, yanl ve yararsz grlere sahip
olan ehirdir. Bunun birinci yneticisi, gerekte yle olmad halde, kendine vahiy
indii iddia edilen bir adamdr.

O, bu uurda aldatmadan, yalan sylemden, kandrmadan ekinmez.


163
age. s.111
164
age. s.111


44
Farabiye gre bu ehirlerin yneticileri ynetimleri ve halk, erdemli, mkemmel
ehirlerin yneticileri, yntemleri ve halklarnn zdddr.
165


3.3. Yneticilerin zellikleri

Farabiye gre nasl ki kalp yalnz bana vcudu idre etmekteyse, tek bir ynetici de
devleti yle idare edebilir. Ancak ona gre, erdemli ehrin yneticisi herhangi bir insan
olamaz. nk yneticilik iki eyle olur.Birincisi bu insan, yaratl ve tabiat
bakmndan yneticiye istidatl olmal,ikincisi ise, yneticilikle ilgili istidat meleke ve
tutumlarn(ynetim bilgisi) kazanm olmaldr.
166


Farabiye gre bu insan insanln en st mertebesinde olan baka bir insann hkm
ve ynetimi altna girmesi mmkn olmayan stn mkemmellie ulamFaal akl
ile balant kuran Yani vahiy alan kimsedir.
167
O, nazar, fikr ahlk erdemler ile
ameli sanatlara, kendileriyle bu hayatta dnya mutluluu, teki hayatta ise en yksek
mutluun elde ettii insan eylere sahip olan,
168
bu ynyle siyas bir grevi zerine
almaya hak kazanan sekinlerin en sekini olan kiidir.
169


Farabi bu niteliklere sahip olan ynetici iin filozof, en yksek ynetici, hkmdar,
kanun koyucu imam deyimlerini kullanmaktadr.
170


Farabiye gre bu kii, kendisinin zerinde baka bir insann hkmnn bulunmad
hkim kiidir.O imamdr, erdemli ehrin birinci bakandr, erdemli milletin
hkmdardr, oturulan dnyann tmnn hkmdardr.
171
(evrensel devletin,
evrensel hkmdar)

Farabiye gre yneticilik konumuna ancak, kiiliinde doutan var olan fiziksel,
zihinsel ve ahlaksal on iki tabi zellii olan bir insan ulaabilir. Bu zellikleri

165
age. s.112
166
age. s.104
167
age. s.105.106.107
168
Farabi; Mutluluun Kazanlmas.s.51
169
age. s.82
170
age. s.93
171
Medinetl-Fzla.s.107


45

Farabi liste halinde yle verir.
Fiziksel adan kusursuz ve salkl olmal
abuk renen ve anlayan birisi olmal
rendii ve kavrad her eyi iyi bir biimde aklnda tutmal, iyi bir hfzaya
sahip olmal
Uyank ve ok zeki olmal
yi bir hatip olmal
Bilgi edinmeyi ve renmeyi sevmeli, bu yoldaki skntlara katlanmal
Doruluu ve dorular sevmeli, ktlk ve ktlerden nefret etmeli
Bedensel be cinsel zevklerin peinden komamal
Yksek ruhlu,erefli olmal,irkin ve aalk eylerin stnde olmamal
Para ve altn gibi dyev nimetlere deer vermemeli.
Adaleti dil kiileri sevmeli, zulmden ve zlimlerden nefret etmeli
Yapaca i konusunda azimli, kararl ve cesur olmal
172


Farabi Millet kitabnda bu zelliklere ilave olarak erdemli ehir yneticisinin, Tanrnn
evrendeki ynetimini kendisine rnek almas ve can bilgeliini( nazari felsefeyi) de tam
olarak tanyp bilmesi gerektiini syler.
173


Farabi btn bu niteliklerin tek bir insanda bir araya gelmesinin zor oluunun
farkndadr. Bundan dolay ynetim iin bir k-zm yolu nerir. Herhangi bir
zamanda byle bir insana rastlanmazsa, daha nce bu ehirde birbirini aralksz olarak
takip eden bu trden yneticiler kua mevcut olmusa, bu insanlarn koyduklar
kanunlar, kurallar ve detler benimsenir ve muhafaza edilirler.
174


Farabi,ilk ynetici olan filozof-peygamberden sonra gelen ikinci kuak yneticinin,daha
nceki filozof-peygamberlerin braktklar kanun,kural ve detlerle devleti yneteceini
syler.Ancak bu yneticide de doutan sahip olmas gereken on iki fiziksel,zihinsel ve
ahlak nitelie ilveten aadaki alt zellii de kazanmas gerektiini syler.

172
age. s.107,108
173
Farabi, Treleri yz Ya Da Millet zerine, s.29-30
174
Farabi,Medmetl-Fzla, s.109


46
O, bir filozof olmaldr.
lk yneticilerin ehir iin vaaz ettikleri, ehri kendileriyle ynettikleri
kanunlar,kurallar,usulleri bilmeli,muhafaza etmeli,btn fiillerinde bu
yneticilerin izinden gitmelidir.
Eskilerin kanunlarnn kaydedilmi olduu bir konuda onlarn yollarn
izleyerek yerine kanunlar kartma, koyma konusunda stn olmaldr.
lk yneticilerin kendileriyle ilgili olarak herhangi bir kanun koymalarnn
mmkn olmad onlardan sonra herhangi bir zamanda ortaya kan olaylar ve
eyler hakknda doru hkm vermek zere akl yrtme gcne ve stn pratik
akla sahip olmaldr.
lk yneticilerin kanunlaryla kendilerinin onlarn yolunu izleyerek karm
olduu yeni kanunlar konusunda halk szle aydnlatma,onlara klavuzluk etmek
stnlne sahip olmaldr.
isler hizmet edici,ister ynetici sava sanatlar sz konusu olsunlar her ikisinde
de usta olarak sava fiillerini gerekletirmek iin bedenen salam olmaldr.
175


Eer btn bu artlar kendisinde bir araya getiren tek bir kii bulunmaz ise durum ne
olacak? Farabi yine bu durumda bir k-zm yolu nermektedir.Biri sadece filozof
olan,dieri ise geri kalan artlar yerine getiren iki kii bulunursa,onlarn ikisi bu ehrin
yneticisi olacaklardr.
176

Farabi imdi tek bir yeterli yneticinin mevcut olmamas durumunda,bir tr iki kiinin
ynetimini test etmeyi teklif etmektedir.Biri filozof,dieri ise geri kalan be zellii
kiiliinde toplayan insan olmak zere iki ynetici elele verecek ve eit haklar ve
yetkilere sahip hkmdarlar olarak devleti birlikte yneteceklerdir.

Bu ikili ynetim plannn gereklemez olduunun ortaya kmas durumunda,ideal
devlette,bilgeliin hkm srmesinin bir yolu hala mevcuttur.Eer bu artlar felsefe
bilimine,dier be zellikte farkl insanlarda olmak zere dalmlar ise,onlarn hepsi
birlikte en stn ynetici olarak devleti yneteceklerdir.
177
Grld gibi bu ynetim

175
age. s.109
176
age. s.109
177
age. s110


47
en iyilerin ynetimidr.Bu tr ynetime Aristokratik Konsey ya da Mnevver
Aristorasisi
178
denilebilir.

3.4. Yasa Sorunu

Farabi, ilahi yasayla, eriatle, filozofun yasasn birletirerek filozofu z itibari ile
kanun koyucuya indirir ve bu sfat itibari ile filozofla peygamber arasnda bir
zdeletirme teebbsnde bulunur.Daha nce ayn ekilde Hristiyan Latin
dnyasnda Aristoya dayanarak St.Thomas,ilahi yasa ile beeri yasay zdeletirmeye
almtr.

Farabi, ynetimde, yneticinin belirleyici rol zerinde srar eder. Bizim modern
adaki liberal siyaset felsefemizin gerisinde yatan ana kaygnn tersine Farabinin
temel hedefi yneticinin siyasal iktidarnn ve kanun koyma gcnn snrlandrlmas
deil, ersine zellikle onu bu ikinci grevinde sonsuz bir biimde zgr
braklmasdr.Platon iin olduu gibi Farabi iinde ynetim,kanun koyma bir
bilgi,bilgelik ve uzmanlk iidir ve yneticilerin bilgi ve uzmanlk sahibi olarak
ynetmeleri,kanun koymalar,hem haklar hem de devleridir.zellikle ynetimin
ilkelerinin ve yasalarnn son tahlilde olduu ve olmas gerektii gz nne alnrsa.

Farabinin bizim bu gnk siyasal dncemize aykr olan baka bir yn de
udur.Ynetici yasaya uymaz,Ynetimin kayna yasa deildir,Tersine yasann kayna
yneticidir.ve yneticilerin grevi mutlaktr.Bu zellik ilk ilk ynetici veya yasa koyucu
ynetici yani filozof peygamber sz konusu olduundan onun devi yasalarla yaymak
deil,yasay koymaktr.Farabinin devleti bu anlamda bir monaridir.lerde 14. Louisin
diyecei gibi Devlet,hkmdardr.-ve hkmdarn iradesi de yasadr ve yasa koyucu
Tanrdr ve bu anlamda da Farab.i nin devleti bir teokrasidir mutlak bir teokrasidir.
179


Farabi, erdemli ehirde hukuk sisteminin gayeye gre dzenlenmesi gerektiine iaret
eder. Ona gre, hukuki dnce, inceledii meseleleri faydal olup olmayaca
asndan ele almaldr.

178
Hilmi Ziya lken; slam Dncesi, lken Yaynlar, stanbul, 1995, s.187
179
Farabi, Mutluluun Kazanlmas, Arslann nsz.s 27-29


48

Hukuki dnce gcnn ele ald meselelerin faydal olup olmad, belli bir gayeye
hizmet edip etmediinden anlalr.

Nesneler, bir gaye ve maksad elde etmede faydal olduklar lde dnce kuvveti
tarafndan, kefedilirler. Kefeden kii, nce gayeyi gz nne koyar sonra bu gayeye
ulatracak vastalar aratrr. Dnce, bu vastalarn en iyisini kefettii anda, en
mkemmel dncedir. Vastalarn ktl ve iyilii ile alakaldr.
180


Hukukunun koyduu kanunlarla, iyi bir gayeye ulamak iin faydal oluyorsa
iyidirler.
181
Fikrini ileri sren Farabi, kanunu vasta olarak kabul eder; Kanunlarn
doruluunu ve faydal oluunu gayenin doruluuna gre ayarlar.

Farabide Filozof=Kanun koyucu=mam ayn anlamda kullanlmtr. Ama, Filozofla
Kanun Koyucu az da olsa ayrr. Ona gre Filozof nazari erdemi ifade eder. Kanun
Koyucu ise ameli meselelerle ilgilenir. Yani, ameli meselelerin bilgisine sahiptir. Bu
meseleleri, millet(ummet) ve Medinelerde meydana getiren gleri tespit eder. Sosyal
olgu ve olaylar arasndaki sebep sonu ilikisini bilgi ile bulmaya alr.
182


3.5. Faziletli Devletin k

Farabiye gre ancak herhangi bir zamanda eer felsefe,ynetimin bir paras olmaktan
karsa btn dier artlar bu ynetimde mevcut olsa bile, erdemli ehir hkmdarsz
kalm olacak, ehrin ynetimi ile megul olan kii bir hkmdar olmayacak, ehir halk
helak olma tehlikesiyle kar karya kalacaktr.
183


Farabinin ideal devleti bu ynyle bilim ve felsefenin egemen olduu bir devlettir.




180
age. s.20-21
181
age. s.20
182
age. s.42
183
Farabi, Medinetl Fazla, s.110


49

4. John Lockeun Toplum Felsefesi / Liberal Devlet

4.1. Siyasal Toplumlarn Kuruluu ve Hkmetlerin Amalar

Locke, Thomas Hobbesun mutlak hkmdarlk (monari) sisteminin tersine liberal
devlet anlayn savunmutur. O, liberal devlet ve hkmet teorisinin kurucusu
saylr.
184


nsan tek bana yaamak iin yaratlmamtr, toplum iinde yaamak gereinde ve
zorundadr. lk toplumu kadn-erkek beraberlii oluturur, bunu ana-baba ve
ocuklardan oluan toplum izler, daha sonra da efendiler ve hizmetkrlardan oluan
toplum bunlara eklenir. Ancak bu toplumlar siyasal toplumlardan gerek ama gerek
yelerinin karlkl grevleri asndan farkldr. Sosyal bir yaratk olan insan ayn
zamanda doal olarak eit ve zgrdr.
185


Siyasal toplum dzenini anlamak ve siyasal iktidarn kaynana inebilmek iin,
insanlarn doal olarak nasl yaadklarn bilmek gerekir. yleyse doal olarak insanlar
nasl yaarlar? nce bu sorun aklanmaldr.

nsanlar doal olarak tam bir zgrlk ve eitlik iinde yaarlar. akalarndan izin
almaya gerek grmeden, baka bir kiinin iradesine boyun emeden istediklerini
yaparak, ellerindeki deerleri diledikleri gibi kullanarak yaarlar. Bu mkemmel
zgrlk ortamnda herkes eittir. Yani hi kimsenin dieri zerinde bir otoritesi,
iktidar hakk, stnl yoktur ve eit ve zgr olan insanlarn doal koullar altndaki
bu yaamlar karlkl yardmlama ve sevgi ilkelerine dayanr.
186


Ne var ki, gerek bir zgrlk ve eitlik dnemi olan bu doal yaama dnemi
insanlarn tamamen babo olduklar bir yaam da deildir. nsanlar, izin almaya gerek
olmadan dilediklerini yapabilirler, mallarn diledikleri gibi kullanabilirler ama doal
yasann koyduu snrlar iinde kalmak kaydyla...Yine insanlar bakasnn iradesine
boyun emeden hareket edebilirler, ama herkes her istediini de yapamaz, zgrdr

184
Hardly Bouillen; John Locke, (ev.: brahim Sava,), Liberte Yaynlar, Ankara, 1998, s. 1, Cokun
Can Aktan; Mdahaleci Devletten Snrl Devlete, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 18
185
John Locke; Hkmet zerine ki nceleme, Babil Yaynlar, (ev.: Fahri Bakrc), Ankara, 2004,
B.VIII-1, s. 65
186
age. B. II-1, s. 5


50
ama kendi hayatna kasdetme zgrl olmad gibi, bakasnn hayatna son verme
zgrl de yoktur, maln diledii gibi kullanabilir, ama bakasnn malna zarar
verme ya da bakasnn maln elinden alma zgrl de yoktur.
187


Ksaca, zgrlk vardr ama, bu zgrlk en iyi, en yararl en zararsz biimde
kullanlacaktr. Bu dnemde tm insanlarn uymak zorunda olduklar doal yasa yani
akl, tm insanlarn zgr ve eit olduklar bir yerde, herkesin birbirinin hayatna,
zgrlne ve malna saygl olmay emreder.
188


Doal yasaya uyulmazsa? Doal yasaya uyulmasn salamak iin bu dnemde,
herkesin doal yasa emirlerini ineyenleri cezalandrma hakk bulunur. Ancak
cezalandrma hakk keyfi olarak kullanlabilecek, mutlak bir hak da deildir. Doal
yasay ineyen suluyu yakalayan kii hislerine, tutkularna, kin, nefret ve intikam
duygusuna kaplmadan suun arl ile orantl bir ceza vermelidir.
189


Cezann amac bir defa, yaplan zararn tazmini ve telfisidir, ikinci olarak, sulunun
gelecekte tekrar su ileme istek ve eilimini ortadan kaldrmaktr ve son olarak da su
ilemeye hevesli baka kiiler varsa, onlar iin de caydrc ve korkutucu olmaktr.
190


Bylece, doal yasay ineyen kii, akln doru kurallarndan ayrlmtr, tehlikeli,
zararl bir kimse olmutur, onu herkes tutup cezalandrabilir ve zarar gren kii de
zararn telfisini isteyebilir.
191

Ne var ki, kiilerin kendi davalarnn yargc olmalar nemli sakncalar yaratr.
nsanlarn kendi davalarnda tarafsz kalmalarn beklemek byk iyimserlik olur,
insanlarn kin ve intikam duygularnn etkisi altnda hareket etmeleri nlenemez ve
gerek kendi karlarn gerek yaknlarnn karlarn dnmelerine engel olunamaz, bu
durumda suun arl ile orantl dil ceza snrlar alabilir, bu da, karklklara,
dzensizliklere neden olur.
192



187
age. B. II-3, s. 7
188
age. B. II-3, s. 7
189
age. B. II-5, s. 8
190
age. B. II-10, s. 11
191
age. B. II-7, s. 10
192
age. B. II-10, s. 12


51
nsanlarn stnde, gerektiinde ceza veren bir otoritenin, iktidarn bulunmad zaman,
sulu ile cezalandrma hakkn kullananlar bir anlamda sava haline girerler.
193


nsanlar iyi bir dnem olmakla birlikte, olumsuz ynleri de olan doal yaama
dnemine istek ve iradeleri ile son vererek, aralarnda yapacaklar bir anlamayla,
anlamazlklarn zmleyecek, sulular cezalandracak bir otoritenin, iktidarn
kurulaca siyasal toplum haline geerler ve cezalandrma haklarn da siyasal iktidara
devrederler.
194


nsanlar cezalandrma haklarn topluma devrettikleri zaman siyasal toplum kurulmu
olur, kiilerin sular muhakeme etme haklar sona erer. Toplum egemenlik hakkn
kazanr, yasalar yaplr, yasalar uygulayacak yetkililer belirlenir, kiiler aras
anlamazlklar bu yetkililer tarafndan zmlenir, topluma ya da kiilere kar su
ileyenler de yasalarda belirlenmi cezalara arptrlrlar.

Siyasal toplum dzeni iinde yaayanlarla doal halde yaayanlar ayrma olana
vardr: Bir btn oluturan, ortak yasalar olan, anlamazlklar ve davalar zmleyen,
sulular cezalandran yarg grevlileri, hkimleri bulunan toplumlar siyasal
toplumlardr. Buna karlk bavuracaklar yarg organlar ve pozitif yasalar
bulunmayan davalarnn yargc durumunda olan kiilerin yaadklar toplumlar ise
doal yaama dneminde olan toplumlardr.
195


Doal yaama dneminde zgr, eit ve bamsz insanlar, ancak ve ancak kendi istek
ve iradeleri ile bu dzenden karak bir siyasal iktidara boyun emeyi kabul etmi
olabilirler.
196


nsanlar hayatlarnn ve vcut byklklerinin korunmas iin, gven iinde
yaayabilmek iin, huzurlu ve rahat bir yaam iin, mallarn rahata kullanabilmek iin,
ktlklerden daha iyi korunabilmek iin istekleriyle siyasal toplumu kurmular ve
hkmeti oluturmulardr.
197



193
age. B. II-5, s. 8
194
age. B. III-6, s. 18-19
195
age. B. VII-10, s. 70, B.III, IV,V, s. 105
196
age. B.VIII-1, s. 81
197
age. B.VII-1, s. 81


52
Siyasal toplum, kiilerin her birinin rzas ile kurulmutur ama bir btn, bir vcut
oluturan bu toplumu hareket ettirecek, ynlendirecek g ounluun iradesiyle
oluacaktr. stei ile topluma katlan herkes ounluun kararna uymay kabul
edecektir.
198


Ksaca, siyasal toplumun douu zgr insanlarn istek ve iradesine dayanr, bu insanlar
siyasal toplumu oluturacak ounluun iradesine uymay kabul etmilerdir. Meru bir
ynetimin dou biimi ve nedeni budur.

Locke, bu grne kar ileri srlen eletirilere de cevap verir.

Bu eletirilerde tarihte ne kadar gerilere gidilirse gidilsin, zgr ve eit kiilerin
birleerek bir toplum kurmalar ve bu yoldan bir iktidar oluturmalar olayna
rastlanmad sylenir. Bir baka eletiriye gre de, insanlarn hukuken byle bir
anlama yapmalar olanakszdr, nk insanlar bir siyasal dzen iinde gzlerini
dnyaya aarlar ve bu ynetime de uymak zorundadrlar, yeni bir ynetim kurma
olanaklar yoktur.
199


Locke, bu eletirileri cevaplandrr: Doal yaama dneminin olumsuz ynleri ve
insanlarn toplu yaama istek ve ihtiyalar, onlar toplu yaama halinin devam iin bir
btn oluturmaya zorlamtr. te yandan tarihin koruyamad bir ok belgeler vardr,
doal yaama dnemi ile ilgili belgelerde bunlar arasnda olabilir. Bundan baka Locke,
bir siyasal iktidar dzeni iinde yaamayan insanlarn her zaman bulunabileceine
dikkati eker, rnein o gnk koullarda Amerikada yaayanlar gibi...Kald ki, der
Locke, bir monarkn ynetiminde doan insanlar, istek ve iradeleri olmadan bu
ynetime tabi olmayacaklarn bilirler ve bu insanlarn ocuklar da istediklerinde baka
bir ynetim oluturabileceklerini bilirler.
200


te yandan Locke, monarilerin kaynan da insanlarn iradelerine dayandrarak
aklar. zgr insanlar istekleriyle baba otoritesine tbi olmulardr, daha sonra aileler

198
age. B. VIII-2, 3 vd., s. 82
199
age. B.VIII-6, s. 84
200
age. B.VIII-8 vd.


53
birleerek iktidar bir kiiye vermilerdir, monarilerin kk de halkn rzasna dayanr,
yoksa bu iktidarn da Tanr ile ilikisi yoktur.
201


Eit ve zgr olan, mallarn diledii gibi kullanan kiinin doal yaama dneminden
kmasnn tek nedeni gvenlik isteidir. Btn insanlarn eit, zgr ve kendi
kendilerinin efendisi olduklar bir dzende hakkaniyet ve adalet ilkelerine ballk pek
kolay gereklemeyecektir. te insanlar siyasal bir toplum dzeni kurmaya iten neden
de budur. Korku iinde ve srekli olarak tehlikeler ve tehditlerle kar karya
bulunmalar insanlar, gvenlik aramaya itmitir. nsanlar gvenlii, siyasal toplum
iinde bulabileceklerini anlamlardr. Bylece insanlar birleerek, bir btn
oluturarak, karlkl olarak hayatlarn, zgrlklerini ve mal varlklarn gvence
altna alma yolunu semilerdir.
202

te toplum halinde birleen, btnleen ve bir iktidar kuran insanlarn en nemli
hedefleri ve temel amalar can gvenliinin ve mlkiyet haklarnn korunmas
olmutur.

Siyasal toplum dzeni doal yaama dneminin aksayan ynlerini dzeltecektir, bunun
iin gerekli olan haklar kiiler siyasal topluma devredeceklerdir. zet olarak, insanlarn
zgrlklerinin, mal ve haklarnn korunmas ve dil bir cezalandrma sisteminin
uygulanmas siyasal toplumun kurulu nedeni ve amacdr.
203

Siyasal iktidar ki, Locke buna siyasal toplum ya da yasama iktidar de der, kiilerin
siyasal toplumu kurarken terk ettikleri hak ve yetkilere sahip olur ve yetkilerini kamu
iyiliinin gerektirdii snrlarn tesine taramaz.
204


Egemen gcn ya da yasama iktidarnn toplumda yapaca iler kesinlikle belirlidir;
Can, mal ve zgrl gvence altna almak, huzuru, i ve d gvenlii salamak ve
halkn iyiliini gerekletirmektir. Siyasal iktidar kimin elinde olursa olsun bu kimse
toplumu keyfi kararlarla deil, fakat halkn koyduu ve bildii yasalara gre
ynetecektir. Egemen g tarafsz ve hakkaniyete saygl, anlamazlklar yasalara gre
zmleyen yarglar atayacak, toplum kuvvetlerini yalnzca yasalar uygulayabilmek

201
age. B.VIII-18, s. 94
202
age. B. IX-1, s. 103-104
203
age. B. IX-9, s. 106
204
age. B. IX-9, s. 107


54
iin ve lkeyi yabanc saldrlara kar koruyabilmek iin kullanacaktr. Siyasal iktidarn
halkn rahatn, huzur ve iyiliini ve gvenliini salamaktan baka amac olmayacaktr.

4.2. Ynetim Biimleri, Glerin Blnmesi ve Karlkl likileri

Lockeda ynetim biimleri yasama gcn kullanan kii ya da kiilere gre belirlenir.
Siyasal dzenin kurulmasn salayan toplum, yasalar kendi yapar ve yasalar
uygulayacak grevlileri de yine kendi belirlerse, bu ynetim biimine demokrasi denir.
Ancak yasama gcn kullanma yetkisini toplum, belli bir aznln ve onlarn
miraslarnn eline brakabilir, bu durumda ynetim oligari diye adlandrlr ya da
toplum yasama gcn kullanma yetkisini tek bir kiiye verebilir, bu ynetim de
monari olur. Monari de iki biimde grlr: Yasama tek kiinin ve daha sonra onun
varislerinin eline braklmsa irs monari olur, monarkn lmnden sonra yerini
alacak kiiyi seme hakk toplumda ise, seimli monari olur. nsanlar toplumu
kurarken diledikleri ynetimi semekte serbest olduklar gibi, bu ynetimlerden
unsurlar alarak karma ynetimler de oluturabilirler.
205


Locke siyasal iktidar iinde yer alan gleri yasama, yrtme ve konfederatif gler
olarak ayrr ve bunlarn her biri zerinde durduktan sonra aralarndaki ilikileri de
belirler.

Locke, yasama gcn toplumun ve toplumda yaayanlarn varlklarnn korunmas
iin, devlet glerinin nasl kullanlmas gerektiini belirleyen iktidardr diye
tanmlar.
206


Siyasal toplum dzeninin kurulmasyla izlenen amalarn gerekleebilmesi iin ilk i
yasama gcn kurmak olacaktr, bunun iin tm devletlerin ilk temel pozitif yasalar,
yasama gcn belirleyen yasadr.
207


Yasama kutsal, stn, egemen bir gtr ve toplum kurulurken bu gc kullanma
yetkisi kime verilmise ona ait olur. Bu nedenle yasama gcnn eseri olmayan bir
kural, ad ne olursa olsun, kimin tarafndan yaplm olursa olsun, hangi gle

205
age. B. X-1, s. 109
206
age. B. XII-1, s. 121
207
age. B. XI-1, s. 111


55
desteklenirse desteklensin meru bir tasarruf saylmaz ve yasa niteliini tamaz, nk
bu tasarrufta en nemli unsur olan halkn rzas eksiktir.
208


Yasama gc egemen ve stndr, nk bu g toplumda herkesin uyaca kurallar
koyar ve devletin dier organlarnn yetki ve iktidarlar hep yasama gcnden
kaynaklanr ve yasama gcne tbi olur.
209

Yasa yapma gcn kim kullanacaktr? Siyasal toplum oluturulurken ounluk bu
gc kullanma yetkisini bir kiiye ya da birden fazla kiilere verebilecei gibi, sresiz
ya da srekli olarak da verebilir.
210


Yasa yapma yetkisi ounluk tarafndan hayat boyunca bir kiiye ya da belli bir sreyle
ve birden fazla kimselere verilmise, bu srenin bitiminde toplum yeni bir ynetim
biimini oluturabilir.
211


Locke, toplumun daima egemen iktidarn yani yasama iktidarnn sahibi olduunu
kabul etmitir, bu iktidar kullanma yetkisi yasa koyuculara verilmitir, o kadar.
212


stn yasama iktidar snrsz bir iktidar mdr? Locke yasama iktidarnn snrsz
olmadn ok ak ve kesin olarak belirler. Yasama iktidar stndr ama keyfi
deildir. Keyfilii nleyen nedir?

Bir defa, yasa koyucunun kiilerin can ve mal varl ve zgrlkleri konularnda
dilediini yapmaya yetkisi yoktur. nk, yasama gc, insanlarn siyasal toplumu
kurarken sahip olduklar hak ve yetkilerle snrldr ve hi kimse sahip olduundan
fazlasn bakasna veremez. Doal yaama dneminde hi kimsenin bakasnn can,
mal ve zgrlkleri zerinde keyfi bir iktidar yoktur, siyasal topluma geilirken
kiilerin sahip olmadklar byle bir keyfi iktidar, yasama gcn kullanacaklara
vermeleri sz konusu olamaz.
213


Yasama gc yaps ve grevi nedeniyle toplumun iyilii snrnda kalmak zorundadr.
Grevi korumak olan ve bu amala kurulan yasamann kiileri kle durumuna sokma,

208
age. B.XI-1, s. 111-112
209
age. B. XIII-2, s. 126
210
age. B. XI-2, s. 112
211
age. B. X-1, s. 109-110
212
age. B. XIII-1, s. 125
213
age. B. XI-2, s. 113


56
onlar yoksullatrma yetkisine ve hakkna sahip olduu dnlemez. Doal yaama
dneminde insanlarn davranlarn snrlayan doal yasa kurallar siyasal toplumda
glenerek ve yaptrm gc kazanarak varlklarn srdrecektir, bu kurallara aykr bir
pozitif yasa ise iyi ve meru bir yasa saylamaz.
214


kinci olarak, yasama gc herkesin kolayca okuyup anlayabilecei genel nitelikte
yasalar aracl ile kullanlr, halk devlerinin neler olduunu bilir ve yasalarn
glgesinde, gvenlik iinde zgrlklerini kullanr. Geliigzel, alelacele alnan keyfi
kararlar niteliinde olamaz. Kiilerin can ve mal varlklarna saygl olmayan keyfi
tasarruflar ve keyfi ynetim dorudan doruya toplumun kurulu ve varlk amacna ters
der. nsanlar doal yaama dneminde olduundan daha kt bir duruma dmek iin
deil, fakat bu dnemde sahip olduklarn gvence altna almak iin toplumu
kurmulardr. Bunu hibir zaman akldan karmamak gerekir.
215


nc olarak, yasama gc kiilerin sahip olduklar deerlere, mallara, onlarn rzas
olmakszn el sremez, aksi halde kurulu ve varlk amacna ters der, kiinin sahip
olduu deerler kutsal, dokunulmaz niteliktedir. Kukusuz ynetimlerin byk giderleri
vardr, bunlarn karlanmas da zorunludur ve bu giderler kiilerden alnan vergilerle
denkletirilecektir. Ne var ki mlkiyet hakkn ilgilendiren vergi ya toplumun
ounluunun dorudan iradesine ya da ounluu temsil eden temsilcilerin iradesine
dayanlarak konur, aksi halde mlkiyet hakk zedelenmi olur.
216


Son olarak da yasama gcn kullananlar bu yetkiyi bakasna devredemez, nk
yalnzca halkn ynetim biimini yani yasama iktidarn kullanacak kiiyi ya da kiileri
belirleme hakk vardr.
217


Bylece yasama gc keyfi deil, snrl bir iktidardr. Genel yasalar aracl ile bu
yetki kullanlacaktr. Yasalar yoksul, varlkl, burjuva, ifti, saray adam, avam gibi
ayrmlar yaplmadan herkese uygulanacaktr. Yasalarn amac toplumda ortak iyilii
gerekletirmek olacaktr, vergi yasalar halkn dorudan ya da temsilcilerinin iradesine

214
age. B. XI-2, s. 113-114
215
age. B. XI-3, s. 114
216
age. B. XI-5, s 116
217
age. B. XI-8. s. 119


57
dayanacaktr ve yasama gcn halkn belirledii kimseler kullanacaktr, yasa koyucu
bu yetkisini kimseye devredemeyecektir.
218


Yasama gcnn yapt yasalar uygulayacak bir iktidara yani yrtme gcne ihtiya
vardr, nk yasa yapann yasalarn uygulamasn da yklenmesi doru olmayacaktr,
aksi halde yasa koyucular, kendilerini yasalarn stnde grme ve yasalar kendilerine
uygulamama yoluna gidebilirler ya da yasalar kendilerine uygularken zel karlar
dorultusunda bir uygulamaya gidebilirler. Yasa koyucu kendisinin de yasa
hkmlerine uymak zorunda olduunu bildii zaman, yasalar kamu iyilii
dorultusunda yapacaktr.

Yasalar uygulayacak olan iktidar bu uygulamay her an izlemek, her an ayakta olmak
zorundadr, bu nedenle de yasa yapc iktidar ile yasay uygulayacak iktidar iki ayr g
olarak dzenlemek gerekir.
219


Devlette konfederatif yetki ad verilen g ise, sava ve bara karar verme, dier
devletlerle ilikiler kurma, antlamalar yapma yetkilerini kapsar.
220

Devlet glerinin toplumla ve karlkl ilikileri sorununa gelince, Locke yrtme
gcnn ve konfederatif yetkinin yasama gcne tbi olduunu kabul eder.

Toplum ve yasama gc arasndaki ilikiye gelince, bilindii gibi yasama gcnn
sahibi her zaman toplumdur. Toplum, kendi adna bu gc kullanacak kiileri belirler.
Yasama iktidarnn kurulu amacna uygun kullanlmas zorunludur, amacna aykr
kullanlmas bu iktidarn halka geri dnmesi sonucunu douracaktr. Halk da bu iktidar
gvendii baka bir kimseye ya da kimselere verir.
221


Yasama-yrtme ilikisine gelince, Lockeun ngrd siyasal dzende yalnz yasama
gc stndr ve dier iktidarlar ondan kaynaklanr ve ona tbidir. Yrtme gcn
kullananlar yasamaya kar sorumludurlar, yasama yrtmeye verdii yetkileri gerekirse
geri alr ve bu yetkiler kt kullanlmsa yrtmeyi cezalandrr.
222



218
age. B. XI-9, s. 119-120
219
age. B.XII-2, s. 121-122
220
age. B.XII-4, s. 122
221
age. B.XIII-1, s. 125
222
age. B.XIII-5, s. 128


58
Yasama meclisini toplantya arma yetkisinin yrtmeye verilmi olmas da ona
stnlk salayacak yeterli bir neden deildir.
223


Devletin maddi glerini elinde tutan yrtme iktidarnn yasamann almalarna
engel olmak istemesi halinde ise yrtme, toplum yani halk ile sava haline girmi
saylr. Toplum da bu engeli kuvvet kullanarak kaldrabilir, nk bir yetkiye
dayanmayan kuvvete kar kuvvet kullanlabilir.
224


Konfederatif yetki ve yrtme gc ilikisine gelince, konfederatif yetki yrtme ve
yasama glerinin emrinde onlara tbi olarak grev yapar.
225


4.3. Meru ve Gayrimeru Ynetim Sorunu

Locke ynetimlerin meruiyet koulunu iki kritere balar. Bunlardan biri iktidarn gasp
edilmesi yani bakasnn hakk olan bir iktidarn kullanlmasdr,
226
byle bir ynetim
garmerudur. ktidar kimin hakkdr, sorusunun cevabna gelince, Locke her devlet
dzenince siyasal iktidar kullanacak kiileri belirleyen yasalarn, kural ve kurumlarn
bulunduunu syler. Bu yasalarla, bu kural ve kurumlarca belirlenmi yollardan baka
bir yoldan emretme gcn ele geiren kii ya da kiiler iktidar gasp etmi olurlar. Bu
kimseler halkn kendilerine itaat etmesini de beklememelidir.

Gayrmeru ynetimi belirleyen kriterlerden ikincisi zorbalktr. Zorbalk, iktidarn hi
kimsenin hakk olmad bir biimde kullanlmasdr. Zorba, iktidar toplum kar
dorultusunda deil de kendi zel kar dorultusunda kullanan kiidir. Hangi
koullarda olursa olsun, hangi nedenlere dayanrsa dayansn yasalarn yerine kendi istek
ve iradesine uyulmasn isteyen, toplumun karlarn dnmeden kiisel tutkularyla
hareket eden kii zorbadr.
227


Zorba ynetim yalnzca monarilere zg deildir, tm ynetimler zorbala
dnebilir, nk, yasann bittii yerde zorbalk balar.
228


223
age. B.XIII-8, s. 130
224
age. B. XIII-7, s. 129
225
age. B. XIII-5, s. 128
226
age. B. XVII-1,2, s. 165-166
227
age. B. XVIII-1, s. 167
228
age. B. XVIII-4, s. 169


59

Halkn iradesi ile iktidara gelen ve amac can, mal ve zgrlkleri korumak olan g
sahipleri de zorba olabilirler. Yasalarn kendilerine tand yetki snrlarn ineyen,
ellerindeki gc halka kar ve yasalarn msaade etmedii biimde kullanan kiiler,
adlar ne olursa olsun gerek birer zorba durumundadrlar. Bunlar yetkisi olmadan
hareket eden kii durumunda olduklarndan, durdurulmalar gerekir.

Locke, zorbann durumunu rneklerle aydnlatmaya alr: Nasl ki, yolda giderken bir
saldrya kii ya da kaps krlarak evine girilen kii kendini saldrgana kar
koruyabilecekse, ayn biimde egemen gce el koyan zorbaya kar da korunacaktr.
Ailenin byk ocuunun, babasnn mirasndan daha pay alaca gerekesiyle
kardelerinin haklarna el koyabilecei savunulabilir mi? Ya da bir kimsenin zengin
olduu gerekesiyle komusunun, evine ve bahesine el koyabilmesi akla uygun
mudur? Tam tersine, bu tr davranlar gl kimselerden gelince hakszl, suu daha
da arlatrr. Yetkisi olmadan hareket etmek ya da yetki snrlarn amak hi kimse
iin balanabilir deildir, ama bunlar bir de iktidar sahiplerinden gelirse daha da ar
olur ve bunlar yapanlarn durumu daha arlar.
229


yleyse yneticinin emirlerine kar gelinebilir mi? Kendisine kt muamele
yapldn dnen herkes, yneticinin yapt ilemin aslnda yaplmamas gerektiini
dnen her kii yneticiye kar gelebilecek mi? Eer byle olsayd tm toplumlar ksa
srede yklr, dalrd...Dzenin ve hkmetlerin yerlerini karklk ve anari
alrd...Yukardaki sorularn cevab u olacaktr: Ancak hakl ve meru olmayan kuvvete
ve iddete kar kuvvetle cevap verilebilir. Bunun dnda kuvvete bavurmak, cezay
gerektirir. Bununla birlikte egemen gce kar durula-bilecek durumlar da vardr.

Baz lkelerde hkmdarlarn ahslar yasalarla kutsallatrlmtr, hkmdar ne
yaparsa yapsn ona kar iddet kullanlamaz ve ondan ikayeti olunamaz, hkmdarn
sorumluluu, cezalandrlmas sz konusu olmaz. Ne var ki bu durumda dahi
hkmdara deilse bile, alt dzeydeki yneticilerin meru ve hakl olmayan ilemlerine
kar klabilir, buna hkmdarn da bir diyecei olmaz, meer ki halk ile sava haline
girme ve hkmeti datma niyeti olsun...


229
age. B. XVIII-4, s. 169


60
Gerekten de son derece kt ve habis bir kimse olmad srece hkmdarn tek bana
yasalar deitirmeye ve btn toplumu bask altna almaya gc yetmez, hkmdarn
eylemleri sonucu birka kiinin zarar grmesi de fazla nemli saylmamak gerekir.
Toplumda barn ve ynetimde gvenliin salanm olmas ufak tefek aksaklklar
affettirir.
230


Ancak hkmdarn emrini uygularken, yasal snrlar aan, yasalar ineyen grevliye
kar durulabilir, rnein hkmdarn tutuklama emrini yerine getiren grevli, ahsn
evinin kapsn krarak ieri girip emri uygulamaya kalkarsa, yasalar inerse yetki ve
grev snrlarn aan grevliye kar durmak doal saylr.
231


Ne var ki, yneticilerin yasal olmayan davranlar sonucu zarar gren kii, yasal yollara
bavurduu takdirde zararn tazmin ettirebiliyorsa, kuvvete bavurmasna gerek yoktur.
Yasal yollara bavurmadan kuvvete bavuran kii haksz duruma der.
232


te yandan bir ynetici, yasal olmayan eylem ve ilemlerini maddi gle desteklese de
yani yasal yollara bavurma olanaklarn kapatsa dahi- hemen direnie gememek ve
fazla nemli olmayan konular iin hkmeti sarsmamak gerekir. Sz konusu yasa d
eylemler birka kiiyi ilgilendiriyorsa bu kimselerin direnie gememeleri daha iyi olur,
nk halkn tmn ilgilendirmeyen bir konuda birka kiinin ynetime kar
direnmesi olumlu sonu vermeyecektir, toplum ilgilenmedii bir sorun nedeniyle bu
kiilerin peine taklp eyleme gemeyecektir.
233


Buna karlk yneticilerin yasa d eylem ve ilemleri byk bir ounluu
ilgilendiriyorsa, topluma kar bir saldr niteliini tayorsa ya da yaplan hakszlklar
ve bask birka kiiyi ilgilendirmekle birlikte, son derece nemli saylacak konular
kapsyorsa toplum, can, mal ve zgrlklerinin tehlikede olduuna inanmsa- kiiler
direnme hakkna sahip olurlar. Yneticilerin toplum iin tehlikeli, zararl kiiler
saylmas kadar ac bir ey yoktur ama bu, onlarn hatasdr, toplumun iyilii iin o
mevkiye gelen kiiler bu amaca ve mevkilerine saygl olmak zorundadrlar.
234



230
age. B. XVIII-7, s. 171
231
age. B.XVIII-7, s. 171
232
age. B.XVIII-9, s. 172
233
age. B.XIX-10, s. 173
234
age. B.XIX-11, s. 173-174


61
4.4. Mlkiyet Hakk

Yeryzn Tanr insanlara ortaklaa yararlanmalar iin vermitir, ama ayn zamanda
Tanr insanlara akl da vermitir. nsanlarn yapacaklar ey doay ve akllarn en iyi
biimde deerlendirerek ihtiyalarn karlamak olacaktr. Topran iindeki ve
zerindeki doal zenginlikler insanlarn ortaklaa yararlanmalarna sunulmutur, doal
yaama dneminde bunlar zerinde hi kimsenin zel, asli bir hakk yoktur, ancak
ihtiya sahibi bir kimse bu deerlerden bazlarn ihtiyac iin kendine mal edebilir.
rnein bir av hayvann avlayan ya da bir meyveyi toplayan kii bunlara sahip olabilir.
Ortak bir deeri bir kiinin mal yapan olay, ilem nedir? Lockee gre bu olay ya da
ilem kiinin emeidir. rnein herkesin ortak mal olan bir aatan bir meyveyi
koparan kii, o meyvenin sahibi olur, nk emek harcayarak o meyveyi koparmtr.
Bylece yeryz nimetleri insanlarn ortaklaa yararlanmasna sunulmutur ama,
insann elinin emeinin yaratt deerler zerinde zel hakk da olacaktr. nk emei
ile doadan bir eyler alan insan, doann kendine sunduu deerlere fazladan bir eyler
eklemitir, yani emeini, almasn, tekniini eklemitir. Emek, o deeri doadan
koparm, emek sahibinin mal yapmtr. zel mlkiyetin domas iin insanlarn
aralarnda anlama yapmalarna gerek yoktur.
235


yleyse herkes diledii, istedii kadar mlkiyet sahibi olabilir mi? Hayr, diyecektir
Locke, emek karl mlkiyet hakkn tanyan doal yasa bu hakka snr da
koymutur.
236


Doadaki zenginlikler insanlara niin ve ne amala verilmitir? Bu deerlerden
yararlanp, ihtiyalarn karlayabilmeleri iin...yleyse zel mlkiyete dntrlen
ortak deerler ihtiyatan fazla olamaz, ihtiyacndan fazlasn alan kii bakalarna ait
olan deerleri alyor demektir.
237


Tanabilir mallarn mlkiyete konu olmasndaki temel ilke, toprak zerinde mlkiyet
hakknn domasnda da geerlidir: Kii yaam iin, ihtiyac iin ekip bitii, rnlerini

235
age. B.V-1,2,3, s. 25-26
236
age. B.V-7, s. 29
237
age. B.V-7, s. 29


62
deerlendirdii topra snrlar ve o toprak zerinde mlkiyet hakkn oluturur, bu
davranyla kimseye de zarar vermi olmaz.
238


Ne var ki ticaretin gelimesi, para dolamnn balamasndan sonra hi kimse
toplumda herkesin muvafakatini almadan- ortak deerlerin etrafn bir itle evirerek
kiisel mlkiyet biimine dntremez. Bunun nedeni de bu topraklarn lkelerin
yasalar ile yani ortak irade ile ortak deerler olarak braklm olmasdr.
239


Doal yaama dnemindeki durum ile siyasal dzene kavumu lkelerdeki durum
arasnda bu bakmdan ayrlk vardr. Ticaretin gelimedii ve para dolamnn olmad
dnemde mlkiyet hakknn ls doa tarafndan belirlenmiti, insann emeinin
uzand yere kadar mlkiyet hakk uzanyordu, emek ve almayla snrl olan bu
hakkn fazla genilemesi olanaksz ve ayn zamanda gereksizdi de...Bu bakmdan
mlkiyet bakasna zarar veremezdi, nk herkes ancak ihtiyacn karlayacak kadar
bir topraa sahip olmak isteyecekti.
240


Kiinin ihtiyacndan fazla deerleri zel mlkiyetine sokmak istemesi bunlarn
bozulmas ve rmesi sonucunu douruyordu ki, bu davran bakasna zarar vermek
olurdu ve cezalandrlmas gerekirdi. Bu kural doal yaama dneminde tanabilir
mallar iin geerli olduu gibi tanamaz mallar iin de geerli idi.
241


zet olarak, balangta emek ve igc, ortak mallarn bir ksm zerinde kii lehine
mlkiyet hakk yaratyordu, ihtiya kavram bu hakk snrlyordu, nk ihtiyacn
salayan insan daha fazla alarak yararlanamayaca ve bozulacak olan fazla mal
edinmek istemiyordu, ancak gelimeler sorucu ticaret ve parann dolam, insanlar
bozulmadan ihtiyalarndan fazla mal edinmelerine olanak salamtr, bu durumda,
insanlar diledikleri kadar deerlere sahip olabileceklerdir.

4.5. Ynetimlerin, Toplumun ve Devletlerin Dalmas

Toplumlarn ve ynetimlerin ykln birbirinden ayrmak gerekir.
242


238
age. B.V-8, s. 30
239
age. B.V-11, s. 31
240
age. B.V-12, s. 32
241
age. B.V-14, s. 35
242
age. B.XIX,-1, s. 177


63

Siyasal toplumun kurulmas kiilerin doal yaamdan kp, toplum ve devlet kurma
iradelerine dayanr. Siyasal toplumun yklmas, dalmas bir tek yolla olur, o da
yabanc glerin istilsdr. nk istil karsnda birlik olan kiiler birbirlerini
koruyamazlar, birbirlerine destek olamazlar, bamsz bir btn halinde kalamazlar,
dalrlar, doal yaama haline dnerler. Toplum dalnca bu toplumda hkmet de
kalmaz, dalr.
243


Ynetim yklmas ise baz i karklklar sonucu olur.

Bu i karklklardan biri, yasama iktidarnn bozulmas biiminde geliebilir. Locke
yasama iktidarn siyasal toplumun ruhu olarak kabul eder, yasama gc alamaz hale
gelip tkenince ya da dalnca toplum da dalr ve lr. Bir toplumun birliini zn
yapan ayn ruha ayn iradeye sahip olmaktr, yasama iktidar da bu ruh ve iradeyi dile
getirmek zere kurulmutur. Yasama iktidarnn kurulmas toplum dzeninin ilk ve
temel ilkesidir, toplumun yetkili kld kiilerin ve onlarn yapaca yasalarn kurduu
dzen toplumun birliini ve srekliliini salayacaktr. Bir kii ya da bir grup insan,
toplumdan yasa yapma yetkisini almadan, yasa yapmaya kalkrsa, halkn bu kurallara
uyma zorunluluu olmaz. Bu tr olaylar ve giriimler, toplumda var olan tbiyet
balarn kopartr ve yeni bir yasama iktidar kurma gereini ortaya kartr.
244


Devlette otorite sahipleri iktidarlarn ktye kullanrlarsa bu durumda da hkmet
dalr. Locke ynetimlere gre durumu deerlendirmek gerektiini syler.
245


ktidarda tek kii kral vardr ve yrtme gcn veraset yolu ile elde etmitir. Yasama
gcne sahip meclisi, toplantya arma ve meclisi datma yetkisine sahiptir. Soylular
da iyi doular nedeniyle meclise katlma hakkna sahiptir, halkn temsilcilerinden
oluan meclis de yasalar yapmaktadr.

Bu durumda ynetimin bozulmas eitli biimlerde ortaya kar:

Kral kendi keyfi idaresini yasa yerine koyabilir, bu durumda yasama iktidar
deimi olur.

243
age. B.XIX-1, s. 177-178
244
age. B.XIX-2, s. 178
245
age. B.XIX-3, s. 179


64

Kral yasama meclisinin belirli zamanlarda toplanmasn engelleyebilir ya da
meclisin serbest karar vermesini nler, bu durumda da yasama iktidar
bozulmu olur.
246
nk yasama iktidarnn tam kullanlabilmesi iin yasama
organnn toplanmas yeterli deildir, bu toplanan kiilerin serbest olmalar,
ortak iyiliin ne olduunu belirlemek ve ona uygun yasa yapma serbestliine de
sahip olmalar gerekir. Bu zgrl yok eden, yasama iktidarnn faaliyetini
engelleyen kii, fiilen yasama iktidarn yok eder ve hkmeti ykar.

Kral keyfi davranlar ile halkn onay olmadan yasama meclisi yelerini
seecek kiileri ya da seim mekanizmasn deitirirse yasama iktidarn
bozmu, deitirmi olur.
247


Toplum meclis ya da kral tarafndan yabanc bir devlete terk edilirse, bu
durumda da yasama organ deimi ve hkmet de dalm olur. nsanlarn bir
toplum oluturmadaki amalar zgr ve bamsz olmak, kendi yasalar ile
ynetilmektir, yabanc bir iktidar altnda ise bunlarn hibiri gereklemez.
248


Bu durumlarda ynetimin bozulup dalmasndan kral sorumludur.
249


Yrtme iktidarnn iyi kullanlmamas, ktye kullanlmas, yasalarn uygulanmamas
gibi durumlarda da hkmetler dalr, nk bu durumlar anari ile e anlamdadr.
Yasalar uygulanmazsa, toplum dzensiz, karmakark bir yn halini alr, adalet
mekanizmas ilemezse ve halkn ihtiyalarn karlayacak bir iktidar olmazsa hkmet
de dalm olur.

Yasama iktidarnn bozulmas ve dalmas durumlarnda halk kendi karlarn gz
nnde tutarak, yasama iktidarn oluturan kiileri ve yasama iktidarnn biimini ya da
her ikisini birden deitirme hakkna sahip olur. nk hi kimse bakasnn hatas,
kusuru nedeniyle, kendini koruma ve varln srdrme hakkndan vazgemi
saylmaz. Varln srdrmesini salayan ara da yasama iktidar ve onun yapt
yasalar uygulayan yrtme organ olduuna gre yeni bir yasama iktidar oluturmas

246
age. B.XIX-4,5, s. 180
247
age. B.XIX-6, s. 180
248
age. B.XIX-7, s. 181
249
age. B.XIX-8, s. 181


65
halkn en doal hakk saylmak gerekir. nsanlarn zorba ynetimden kurtulma haklar
olduu kadar, byle bir ynetimin kurulmasn nleme haklar da ncelikle vardr,
nk kle olmadan nlem almak gerekir, kle olup zincire vurulduktan sonra
zgrlk iin mcadele ederim demenin hibir anlam yoktur.
250


Hkmetlerin bozulmasnn, dalmasnn bir baka nedeni de yasama ya da yrtme
iktidarnn kendilerine verilen yetkilere aykr hareket etmeleridir.
251


Yasama iktidar kendisine tannan yetki alann aarsa yani, kiilerin sahip olduklar
deerlere el koymaya kalkrsa, toplumun siyasal dzene geerken kendinde saklad
doal haklarn hayat hakkn, mlkiyet hakkn, zgrlkleri- inerse, toplumu kle
durumuna sokma hevesine kaplrsa, ksaca kurulu ve varlk amacna ters derse,
toplum ile sava haline girmi olur ve halkn, iktidara itaat borcu sona erer. Toplum
verdii yetki ve iktidar geri alr ve onu lyk grd bakalarna verir. Bu kural
yasama iktidar iin olduu kadar yrtme iktidar iin de geerlidir.
252


Yrtme iktidar elinde tuttuu maddi devlet glerini, hazineyi ve kamu grevlerini,
yasama meclisi yelerini batan karmak iin kullanrsa, temsilcilerin kendi gr ve
karlar dorultusunda hareket etmelerini salarsa, yasama meclisi yelerini seecek
olan kiilere etki ederek tehdit ya da vaatlerle kendi gr ve amalar dorultusunda
karar verecek kimselerin seilmelerini salarsa, bu kimse hkmeti ve seim dzenini
batan sona deitirmi olur, toplum gvenlik ve iyiliini tehlikeye atm saylr.

Halkn sahip olduu deerleri koruyacak olan yasama meclisi yelerinin seimi
serbeste yaplmal, serbest seildikleri iin gr ve dncelerinde ve oylarnda
serbest olmalar, karar verecekleri konularda devletin karlarn, halkn iyiliini n
plana almalar gerekir. Oysa oylar nceden satlm olan kiilerin ne bakalarnn
grlerini dinleyip doruyu bulma ne de kendi grlerini serbeste aklayabilme
olana vardr.
253


250
age. B.XIX-10, s. 182
251
age. B.XIX-11, s. 183
252
age. B.XIX-12, s. 184
253
age. B.XIX-12, s. 184


66
Yasama iktidarn kt yola iten, temsilcilerin oylarn satn almaya kalkan ynetici,
kendine gsterilen gveni ktye kulland gibi, kendine verilen iktidarda da byk bir
yara am olur.

Bir de ynetici yasalar kt uygularsa, kendine engel olmak isteyenleri vatana ihanetle
sular ve onlar ortadan kaldrma yoluna giderse, zgrlkleri iner, cezalandrma
yetkisini ktye kullanrsa, varlk ve kurulu amacna ters dm saylr.

Halkn gerek yasama gerek yrtme iktidarn deitirme hakkna kar baz itirazlarn
ykselebileceine iaret eden Locke, bu itirazlara da cevap hazrlar.

Halk bilgisizdir, her zaman da durumundan ikayetidir, bu nedenle hkmetlerin
kaderinin ve stn otoritenin halkn gelge keyfine braklmas devletin felaketi olmaz
m?
Halkn kendine biraz kt muamele yapldn dnmesi halinde, hkmetlerin mr
pek uzun olmayacaktr,
254
denmitir. Bu itiraz karsnda Locke, tam tersine diyecektir,
halkn alt ynetimi deitirmesini salamak ok zordur, halkn deiikliklere kar
isteksizlii, allageldii kurumlardan vazgemedeki gnlszl bilinen gerektir.

rnein, iktidarn tm haksz davranlarna ve halkn tm yaknmalarna ramen,
bundan nceki yzyllarda, ngiliz halk ynetim biimini ve stn iktidarn kral ve
parlamento tarafndan kullanlmasn deitirmek istememitir. Krallk ynetimi ikayet
ve honutsuzluk konusu olmasna ramen kralln kaldrlmas yoluna gidilmemitir.
255


kinci bir itiraz da bu hakkn en azndan sk sk ayaklanmalara neden olaca itirazdr.
Buna kar Locke byle bir hak tannmasa da ayaklanmalar yine olur, diyecektir.
rnein, halkna zulmeden bir kral hakknda istenildii kadar onu ycelten szler
sylensin, unvanlar verilsin, kutsal olduu, gkten indii, yalnzca Tanrya boyun
edii vurgulansn, halkn bir frsatn bulunca hakszlklara son vermek,
boyunduruunu atmak iin harekete geeceini syleyen Locke, yakn tarih ve iinde
yaadmz zaman bunun rnekleriyle doludur
256
diye devam eder.


254
age. B.XIX-13, s. 185
255
age. B.XIX-13, s. 185-186
256
age. B.XIX-14, s. 186


67
te yandan, yneticilerin yapacaklar ufak tefek hatalar ayaklanmalara neden olmaz,
ancak iktidarn ktye kullanlma olaylar birbirini izler ve toplum srekli olarak kendi
aleyhine alldn, byk tehlikelere atldn grd zaman, halkn ayaklanmasn
ve iktidar, kurulu amacna hizmet edeceklerin ellerine vermesini de yadrgamamak
gerekir.
257


Bundan baka, yneticilerin taahhtlerine aykr davrandklar, grevlerini ihmal
ettikleri, yetkilerinin snrlarn atklar zaman halkn gvenlii iin yeni bir iktidar ve
yasama gc oluturma hakknn varl ayaklanmalara kar en etkin nlem olacaktr,
nk yasalar, kiilerin hak ve zgrlklerini ineyerek ynetimlerini srdrmek
isteyen yneticiler si durumundadrlar. Bilindii gibi insanlar toplum haline girerken
iddetten vazgemiler, sahip olduklar deerlerin korunmas iin bar ve birlik iin
yasalar yapmlardr, yneticiler, yasalar inedikleri, zor kullandklar, bask yaptklar
zaman sava halini geri getirmi olurlar ve asl si durumunda olan kendileridir.
Etraflar dalkavuklarla dolu yneticiler, krallar yasalar ineyebileceklerini sanrlar ve
kendilerini tehlikeye atarlar, bunu nlemenin en iyi yolu ise, yasalar inedikleri zaman
kendilerini bekleyen gelecei nceden gzleri nne sermektir.
258


Bu grn savunulmas i karklklara ve i savalara neden olmaz m? Bar
tehlikeye sokmaz m? Buna kar da, yleyse diyecektir Locke, kan dklecei iin,
mcadeleye neden olaca iin haydutlara da kar koymamak, bar uruna iddete,
apulculua, yamaya da gz yummak gerekir. Byle bir bar istei, kurtla kuzu
arasnda bar istemektir ve bu durumda bar ancak kurdun kuzuyu yedii zaman
olur.
259


Her toplumda her zaman ynetimi deitirmek isteyecek kzgn birka kii bulunabilir,
bunlara byle bir hak tanmak felketlere neden olmaz m? Locke, bu kiiler her zaman
ayaklanabilirler, ancak bu davranlar onlarn sonu olur, der. nk bask
genellemedike, yneticilerin kt niyetleri aka grnr olmadka halk yani
toplumun byk kesimi bu kzgn kiilerin peinden gitmez, birka kiiye kar yaplan
hakszlklar toplumu etkilemez. Ama halk zgrlklerinin tehlikede olduunu aka

257
age. B.XIX-15, s. 187
258
age. B.XIX-16, s. 187
259
age. B.XIX-18, s. 189


68
grr ve inanrsa ve bunlar korumak iin harekete geerse bunun sorumluluunu halka
yklemek insafszlk olur.

Bununla birlikte, baz kiilerin hrs ve tutkular sonucu toplumlar karklklara,
felketlere srkledikleri de grlr, ancak dil ve meru bir ynetimin devrilmesine
neden olanlar en byk suu ilemi saylrlar ve doacak tm felketlerden sorumlu
olurlar, byle bir suu ileyen kiiler insanln ve halkn dmandrlar ve
cezalandrlmalar gerekir.
260


4.6. Kilise-Devlet likisi

Lockea gre devlet, sadece kendi sivil karlarn tedarik etmek, korumak ve
gelitirmek iin tekil edilmi bir insan toplumdur.
261


Sz edilen sivil karlar; hayat, zgrlk, salk ve bedenin dinlenmesi, para, araziler,

evler, eyalar ve benzeri gibi maddi eylerin mlkiyetidir.
262


Lock, siyasi ynetimin ilerini din ilerinden kesinlikle ayrt etmeyi ve ikisi arasna
dil snrlar koymay btn her eyin zerinde zorunlu bulur. Eer bu yaplmazsa, bir
taraftan insan ruhunun karyla ilgilenmeler, yahut en azndan ilgilendiklerini iddia
edenler, te tarafta devleti koruyan yahut koruduklarn ileri srenler arasnda srekli
ortaya kacak olan ihtilaflara son verilmez.
263


Locke kendi ruh salklar iin ne yapmalar gerektiini vatandalarn kendisine brakr.
Lockun bu konuda ortaya koyduu gerekler unlardr:
Allah hibir kimseye bir bakasnn ruh saln temin etmek grevini
vermemitir.
Devlet zor kullanarak kimseyi hakiki imana kavuturamaz. Devlet otoritesinin
gc buna kfi deildir. nan, kanunlar yoluyla dzenlenemez. Sadece ikna
olma hakiki iman uyandrabilir.

260
age. B.XIX-20, s. 190
261
John Locke; Hogr stne Bir Mektup, Liberte Yaynlar, (ev.: Melih Yren),
Ankara, 2004, s. 29
262
age. s. 29
263
age. s. 29


69
3-) Zorla iman insan ruh salna gtrmez.
264

Devlet din alan yasalarla dzenleyemez.
Kiliseyi (din cemaat), Tanrya toplu olarak ibdet etmek iin kendi istekleriyle bir
araya gelmi gnll insanlar topluluuna
265
olanak tanmlayan Lockea gre bu
kilise topluluuna eitli yelerin birlikte katlmasna, kesinlikle serbest ve
kendiliinden (gnll) olduu iin, zorunlu olarak, yasalarn yapma (kurallarn
belirleme) hakk topluluun kendisi dnda hi kimseye veya en azndan (ki ayn
eydir) ortak rzayla cemaatin bunu yetkili kld kimseler dnda kimseye ait
olmaz.
266


Lockea her insann ruhunun kurtuluunu sadece kendisi ilgilendirir.
267
Ruhlarn iyilii
siyasi ynetimle ile ilgili deildir, ynetimin ilgisi kanunlarla emredip, cezalarla
zorlamaya baldrHer insann ruhsal iyilii kendisine aittir ve kendisine
braklmaldr.
268
Hakikat yasalarla retilemez ve onun insanlarn zihinlerine
girmesini salamak iin herhangi bir gce ihtiyac yoktur.
269


Lockea gre siyasi ynetimin dini topluluklara hogr gstermesi gerekir; nk bu
topluluklarn ii, zellikle ilgilenmenin her insan iin meru olduu ruhlarn
selametinden baka bir ey deildir.
270
Kilisenin yegane grevi ruhlarn selametidir ve
orada u veya bu ayinin yaplmas devleti yahut onun herhangi bir yesini hibir ekilde
ilgilendirmez. Bu dinsel toplantlarda bir ayinin yaplmas ne de kaldrlmas hayata,
zgrle veya herhangi birinin malna hibir kazan salamad gibi, bir zararda
vermez.
271


Dini alan devlet deil, kilise dzenler.

Siyasi ynetimin yasalar yoluyla kiliseye herhangi bir ayin veya dinsel bir treni
empoze etmeye ynelik hibir gce sahip olmad gibi, herhangi bir kilise tarafndan
kabul edilmekte, onaylanmakta ve uygulanmakta olan ayinleri ve dini trenleri

264
age. s. 30-32
265
age. s. 33
266
age. s. 34
267
age. s. 65
268
age. s. 45
269
age. s. 64
270
age. s. 51
271
age. s. 53


70
yasaklamaya ynelik bir gce sahip deildir; nk, eer byle olsayd, kuruluun
gayesi sadece kendi tarznda zgrce Tanrya ibadet etmek olan kilisenin kendisini
ykard.
272

Locke, kilisenin yetkilerini de yle, ifade eder.

Dini bir topluluun gayesi Tanrya toplu olarak ibadet etmek ve bu sayede sonsuz
hayat kazanmaktr. O halde, btn disiplini bu amaca yneltmeli ve btn ruhni
kanunlarda bununla snrlandrlmaldr. Bu toplulukta sivil mlkiyet ve dnyevi
mallarla ilgili olan hibir ey yaplmamaldr ve yaplamaz. Her ne sebeple olursa olsun,
burada hibir gcn kullanlmamas gerekir. nk g, tamamen siyasi ynetime aittir
ve btn maddi mallarn mlkiyeti onun yarglama yetkisine tabidir.
273


Kilisenin ruhn kanunlara kar kanlar aforoz yetkisi vardr. Ancak ruhan
otoritenin en son ve azam gc bu kadardr. Bu derece knanan bir kiinin kilisenin bir
paras olmasna son verilirAforoz etmek, aforoz edilen kiiyi nceden sahip olduu
sivil karlarndan ne mahrum brakr nede brakabilir. Btn bu eyler, sivil siyahi
ynetime aittir ve hukuk sisteminin korumas altndadr.
274


Dini cemaatler siyasi otoritenin kanunlarna aykr hareket edemezler. nk kamu
kar kuraldr ve btn kanun yapmnn ltdr.
275
Sivil uralardaKendilerine,
dier lmller zerinde zel bir imtiyaz ve g atfedenlerin ve benzerlerinin veya dini
bahane ederek, kendi ruhani cemaatlerinde, kendileriyle birlemeyen her trl otoriteyi
reddedenlerin, sadece din kabul ettikleri nede rettikleri iin, siyasi ynetim tarafndan
ho grlmeye haklar yoktur. nk bu ve bu gibi doktrinler iin, herhangi bir
vesileyle ynetimi ele geirip uyruklarnn mallarna ve servetlerine egemen olmak ve
sadece kendilerinin onu tetikleyecek derecede gl olduklarna hkmedinceye kadar
sivil ynetim tarafndan ho grlmeyi istemek dnda ne nem tayabilir?
276



272
age. s. 56
273
age. s. 36
274
age. s. 37-38
275
age. s. 52
276
age. s. 70-71


71
Devletin yasalar karsnda btn dinler ve din cemaatler eittir. Dini yznden ne
putperest, ne Mslman nede Yahudi devletteki medeni haklarndan mahrum
braklmaz.
277


Dinsizlere karda hogr gstermek gerekir. Lockeun ateistleri baka kriterlere gre
deerlendirmek iin hibir sebep yoktur. Yalnz ateist uygulama devleti paralar
mahiyette ise, bunlarn nn almak gerekir.
278


Locke, din-devlet ilikileri hakkndaki bu grleriyle laik devlet anlaynn temellerini
atmtr.

5. Charles de Montesquieu nun Toplum Felsefesi / Aristokratik Liberal Devlet

5.1. Yasalar

Montesguieu, Kanunlarn Ruhu zerine adl eserinin giriinde yasalarn aklamasn
yapmaya, yasalarn nedenlerini bulmaya ve yasalara hkim olan ilkelerin varlklarn
kantlamaya alr. Toplumlarn tbi olduklar yasalar olduunu gstermek istiyor.
Bunun iin, her yasa baka bir kanuna baldr diyor.
279


Montesguieula gre kanunlar olaylarn zelliinden (eyann tabiatndan doan
zorunlu balardr; bu bakmdan, btn varlklarn kanunlar vardr; Tanrnn da
kanunlar vardr; maddi evrenin, insanst varlklarn, hayvanlarn ve insanlarn
kanunlar vardr.
280

Evrende grdnz btn sonular gz bal bir kaderin meydana getirdiini
sylemek samalk olacaktr. O halde ilkel bir neden, bir akl vardr. Kanunlarda ite
hem bu akl ile eitli varlklar arasndaki balardr; hem de bin eitli varlklar
arasndaki balardr.
Yaratan ve devam ettiren olduu iin Tanrnn evrenle ba vardr; yaratmak iin
dayand , devam ettirmek iin dayand kanunlarla birdir. Bu kurallara gre davranr;
bu kurallar bilir, nk bu kurallarn kendi bilgelii ve gcyle ba vardr. Bylece

277
age. s. 71-72
278
age. s. 77
279
Charles de Montesquieu; Kanunlarn Ruhu zerine, (ev.: Fehmi Balda), Toplumsal Dnm
Yaynlar, stanbul, 1998, nsz, s. 43
280
age. K.I, B, 1, s. 49


72
indi bir i gibi grnen yaratma ii de, deimez kurallar gerektirir. Yaratann bu
kurallar olmadan evreni idare edebileceini sylemek sama olur.
281


Maddeyi yneten deimez yasalar vardr. nsan maddi bir varlk olarak dier maddeler
gibi deimez yasalarla ynetilir, ancak akl sahibi bir yaratk olarak da srekli olarak
Tanrnn koyduu kanunlar iner, kendi koyduu kanunlar da deitirir. Kendi
kendini ynetmek ister ama, imkanlar snrl bir varlktr, bilgisizdir ve hata yapar,
tutkularnn klesi olma eilimi ar basar. Tanr dini yasalarla ona yol gsterir,
filozoflar ahlak yasalaryla ona yapmas gerekeni anlatrlar; toplumun kanun koyucular
da toplum iindeki grevlerini ona kanunlarla hatrlatrlar.
282


nsann doal, fiziksel yapsndan kaynaklanan doal yasalar vardr. Bunlarn hangileri
olduunu anlayabilmek iin insan nce tek bana dnmek gerekir. Bu insan ne
yapar? Korunma ihtiyac duyar ve kendini gsz hisseden bu insan bar ister. Bar ilk
kanundur. kinci kanun beslenme, ncs cinsini srdrme, drdncs de toplum
halinde yaama istediidir.
283

nsanlar toplum halinde yaamaya balar balamaz gszlklerini unuturlar,
aralarndaki eitlik yok olur, sava hali balar. Her toplum kendi gcnn farkna varr,
toplumlar aras sava balar, toplumda herkes kendi gcnn farkna varnca da,
toplumun salayaca balca yararlar kendilerinden yana evirmeye alrlar; bu da
kiiler arasnda sava durumu meydana getirir. Bu iki sava durumu da insanlar arasnda
kanunlarn olumasna sebep olur.

Halklar ve toplumlar aras ilikiler devletler hukuku ile dzenlenir, ynetenler ve
ynetilenler ilikileri siyasal hukukla dzenlenir, kiiler aras ilikiler de medeni
hukukla dzenlenir.
284

Genel olarak kanun, yeryzndeki btn milletleri idare eden bir ey olmak sfatyla
insan akldr, her milletin siyasi ve medeni kanunlar da bu insan aklnn uyguland
zel durumlardan baka bir ey deildir.


281
age. K.I,B.1, s. 50
282
age. K.I.,B.1,s. 51-52
283
age. K.I.,B.2, s. 53-54
284
age. K.I,B.3, s. 54


73
Bu kanunlar uygulandklar topluma zg olacaktr ve bir milletin kanunlarnn baka
bir millete uygun dmesi olanakszdr. Bu kanunlar lkenin tabi durumuna gre
dzenlenmeli; yani yasalar hkmetlerin yapsna ve ilkelerine, lkelerin fiziki yapsna,
iklimine, topran zenginlik durumuna, byklne, halkn yaam biimine, dini
inanlarna, eilimlerine, servet durumuna, rf ve adetlerine, yaam koullarna uygun
olmaldr. Yasalar ayn zamanda kendi aralarnda balantldr, ite yasalarn ruhu da
budur.
285


nsan yaps yasalar adalet ilkesine dayanr, adalet pozitif yasalardan nce vardr ve
onlardan stndr. Yasalardan nce adalet ilikileri ve balar vardr. Pozitif yasalarn
emrettiklerinin ya da yasakladklarnn dnda dil olan ve olmayan yoktur demek,
emberi izmeden nce btn aplar birbirine eit deildir demeye benzer.
286


5.2. Ynetimler

Montesgu ynetim biimi ngrr, bunlar cumhuriyet, saltanat (monari) ve istibdat
(Despotizm ya da zorba ynetimleri)dr. Cumhuriyetle idare, milletin tmnn birden
ya da milletin bir parasnn idareyi elinde bulundurmasdr. (Kendi iinde demokrasi ve
aristokrasi olmak zere ikiye ayrlr). Saltanatla idre, bir kiinin, ama sabit ve
yerlemi kanunlarla idaresidir. stibdatla idre ise, bir kiinin hibir kanun ve kurala
bal olmadan kendi istek ve heveslerine gre idaresidir.

5.2.1. Demokrasi.

Cumhuriyette idare yetkisi tm milletin elinde olursa buna Demokrasi denir. dare
yetkisi milletin bir ksmnn elinde olursa buna da Aristokrasi ad verilir.

Demokraside millet baz bakmlardan hkmdar, baz bakmlardan da teba
durumundadr.


285
age. K.I,B.3, s. 55-56
286
age. K.II,B.1, s. 57


74
radesi demek olan oyu sayesinde millet hkmdar (egemen g) saylr. Hkmdarn
iradesi hkmdarn bizzat kendisidir. Oy kullanma hakkn veren kanunlar, bu
hkmette temel kanunlardr.
287


Oylar nasl kullanlacaktr? Kimler oy verecektir? Kime oy verecektir? Hangi konuda
oy verecektir? Oylama gizli mi ak m olacaktr? Sorularna cevap getiren yasalardr
bunlar.
288


Egemenlii elinde bulunduran millet laykyla yapabilecei her eyi bizzat kendisi
yapmal; laykyla yapamayaca eyi de temsilcilerine yaptrmal.

Bu temsilciler bizzat millet tarafndan seilmezse milletin mal saylmazlar, milletin
temsilcilerini, yani memurlarn semesi bu hkmet eklinin temel dsturlarndan
biridir...

Millet, yetkisinin bir parasn eline verecei kimseleri semek konusunda son derece
isabetli davranr...Ama bir ii ynetmesini, frsat kollamasn, zemin ve zamandan
faydalanmasn bilmez...

lerin yrmesi, belli bir hzla yrmesi gerek; ne yle fazla abuk ne de yle fazla
yava. Ama millet ya fazla hareketlidir ya da az. Bazen yz bin kolla her eyi devirir;
bazen yz bin ayakla ancak bcekler gibi yryebilir.
289
der Montesguieu.

Her ynetim, varln salayan bir temel ilkeye dayanr. Demokrasinin temel ilkesi de
erdem (fazilet)dir.
290


Bu fazilet tkenince tutku, kendisini buyur edenlerin kalplerine, cimrilik de herkesin
iine girer. stekler yn deitirir; sevilen ey sevilmez olur; kanunlara uyarak zgr
yaarken kanunlara uymadan zgr yaamak arzusu uyanr; her vatanda efendisinin
evinden kam bir kleye benzer; sav olan eye sertlik ad verilir; kural olan eye engel
denir; dikkatin ad deiir korku olur. Orada azla yetinmek cimrilik adn alr. nceden
vatandalarn mal mlk lkenin serveti saylrken imdi, lkenin serveti vatandalarn

287
age. K.II,B.2, s. 58
288
age. K.II,B.2, s. 61-62

289
age. K.II,B.2, s. 59-60
290
age. K.III.,B.3, s. 72


75
har vurup harman savurduklar babadan kalma miras halini alr. Cumhuriyet artk bir
ly andrr.
291
devlet tkenir.

Demokrasinin ilkesi olan siyasal erdem, kiinin benliinden fedakarlk etmesi demektir.
Siyasal erdemi, kanun ve vatan sevgisidir. Bu sevgi yalnz demokrasilere zgdr.
Yalnz demokrasilerde hkmet her vatandaa emanet edilir. Koruyabilmek iin onu
sevmek gerekir. Demokrasilerde her ey bu sevgiyi yerletirmeye baldr. Eitimin
amac da bu sevgiyi millete alamak olacaktr.
292
Her ynetimin eitim kanunlar, o
ynetimin ilkesine uygun olmaldr.
293
Demokrasiyi sevmek, eitlii sevmek, sadelii
sevmek, azla yetinmektir.
294


Yasalar eitlii nasl salayacaktr? Kanun yapclarn yaptklar gibi topra insanlar
arasnda eit paralara blmek yeterli deildir. Demokraside gerek eitlik Devletin
ruhudur, ancak bunun yerlemesi ylesine gtr ki...Bunun iin yasalar bir lye
balamas ve bundan sonra zenginlere getirecei ykmllklerle ve yoksullara
tanyaca olanaklarla eitsizlikleri eitlemeye almaldr.
295


Demokraside kanunlar sadelii, azla yetinmeyi nasl salayacaktr? Montesguieuya
gre, iyi bir demokraside topran eit blmlere ayrlmas yetmez, ayn zamanda kk
olmas gerekir. Nasl ki servetlerin eitlii azla yetinme duygusunu beslerse, azla
yetinmede eitlii besler, korur. Her ne kadar bunlar ayr ayr eylerse de biri olmadan
teki var olmaz, birbirinin sebep ve sonucudur, demokraside biri kaybolunca teki de
yok olur.

Montesguieu, ticaretin arlk kazand bir demokraside kiilerin byk servetlere
sahip olabileceklerini ve bunun demokrasiyi bozmayabileceini de syler. nk ticaret
zihniyeti beraberinde sadelii, tasarrufu, itidali, emei, rahat ve dzeni getirir. Bu
zihniyet bozulmad srece, kazanlan zenginliklerin olumsuz bir sonucu olmayacaktr.
Ancak ar zenginlik bu zihniyeti ykt zaman dzensizlikler ve o zamana kadar
hissedilmeyen eitsizlikler ortaya kacaktr. Bu ticaret zihniyetini srdrebilmek iin
ticaret yapan kii bizzat almal, yasalar ticareti korumal ama, yine ayn yasalar

291
age. K.III,B.3, s. 73-74
292
age. K.IV,B.4, s. 89
293
age. K.V,B.1, s. 97
294
age. K.V,B.1, s. 98
295
age. K.V,B.V, s. 100-103


76
ticaretin gelitirip bytt servetleri de getirecekleri hkmlerle, paralamal ve
yoksul yurttalara herkes gibi alabilmeleri iin olanaklar salamal ve zengin kiilerin
de servetlerini koruyabilmeleri iin almalar gerektii ilkesini getirmelidir. yi bir
demokraside herkes zorunlu ihtiyacn karlayabilecek durumda olmaldr.
296


Lks ise, servetler arasndaki eitsizlikle orantldr. Bir devlette zenginlikler eit
blnmse lks olmaz. Zenginliklerin eit pay edilmesi iin de, yasann herkese zarur
ihtiyacn karlayacak kadarn vermesi gerekir, yani zenginliklerin eit biimde
paylalmas demek, yasann kiilere ancak zarur ihtiyalarn karlayacak deerleri
vermesi demektir. Eer bu l alrsa, bazlar fazla harcar, dierleri fazla mal edinir
ve eitsizlik balar. Montesguieu zenginliin art ile lks arasndaki balanty yle
kurar: Farz edelim ki der, bir kimsenin zarur ihtiyalar iin belli bir miktar
belirlenmitir. Zarur ihtiyalar karlayacak kadar bir gelire sahip olan kii iin lks
sfr olacaktr. Bu gelirin iki katna sahip olan kii iin lks (bir) olacaktr, onun da iki
katn salayan iin () olacaktr ve bu sistem iinde lks 0-3-7-15-31...orannda
artacaktr.
297


Ynetimlerin bozulmas da ilkelerin bozulmas ile balar. Demokrasi ilkesi yalnz
eitlik ruhunun yitirilmesi ile deil, ar eitlik ruhunun benimsenmesiyle herkesin,
kendini ynetmek iin setii kiilere eit olmak istemesiyle de bozulur.
298
nk
siyasal erdem bozulacaktr. Demokraside emir veren de emirlere boyun een de eittir.
Eitlik kimseden emir almamak deil fakat kendisiyle eit saylandan emir almaktr.
299


5.2.2. Aristokrasi

Aristokraside (Soylular Hkmeti), egemenlik belli sayda kiilerin elindedir.
Kanunlar yapan, yrtlmesini salayan bunlardr; saltanat idaresinde hkmdar iin
teba ne ise, soylular hkmetinde de milletin geri kalan ksm bunlar iin odur.
300
Yani
hak uyruk durumundadr. Aristokrasi demokrasiye yaklat oranda iyi, monariye
yaklat oranda da kt olacaktr.


296
age. K.V,B.VI, s. 104
297
age. K.VII,B.1, s. 161-162
298
age. K.VIII,B.2, s. 179
299
age. K.VIII,B.3, s. 182
300
age. K.II,B.3, s. 63


77
Aristokrasinin temel ilkesi de siyasal erdemdir. Ancak aristokraside aznln ounluu
ezmemesi iin siyasal erdemin yan sra ll hareket ilkesi (itidal) de gereklidir.
Aristokrasi de halk siyasal erdem sahibiyse, toplum demokratik ynetimde olduu kadar
mutlu olur ve devlet de gl bir devlet olur. Ancak aristokraside servetler arasndaki
fark o kadar byktr ki, siyasal erdemin gereklemesi ok zorlar, bu nedenle
aristokraside yasalar insanlar ll olmaya zorlayacaktr ve bu ynetimden
kaynaklanan eitsizlik de bir lde nlenecektir.
301
ll hareket (itidal)
aristokrasinin ilkesi olur ve demokrasideki eitlik ilkesinin yerini tutar.

Aristokratik ynetimleri ykan eitsizlik iki ynldr. Ynetenlerle ynetilenler
arasndaki eitsizlik ve hkmet yeleri arasndaki eitsizlik, her iki eitsizlik de kin,
nefret ve kskanlklara neden olur ve yasalar bunu nlemelidir.

ll hareket ayn zamanda yasalara saygy da ierir. Soylularn yetkisi keyfi bir ekil
alnca Aristokrasi bozulur; ynetenlerde de ynetilenlerde de erdem diye bir ey
kalmaz. Yneticiler kanunlara uyarlarsa, devlet bir ok hkmdar olan bir monariye
benzer ki aslnda bu ok iyi bir durumdur; hkmdarlarn hemen hepsi kanunlarla
balanm olurlar. Ama kanunlara uymazlarsa o zaman devlet bir ok mstebiti olan
istibdat devletine benzer. Ar bozukluk soyluluun babadan oula gemesiyle balar;
artk orada itidal diye bir ey kalmaz. Yneticilerin saylar azsa yetkileri artar, ama
gvenlikleri azalr; saylar ok olursa yetkileri daha az olur ama gvenlikleri artar; yle
ki yetki arttka gvenlikleri azalr; bylece bann stnde hem ar yetki hem tehlike
tayan mstebit hkmdara kadar gider.
302

Cumhuriyet ynetimleri yani demokrasi ve aristokrasi kk lkelerde daha kolaylkla
gerekleebilir, byk lkelerde byk servetler vardr, ll davranma ilkesi
kaybolur, insanlar zel karlarna derler ve ortak iyilik ihmal edilir.
303


5.2.3. Monari (Saltanat)

Monari tek kiinin yasalara uygun ynetimidir. Monari idaresinde hkmdar, her eit
siyasi ve medeni kuvvetin tek kaynadr. Hkmdar olmazsa soylu snf olmaz, soylu
snf olmazsa hkmdar olmaz ilkesi temeldir. Aksi halde ortada saltanat idaresi deil

301
age. K.III,B.IV, s. 75
302
age. K.8,B.V, s. 183-184
303
age. K.VIII,B.16, s. 193-194


78
istibdat idaresi kalr: Bir monaride senyrlerin, kilisenin, soylularn ve ehirlerin
ayrcalklar kaldrlrsa monari yerine zorba ynetim kurulur. Monaride toplumun
temel yasalarnn iyi seilmi bir organn bekiliinde olmas gerekir.
304


Monari ynetiminde temel ilke siyasal erdem deildir. Siyasal erdem yerini kanunlara
brakmtr. Gelecek hrs, kendini beenmilik, almadan zengin olma istei,
dmanlk, ihanet, alaklk, dneklik, vatandalk grevlerini kmseme, hkmdarn
faziletinden korkma, erdemli kiilerle alay etme, kraln evresindekilerin ortak
karakteridir.
305
Her ne kadar erdem monarinin ilkesi deilse de, monari ynetimi de
erdemden tmyle soyutlanamaz.

Monariyi ayakta tutan ilke ereftir. eref tutsa da, siyasal erdem gibi insanlara en gzel
davranlar ilham eder, yasalarla birlikte devleti amacna yneltir.
306


Ayrcalklara, soylulua, stnlk duygusuna ve snflara dayanan monarik ynetimde
eref kazanma istei ayrcalklara ve stn tutunma isteklerine cevap verecektir.
Cumhuriyet ynetiminde hrs zararldr, tehlikelidir. Ancak saltanat hkmetinde iyi
sonular dourur; hkmete hayat verir. Herkes zel karna hizmet ederken ortak
kara ynelir.
307

eref tutkusu monarinin temel ilkesi olduundan kanunlarda bu ilkeye uygun
olmaldr. Kanunlar, soylu snfn tutmal, soyluluun babadan oula gemesini
salamaldr.

Halk sefalete dp lmeden, hkmdarn ve sarayn durmadan artan ihtiyalarn
giderebilsin diye kanunlar, bu hkmetin yapsnn msaade ettii lde ticareti
desteklemelidir.

Kanunlar vergide ok ar olmayacak biimde dzenlenmelidir.
308

Monaride zenginliklerin paylamnda eitlik yoktur, lks vardr. Lks iftiden,
tccara, soylulara, byk senyrlere, prenslere giderek artmaldr, monaride lks
gerekli bir unsurdur.

304
age. K.II,B.IV, s. 67
305
age. K.III,B.V, s. 76-77
306
age. K.III,B.6, s. 78
307
age. K.III. B.7, s. 78
308
age. K.V.B.9, s. 113-114


79

Monari, milleti yneten topluluklarn ya da ehirlerin ayrcalklar yava yava
ellerinden alndka bozulur
309

Monariyi yneten lke ne ok geni ve byk ne de ok kk olacaktr. Orta
byklkte olmaldr.
310


5.2.4. Zorbalk (stibdat)

Zorba ynetim, bir kiinin hibir kanun ve kurala bal olmadan endi istek ve
heveslerine gre idaresidir. Zorba, kendini her eyin, herkesin hkimi sanan tembel,
cahl ve hislerinin klesi bir kiidir, ynetim ileriyle ilgilenmez, ynetimi bir vezire
brakmay ye tutar.
311


Zorba ynetimde siyasal erdeme gerek yoktur, an ve eref ise tehlikelidir, zorbaln
ilkesi korkudur. an ve eref duygusu zorba ynetimine ba kaldrmaya neden olabilir,
onun iin cesareti kran, hrslar sndren korku gereklidir. Monari ynetiminde
hkmdar bir an olsun yumruunu aaya indirirse, st mevkileri igal edenleri bir
anda yok edemezse her ey mahvolmu demektir. Halk yasalar gre yarglanr fakat,
toplumun ileri gelenleri zorbann keyfine gre yarglanrlar.
312


Zorba ynetimlerde, tartmasz, sorusuz, mazeretsiz, mutlak bir itaat zorunluluu
vardr. Ancak dini yasalara aykr emirlere itaat edilmez. Mutlak itaat zorunluluu,
tebann eitimsiz ve bilgisiz olmalarn gerektirir, hatta zorbann bile bilgisiz olmas
gerekir. Zorbann danmaya, phe etmeye, dnp tanmaya ihtiyac yoktur. Sadece
ister, o kadar. Ama iyi yurtta yetitirmek deil, kle ruhlu insanlar yetitirmektir.
313

Luizanal vahiler yemek yemek istedikleri zaman aac dibinden kesip yemii
koparrlar. Mstebit hkmet de byledir ite
314
der Montesguieu.

Zorba ynetimde yasalara da gerek olmayacaktr. Korkuya dayann ve halkn cahil,
psrk ve mutsuz olduu bir ynetimde yasaya da ihtiya yoktur. Orada her ey iki-

309
age. K.VIII, B.6, s. 185
310
age. K.VIII,B.17, s. 195
311
age. K.II,B.V, s. 69-70
312
age. K.III,B.9, s. 80
313
age. K.IV,B.3, s. 87
314
age. K.V,B.13, s. 117


80
fikir etrafnda dner. Montesguieu bir hayvan eittiinizde, ona iki- hareket
retirsiniz o kadar, fazlasna gerek yoktur diyecektir.

Devletin korunmas bu ynetimde hkmdarn korunmas, onun iinde yaad
sarayn korunmas anlamna gelir.

5.3. zgrlk ve Kuvvetler Ayrl lkesi

zgrlk kelimesi kadar eitli anlamlar verilmi, onun kadar insan kafasn eitli
ekillerde yormu baka bir kelime yoktur der Montesguieu.

Kimi kiiler zgrl nceden kendisine snrsz bir istibdat yetkisi verilmi kimseyi
drmekteki kolaylk anlamna almlar; bakalar kendisine boyun eecekleri kimseyi
semek yetkisi olarak kabul etmiler; daha bakalar da silahlanmak ve iddet
kullanmak hakk olarak benimsemiler; bazlar ise, kendi milletinden birisi tarafndan
ya da bizzat yapacaklar kanunlar tarafndan ynetilmek ayrcal sanmlar zgrl.
Bir millet de uzun zaman zgrl, sakal brakmak gelenei olarak kabul etmi. Kimi
kiiler bu ad, bir hkmet ekline vermiler, teki ekillerini bundan yoksun
etmilerdir.
315


Bir devlet dzeni iinde zgrlkten ne anlalr? Herkesin her istediini yapabilmesi
midir? Montesguieuya gre, Siyasi zgrlk her istediini yapmak deildir. Bir
devlette, yani kanunlar olan bir toplumda, zgrlk, ancak istememiz gereken eyi
yapmaktan ibaret olmal yoksa istememiz gereken eyi yapmaya zorlanmaktan
deil...zgrlk, kanunlarn msaade ettii her eyi yapma hakkdr; bir vatanda
kanunlarn yasak ettii eyi yapabilseydi zgr saylmazd o zaman; nk, teki
vatandalarnda ayn yetkiyi kullanmaya haklar olurdu.
316


Bu zgrlk hangi ynetimlerde gerekleir? zgrlk kiinin kendini gven iinde
hissetmesi olduuna gre zgrlk ortam da hi kimsenin dierinden korkmad bir
ortamda yaamasdr. zgrlk ancak lml (mutedil) ynetimlerde bulunur. Ama
iktidar ktye kullanlmad takdirde zgrlk bu ynetimlerde bulunur. nk, iktidar

315
age. K.XI,B.2, s. 231-232
316
age. K.XI,B.IV, s. 233


81
sahibi herkesin, bu gc ktye kullanmaya yatkn olduu ve iktidarn durduracak bir
snr bulana kadar ilerleyecei de bir gerektir.

yleyse iktidarn ktye kullanlmasn nlemek iin ne yapmal? zm, iktidar
iktidarla durdurmaktr. Ancak byle bir dzende siyasal zgrlk gerekleir, kii
yasann zorunlu klmad eyleri yapmaya zorlanamaz ve yasann izin verdii eyleri
yapmaktan da alkonamaz.

Her devlette yasama, yrtme ve yarg iktidarlar vardr, diyen Montesguieu, bir yandan
ngiliz kamu hukuku sistemini anlatrken, te yandan da kuvvetler ayrl teorisini
kurar.

Yasama iktidar, bir sre iin ya da her zaman iin yrrle girecek kanunlar yapar;
eskiden yaplm olanlar dzeltir ya da yrrlkten kaldrr.

Yrtme iktidar, sava aar, bar salar, byk eliler gnderir ya da kabul eder,
lkesinde gveni salar, istilalar nler.
Yarg iktidar ise sular cezalandrr ya da kiiler arasndaki anlamazlklar yarglar.
317

Devlette yasama ile yrtme yetkisi bir elde toplanrsa, orada zgrlk olmaz; nk
ayn iktidarn iddet kullanarak uygulamak iin ar kanunlar yapmasndan korkulur.
Yarglama yetkisi, yasama ve yrtme yetkisinden ayrlmazsa ortada yine zgrlk diye
bir ey kalmaz. Yarglama yetkisi yasama yetkisiyle birletirilirse, vatandalarn hayat
ve zgrl zerinde yetki keyfi olur; nk hakim ayn zamanda kanun yapc olur.
Yarg yetkisi yrtme yetkisiyle birleirse, o zaman hakimin elinde yarglama
yetkisinden baka bir de bask kuvveti bulunur.

Bu yetki (erk), ayn kiinin, yada yksek memurlardan, soylulardan, halktan
mteekkil ayn topluluklarn elinde bulunursa, devlette her ey yklr.
318


zgr bir devlette, zgr bir ruhu olmas gereken her insann kendini ynetecek
yetkide olmas gerektiinden, milletin tmnn birden yasama yetkisi olmas gerekir.
Ama byle bir eyin byk bir devlette uygulanmas olanaksz olduundan, kklerde

317
age. K.XI,B.VI, s. 234
318
age. K.XI,B.6, s. 235


82
ise birok sakncalar meydana getirmesi ihtimali olduundan, milletin bizzat
yapamayaca eyi temsilcileri vastasyla yapmas gerekir.

Kii, iinde yaad ehrin ihtiyalarn teki ehirlerin ihtiyalarndan daha iyi bilir;
bunun gibi kii, teki hemehrilerinden ok kendi komularn tanr, haklarnda daha iyi
yarglarda bulunur. Bu sebepten yasama yetkisini elinde bulunduracak topluluun
yelerini milletin tmnden semek doru olmaz; balca ehirlerde oturan
vatandalarn kendi arzlarndan birini temsilci olarak semeleri daha uygun olur.
319
der
Montesguieu.

Montesguieu, halkn temsilcilerinden oluan meclisin yannda soylularn
temsilcilerinden oluan ikinci bir meclis ngrr. Devlette doum, servet ya da mevki
bakmndan sekin kiiler vardr, bunlar halktan saylarak kendilerine tek oy hakk
tannrsa bu durum onlara klelik gibi ar gelir, alnacak kararlarda ou kez
karlarna ters deceinden bunlar zgrl savunmaz olurlar. Bu nedenle, yasama
organndaki paylar, toplumdaki ayrcalkl durumlaryla orantl olmaldr. Halk
temsilcilerinin alacaklar kararlara engel olabilmeli, ancak halk temsilcileri de onlarn
kararlarn nleyebilmelidir.

kinci meclisi oluturan soylular topluluundaki yelikler babadan oula gemelidir,
bylece yasama gc karlar ayr olan, grleri farkl olan ayr ayr toplanan ve karar
veren iki meclis tarafndan kullanlacaktr. Ancak halkn karlarn unutup kendi zel
karlarn koruyacak olan bu ikinci meclisin baz konularda (rnein vergi tarh gibi
mali konularda) karar yetkisi olmayacaktr, fakat veto yetkisi olacaktr.
320


Montesguieuya gre yrtme yetkisi, hkmdarn elinde olmaldr. Hkmdar
olmad takdirde yrtme yetkisi, yasama organ iinden seilen birka kiiye verilirse
o zaman ortada zgrlk diye bir ey kalmaz, nk iyi yetki (yasama-yrtme) yine
birlemi olur, bu da zgrlk iin tehlikeli olacaktr.
321


Montesguieu, bu gr ile meclis hkmeti sistemine kar olduu kadar, parlamenter
sisteme de kar kmaktadr. Montesguieu o dnemde ngilterede uygulanan sistemi

319
age. K.XI,B.6, s. 238
320
age. K.XI,B.6, s. 239-240
321
age. K.XI,B.6, s. 240


83
aksettirir, yrtme organnn yeleri bakanlar kral adna hareket eden kraln danman
olan kimselerdir, daha sonra ulalacak olan aamada olduu gibi Avam Kamarasndaki
ounluun yrtme gcn kullanmaya yetkili kld kiiler deildir.

Yasama ve yrtme arasndaki ilikiye gelince, bir defa yasama organ kendiliinden
toplanp dalmayacaktr, yasamay toplantya arma yetkisi yrtmenin olacaktr.
Ancak yasama uzun sre toplanmazsa zgrlk kalmaz, nk bu durumda ya yasama
ilemleri yaplmaz ve devlet anari iine der ya da yrtme yasama ilemlerini yapar
ki, o zaman da yrtme mutlak iktidar olmu olur. Bu nedenle yrtme yasamay her yl
toplantya arma zorunda olacaktr, btenin her yl onaylanmas zorunlu olacak,
daimi ordu beslenmesine meclis karar verecektir. Buna karlk yasamann da srekli
toplant halinde olmas yarar salamayacaktr, nk bu durum temsilciler iin yorucu
olaca gibi, yrtme de huzurlu alamayacak, yasalar uygulamaktan ok, haklarnn
koruma abas iine decektir. Yasamann toplant sresini, zamann belirleme yetkisi
yrtmenin olacaktr.
Yrtmenin yasamann ilemlerini durdurma hakk yani veto hakk vardr, aksi
durumda yasama zorbala kayabilir ve tm yetkileri tekelinde toplamak isteyebilir.
Ancak kraln da yasamaya karar aamasnda katlmas halinde zgrlk kalmaz, te
yandan yasamaya katlmas da gerekli olduundan, bu gerei yasalar yrrle
girmesini engelleyerek yani veto ederek yerine getirir.
322


Buna karlk yasamann yrtmeyi durdurma yetkisi olmayacaktr, yalnzca yasalarn
nasl uygulandn denetleme hakk olacaktr. Yrtme organ kutsal, dokunulmaz bir
nitelie sahip olduundan onu sulamak ve yarglamak olanakszdr, ama yrtmenin
yasalar kt uygulamasnn nedeni danmanlarn kt seilmesinden
kaynaklanacandan, bu kt danmanlar sulanabilir ve cezalandrlabilir.
323


Yasama ile yrtme arasnda kurulmak istenen bu denge onlar hareketsizlie
gtrmeyecek midir? Kral-soylular-halk ls arasndaki kuvvet dengesi hareketsizlik
yaratmayacak m? Montesguieu byle bir hareketsizlikten endie etmez, devlet ilerini
yrtmek zorundadr ve bu gler de ileri birlikte yrtmek zorundadrlar.
324


322
age, K.XI,B.6, s. 240-241
323
age. K.XI,B.6, s. 242
324
age. K.XI,B.6, s. 244


84

Montesguieunun federalizm
325
ve kuvvetler ayrl grlerinin Amerikan anayasa
sistemini etkiledii belirtildii gibi, Montesguieuda devlet sosyalizminin ilk
belirtilerine rastland grlr. Bir insan hibir eyi olmad iin deil, almad
iin yoksul saylr...Devlet kimi kiileri ellerinden gelen ilerde altrr, kimi kiilere
de almay retir...Devlet btn vatandalara yiyecek, iecek, mevsimlere gre
yiyecekle, sala aykr olmayan bir yaay tarz salamak zorundadr.
326
diyen
Montesguieu yzyl sonra savunulacak grlere nclk etmitir.

6. Jean-Jacques Rousseau nun Toplum Felsefesi / Halk Egemenlii

6.1. Doal Yaam Dnemi Varsaym ve nsanlar Arasndaki Eitsizliin Nedeni

Rousseau grlerini aklarken Locke gibi, doal yaama dneminden yola kar.

Rousseau doal yaamla ilgili grlerini insanlar arasnda eitsizliin kayna adl
eserinde aklar.

Toplumun temellerini incelemi olan filozoflar hep uygarlk ncesi doal yaama
haline gitmek gerektiini duymulardr, ama hi biri oraya varamamtr
327
diyen
Rousseau, doal yaama dnemi ile ilgili aratrmalar tarihsel gerekler olarak kabul
etmemek gerektiini, bunlar faraz ve arta bal muhakeme ve yarglama olarak
deerlendireceini belirtir.
328


Rousseau insann doal yaama dnemindeki zelliklerini, zgrln ve sonra da
klelie geiini anlatr.
nsanlar szlemeyle toplum halinde yaamaya gemeden nce doal yaam
sryorlardr. Doal durumu halindeki bu yaay dzeninde, insanlar her trl
ihtiyalarn kendileri karlyorlard. Birey doa durumunda zgr ve mutlu idi. Ayn
zamanda insanlar birbirine eitti.


325
age. K.XI,B.2, s. 203
326
age. K.XXIII,B.29, s. 161-162
327
Jean Jacques Rousseau; nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna, (ev.: Rasih Nuri
leri), Say Yaynclk, stanbul, 2004, s .84
328
age. s. 85


85
Bu dnemde insanlar arasnda mcadele ve sava yoktur, nk istekleri snrl olan ve
merhamet duygusunun frenledii insan ktlk yapmaktan ok, ktlkten kamay
yeleyecektir, aralarnda hibir iliki olmadna gre de stnlk duygusu, kendini
beenmilik, saygnlk, deer verme ya da aalama olmayacak, seninki, benimki
ayrm da bulunmayacak ve adalet kavramnn yeri olmayacaktr. nsanlar karlatklar
iddet hareketlerini cezalandrlmas gereken bir davran deil, fakat telafisi mmkn
bir ktlk olarak deerlendirecekler ve intikam almaya kalkmayacaklardr. Tpk ta
atlan bir kpein ta srmaya kalkmas gibi...
329


Rousseaunun doal yaam zerinde olduka fazla ayrnt vermesinin sebebi, bu
dnemde insanlar arasnda eitsizliin etkisi olmadn gstermek istemesidir.

6.2. Eitsizliin Kk: Toplum

Rousseauya gre, bir toprak parasnn etrafn itle evirip bu benimdir diyen ve
evresinde buna inanacak kadar saf insanlar bulan kii toplumun kurucusu olmutur.

Bu insann karsnda sakn ha bu sahtekra inanmayn, meyveler herkesindir, toprak
da hi kimsenin diyerek iti kaldran bir kimse bulunsayd, insanlk nice cinayetlerden,
nice sulardan ve felaketlerden kurtulmu olurdu, der Rousseau.

Ancak doal yaam sren vahi insann ve o ilk durumundan, bu mlkiyet dncesine
varmas uzun gelimelerin sonucudur. Bu gelime nasl olmutur? nsanolu hangi
aamalardan gemitir.
nsanolu bir defa gelime srecine girdikten sonra hzla gelitiini syleyen Rousseau,
zeks aydnlandka becerileri de artan insann kendine bir barnak yapmay
rendiini ve bu olayn, ailelerin kurulmas ve ailelerin birbirinden ayrlmasna neden
olduunu ve daha sonralar atma ve mcadelelere neden olacak mlkiyeti douran ilk
devrim dnemi olduunu belirtir.
330


Bylece aile hayat domu ve gelimitir. Bir yere yerleen insanlar yava yava
yaknlamlar, ayn blgeye yerleenler arasnda ayn hayat biiminin ve iklimin
etkisiyle de, ayn beslenme biiminin dourduu treleri ve karakterleri ayn olan

329
age. s. 114-115
330
age. s. 123-127


86
insanlar zamanla bir ulus oluturmulardr. Aileler arasnda ilikiler gelitike, insan
tr ehlilemeye devam etmi, balar sklam ve yaygnlamtr. Tek kiinin
stesinden gelebilecei ilerle ve birok kiinin el emeini gerektirmeyen sanat ve
becerilerle uratklar srece insanlar zgr, salkl ve mutlu bir yaam
srmlerdir.
331


Ne var ki insanolu bakasnn yardmna ihtiya duyduu ve bir insann iki insana
yetecek kadar yedek besine ve ara ve gerece sahip olmann yararl olacan
dnmeye balad andan itibaren insanlar arasnda eitlik bozulmutur. Mlkiyet ie
karm, alma gerekli olmu, ormanlar insan teriyle sulanmaya baladktan sonra
klelii ve felaketleri beraberinde getirmitir.

Bu byk devrimin gereklemesine iki sanat neden olmutur, bunlar maden
iletmecilii ve tarmclktr. nsanlar uygarlatran demir ve buday, insan trnn
sonunu da hazrlamtr. Tarm sanatn zenle yapabilmek iin yeni sanatlar icat
edilmitir, demiri eritecek ve ileyecek insanlar gerekince, onlar beslemek iin baka
insanlar gerekmitir. Topran ilenmesi ilemiyle birlikte zorunlu olarak topraklarn
paylalmas yoluna gidilmi ve mlkiyet bir defa tanndktan sonra da adalet kurallar
konmutur, nk herkese kendine ait olan vermek iin herkesin bir eye sahip olmas
gerekmitir.
Bu gelime sonucunda insann durumu yle zetlenebilir: tm yetenekleri gelimi,
hafzas, hayal gc, akl , zeks en st dzeye ulam bir insan ama, nceleri zgr ve
bamsz iken, yeni ihtiyalar nedeniyle doann ve giderek hemcinsinin klesi olmu
bir insan...Kurnaz, dzenbaz, hain, kalle, dalkavuk, kskan, iki yzl bir insandr
artk o...Tm bu ktlkler Rousseauya gre mlkiyetin etkileri ve eitsizliin doal
sonulardr.
332
Hkmetmek, kulluk, iddet ve yamalar n plandadr, insanlar insan
etine susam kurtlar gibi birbirlerine saldrmaktadrlar...
Gllerin glerini kantlamak iin, yoksullarn da ihtiyalarn salamak iin
bakalarnn mallar zerinde hak iddia etmeleri ve eitliin bozulmas mthi bir
kargaa ortam yaratmtr. Zenginlerin gasplar, yoksullarn haydutluklar, hepsinin
frensiz tutkular doal merhamet ve adalet duygusunun zayf sesini bomu ve insanlar
cimri, haris ve kt yapmtr. Yeni domakta olan toplum bir sava alanna dnmtr.

331
age. s. 132
332
age. s. 133-135


87
Bu durum insanlar dnmeye zorlamtr, nk hi kimse gvencede deildir.
Zenginlerin de durumu salam deildir, biri onlara sizde fazla olduu iin, dierleri
ihtiya iinde kvranyor diyebilirdi. Kendini hakl gstermek iin geerli nedenlerden
ve kendini savunmak iin yeterli gten yoksun olan varlkl, kendine saldran gleri
kendi yararna kullanmay dnr.

Ne yoksulun ne de varlklnn gvencede olduu bu duruma son vermek iin insanlar,
birleelim, zayflar baskya kar korumak iin, muhterisleri dizginlemek iin, herkesin
kendine ait olana sahip olmas iin, istisnasz herkesin uymak zorunda kalaca ve gerek
glye gerek gsze karlkl grevler ykleyerek, glnn keyfi davranlarn
nleyecek adalet ve bar kurallar koyalm, diyeceklerdir. Glerimizi birbirimize
kar kullanacamz yerde, onlar bizi yasalara gre ynetecek, topluluun tm
yelerini koruyacak, savunacak ve ortak dman yok edecek stn bir iktidar iinde
toplayalm diyen insanlarn bylece, zgrlklerini gvence altna aldklarn sanarak
klelie doru kotuklarn syler Rousseau.
333
Bilgeler bile, zgrln bir ksmn
korumak iin dier ksmn feda etmek gerektiini dnmlerdir, tpk vcudun
kurtarlmas iin kolun kesilmesine gz yummak gibi...
te, zayflara yeni engeller getiren, varlklara yeni gler salayan, doal zgrl
geri dnmemek zere yok eden mlkiyet ve eitsizlik yasasn temelli kuran toplumun
ve yasalarn kk, Rousseauya gre, budur.
334


eitli ynetim biimlerinin kayna ise, ynetimlerin kurulduu srada insanlar
arasnda byk, kk farkllklardr.
335
Kudret, erdem, zenginlik ya da itibar
bakmndan sivrilen kii ynetici olarak seildii zaman toplum ynetimi monari
oluyordu. Kendi aralarnda az ok eit olan bir aznlk tm dier insanlar zerinde
stnlk kurunca ynetim aristokrasi oluyordu. Zenginlik ve yetenek ynlerinden
aralarnda byk farkllklar olmayan ve doal yaamdan ok fazla uzaklamam
olanlar da ynetimi ellerinde tutuyorlarsa bu ynetim de demokrasi oluyordu.
Bunlardan hangisinin insan iin daha yararl olduunu ise zaman gsterecekti.

Bu deiik ynetimlerde nceleri yneticilerin seimi sz konusuydu, zenginlik, ya,
tecrbe, yetenek seilebilme nedenleri oluyordu. Ancak yallarn seilmesi sonucunda

333
age. s. 138-140
334
age. s. 141
335
age. s. 151


88
seimlerin sk sk tekrarlanmas bir takm karklklar da peinden getiriyordu.
Zamanla hizipler domu, partiler hrnlam, i savalar balamtr, eski dnemlerin
anarik ortamna dlecei srada, hrsl baz yneticiler bu durumdan yararlanp,
ynetimi babadan oula geer biime dnmlerdir. Boyun emeye, rahata alm ve
zincirlerini krma gcn yitirmi halk da rahat uruna kleliin artmasna gz
yummutur. Babadan oula geerek ynetici olanlar da ynetme yetkisini kendi aile
mallar arasnda kabul etmee ve kendilerini tanrlara eit ve ycelerin ycesi olarak
grmeye, yurttalarn da kleleri gibi kabul etmeye ve onlar ehli hayvanlar gibi kendi
mal varlklar arasnda saymaya balamlardr.

Eitsizlik aamalarla gereklemi, yasalarn ve mlkiyet hakknn kurulmas aamasn,
yneticilerin ortaya k aamas izlemi, bu aamay da meru ynetimlerin keyf
ynetime dnmesi aamas noktalamtr.
336
Birinci aama zengin-yoksul eitsizlii,
ikincisinde gl-gsz eitsizlii, son aama da kle-efendi eitsizlii domutur.
Klelerin ise, boyun emekten baka yapabilecekleri bir ey yoktur.
337
Rousseau
dncesini sylevinde yle balayacaktr: Doal yaama dneminde hemen hemen
hi bulunmayan eitsizlik varln, gcn ve gelimesini, insan yeteneklerinin ve
aklnn gelimesinden alr. Bu eitsizlik mlkiyet ve yasalarn ortaya kmasyla srekli
ve meru olur. nsanlar arasnda eitsizlik doal hukuka aykrdr, nasl ki bir ocuun
bir yalya emretmesi, bir ahman bilge bir kiiyi ynetmesi ve bir avu insann bolluk
iinde yzerken ounluun zorunlu ihtiya maddelerinden yoksun yaamas doal
yasaya aykr ise...
338


6.3. Sosyal Szleme

Rousseau, Sosyal Szleme eserine insan hr doar, halbuki her yerde zincire
vurulmutur. Bunu ne meru klabilir? te, bu meseleyi halledeceim
339
diyerek
balar.

Kuvvet hak yaratmaz, ancak, meru olan kuvvete itaat mecburiyeti vardr.
340
Hi
kimsenin dieri zerinde doal bir otoritesi yoktur, kuvvet de bir hak yaratmadna

336
age. s. 152-153
337
age. s. 153
338
age. s. 160
339
J.J.Rousseau;Toplum Anlamas, (ev.: Vedat Gnyol), Milli Eitim Bakanl Yaynlar,
stanbul, 1997, K.I,B.1, s. 2


89
gre, meru otoritenin kayna ancak anlama olabilir.
341
En eski ve tek doal toplum
ailede anlamaya dayanr. Ailede herkes eit ve zgr domutur ve karlar iin
zgrlklerini balamay kabul etmitir. ocuklar, babaya ancak hayatlarnn
muhafazas bakmndan muhta olduklar mddete bal kalrlar. Bu ihtiya ortadan
kalkar kalkmaz bu tabii ba zlr. Babaya borlu olduklar itaatten azade kalan
ocuklar, ocuklarna bakma klfetinden kurtulan baba hep birden bamszla
kavuurlar. Yine bir arada kalmakta devam ederlerse, bu artk tabii deil, istee baldr.
Bizzat ailede bir anlama ile varln muhafaza eder...aile siyasi toplumlarn ilk
rneidir, denilebilir.
342


Ancak, bu szleme ve anlamalar insann zgrlnden vazgemeyecei szlemeler
olmaldr. nk zgrlnden vazgeen insan, insan olma zelliinden de vazgemi
saylr.
343
zgrlnden vazgeen insan, insanlk hak ve grevlerinden vazgemi
saylr.

yesinden her birinin cann, maln kuvvet ile koruyan yle bir topluluk ekli bulmal
ki, bu sayede her fert herkesle birletii halde yine kendisine itaat etsin, eskisi kadar da
hr kalsn.
344


Bu toplum da ancak yle gerekleir: Toplum yesinden her biri btn haklaryla
birlikte kendini topluma terk eder. nk, bir defa her fert kendini tamamen topluma
verdiinden, durum herkes iin birdir. Durum herkes iin bir olunca da, hi kimsenin,
bunu bakalarnn zararna kullanmakta menfaati olmaz.
Bundan baka, nefsini terk etme ii kaytsz, artsz olduu iin birlik ne derece
mmknse, o derece mkemmeldir; hibir yenin de artk isteyecei bir ey
kalmamtr. nk fertlere baz haklar braklm olsayd onlarla halk arasndaki
anlamazlklar halledecek yksek bir makam bulunmad ve her fert baz hususlarda
kendi kendisinin efendisi olduu iin- her hususta hkim olduunu ileri srmeye
kalkr, tabii yaama hali srp gider; toplumda ister istemez zorba veya manasz
olurdu. Kendi zerinde bakalarna tand haklarn aynn elde etmemi olan bir ortak

340
age. K.I, B.3, s. 8
341
age. K.I, B.4, s. 8
342
age. K.I, B. II, s. 3
343
age. K.I, B.4, s. 4-5-10
344
age. K.I, B.6, s. 18


90
bulunmadna gre de, hem kaybettiinin eini, hem elindekini muhafaza iin daha
fazla kuvvet kazanm olur.
345


Sosyal szleme yle aktedilecektir: imizden her biri, varln, btn kuvvetini,
mtereken, genel iradenin emrine verir ve biz, her orta btnn blnmez bir paras
kabul ederiz.
346


Sosyal szleme oy birlii ile gerekletirilecektir. Toplum anlamas yapld zaman
muhalifler bulunursa, bu hal, anlamay hkmsz klmaz, yalnz muhaliflerin o
anlamaya girmelerine mni olur. Bunlar yabanc durumunda kalrlar. Devlet
kurulduktan sonra, bu anlamay kabul hususu, o devlet iinde oturmakla belli olur.
lke iinde oturmak da, hkimiyete boyun emek demektir.
347


Burada szlemeye katlanlarn kiisel varl yerine bu szlemeye katlanlarn kiisel
varl yerine bu szleme ile manevi ve kollektif bir btn oluturulur. Bu kollektif
btn birliini, kiiliini, hayatn ve iradesini de bu szlemeden alr. Bu kollektif
kiilik devlettir, hkmrandr. Sosyal szlemenin bo lf olarak kalmamas iin de,
genel iradeye boyun emek istemeyen kiiyi btn topluluk boyun emeye
zorlayacaktr, yani bu kii zgr olmaya zorlanacaktr.
348


nsan toplum halinde yaamaya gemesiyle kayb ve kazanc ne olacaktr? nsann
toplum anlamas ile kaybettii ey, evvela, tabii hrriyetidir; sonra da, istedii ve elde
edebilecei eyler zerindeki hudutsuz bir haktr. Kazand ey ise, medeni hrriyetle,
elindeki eylerin sahiplik hakkdr.
349
ve manevi hrriyettir ve insan nefsinin asl
hakimi yapan da bu hrriyettir.

Doal zgrln snrlar kiinin gcnn snrlar ile belirlenmiken, toplumda
zgrlk genel irade ile snrlanmtr. nsann kendi koyduu yasalara uymas
zgrlktr. Sosyal szleme ile insanlar eit olurlar.
350




345
age. K.I, B.6, s. 18-19
346
age. K.I, B.6, s. 19
347
age. K.IV, B.2, s. 153-154
348
age. K.I, B.7, s. 21-22
349
age. K.I, B.8, s. 25
350
age. K.I, B.9, s. 30


91
6.4. Egemen Gcn ya da Genel radenin zellikleri

Egemenlik genel iradenin kullanlmas demektir. Egemenliin ya da genel iradenin
zelliklerine gelince; genel iradenin birinci zellii udur; Hibir zaman bakasna terk
edilemez; kollektif bir varlk olan hkim varl (egemen kii) da, ancak kendisi temsil
edebilir; erk bir bakasna geebilir ama irade gemez.
351
Yani iktidarn devri
mmkndr ama irade devredilemez.
Hakimiyet (egemenlik) ne sebepten tr bakasna terk edilemez ise, yine o
sebeplerden blnemez. nk irade ya geneldir, ya da deildir; ya halkn hepsinin ya
da sadece bir ksmnn iradesidir. Birinci halde beliren bu irade, hkimiyet iidir,
kanunun kendisidir. kinci halde ise, ya sadece zel bir iradesidir ya hkmet iidir,
yahut da olsa olsa bir kararnamedir.
352


Hakimiyet aslnda genel irade de mndemitir. Genel irade ise hi temsil olunamaz. Bu
irade ya kendinin ayndr, ya da deildir. kisinin ortas olmaz. u halde, milletin
vekilleri temsilcileri deildirler ve olamazlar da. Olsa olsa milletin memurlardrlar.
Halkn kendisinin kabul etmedii her kanun hkmszdr, kanun saylamaz.
353


Bir millet kendine temsilciler seer semez, hrriyetini de varln da kaybetmi olur.

Hakim kuvvet yalndr, tektir. Onu paralamak, yok etmek demektir.
354


Rousseau kuvvetler ayrl ilkesini savunanlar Japon hokkabazlarna benzeterek yle
eletirir: Japon hokkabazlar seyircilerin nnde bir ocuu paralyor, btn zalarn
bir havaya frlatyor, sonra dipdiri kolu budu yerli yerinde olarak yere dryorlarm.
Bizim siyasetilerimizin yaptklar hokkabazln da bundan kalr yeri yoktur: toplumun
bedenini panayr oyunlarna layk bir gz baclkla paraladktan sonra bu paralar
tekrar bir araya getiriyorlar. Buna kimse akl erdiremez.
355


Genel iradenin yanlp yanlamayacana gelince; Genel irade daima dorudur ve
kamunun menfaatine ynelmitir. Fakat bundan halkn kararlarnn daima isabetli
olduu neticesi kmaz, insan hep kendi iyiliini ister ama, bunun ne olduunu her

351
age. K.II, B.1, s. 31
352
age. K.II, B.2, s. 32
353
age. K.III, B.15, s. 135-136
354
age. K.III, B.15, s. 139
355
age. K.II, B.2, s. 33-34


92
zaman kestiremez. Halk hibir zaman bozulamaz; ama ok defa aldatlabilir. te ancak
bu takdirde ktle meyilli grnr.

Herkesin iradesi ile genel irade arasnda, ok zaman, hayli fark vardr. Genel irade, sade
ortak menfaati gz nnde bulundurur. Fakat, bu iradelerden birbirini yok eden
fazlalarla eksikleri kartnca fark yeknu olarak elde genel irade kalr.
356


Tabiat nasl her insana organlar zerinde mutlak bir yetki verirse, toplum anlamas da
siyasi btne organlar zerinde yle mutlak bir yetki verir. te genel irade tarafndan
sevk ve idare edildii zaman bu yetki hakimiyet adn alr.
357


Rousseau, vatandalarn haklaryla hkim varln (egemen toplum) haklarn ve
vatandalarn tebaa olarak yapacaklar vazifelerle, insan sfat ile faydalanacaklar tabii
haklar birbirinden iyice ayrmak gerekir.
358
der.

Her ferdin toplum anlamasyla, kuvvetinden, mallarndan, hrriyetinden terk ettii ey
sadece bunlarn kullanlmas topluluk iin nemli olan ksmlardr. Fakat, bu nemi
takdire yalnz hkim varlk yetkilidir.
Bir vatanda, devlete grebilecei btn hizmetleri, hkim varln istemesi zerine,
hemen grmeye mecburdur. Ama, dier taraftan, hkim varlk da, tebaay toplulua
faydal olmayan hibir kayt altna sokamaz...
Bizi toplulua balayan taahhtler, srf karlkl olduklar iindir ki, mecburidirler. Bu
taahhtlerin mahiyetleri yledir ki, insan onlar yerine getirirken ayn zamanda kendi
hesabna da almadan bakas iin almaz.
359


Genel irade gerekten genel olabilmek iin mahiyetinde olduu kadar konusunda da
yle olmaldr; herkese uygulanmak zere herkesten kmaldr...Toplum anlamas,
vatandalar arasnda yle eitlik kurar ki, vatandalarn hepsi ayn artlar altnda
taahhtlere girerler; hepsinin de ayn artlardan yararlanmalar gerekir. Bylece
anlamann z gereince hkimiyet ii yani, genel iradenin her gerek eylemi,

356
age. K.II, B.3, s. 36
357
age. K.II, B.4, s. 38
358
age. K.II, B.IV, s. 38-39
359
age. K.II, B.IV, s. 39


93
vatandalar eit olarak ykml tutar veya kayrr. O suretteki hkim varlk milletin
btnn tanr ve milleti tekil edenlerden hibiri iin fark gzetmez.
360


6.5. Yasa

Sosyal anlamayla siyasal btn meydana getirilmitir. Ama, bu siyasi btne yasama
yoluyla hareket ve irade vermek gerekir. Her trl adalet Tanrdan gelir. Adalet
kayna yalnz olur. Ama yine de hkmetlere yasalar gerekir. phesiz yalnz akldan
kan evrensel bir adalet vardr; ama bu adaletin karlkl olmas gerekir. Adalet
kurallar tabii meyyidelerin bulunmamas yznden, insanlar arasnda tesirsizdir.
Adaletli insan herkese kar bu kurallara uyduka ve hi kimse, kendisine kar bunlara
ehemmiyet vermedike, bu kurallar kt insann yararna, adaletli insann zararna
olurlar. O halde vazifeleri haklarla birletirmek ve adaleti kendi konusuna irca etmek
iin anlamalara ve kanunlara lzum vardr.
361


Yasa gerek kayna gerek uygulama alan ynnden genel olan bir kuraldr.

Kanun bir takm imtiyazlar kabul edebilir ama isim sylemek suretiyle kimseye
imtiyaz veremez. Kanun vatandalar snflara ayrabilir, hatta bu snfa girmeye hak
kazandran vasflar da gsterebilir, fakat, falan veya filan kimselerin isimlerini
sylemek suretiyle onlar bu snflara sokamaz. Kanun bir krallk hkmeti kurabilir;
veraset yoluyla tahta gemek usuln koyabilir; ama, ne bir kral seebilir, ne bir kral
ailesi tayin edebilir.
362


Yasay kim yapacaktr? Yasay yapan da yasaya uyan da halktr, yleyse halk yasay
nasl yapar?

Topluma uygun yasalar bulma ve belirleme ii olaan st yeteneklere ve stn bilgiye
sahip bir kimsenin grevi olacaktr.
363
Kanunlar kaleme alan kimsenin hibir yasama
hakk yoktur...Toplum anlamas gereince, fertleri ancak, genel irade mecburiyet

360
age. K.II, B.4, s. 40-41
361
age. K.II, B.6, s. 47-48
362
age. K.II, B.6, s. 49-50
363
age. K.II, B.7, s. 52-53


94
altnda bulundurabilir. zel bir iradenin genel iradeye uygun olduuna kanaat getirmek
de, ancak bu zel iradeyi halkn serbest oyuna koymakla mmkn olabilir.
364


Hazrlanan yasa tasarsna yasa kuvvetini genel irade verecektir. Halk belirli gnlerde
nceden toplant ars yaplmadan toplanacaktr, bu toplantlar hibir ekilde
geciktirilmeyecek ya da engellemeyecektir.
365


Bir kimse, devlet ileri iin neme gerek derse, devleti artk yok olmu bilmeli.
366


Kanun koymann (yasama) balca iki sebebi vardr: Bunlar hrriyet ve eitliktir.
Hrriyet; nk her zel tabiiyet, devletin vcudundan eksilmi bir o kadar kuvvet
demektir; eitliktir, nk, o olmasa hrriyet de yaamaz.
367


Rousseau eitlik konusunda, bu kelimeden, kudret ve zenginlik derecelerinin herkes
iin mutlaka birbirinin ayn olmas gerekecei deil, belki, kudretin her trl cebir ve
iddetin stnde olmas ve ancak mevki ve kanunlar gereince kullanlmas; servet
bakmndan da hibir vatandan ne tekini satn alacak kadar zengin, ne de nefsini
satmak zorunda kalacak kadar yoksun olmamas gerektii anlalmamaldr. der.
ly de yle koyar. Devleti salamlatrmak m istiyorsunuz, iki ucu mmkn
olduu kadar birbirine yaklatrn. Ne ok varlklarn, ne de yoksullarn bulunmasna
gz yumun. Birbirinden tabi olarak ayrlmayan bu iki durum, ortak menfaate ayn
derecede zararldr; birinden zorbalk taraftarlar kar, tekinden de zorbalar. Kamu
hrriyetinin alm ve satm hep bunlar arasnda olur.hrriyeti biri satn alr, teki de
satar.
368

Byle bir eitliin gereklemesi pratikte belki zor gibi grnebilir, ama arlklar
tmyle nlenemiyor diye gerekli ve zorunlu dzenlemelerin yaplmasndan da
kanmamak gerekir. Eitlii yasa salayacaktr.

Yasa ounluun oyuyla kabul edilir.
369
Bu durumda aznlkta kalan ve kendi
iradesinden baka bir iradeye boyun emeye zorlanan insan nasl olup da zgr

364
age. K.II, B.7, s. 56
365
age. K.III, B.8, s. 130
366
age. K.III, B.15, s. 135
367
age. K.II, B.11, s. 70
368
age. K.II, B.11, s. 71
369
age. K.IV, B.2, s. 151


95
saylacaktr. Yasaya muhalif kalan kiiler, kendi iradeleri dnda oluan yasaya boyun
eerken nasl zgr kalrlar. Rousseauya gre toplum szlemesi gereince vatanda
btn kanunlara, hatta istei dnda kabul edilen btn kanunlara, hatta herhangi bir
kanuna aykr davrand takdirde kendini cezaya arptran kanunlara rza gstermi
olur. Devletin btn yelerinin daimi iradesi genel iradedir...Halk meclisine bir kanun
teklif edildii zaman, halktan istenilen ey, teklifi kabul edip etmemesi deil, bu
kanunun kendi iradesinden baka bir ey olmayan genel iradeye uygun olup
olmaddr.

Herkes oyunu vermekle bu husustaki fikrini de sylemi olur ve oylarn
hesaplanmasndan genel irade meydana kar.
370


Rousseau Benim fikrime aykr fikir stn karsa, bu hal, sadece benim yanldm,
genel irade sandm eyin genel irade olmadn gsterir. Benim zel fikrim stn
ksayd, istememi olduum eyi yapardm ve asl o zaman hr olmazdm
371

diyecektir.

6.6. Ynetim Biimleri

Rousseau, serbeste yaplan bir harekette iki etken olduuna iaret eder. Bunlardan biri
manevidir, yani ii tayin eden iradedir; teki maddidir, yani ii yapan kuvvettir. Siyasi
btnde de ayn saikler vardr. Bunda da kuvvetle irade birbirinden ayrdr. radenin ad
yasama yetkisi, kuvvetinki ise yrtme erkidir...Yasama yetkisi halka aittir ve yalnz
ona ait olabilir. Yrtme erki, kanun koyan veya hkim varlk sfat ile umuma ait
olamaz...O halde kamu kuvvetini toplu tutabilen genel iradenin muhtelif ynlerine gre
harekete getirebilen, devletle hakim varln mnasebette bulunmalarna yarayabilen,
srf kendisine mahsus bir mil lazmdr. yle mil ki, ruhla vcudun birlemesi insanda
ne yapyorsa, ayn eyi kamusal ahsiyette yapsn. te devlet iinde hkmetin
varlnn esas budur.
372


Hkmetin varlk esasn byle belirleyen Rousseau, hkmetin tanmn da yle
yapar. Hkmet Tebaalarla hkim varln karlkl mnasebetlerini salamak

370
age. K.IV, B.2, s. 154-155
371
age. K. IV, B.2, s. 155t
372
age. K.III, B.I, s. 77-78


96
maksadyla aralarnda kurulmu, gerek kanunlar yrtmeye gerek medeni hrriyeti
devam ettirmeye memur arac bir btndr.

Bu btnn yelerine, memurlar yahut krallar yani idareciler denir.

Hkim varln alelade memurlar olan idareciler, ondan aldklar erki yine onun adna
kullanrlar.

Hkim varlk bu erki snrlayabilir, deitirebilir, istedii zamanda geri alabilir. Zaten
byle bir hakkn tamamen terk edilmesi toplumun zne aykr olduundan birlemenin
de hedefine aykrdr.
373


Hkmet edenler yani grevliler bir kii ya da birden fazla olabilir ve ynetim biimleri
de yneticilerin saysna gre belirlenir.

Hkim varlk hkmet vazifesini btn milletle yahut milletin byk ksmna
brakabilir. yle ki, memur vatandalarn says alelade vatanda saysndan ok olur.
Bu ekilde hkmete demokrasi ad verilir.
Yahut, hkim varlk hkmeti az sayda kiilerin eline brakr. yle ki alelade vatanda
says memur saysndan ok olur. Bu ekilde hkmete de aristokrasi ad verilir.

Nihayet, hkim varlk hkmeti tek bir yksek memurun elinde toplar. Btn teki
memurlar yetkilerini bundan alrlar. Bu ekil, en yaygn hkmet eklidir. Bunun adna
da monari yahut kral hkmeti denir.
374


Demokraside ve aristokrasi de ynetim grevlerini stlenenlerin saylar az ok
genileyebilir ve daralabilir. Monaride de byle bir daralma ve genileme grlebilir,
rnein Isparta sitesinde iki kral, Roma mparatorluunda sekiz Princeps bulunduu
dnemler olmutur. Bylece her ynetim biiminin bir dier ynetim biimi ile
kaynat nokta vardr ve ynetim biimleri aralarnda karma ynetim biimleri
oluturabilirler. Bunlardan acaba hangisi en iyisidir sorusuna cevap verilemez, ancak

373
age. K.III, B.I, s. 78-79
374
age. K.III, B.III, s. 89


97
demokrasi hkmeti genel olarak kk devletlere, aristokrasi hkmeti orta, kral
hkmeti de byk devletlere elverilidir.
375


6.6.1. Demokrasi

Demokrasi de yasay yapan da uygulayan da egemen toplumun ounluudur. Yasay
yapann, yasay en iyi uygulayacak ve yorumlayacak kii olduu ve demokrasinin de en
iyi ynetim olduu dnlebilir. Fakat bu birleme hkmeti baz bakmlardan
kifyetsiz hale sokar. Hkim varlkla ynetici ayn ahs olduklarndan adeta
hkmetsiz bir hkmet meydana gelir. Sonra yasay yapanlarla uygulayanlarn da bir
olmas iyi deildir. zel menfaatlerin kamu ilerine tesir etmesi mmkndr ki, bundan
daha tehlikeli bir ey olamaz. te yandan ounluun ynetmesi, aznln ynetilmesi
de doal dzene ters der. Ayrca demokrasinin gereklemesi iin yle koullar
gereklidir ki, bunlar bir araya getirmek imkanszdr.
376


Demokrasinin uygulanmas iin bir defa halkn kolayca toplanabilecei ve her
vatandan kendi vatandalarn kolayca tanyabilecei kk bir devlet; sonra, ilerin
okluunu ve etin mnakaalar nleyecek derecede byk bir ahlak ve adet sadelii
olmal. Mevki ve servetlerde oka eitlik olmal. Bu olmazsa, haklarda ve nfuzda
eitlik uzun srmez. Lks az olmal yahut hi olmamal. nk lks ya zenginlikten
doar, yahut da zenginlii lzumlu klar. Lks hem zenginin ahlakn bozar hem
yoksulun. Bu nedenlerle der Rousseau, Montesguieuya atf yaparak erdem,
cumhuriyet ynetiminin ilkesi saylmtr.
377


Ayrca demokrasi idaresi yahut halk hkmeti kadar i savalara ve karklklara
elverili bir hkmet yoktur. nk, demokrasi kadar ekil deitirmeye her zaman
kuvvetle meyil gsteren ve dolaysyla varln korumak iin de daha ok n grye,
cesarete muhta bir hkmet yoktur.
378



375
age. K.III, B.III, s. 90-91
376
age. K.III, B.IV, s. 91-92
377
age. K. III, B.IV, s. 92-93
378
age. K.III, B.4, s. 93


98
Demokrasinin glklerini anlatan Rousseau, gerek demokrasi hibir zaman
olmamtr ve olmayacaktr Tanrlardan oluan bir millet olsayd kendisini demokrasi
ile idare ederdi. Bu kadar mkemmel bir idare insanlarn harc deildir
379
der.

6.6.2. Aristokrasi

Bu ynetimde egemen toplumun (hkim varlk) yannda bir de hkmet vardr.

lk toplumlar aristokrasi ile ynetilmilerdir. yle ki, aile efleri, genel ileri kendi
aralarnda mzakere ederlerdi. Genler, tecrbenin otoritesine kar azlarn amaz,
sadece boyun eerlerdi. Buna doal aristokrasi denir.

Fakat, toplum kurumlarndan doan eitsizlik tabii eitsizlie stn knca, zenginlik
yahut kudret yasa tercih edildi, aristokrasi artk seime dayand.
Daha sonra babann mallaryla birlikte evlada geen kudret, asil aileleri meydana
getirdi, hkmeti de babadan oula geer hale soktu. Bu da rs aristokrasidir.
380


Bu tr aristokrasiden phesiz en iyisi seime dayanan aristokrasi olacaktr. Seime
dayanan aristokrasi de yasama hkim varln, yani toplumun, yrtme ise aznlndr.
Bu ynetimde bilgiye dorulua, tecrbeye nem ve deer verilir. Meclisler daha kolay
kurulur ve toplanr, iler daha iyi mzakere edilir, daha dikkatli ve dzenli grlr. D
lkelere kar, sayg deer yetenekli kiiler, devleti daha iyi temsil ederler. Ksaca en
bilge kiilerin, kendi menfaatleri iin deil, halkn menfaati iin kalabal idare etmesi
en iyi ve en tabii bir dzen olacaktr.

Aristokrasi ynetimi iin lke ok byk ya da ok kk olmamaldr, orta byklkte
olmaldr. Yine nfusun ounluk ve younluk bakmndan az ya da fazla olmamas
gerekir.

Bu ynetimde insanlar arasnda mutlak bir eitlik aranmaz. Baz servet eitsizliklerinin
olmas da gerekli olabilir, ynetim, bu ilere vakit ayrabileceklere braklr, ancak bu
varlklarn her zaman stn tutulacaklar anlamna gelmez. Bazen yoksullar arasndan

379
age. K.III, B.4, s. 94
380
age. K.III, B.5, s. 95-95


99
da atama yaplarak insanlarn deerinin zenginlikten baka kriterlerle de
belirlenebilecei gsterilmelidir.
381


6.6.3. Monari

Monari de egemen g yasalar yapar ve tek kii yasalara gre hkmet eder. Ancak bu
ynetimde ynetici halkn mutluluunu gzetmez ve ynetim gc devletin zararna
iler.

Krallar mutlak olmak isterler, ancak bunun tek yolunun da kendilerini halka sevdirmek
olduunu anlamak istemezler. Halkn sevgisinden gelen erk, phesiz en byk erktir
ama, kararsz ve arta baldr, onun iin krallar bununla yetinmezler. Krallar kiisel
karlarn halkn yoksul ve gsz kalmasnda grrler, halk zayf ve sefil olsun ki
kendilerine kar gelmesin.

Monariler byk devletlere uygun der. Monarilerde yksek mevkilere ykselenler,
ok zaman bir takm insan msveddeleri hileci, entrikac, aalk insanlardr.
Monarilerin bir kusuru da, erkin durmadan el deitirmesidir. Kral lnce, yeni bir kral
semek gerektiinde, kraln lm ile seim arasnda tehlikeli bir zaman boluu kalr.
Bu arada trl entrikalar tezgahlanr, devleti satn alan kimse sras gelince bir bakasna
satacaktr ve bu arada gllerin kendinden kopard paralar yoksullardan karacaktr.
Byle bir idarede er ge her ey para ile satlmaya balar.

Btn bu dertlerin nne gemek iin ne yaplmaldr. Hkmdarlk baz krallklarda
rs hale sokulmutur. Krallarn lmnde kabilecek her trl kavgalar nlemek iin
bir varislik sras konulmutur yani, seimin mahzurlar yerine saltanat naipliinin
mahzurlar konulmutur, akll bir idareye grnrdeki durgunluk tercih edilmi ve iyi
krallar seme hususunda ekimektense ocuklar tabiat garibelerini, aptallar ef
yapmak tehlikesi gze alnmtr. Kald ki monari kararsz-tutarsz bir ynetimdir, iler
kraln ve evresindekilerin keyfine, karakterlerine gre u ya da bu ynde iyi ya da kt
geliir.
382




381
age. K.III, B.V, s. 95-97
382
age. K.III, B.6, s. 98-103


100
6.7. En yi Ynetim

Her ynetim, her topluma uyar m? Rousseau, zgrlk, her iklimde yetien meyve
olmad iin her millet ona ulaamaz diyen Montesguieuya hak verir. Monariler
yalnz ok varlkl milletlere, aristokrasi servet ve byklk bakmndan orta halli
devletlere, demokrasi de kk ve yoksul devletlere elverilidir. Neden?

Dnyadaki btn ynetimlerde devlet tketicidir, bir retici deildir. Devletin tkettii
bu deerlerin kayna nedir? Rousseau bu deerlerinin kaynann insanlarn emei
olduunu syler, kiilerin ihtiya fazlas devletin gelirini oluturur, bu nedenle devlet
hayatnn devam iin, insan emeinin ihtiyatan fazlasn retmesi gerekir. Oysa, der
Rousseau, bu fazlalk her lkede ayn deildir, bazlarnda fazla, bazlarnda az,
bazlarnda da hi yoktur. Emek ile ihtiya fazlas arasndaki oran iklime, topran
verimliliine, rnlerin cinsine, halkn alma gcne, tketim miktarna ve buna
benzer baka verilere baldr. te yandan tm yneticilerin tketim oran da ayn
deildir.

Devlet giderleri kaynaklarn aarsa, yurttalarn yk de o oranda artar. Bu ykn
arl yurttalarn dedikleri vergi miktarndan ok; bu vergilerin yurttalara geri
dnerken izledii yolun uzunluuna baldr. Bu dolam abuk ve dzenli olursa,
yurttan vergi yknn hafif ya da ar olmas nemli deildir, halk her zaman zengin,
hazine de her zaman doludur. Bunun aksine, halkn dedii vergi miktar ok az da olsa,
ona hizmet olarak geri dnmezse, srekli veren fakat karlnda bir ey alamayan
halkn gc tkenir, bu durumda devlet hibir zaman zengin olmaz, halk da
yoksulluktan kurtulamaz.

Bunun sonucu olarak da, halk ile ynetim arasndaki mesafe geniledike, vergiler de o
oranda artar. Demokrasilerde halk en hafif vergi yk altndadr, aristokrasilerde bu yk
biraz daha artar, monarilerde ise hak en ar yk eker. Bu nedenle, der Rousseau,
monari zengin uluslarn, aristokrasi orta hallilerin, demokrasi de yoksul lkelerin
ynetimi olacaktr.
383



383
age. K.III, B.8, s. 109-111


101
Emein yaratt retim fazlasnn ok fazla olmad yerler zgr uluslara elverilidir,
az ile ok rn veren yerler ise, monarilere uygun olabilir.

Scak iklimler zorbala elverilidir, souk iklimler barbarla, lman iklimler ise iyi
ynetimlere...
384


En iyi ynetim hangisidir? Sorusuna belki iyi cevap verilemez ama, bir ulus iyi mi
yoksa kt m ynetiliyor, sorusuna cevap bulmak mmkndr. Bunun iin yle
dnmek gerekir:

Siyasi bir ortaklk meydana getirmenin gayesi nedir? yelerinin korunmas ve
gelimesi. yleyse insanlarn korunduklarn ve gelitiklerini gsteren kriter hangisidir?
Rousseau, bunun yelerinin says ve nfus art olduunu syler. Eer bir lkede her
ey eit olmak artyla, yabanc vastalar, vatandala almalar, smrgeler olmakszn,
vatandalarn iinde oalp arttklar hkmet, yzde yz en iyi hkmettir. Halk
azalan ve yok olup gitmeye yz tutan hkmet ise, en kt hkmettir.
385


6.8. Ynetimlerin Sonu

Rousseauya gre, ynetimler iki sebepten bozulur. Biri ynetim kadrosunun daralmas,
dieri devletin dalmasdr.
Bir ynetimin skp daralmas, byk saydan ke yani, demokrasiden
aristokrasiye, aristokrasiden de kralla gemesiyle olur. Bu ynetimin tabii meylidir.

Devletin dalmas da iki trl olur: Dalma nce, hkmdarn devleti artk, kanunlara
gre idare etmemee balamas, hkim otoriteyi (egemen g) zorla ele geirmesi ile
meydana gelir. Ynetici kadrosu da hkimiyeti zorla ele geirir geirmez, toplum
anlamas bozulmu olur, insanlar bask ve zor altnda kaldklar iin boyun eerler.

Ya da hkmet yeleri hep birlikte kullanmaya mecbur olduklar erki, ayr ayr ellerine
geirdikleri zaman da ayn durum oluur. Bu da, kanuna kar byk bir tecavzdr ve
byk karklklara sebep olur.


384
age. K.III. B.8, s. 112
385
age. K.III, B.9, s. 118-119


102
Devlet ortadan kalkt zaman, hkmetin ekli ne olursa olsun, ktye kullanlmasna
anari denir. Bu durumda, demokrasi bozularak ochlocratie halini alr, aristokraside
oligarchie olur, krallk da bozularak tyrannieye dner.
386

Rousseauya gre siyasi btn tpk insan vcudu gibi, doum anndan itibaren lmeye
balar ve kn sebeplerini kendinde tar...nsann yaps tabiatn eseridir. Devletin
yaps ise insann eseridir. Hayatlarn uzatmak insanlarn elinde deildir ama, devlete
en iyi tekilat salayarak mrn imkn nispetinde uzatmak ellerindedir...Siyasi hayatn
esas hkim otoritedir. Yasama kuvveti devletin kalbi, yrtme kuvveti de beynidir.
Beyin felce urasa bile, insan yine yaayabilir. Fakat, kalp vazifesini grmeyince canl
varlk da lr. Bu nedenle devlet kanunlarla deil, yasama kuvveti ile yaar.
387


Klasik demokrasinin temel ilkelerinden olan egemenlik halktadr ilkesinin de
kaynann yine Rousseau olduu ileri srlmtr. Egemenlik toplumun tmne aittir
ve egemenliin tek kayna toplumdur.

Genel iradenin ifadesi saylan yasa kaynan tm yurttalarn iradesinden alr ve tm
yurttalara uygulanr. Toplum yasa aracl ile egemenliini kullanr. Yasalar
uygulayan yneticilerde, mahkemelerde gerekte egemenlii kullanan kiiler ve
makamlar deildir. Bu gr yasaya ve yasa koyucuya stnlk salar. Yasa hukuk
dzenin st basamadr ve yasa koyucuda tm dier devlet organlar arasnda stn bir
mevkiye sahiptir. Yasaya uygunluk, hukuklik ve yasamann stnl ilkelerinin
bylece Rousseaudan kaynakland ileri srlr.
388
*











386
age. K.III, B. 10, s. 121-124
387
age. K.III, B.11, s. 126-127
388
Gze; age., s. 208-209
* Danman hocam Prof. Dr. Hasan ahin, Descartesin Toplum Felsefesinide yazmamz nerdi, ancak
tezin hacminin bymemesi iin ele alamadk.


103







KNC BLM

ATATRK N DEVLET FELSEFES / TRKYE CUMHURYET DEVLET


1. Devletin Tanm

Atatrk devleti yle tanmlar: Devlet, belirli bir arazide yerlemi ve kendine zg bir
kuvvete sahip kiilerin btnnden oluan bir varlktr.

Devlet dediimiz zaman, her eyden nce bir insan topluluu, bir millet varl anlalr.
Bundan sonra, bu insan topluluunun corafi snrlarla belirlenmi bir arazide yerlemi
olduu grlr...

Bir milleti meydana getiren kiilerin, o millet iindeki her eit hrriyeti; yaamak
hrriyeti, almak hrriyeti, fikir ve vicdan hrriyetinin, gven altnda bulundurulmas
lazmdr. Keza bir milletin tmnn, her eit hrriyeti, yani kendi topraklarnda dtan
hibir mdahale ve snrlama olmakszn, hr ve bamsz yaamas ve almas
lazmdr. te, devlet gerek kiilerin hrriyetini salamak iin millet zerinde bir nfuza
ve gerek millet ve memleketin bamszln koruyabilmek iin kendine zg bir nfuz
ve kuvvete sahip olmaldr.
389


Atatrk, devletin gerekliliini ve zorunluluunu hak ve vazife ilikisini dayandrr.
Haklarn en birincisi yaama hakkdr. Dier btn haklar ve bu haklara mukabil
vazifeler, hep yaamak hakkna dayanr... phe yok ki, bir insann yaamak hakk onu,
dierlerinin yaamak hakkna riayet etmek vazifesiyle balar. Bir insann hakk dier bir
insan iin vazife olur ve yine bir insann vazifesi de dier insann hakk demektir. Hak,
salhiyet denildii zaman hemen ayn eyler anlald gibi, vazife, mecburiyet,
mkellefiyet, vecibe, bor ta birbirinden ayrlmayan eylerdir. Hakkn bulunduu yerde

389
Medeni Bilgiler, s. 26 Atatrklk, C.I,s. 3



104
vazife ve vazifenin bulunduu yerde hak vardr. Yani, her insan ayn zamanda hem
kendine ait bir takm haklara sahiptir, hem de bakalarna ait haklarn kendine tahmil
ettii bir takm vazifelere sahiptir.

nsanlar, itimai hayatta haklardan ve vazifelerden rlm bir ebeke iinde tasavvur
olunabilir. nsanlar, insan kaldka bu ebekeden kamazlar...

Tabiaten her insan, iinde yaad cemiyette hayatn en mesut, en kolay, en tatl
taraflarnn kendisine dmesini ister ve en kuvvetli olan kendisinden zayf olanlar hie
sayar. Bunun neticesi, huzur, skn, emniyet ve intizam iinde yaamak imkanszldr.
te insanlar arasnda, kavga yerine birbirine yardm, karlkl hrmet, intizam koyan,
herkese haklarn ve vazifelerini tantan hukuk kaideleri ve bunlarn mstakar bir surette
tatbikidir. Bu i ancak devlet tekiltnn ve kuvvetinin bulunmas sayesinde kabildir.
Devlet, herkesin haklarn ve vazifelerini tayin eder; hi kimse tayin edilen hudut
haricinde bir hak iddia edemez. Bunun gibi, kendisi de fazla hibir vazife ile mkellef
tutulmaz.

Devlet kanunlara riayetsizlik edenlere kar, o riayetsizlikten zarar grenlerin ikayetleri
zerinde meyyide tatbik eder.

Bir takm haklarn ihlali halinde ve bir takm vazifelerin ihmali halinde btn itimai
heyet zarara urayabilir. Dier bir takm haklar vardr ki bunlarn ihlali yalnz ferdi
zarara sokar. Her iki halde de ihlal olunan hakk yerine getiren devlettir, devletin
mahkemeleri, icra memurlar, jandarmalardr. Hi kimse, bizzat ihkak hak edemez.
390


2. Egemenliin Tanm

nsan toplumunun, corafi snrlarla belirlenmi bir arazide yerlemi olmas, devleti
oluturmaz. Sadece corafi snrlarla belirlenmi bir arazide yerlemi insan
toplumunun devlet olabilmesi iin, bu varln egemenliine, yani kendine zg bir
kuvvete sahip olmas gerekir.
Atatrk egemenlii yle tanmlar; Devletin sahip olduu kudreti ifade ederken, bu
kuvveti kendisine zg diye niteliyoruz. Gerekten de, devleti oluturan milletin

390
Medeni Bilgiler, s. 42-43


105
zerinde etkisini srdren kuvvet, kii olarak hi kimse tarafndan verilmi deildir. O,
bir siyasi nfuzdur ki devlet kavramnn znde vardr ve devlet onu halk zerinde
uygulamak ve milleti da ve dier milletlere kar savunmak yetkisine sahiptir. Bu
siyasi nfuz ve kudrete rade ve Egemenlik denir.
391


Atatrke gre bu kuvvet birdir ve milletindir.
392


Egemenlik, bireylerin iradeleri stnde, bireylerin oluturduu, milletin ortak kamusal
kiiliine zg genel iradedir. Bu nedenle irade birdir, paralara ayrlmaz ve
egemenliin anlatt kamusal irade onun sahibi olan, ortak kiilik, millet tarafndan,
hibir vakit, bakasna devredilemez ve bundan vazgeilemez.
393


Egemenlik, hibir anlam, hibir ekil ve hibir renkte ve ynde ortaklk kabul
etmez.
394

Egemenlik hibir sebep ve ekilde terk ve iade edilemez, emanet edilemez
(braklamaz). Bu egemenlii tekrar geri alabilmek iin, almak iin kullanm olan
aralar kullanmak gereklidir.
395


Atatrke gre bir idare ve bir de egemenlik vardr. dre kalp ve vicdann eilimi ve
isteidir. Bir insanda olduu gibi, insanlardan oluan sosyal toplumda da irde
mevcuttur. rde alnamaz ve irde verilemez. Fakat iradenin uygulama vastas olan
egemenlii verebilen bir insan ve yahut egemenliini kaybeden bir insan ve yahut bir
toplum egemenlikten yoksun olunca (ki egemenlik irdenin grld ve belirdii
yerdir) o halde irdesi fel olur. Bundan dolay egemenlii verebilmek iin irdenin fel
olmasna raz olmas gerekir.

Bundan dolay veremez. Egemenliini verebilmesi iin irdesinin, arzusunun,
eilimlerinin felli kalmasn, kabul etmek lazmdr.Bu lmeyi kabul etmek demektir.
Bundan dolay bir millet egemenliini veremez. Yalnz alnr ve zorla alnr. Millet
egemenliini elinde tutuyor ve ancak egemenliinden gerektii kadarn uygulamak

391
Medeni Bilgiler, s.27, Atatrklk, C.I, s. 5
392
SD, C.I, s. 423
393
Afet nan; Atatrkten Yazdklarm, Altok Basmevi, Ankara,1969, s. 22, Medeni Bilgiler, s. 31
394
Atatrk; Nutuk,Trk Devrim Tarihi Enstits, stanbul, 1963, C.II, s. 423
395
SD,C.I ,s. 217, Atatrklk,C.I ,s. 5


106
zere Millet Meclisinin tmn grevlendiriyor. Fakat bir tek adama bu yetki
verilemez.
396


Egemenlie sahip olmayan bir insan veya bir toplum hibir zaman irdesini
kullanamaz! Egemenliini herhangi birine brakan bir insan kendi irdesinin
kullanlacandan ve uygulanacandan emin olamaz. Bunun iin insanlar, milletler
kendi irdelerini, kendi vicdanlarnn eilimini yapmak ve uygulamak isterlerse
egemenliklerini ellerinde tutmak mecburiyetindedirler. imdiye kadar milletimizin
bana gelen btn felaketler kendi tlih ve geleceklerini baka birisinin eline terk
etmesinden kaynaklanmtr.
397


Madem ki, devlet bir irdeye bir egemenlie sahiptir. Onu ifade etmek ve yerine
getirmek iin bir takm vastalara muhtatr. Bu vastalar kapsayan devlet tekilatnda
Millet Meclisi ve Hkmet tekilat esastr.
398
Kurulacak olan bu Hkmet tekilatnda
da Egemenlik kaytsz artsz milletin
399
olacaktr. Kaytsz, artsz tabiriyle aka
ifade edilen egemenlii, milletin sorumluluunda tutmak demek, bu egemenliin en
kk parasn; sfat, ismi ne olursa olsun, hibir makama vermemek, verdirmemek
demektir.
400


Ancak bu egemenlik nasl kullanlacaktr? Millet egemenliini kendisinde mi tutmal,
yoksa birine verip, onun yol gstermesi ile mi hareket etmeli?

Millet bu kuvvetini en iyi, en zararsz nasl kullanabilir. Gerekte kuvvet sahibi olan
btn kiilerin bir araya gelip, o kuvveti kullanmas gerekir. Ancak bu maddeten
mmkn deildir. O halde en az ve ok da fazla olmayan Meclis araclyla bunu
uygulamaktan daha pratik bir are yoktur.
401


Egemenliin kaytsz artsz milletin olduunu syleyen Atatrk, Bundan btn
milletin iini gcn brakp devlet ileriyle uraacaktr anlam karlmasn der. Ona
gre bu elbette mmkn deildir. Gerekten bugnk sosyal hayatn, vatandalarn

396
Atatrklk, C.I,s. 7
397
age. C.I, s. 9
398
Medeni Bilgiler,s. 27, Atatrklk, C.I, s. 15
399
SD, C.II, s. 62, SD,C.III, s. 86, Atatrklk, C.I, s. 27, 1921 Anayasas, Madde:3
400
SD, C.II, s. 84
401
Atatrklk, C.I, s. 6


107
genilii, hayatn devamnn salanmasndaki meguliyetin okluu gz nne alnrsa,
buna hem imkan ve hem de lzum yoktur...Milletin geleceine yalnz ve ancak millet
egemen olacaktr. Milleti temsil eden milli irdeyi millet namna snrl ve belirli bir
zaman iin manevi ahsiyetinde toplayan Millet Meclisi bile en sonunda millet
tarafndan yenilebilir. Esas olan millettir. Egemenlik onun olduu gibi idare hakk da
onundur.
402


Milli irdenin ancak mecliste temsil edilmesi gerektiini syleyen Atatrk, meclis
diktatrlne de dikkat eker. Ona gre, milletler egemenliklerini geici olarak da
olsa verecekleri meclislere dahi lzumundan fazla gvenmemelidir. nk meclisler
bile istibdat (keyfi hareket) edebilirler. Ve bu istibdat, ahsi istibdattan daha ldrc
olabilir. Bunun iin meclisler belirli zamanlarda yenilenir. Bu sayede milli egemenlik
daha emniyetli, esas ve artlara balanm olur. Meclisler uygun grlenden fazla uzun
sre devam ederse, bu taktirde temsil edilenler arasndaki grler birbirinden
ayrlmaya ve balar zlmeye balar. Nihyet vekiller baka ey, temsil edilenler
arasndaki grler birbirinden ayrlmaya ve balar zlmeye balar. Nihyet vekiller
baka ey, temsil edilenler baka ey dnmeye balarlar.
403


Atatrke gre, Toplumda en yksek hrriyetin, en yksek eitlik ve adaletin
salanmas istikrar ve korunmas, ancak ve ancak tam ve kesin anlam ile milli
egemenlii salam bulunmas ile devamllk kazanr. Bundan dolay; hrriyetin de,
eitliin de, adaletin de dayanak noktas milli egemenliktir. Ona gre Milli egemenlik
yle bir nurdur ki, onun karsnda zincirler erir, ta tahtlar yanar yok olur. Milletlerin
esirlii zerine kurulmu messeseler her tarafta yklmaya mahkumdurlar.
404


3. Devlet ekilleri

Atatrk tarih boyunca egemenliin balca deiik ekilde kullanldn syler.
Bunlar;



402
age. C.I, s. 11
403
age. C.I, s.13
404
SD, C.II, s. 185, Atatrklk, C.I, s. 17



108
3.1. Hkmdarlk (Monari)

Egemenlik kral, imparator, ah, padiah, prens, emir gibi eitli nvanlar alabilen
hkmdarlara, yalnz bir ahsa aittir. Egemenlii uygulayan devletin btn memurlar,
yalnz bir adamn adna hareket ederler.

Devletin son iradesi, yalnz hkmdarda toplanr.

Hkmdar, yalnz bana devleti ynetir ve her eyi o emrederse, byle bir devletin
hkmetine mutlakiyet hkmeti denir. Byle bir devlette hkmdar devlet benim
der, sava ilan eder, bar yapar, kanunlar yapar, vergiler koyar, memleketin gelirlerini
istedii gibi harcar, ksacas, memleket onun mal, mlkdr.

Eer hkmdar, kanunlar hazrlayan millet vekillerinden oluan bir meclis kabul
etmise o zaman merutiyet hkmeti olur. Bu ekil hkmette bile, sonuta yine her
ey hkmdarn son szne baldr. Merutiyet hkmetinde hkmdar, bir vatandaa
bir hkmet kurdurur, memleketi onunla idare eder.

3.2. Oligari

Bu eit hkmette, egemenlik birka kiinin, birka ailenin veya bir snf halkn
elindedir. Aristokrasi oligarinin bir baka eklidir. Burada egemenlik, sekin ve soylu
ailelerin elindedir.

3.3. Demokrasi

Demokrasi, (halklk) esasna dayanan hkmetlerde, egemenlik, halkn ounluuna
aittir. Demokrasi prensibi, egemenliin millette olduu, baka yerde olamayacan
gerektirir. Bu ekilde, demokrasi prensibi kuvvetin, egemenlik kaynana ve yasallna
temas etmektedir.

Demokrasinin tam ve en bariz hkmet ekil cumhuriyettir.
405



405
Medeni Bilgiler, s. 28-29,Atatrklk, C.I, s. 23-25


109
Hkmdarlklarda, devlet bakanl makamna veraset yoluyla gelinir. Kuvvetinin ve
yetkisinin Allahtan geldiini ve yalnzca ona kar, ahirette hesap verebileceini farz
eden ve devletin, memleketin miras braklm bir mlikane kabul eden bir hkmdar,
her trl kayttan kendini uzak grr. Byle bir idarede milletin benlii, hrriyeti sz
konusu olamaz. yle ki, yetkisi snrl dahi olsa hkmdarlk ekli demokrasiye milli
egemenlik prensibine uygun deildir. Hkmetin, snrl insanlarn, snflarn elinde
bulunmas dahi millet mevcudiyetinin asla kabul edemeyecei bir keyfiyettir. Btn
milletin ounlukla, devlet idaresine katlmasna engel olan bu oligari usul de bir
zmrenin, kendi menfaatlerini temin iin milletin hepsine ait egemenliin, gaspndan
baka bir ey deildir.

Kendine hususi bir din izafe eden teokratik devlette vardr. Rus arl ve Osmanl
Saltanat byle idiler.
406


Hkmdarlk ve oligari, artk zaman gemi geici ekillerden baka bir nitelikte
kabul edilemezler. Geri, henz balarnda hkmdarlar bulunan devletler vardr. Fakat,
bunlarn hemen hepsi, demokrasi ynetimini kabul etmektedir. Artk egemenliin sahibi
olduunu iddia cesaretinde bulunabilecek hkmdar enderdir.

Bir milletin, pratikte demokrasi ynetimini setiini ilan etmesi, o milletin
ounluunun sosyal gcnn bir sonucudur. Millet yeterli derecede kuvvetli olunca,
kuvvet ve kudreti eline alr. Bu olay bazen ihtilal ile ve bazen de hkmdarla bar bir
anlama ile son bulur.

Artk bugn, demokrasi fikri daima ykselen bir denizi andrmaktadr. 20 inci yzyl,
birok despot (zorba) hkmetlerin bu denizde boulduunu grmtr...Demokrasi
fikri, ada Anayasann en belirgin zellii olduu halde, fikir ok eskidir.
407


Atatrke gre Demokrasi prensibi, egemenlii kullanan ara ne olursa olsun, esas
olarak milletin egemenlie sahip olmasn ve sahip kalmasn gerektirir. Ona gre
demokrasinin belirgin nitelikleri unlardr:
Demokrasi esas itibariyle siyasi bir grnmdedir. Demokrasi, bir sosyal
yardm veya bir ekonomik tekilat sistemi deildir. Demokrasi, maddi refah

406
Medeni Bilgiler, s. 33
407
age. s. 29


110
meselesi deildir. Byle bir teori, vatandalarn siyasi hrriyet ihtiyacn
unutmay amalar.

Demokrasi siyasidir, onun hedefi milletin idare edenler zerindeki kontrol sayesinde,
siyasi hrriyeti salamaktr.

Demokrasinin birinci zellii ile ortak, esas itibariyle ikinci bir zellii daha
vardr. O da udur; demokrasi fikirseldir. Bir kafa meselesidir. Her halde mide
meselesi deildir. Hkmet prensibi de bir adalet sevgisini ve ahlak fikrini
gerektirir.

Demokrasi memleket akdr. Ayn zamanda babalk ve analktr.

Demokrasi esasnda ferdidir. Bu nitelik, vatandan egemenliine insan sfatyla
katlmasdr.

Demokrasinin temel niteliklerinden birisi de eitlie ok deer vermelidir. Bu
nitelik demokrasinin ferdi olmas niteliinin zorunlu bir sonucudur. phesiz
btn fertler ayn siyasi haklara sahip olmaldrlar. Demokrasinin bu ferdi ve
eitlie deer niteliklerinden genel ve eit oy prensibi kar.
408


3.3.1. Demokrasi Ynetimleri

Atatrke gre; Demokraside tarz hkmet vardr.
Dorudan hkmet;
Yar dorudan hkmet,
Temsili hkmet.


3.3.1.1. Dorudan Hkmet

Vatandalarn hepsi birden devletin muhtelif vazifelerini bizzat ifa ederek
dorudan doruya milli iradeyi gsterirler.
Dorudan hkmet mazinin bir htrasdr. Mazide dahi bu tarz hkmet
demokrasinin btn icaplar dairesinde tatbik olunmu deildir.
Bu hkmet sistemi zamanmzda hemen her yerde terk olunmutur. Yalnz
svirenin baz kk kantonlarnda caridir.

408
age. s. 31, Atatrklk, C.I, s. 27-28


111

Bu kk kantonlarda mntehap meclis yoktur. Her sene, vatandalar, muayyen
zamanda, hava gzelse akta, bir meydanlkta veya bir ayrlkta; hava gzel deilse
kapal bir yerde toplanrlar ve dorudan doruya hkmetine idaresini ellerine alrlar.
Bu toplanmaya memleket meclisi yahut milli meclis ad verilir. Gndelik iler, bu
meclis tarafndan intihap olunan memurlara braklr. Bunlarn banda bir nevi
reisicumhur demek olan bir memleket reisi vardr. Grlyor ki, bu kk
kantonlarda her vatanda ayn zamanda mebustur. Memleket meclisine memleket
reisi riyaset eder. Bu mecliste vatandalar, halkn menfaatine ait btn ileri tanzim
ederler; bteyi ve kanunlar tasdik ederler, muhtelif hkmet memurlarn intihap
ederler.

Memleket reisinin daveti zerine fevkalde toplanmalar da olur. Meclisin almas,
kapanmas, hatta mecliste oturulmas bir takm eski ve dini merasime tbidir. Bu
meclislerin mahiyeti tetkik olunursa, grlr ki bunlar sade ve iptidai messeselerdir.
Bu tarz demokrasi idaresinde, zhiren milli idarenin kuvvetli olduu grlmekte ise de,
hakikatte idare edenler, vatandalar deil, intihap olunan vekillerdir.

Grld gibi; bu tarz demokrasi idaresi, ancak ahalisi az olan kk bir mntakada
mmkn olabilir. Bykl ziyade, ahalisi ok olan memleketlerde mmkn deildir.

Bundan baka, bugn devlet hizmetleri o kadar ok ve gtr ki bu vazifelerin alelitlak
toplanacak vatandalar tarafndan hal ve ifa edilmeleri, hem mmkn deildir ve hem
de caiz deildir. Hulsa, dorudan hkmet tarz demokrasi prensibine nazari olarak en
uygun grlmekle beraber bu tarzn bugnk byk ve mtekmil devletlerde tatbikine
imkn yoktur.


3.3.1.2. Yar Dorudan Hkmet

Millet, bir mmessiller heyeti tesis eder. Fakat, en mhim meseleler hakknda son
kararn verilmesini kendine brakr. Mmessiller bu gibi meseleleri hazrlarlar ve
milletin tasdikine arz ederler; meselenin kati halli millet tarafndan tespit olunur:
Referandum yahut yar temsili hkmet, mmenin tasdikine mracaat usul


112
referandum ile mmenin reylerine mracaat usul (Plebicite) birbirinden gayet vazh bir
surette farkldr. Birincisi dorudan doruya hkmetin ksmen tatbikidir. Halbuki
ikincisi, temsili bir hkmet tesisine mtemayildir.

Dorudan hkmet ile temsili hkmet arasnda mrekkep bir sistem mevki alr.
stikbalin tatbike hazrlad bu sistem, yar dorudan hkmet yahut referandum
sistemidir. Bu sistemde, mntehap meclisler, kanunlar halkn tasdikine talikan
hazrlarlar. Derhal sylemeliyiz ki referandum, demokrasi mefkresinin esasl
unsurudur. Hali hazrda, demokrat memleketlerde, bu hkmet ekli lehinde bir takm
fikir cereyanlar balamtr.

svire ve Amerikann birlemi hkmetlerinden bazlar bu hkmet usuln oktan
kabul etmilerdir. Bilhassa, Umum Harpten sonra, bu sistemin tatbikleri genilemitir.

Yar dorudan hkmet ekilde tezahr eder:
Asl manasyla referandum.
Halkn ret (veto) hakk.
Halkn bizatihi teebbs hakk.

3.3.1.3. Temsili Hkmet

Devlet, milletin kendisidir. Milleti, idare edenler devlet deildir. nk irade
milletindir. Ancak, milletle idare edenler arasnda hukuk mnasebetler vardr. Bu
mnasebetten temsil fikri meydana kar. Temsil fikrini yle de ifade edebiliriz:

Millet, asldr. Millet ilerini idare edenler, onun mmessilleri olabilir. Bu mmessiller,
millet nam ve hesabna devlet ilerini grrler. Millet devletin ilerine muhtelif tarzlarda
itirak eder. Bilhassa, mmessilleri intihap eder.

Devlet uzuvlarndan, kendiliinden hareket salhiyetine malik olan ve bu sfatla devlet
ilerini gren kimseler mmessil sfatn haizdirler. Devlet messesesini tekil eden
bunlardr: Devlet reisi, vekiller, teri meclisler gibi, kendi kendine icra karar vermek
salhiyetine malik olmayan ve ancak ald emri tatbik eden kimseler memurdurlar.

te millet mmessillerinden teekkl eden hkmete temsili hkmet denir.


113

Temsili hkmetten bahsederken temsili rejimin de ne olduunu iyice anlamak
lazmdr. Temsili rejim mefhumu ile temsili hkmet arasnda u fark vardr:

Temsili rejim tatbik olunan bir devlette, devlet reisi ve hkmet ve teri meclisler
kmilen milletin intihap ettii mmessillerden teekkl eder. Halbuki sadece temsili
hkmet denildii zaman, bunda millet emniyet ve kontrol fikriyle, mmessiller intihap
eder. Fakat, devletin banda veraset tariki ile gelmi bir hkmdarda bulunabilir:
ngilterede olduu gibi. Orada millet yalnz iki meclisten birini intihap eder. Balarnda
da kral vardr.

Temsili rejime tamamen mutabk temsili bir devlette idare edenlerin hepsi mntehap
mmessildir. Cumhuriyet idareleri byledir.
409


3.3.2. Demokrasiye Kart ada Akmlar

Atatrk, o dnemde Avrupann birok lkesini boyunduruu altna alm olan faizme
ve komnizme kar koymu; Demokrasiye aykr ada cereyanlar bal altnda
kendi el yazs ile yazd sayfalarda, ar sa ve ar soldaki kii, zmre veya snf
diktatrlklerini kesinlikle reddetmitir.

Atatrke gre demokrasiye muhalif olan ada akmlar unlardr ve Atatrk, bu
akmlarn, kendi demokrasi teorisiyle elikilerini yle ifade eder.

3.3.2.1. Bolevik Teorileri

Bolevik teorisin...(de) millet iinden, ii deniz ve kara kuvvetlerinden ibaret bir
aznlk, ekonomik esaslara dayanan komnist partisi ad altnda birleerek bir
diktatrlk kurmulardr. Amalarnda milli deildirler. Kiisel hrriyet ve eitlik
tanmazlar.

Halk egemenliine sayglar yoktur. te halkn ounluunu kaba kuvvet kullanarak,
grlerini kabullenmeye zorlarlar, yurt dnda propaganda ve ihtilal tekilat ile btn
dnya milletlerine, kendi prensiplerini yaymaya alrlar. Halbuki hkmet kurmaktan

409
Medeni Bilgiler, s. 80-84


114
ama, ilk nce kiisel hrriyetin salanmasdr. Bolevik tarz hkmetinde keyfi idare
zellii grlmektedir. Bir toplumun, zorla bir ksm insanlarn grlerinin esiri
yaplarak aciz bir ekilde yaatlmasna, doal ve akla uygun bir hkmet sistemi
gr ile baklamaz.
410


Mustafa Kemal Atatrkn, komnizme kar olduu aadaki dncelerinde aka
grlmektedir:

...Bizim grmz, bizim prensiplerimiz herkese bellidir ki, asla Bolevik
prensipleri deildir. Ve Bolevik prensiplerini milletimize kabul ettirmeyi de imdiye
kadar hi dnmedik. Teebbste bulunmadk. Bizim inancmza gre, milletimizin
ykselmesi ve hayatn kazanmas kendi azim ve kabiliyeti ile mtenasip olan
grtr.
411


Trkiyede Boleviklik olmayacaktr. nk, Trk hkmetinin ilk gayesi, halka
hrriyet ve saadet vermek, askerlerimize olduu kadar, sivil halkmza da iyi bakmaktr.
Trkiyede isizlik yoktur. Milletimizin fertleri bo zamanlarnda shh dinlenme
imkanlarna maliktir.
412

Biz ne Bolevikiz, ne de Komnist; ne biri ne dieri olamayz. nk biz milliyeti ve
dinimize sayglyz. zetle bizim hkmetimizin ekli tam bir demokrasi hkmetidir.
Ve dilimizde de bu hkmet halk hkmeti diye adlandrlr.
413


3.3.2.2. htilalci Siyasi Sendikalizm Teorisi

htilalci, siyasi sendikalizm teorisyenleri de, her trl siyasi kurulular, yalnz kendi
karlar lehine altrmak ve sonunda siyasi kuvvet ve egemenlii ellerine geirmek
isteyen ii gruplardr.
Bunlar, maksatlarn zorla elde etmek frsatn beklerken, zaman zaman genel grevler
yaparak, hkmet adamlar zerinde etkili oluyorlar ve baz ileri kendi lehlerine
zmlettiriyorlar, yava yava varlklarn hissettiriyorlar...


410
Age. s. 40, Atatrklk, C.I, s. 29
411
Cahit TANYOL; Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1981,s. 38-39
412
SD, C.III, s. 139
413
SD, C.III, s.72




115

(Baz memleketlerde) bu teorisyenleri az ok tatmin iin millet meclisi yannda,
ekonomik nitelikli yesi onlardan olmak zere bir meclis yapmlardr. Bizde de li
ktisat Meclisi (Yksek Ekonomi Meclisi) vardr. Fakat bu, herhangi bir zorlama
zerine deil, dorudan doruya hkmetin faydal grmesinden, danma amacyla
meydana getirdii bir kuruldur.
414


3.3.2.3. Menfaatlerin Temsili Teorisi

Menfaatlerin temsili teorisi; eitli meslek, sanat ve i adamlar, toplum iinde ayr ayr
birer grup, birer kk toplum halinde dnlrse, her bir grubun birbirinden farkl
menfaatleri vardr.

Bundan dolay, diyorlar ki her zel menfaat sahibi gruplar, ayr ayr, mecliste
kendilerini temsil etmelidirler. Bu durumda seim, millet fertlerinin ounluu
tarafndan ve gruplarn sahip olduu menfaat derecesine uyumlu olarak sonulanacaktr.
Mecliste, bu gruplardan birka birleip, iktidara geince, yalnz kendi menfaatleri
lehine alacaklardr. Buna kim engel olacaktr?

te bu sebeplerden dolaydr ki biz, bu ve bundan nceki teorileri memleket ve
milletimiz iin uygun grmyoruz.
415


4. Trk Devletinin Yaps Ve Dayand Esaslar

4.1. Trk Devletinin Yaps

Atatrke gre Trk Devletinin yaps u temel esaslardan oluur.

Egemenlik kaytsz, artsz milletindir.
Trkiye Byk Millet Meclisi, Milletin tek gerek temsilcisi olup, millet adna
egemenlik hakkn kullanr.
Yasama ve yrtme kuvveti, Byk Millet Meclisinde oluur ve toplanr.

414
Medeni Bilgiler, s. 41, Atatrklk,C.I, s. 31
415
Ad geen yerler.





116
Siyasi kuvvet milli irade ve egemenlik milletin bir btn halinde ortak kiiliine
aittir;birdir. Blnemez, ayrlamaz ve devredilemez. Millette olduu gibi, onun
temsilcisi olan tek mecliste toplanmtr. Yani, kuvvetler ayrl teorisi esas deildir.
Yalnz vazifeler u ekilde yrtlr:
Meclis yasama yetkisini bizzat kullanr...
Meclis yrtme yetkisini, kendi tarafndan seilmi Cumhurbakan ve onun
tayin edecei Bakanlar Kurulu aracl ile kullanr. Meclis, hkmeti her zaman
kontrol edebilir ve drebilir.
Yarg yetkisi millet adna usuller ve kanunlar erevesinde bamsz
mahkemeler tarafndan kullanlr.
416


Atatrk, Trk Devletinin yaps hakknda, baka bir yerde unlar syler:

Trkiye; milliyeti, halk, devleti, laik ve inklap bir cumhuriyettir.

Trk Milletinin idare ekli kuvvetler birlii esasna dayanr. Egemenlik birdir. Kaytsz
artsz milletindir. Byk Millet Meclisi adna egemenlik hakkn kullanr. Yasama ve
Yrtme yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinde toplanr. Meclis yasama yetkisini
bizzat kullanr. Yrtme yetkisini kendi arasndan seecei Cumhurbakan ile onun
tayin edecei Bakanlar Kuruluna brakr. Trkiyede mahkemeler bamszdr.
417

Yeni Trkiye Devleti, Cihangir Devlet
418
deil, milli bir devlettir.
419

Tek merkezden ynetilen bir dnya devleti mmkn mdr? Atatrkn bu konudaki
grleri yledir:

Milletler, btn hususiyetlerini unutarak ve karlkl menfaatlerini makul bir surette
uydurarak btn dnya yznde hakikaten insan bir tek camia tekil edebileceklerini
dnmek tatl bir nazariyedir. Bu nazariye tatbik olunabildii taktirde dahi bu
muazzam camia iinde intizam ve sknu, hak ve adaleti tesis edecek tekilt ve bu
tekiltn istinat edecei bir kuvvetin vcudu lzmdr.

Bu tekilt, mesela byle olabilir: Btn dnya sakinlerinin farz edelim ki ayn haklar
ve artlar iinde intihap olunacak mmessilleri bir arada toplanacaklar, bir meclis

416
Medeni Bilgiler, s.34, Atatrklk, C.I, s. 35
417
Atatrklk, C.I, s. 35-37
418
SD, C.II, s. 60
419
SD, C.I, s.333


117
kuracaklar, bunlar btn dnyaya amil bir hkmet tekil edecekler. Bu hkmet btn
dnyay ve beeriyeti idare edecek!

Burada bir noktay tahlil etmek lzmdr; mterek hkmet, mterek meclisin bittabi
ekseriyeti tarafndan tekil olunacaktr. Acaba, bu ekseriyet hangi milletlerin
mmessilleri tarafndan vcuda getirilebilir.

Nisbeten geri kalm milletlerin mmessilleri adete ok olsa dahi ileri gitmi milletler
mmessillerinin entrikalarndan masun kalmak maharetini gsterebilecekler midir? Aksi
taktirde btn beeriyetin birka milletin idaresi altna dmesi tehlikesi yok mudur? Bu
milletlerin hakikaten btn beeriyeti fikr ve iktisadi ayn hayat seviyesine getirmee
alacaklarna emniyet olunabilir mi? Baz milletlerin btn dnyay ve birok
milletleri kendi lehlerine istismar etmelerine mni olunabilecek mi? nsanlarn
msavatperverlik ve adalet hislerinin mahiyet ve derecesi bu hususta kalplere emniyet
verebilir mi?

Bu endielere kaplmann ne dereceye kadar hakl olduunu anlamak iin milletlerin
birbirlerine kar, hususiyle baz milletlerin birok milletlere kar bugn takndklar
tavrlara, tatbik ede gelmekte olduklar muamelelere bakmak kfidir. Bu tavr ve
muameleleri douran hisler, fikirler, telkkiler, tabiatler deiecek mi? Ne vakit
deiecek? Niin deiecek ve nasl deiecek?

Beeriyet tarihinin birbirinin zerine ylan nihayetsiz hdiseleri bu suallere mspet
cevap vermek salhiyetini henz dourmamtr. En yksek medeniyet sahibi olmu
olan kavimler en iptidai kavimlerden daha az m tahripkr ve hunhar oldular?

Mesel: Hindistan, Msr, Tunusu ve Cezayiri aa yukar yz seneden beri
penelerinde tutanlarn bu memleketler ahalisinin siyasi, fikri, iktisadi harslarn kendi
harslar derecesine ykseltmeyi bir an dndklerine dair herhangi bir emare ve eser
grlm mdr? Hayr. Fakat, aksi, yani bu insanlar hayvanlatrmak, uyuturmak,
kendi menfaatlerine gzleri kapal kleler haline getirmek iin ne yapmak mmknse
hepsini yapmaktan geri kalmadklarna btn beeriyet ahittir.



118
Her halde, Trk vatanda kat olarak bilmelidir ki bir milletin insanlk ve medeniyet
leminde ykselmesi ve muvaffak olmas yalnz ve ancak kendi kuvvetine dayanarak,
hrriyet ve istikllini masun bulundurmasyla mmkndr.

Bunun baka are ve vastas yoktur.
420


Atatrkn tasarlad devlet, Bat medeniyetini hedef alan modern bir ulus devlettir.
Atatrk 29 Ekim 1923te Fransz muhabirine verdii demete unlar syler:

Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi iin de bu
yegne medeniyete itirak etmesi lzmdr. Osmanl mparatorluunun skutu, garbe
kar elde ettii muzafferiyetlerden ok marur olarak kendisini Avrupa milletlerine
balayan rabtalar kestii gn balamtr. Bu bir hata idi, bunu tekrar etmeyeceiz...

memleketimizi asrletirmek istiyoruz. Btn mesaimiz Trkiyede asr, binaenaleyh
garb bir hkmet vcude getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de garbe tevecch
etmemi millet hangisidir? Bir istikamette yrmek azminde olan ve hareketinin
ayanda bal zincirlerle igal edildiini gren insan ne yapar? Zincirleri krar,
yrr.
421


4.2. Trk Devletinin Dayand Esaslar

Atatrk, tam bamszlk ve milli egemenlik ilkelerinin, kurduu yeni Trkiye
Devletinin temel unsurlar olduunu ak ve kesin olarak u szleriyle belirtmitir.

Trk Devletinin dayand esaslar Tam Bamszlk ve Kaytsz artsz Milli
Egemenlik ten ibrettir.
422


Atatrk devletin bamszl ile her ynden tam bamsz olmasn ngrmektedir. Bu
hususu Atatrk;

Tam bamszlk, bizim bugn zerimize aldmz vazifenin asil ruhudur...Biz
yaamak isteyen, onur ve erefiyle yaamak isteyen bir milletiz...Bilgin, cahil, istinasz

420
Medeni Bilgiler, s. 117-118
421
SD, C.III, s. 91
422
SD, C.II, s. 96, Atatrklk, C.I,s. 17


119
btn millet kiileri, belki iinde bulunduklar glkleri tamamen anlamakszn, bugn
yalnz bir nokta etrafnda toplanm ve kann sonuna kadar aktmaya karar vermitir. O
nokta, tam bamszlmzn salanmas ve devam ettirilmesidir. Tam bamszlk
denildii zaman, elbette, siyasi, mli, ekonomik, adli, askeri, kltrel vs. her hususta
tam bamszlk ve tam seferberlik demektir. Bu saydklarmzn herhangi birinde
bamszlktan yoksunluk, millet ve memleketin gerek manas ile btn
bamszlndan yoksunluu demektir.
423
diyerek aklam ve tam bamszln
hangi koullarn salanmas ile gerekletirilebileceini belirtmitir.
Atatrke gre; Kaytsz artsz tabiriyle aka ifde edilen egemenlii, milletin
sorumluluunda tutmak demek, bu egemenliin en kk bir parasn; sfat, ismi ne
olursa olsun, hibir makama vermemek, verdirmemek demektir.
424


Atatrk, Trk devletinin dayand esaslar, ayrntl olarak yle ifde etmitir:
(Trk Devleti) Cumhuriyeti, milliyeti, halk, lik ve inklapdr.
(Trk Devleti) Cumhuriyetin, milli egemenlik idealini en iyi ve en gvenilir
ekilde temsil eden ve uygulayan devlet ekli olduuna inanmtr. (Trk
Devleti) bu sarslmaz inanla Cumhuriyeti tehlikeye kar her vasta ile savunur.
(Trk Devleti) ilerleme ve gelime yolunda ve uluslar aras temas ve ilikilerde
btn ada milletlere paralel ve onlarla uyumlu bir ekilde yrmekle beraber
Trk toplumunun zel karakterlerini ve bal bana bamsz olma kimliini
korumay esas sayar.
rade ve egemenliin kayna millettir. Bu irade ve egemenliin, devletin
vatandaa ve vatandan devlete karlkl vazifelerinin gerektii gibi
yaplmasn dzenleme yolunda kullanlmas (Trk Devletince) byk esastr.
Kanunlar nnde kesin bir eitlik kabul eden ve hibir kiiye, hibir aileye,
hibir snfa, hibir toplulua ayrcalk tanmayan kiileri halktan ve halk
olarak kabul eder.

Trkiye Cumhuriyeti, halkn ayr ayr snflardan olumu deil ve fakat kiisel ve
sosyal hayat iin i blm itibariyle eitli meslek erbabna ayrlm bir toplum
olarak dnmek esas prensiplerdendir. iftiler, kk sanayi erbab ve esnaf, amele
ve ii, serbest meslek erbab, sanayi erbab ve tccar, Trk toplumunu oluturan balca

423
Nutuk, C.II, s. 623, Atatrklk, C.II, s. 445
424
SD, C.II, s. 84, Atatrklk,C.I, s. 19


120
alma gruplardr. Bunlarn her birinin almas, dierinin ve btn toplumun hayat
ve mutluluu iin zorunludur.

(Trk Devletinin) bu prensiple hedef ald gaye; snf mcadelesi yerine sosyal dzen
ve dayanmay kurmak ve birbirini bozmayacak ekilde menfaatlerde uyum
salamaktr. Menfaatler kabiliyet ve alma derecesi ile uyumlu olur.

zel alma ve teebbs esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar az
zaman iinde milleti refaha ve memleketi bayndrla ulatrmak iin milletin
genel ve yksek menfaatlerinin gerektirdii ilerde zellikle ekonomik alanda
devletin dorudan doruya ilgilenmesini salamak nemli esaslardandr.

Ekonomi ilerinde devletin ilgisi, dorudan yapclk olduu kadar zel teebbs tevik
ve yaplanlar dzenleme ve kontrol da etmektir.

Devletin hangi ekonomik ileri dorudan doruya yapacann taktiri milletin genel ve
yksek menfaatlerinin gereine baldr. Eer devletin bu gerekten hareketle dorudan
kendisinin yapmaya karar verdii i zel bir teebbs elinde bulunuyorsa bunun
alnmas her defasnda bir kanun yapmaya baldr. Bu kanunda zel teebbsn bu
yzden urayaca zararn devlet tarafndan karlanma ekli (de) gsterilecektir. Zarar
takdirinde gelecee ait muhtemel kr dnlmez.

(Trk Devleti) devlet idaresinde btn kanunlarn, nizamlarn ve usullerin, bilim
ve tekniin ada medeniyete salad esas ve ekillere ve dnya ihtiyalarna
gre yaplmasn ve uygulanmasn prensip kabul etmitir. Din anlay vicdan
olduundan (Trk Devleti) dini fikirleri devlet ve dnya ilerinden ve siyasetten
ayr tutmay milletimizin ada ilerlemede balca baar nedeni grr.
(Trk Devleti) devlet, ynetimde sorunlara zm bulmak iin zamana ve
gelimelere bal olmak ilkesi ile kendini snrlayp kstlamaz. (Trk Devleti)
milletimizin birok zverilerle yapt inklaplardan doan ve gelien
prensiplere iten bal kalmay ve onlar savunmay esas tutar.

Yurttalarn kiisel ve sosyal hrriyetleri, eitlii, dokunulmazl ve mlkiyet haklarn
sakl tutmak...nemli esaslardandr. Bu haklarn snr devletin otorite snr iindedir.


121
Gerek ve tzel kiilerin faaliyeti genel menfaatlere aykr olmayacaktr. Kanunlar bu
temele gre yaplacaktr.
425


Atatrk, yeni Trk Devletinin yapsn yabanc bir devletin yapsn taklit ederek
dzenlememitir. Aydnlarmz, milletimi en mutlu millet yapaym der. Baka milletler
nasl olmusa onu da aynen yle yapalm der. Fakat dnmeliyiz ki, byle bir teori,
hibir devirde baarl olmu deildir. Bir millet iin mutlak olan bir ey dier bir millet
iin mutluluk olan bir ey dier bir millet iin felaket olabilir. Ayn sebep ve artlar
birini mutlu ettii halde dierini mutsuz edebilir. Onun iin bu millete gidecei yolu
gsterirken dnyann her trl ilminden, keiflerinden, ilerlemesinden faydalanalm.
Fakat unutmayalm ki, asl temeli kendi iimizden karmak zorundayz.
426
lham ve
kuvvet kayna milletin kendisidir.
427
Biz ilhamlarmz gkten ve gaipten deil,
dorudan doruya hayattan alm bulunuyoruz.
428


Trk Devletinin nitelikleri, Atatrkn devlet anlayna hkim olan temel ilkeden
(milli devlet, tam bamszlk ve milli egemenlik) ve Atatrkn btn hamle ve
inklaplarna yn vermi olan adalama (modernleme) hedefinden
kaynaklanmaktadr. Bu nitelikler, ilkin dnemin tek partisi olan Cumhuriyet Halk
Frkasnn Program ilkeleri olarak benimsenmi, 5 ubat 1937 tarihli Anayasa
deiiklii ile Devletin temel nitelikleri haline getirilmi olan Cumhuriyetilik,
Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Liklik ve nklaplk ilkeleridir. Bu ilkelerin tm
Atatrkn kurduu devletin iskeletini oluturmaktadr.

4.2.1. Cumhuriyetilik

Atatrke gre Trk Milletinin karakter ve detlerine en uygun olan idre; cumhuriyet
idaresidir. nk; Cumhuriyet, milli egemenlik idealini, milletin irade ve egemenliini,
vatandan devlete ve devletin vatandaa kar hak ve vazifelerini en iyi olarak
dzenleyen ynetim eklidir.
429
Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemiyle

425
Atatrklk,C.I, s. 37-39
426
age. C.I, s. 273, SD, C.II, s. 219
427
SD, C.II, s. 205
428
SD, C.I, s. 423
429
SD,C.III, s. 74, Atatrklk, C.I, s. 43


122
devlet ekli demektir.
430
Dier bir deyile, Demokrasi prensibinin, en modern ve
mantkl uygulamasn salayan hkmet ekli, Cumhuriyettir.
431
Cumhuriyet, yksek
ahlak deer ve niteliklere dayanan bir idaredir. Cumhuriyet fazilettir...Cumhuriyet
idaresi faziletli ve namuslu insanlar yetitirir.
432


Cumhuriyetin en bata gelen nitelii Atatrkn Egemenlik kaytsz artsz
milletindir.
433
ilkesinde belirir. nk Trk Devletinin dayand temel prensiplerden
biri olan bu ilkenin en iyi korunduu ve gzetildii ynetim Cumhuriyet ynetimidir.

Cumhuriyette son sz, millet tarafndan mntehap meclistedir. Millet namna her trl
kanunlar o yapar. Hkmete itimat eder ve onu skat eder. Millet, vekillerinden
memnun olmazsa, (muayyen zamanlar nihayetinde) bakalarn intihap eder. Millet,
hkimiyetini, devlet idaresine itirakini, ancak, zamannda reyini kullanmakla temin
eder. Cumhuriyette hkmet herhangi bir usulde, mahdut bir zaman iin mntehap bir
Reisicumhura tevdi olunur. Bavekili o gsterir, hkmet heyetini tekil edecek
vekilleri, bavekil mebuslardan intihap eder.

Cumhuriyet, milletvekillerinden mrekkep meclisi ve mahdut zaman iin mntehap
devlet reisiyle, hkimiyeti milliyenin mahfuziyetini en iyi zamindir. Cumhuriyette,
Meclis, Reisicumhur ve hkmet, halkn hrriyetini, emniyetini ve rahatn dnmek
ve temine almaktan baka bir ey yapamazlar.

nk bunlar, bilirler ki, kendilerini iktidar ve salahiyet mevkiine, muayyen bir zaman
iin, getiren irade ve hkimiyetin sahibi olan millettir; ve yine bunlar bilirler ki, iktidar
mevkiine, saltanat srmek iin deil, millete hizmet iin getirilmilerdir. Millete kar
vaziyet ve vazifelerini suiistimal eyledikleri takdirde, u veya bu tarzda, milli iradenin,
kendi haklarnda dahi tecellisine maruz kalabilirler. Millet tarafndan, millet namna,
devleti idareye mezun klnanlar iin, icabnda millete hesap vermek mecburiyeti,
lnbalilik ve keyfi hareketle telif kabul edemez.
434



430
Afet nan; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,
1984, s. 260, Atatrklk , C.I, s. 43
431
Medeni Bilgiler, s. 32
432
SD, C.II, s. 242, Atatrklk, C.I, s. 45
433
SD, C.II, s. 62, SD, C.III, s. 86, Atatrklk, C.I, s. 27
434
Medeni Bilgiler, s. 32


123
Cumhuriyet ynetiminin belirgin bir nitelii, hkmet ile millet arasnda ayrlk
brakmam olmasdr. Atatrk bunu u szlerle belirtmitir:

Bugnk hkmetimiz, tekilat devletimiz dorudan doruya milletin kendi kendine,
kendiliinden yapt bir tekilat devlet ve hkmettir ki, onun ismi Cumhuriyettir.
Artk hkmet ile millet arasnda ayrlk kalmamtr. Hkmet millettir ve millet
hkmettir. Artk hkmet ve hkmet mensuplar kendilerinin milletten gayr
olmadklarn ve milletin efendisi olduunu anlamlardr.
435


Egemenliin padiaha deil, fakat kaytsz artsz ve dorudan doruya Trk Milletine
ait olduu zihniyetini devlet hayatmza kazandran Atatrk olmutur. Trk fikir ve
siyasi hayatnda ilk defa devlet ekli olarak Cumhuriyeti cesarette telaffuz eden, dile
getiren yine Atatrk olmutur.
436


Padiah-hilfeti olmayan Atatrk, saltanat hilfetten ayrm ve 1 Kasm 1922de
saltanat kaldrmtr. 1921 Anayasasnda, 29 Ekim 1923 tarih ve 364 sayl yasayla bir
deiiklik yaptrarak Anayasann birinci maddesine, Trkiye Devletinin ekli
Hkmeti Cumhuriyettir hkmn koydurmu ve 29 Ekim 1923 gn Cumhuriyeti
ilan ettirmitir.3 Mart 1924de de halifelii kaldrmtr.

4.2.2. Milliyetilik

Atatrk milliyeti bir liderdi. Ancak onun milliyetilik anlayn daha iyi
kavrayabilmek iin millet, milliyet, vatan ve Trk milleti kavramlarn nasl
deerlendirdiine bakmak gerekir.

Atatrkn verdii ksa tanma gre: Millet, dil, kltr ve lk birlii ile birbirine bal
vatandalarn oluturduu bir siyasi ve sosyal toplumdur.
437


Ortak milli fikrin, ahlakn, duygunun, heyecann, hatra ve geleneklerin kiilerde
meydana gelmesini ve kklemesini salayan ortak gemiin, birlikte yaplm tarihin,
vicdanlar ve zihinleri dorudan doruya birletiren ortak dilin milletlerin meydana

435
SD, C.II, s. 241, Atatrklk, C.I, s. 45
436
.Hamza Erolu; Atatrk, Hayat ve stn Kiilii, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1997, s. 111
437
Medeni Bilgiler, s. 18, Atatrklk, C.I, s. 49


124
gelmesinde en nemli etkenler olduunu
438
syleyen Atatrk, millet hakknda ikinci
derece unsurlar dikkate almayarak, mmkn olduu kadar her millete uyabilecek bir
tanm da yle yapar:

Zengin bir hatralar mirasna sahip bulunan;
Beraber yaamak konusunda ortak arzu ve istekte samimi olan;
Sahip olunan mirasn korunmasna beraber devam etmek hususunda iradeleri
ortak olan insanlarn birlemesinden meydana gelen topluma millet denir.
439

Yine O, Bir millet meydana geldikten sonra, kiilerin devlet hayatnda,
ekonomik ve fiziksel hayatta ortak almas sayesinde meydana gelen milli
kltrde phesiz milletin her ferdinin alma pay, katks, hakk vardr. Buna
gre ayn kltre sahip insanlardan oluan topluma millet denir dersek milletin
en ksa tanmn yapm oluruz.
440
der.

Atatrk milliyet kavramn da yle tanmlar:

Bir milletin, dier milletlere oranla, doal veya sonradan kazanlm, zel karakter
sahibi olmas, dier milletlerden farkl bir zellik gstermesi genellikle onlardan ayr
olarak onlara paralel gelimeye almas niteliine milliyet prensibi denilir.
Bu prensibe gre her fert ve her millet kendi hakknda iyi niyet, topraklarna bizzat
kaytsz sahip kmay istemek hakknda ve hakkn kullanlmasn nleyen veya
snrlayan engelleri ortadan kaldrmak hak ve hrriyetine sahiptir. Bu prensip bize hangi
milletlerin hr, hangilerinin hrriyetlerinden u veya bu ekilde yoksun olduklarn, yani
millet adn tamaya layk olmadklarn kolaylkla gsterir.
441


Atatrke gre milliyet meselesi ferdi ve mterek hrriyet meselesidir. Yani; Bir
milleti oluturan fertlerin o millet iinde, her eit hrriyeti; yaamak hrriyeti, almak
hrriyeti, fikir ve vicdan hrriyeti emniyet altnda bulunmak lazmdr.
442


Atatrk milliyet prensibi ile, ancak hr bir toplumun millet sfatna lyk olacan
belirterek, millet ile hrriyet ve bamszlk arasndaki ilikiye dikkat ekmitir.

438
Medeni Bilgiler, s. 23, Atatrklk,C.I, s. 47
439
Medeni Bilgiler, s. 23-24, Atatrklk, C.I, s. 47
440
Medeni Bilgiler, s. 24, Atatrklk, C.I, s. 47
441
Medeni Bilgiler, s. 29, Atatrklk,C.I, s. 25
442
Medeni Bilgiler, s. 26


125

Atatrk, Trk milletini de Trkiye Cumhuriyetini kuran Trk halkna Trk milleti
denir
443
eklinde tanmlar. te yandan Trkiye Cumhuriyetinin btn Anayasalarnda,
Trk vatandal en toplayc ifade ile, vatana ve devlete ballk eklinde
tanmlanmtr.

1924 Anayasas, madde:88; Trkiye ahalisine, din ve rk fark olmakszn, vatandalk
itibariyle Trk itlak olunur.
1961 Anayasas, Madde 54; Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes
Trktr.
1982 Anayasas, Madde 82; Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes
Trktr.

Bu balamda Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinde yaayan farkl etnik ve dini gruptan
addedilen topluluklar iin unlar syler; Bugnk Trk milleti siyasi ve itimai
camias iinde kendilerine krtlk fikri, erkeslik fikri ve hatta lzlk fikri veya
bonaklk fikri propaganda edilmek istenmi vatanda ve millettalarmz vardr. Fakat
mazinin istibdat devirleri mahsul olan bu yanl tevsimler, birka dman leti, mrteci
beyinsizden maada hibir millet ferdi zerinde teellmden baka bir tesir hsl
etmemitir. nk, bu millet efrad da umum Trk camias gibi ayn mterek maziye,
tarihe, ahlka, hukuka sahip bulunuyorlar.

Bugn iimizde bulunan hristiyan, musev vatandalar, mukadderat ve talihlerini Trk
milliyetine vicdan arzularyla raptettikten sonra kendilerine yan gzle yabanc nazaryla
baklmak, medeni Trk milletinin asil ahlkndan beklenebilir mi?
444


Atatrke gre: Trk milletinin olumasnda etkili olduu grlen doal ve tarihi
olaylar unlardr:
Siyasi varlkta birlik
Dil birlii
Yurt birlii
Irk ve kk birlii
Tarihi yaknlk

443
Medeni Bilgiler, s. 18, Atatrklk, C.I,s. 49
444
Medeni Bilgiler ,s. 21


126
Ahlaki yaknlk
445


Atatrk, Trk milletinin oluumunda etkili grd unsurlar arasnda din birliine yer
vermemitir. Bu konuda Din birliinin de bir millet tekilinde messir olduunu
syleyenler vardr. Fakat biz, bizim gzmz nndeki Trk milleti tablosunda bunun
aksini grmekteyiz.
446


Atatrkn Trk milliyetilii anlay vatan kavram ile de balantldr.

Atatrk, vatan konusunda, unlar syler: Trk milleti, Asyann batsnda ve
Avrupann dousunda olmak zere, kara ve deniz snrlar ile ayrt edilmi, dnyaca
tannm byk bir yurtta yaar..., Yakn ve uzak zamanlar dnlrse, Trke
yurtluk etmemi bir kta yoktur... Bugnk Trk milleti, varl iin bugnk
yurdundan memnundur. nk Trk, derin ve anl gemiini; byk kudretli atalarnn
kutsal miraslarn bu yurtta da muhafaza edebileceinden, o miraslar imdiye kadar
olduundan ok fazla zenginletirebileceinden emindir.
447


Atatrk, daha 1 Aralk 1921de TBMMnde yapt bir konumada, Panturanizm ve
Panislmizm konusunda u uyarda bulunmutur:

Efendiler!... Bu milleti bugn idam sehpas karsnda bulunduran fiil ve hareketlerin
kayna hayaldir, hissiyattr.

Bizim milletimiz ve onu temsil eden hkmetimiz, tabii olarak dnya yznde mevcut
btn dindalarmzn mutlu ve refah iinde yaamalarn isteriz. Dindalarmzn eitli
evrelerde meydana getirmi olduklar toplumlarn bamsz yaamasn isteriz. Bundan
yksek bir zevk ve mutluluk duyarz. Btn slam insanlnn, slmiyet dnyasnn
refah ve mutluluu kendi refah ve mutluluumuz kadar kymetlidir. Ve bununla ok
ilgiliyiz. Ve onlarn da ayn ekilde bizim mutluluumuzla ilgili olduklarna
ahidiz...Fakat Efendiler!.. Bu toplumun byk bir imparatorluk, maddi bir imparatorluk
halinde bir noktadan sevk ve idaresini dnmek istiyorsak, bu bir hayaldir!..lme,
manta, fenne muhalif bir eydir. Efendiler, dikkat buyurunuz ve tarihi bir gerek, bir

445
age. s.22, Atatrklk, C.I, s.71
446
Medeni Bilgiler,s.21
447
age. s. 19, Atatrklk,C.I, s. 55


127
fenni ve ilmi gerek olarak daima hatrnda tutunuz ki, bir siyasi varln snrn
geemeyecei bir kuvvet hedefi vardr...
448


Atatrkn Trk milliyetilii ile Trk vatan arasndaki balanty unutulmaz szlerle
aklad tarihi konumalardan biri de, Bakomutanlk Meydan Savann ikinci yl
dnmnde 30 Austos 1924de Dumlupnarda yapt konumadr:

...Bu kadar matemler ve felaketler geirdikten sonra, elbette Trk renmitir ki, vatan
yeniden yapmak ve orada mesut ve hr yaayabilmek iin behemehal hakimiyetine
(egemenliine) sahip kalmak ve Cumhuriyet bayra altnda btn evlatlarn toplu ve
dikkatli bulundurmak lzmdr. Yzyllardan beri inleyerek feryat eden, fakat
zorbalarn, aldatclarn, cahillerin diktikleri engeller yznden yrek paralayc sesini
milletin kulana ulatramayan zavall vatan, bu gn diyor ki, Can kulanz harap
olmu, sinesinde en derin straplar duymu validenizin iten sesleniine daima ak
bulundurunuz. Efendiler!...Asyada, Avrupada, Afrikada hkmran olmak gcn ve
kabiliyetini gstermi olan cetlerimiz bu sesi iitmekten men edilmi olsalard, Trk
toplumunun, Trk lksnn, Trk menfaatlerinin korunaca ve geliecei
anavatanmz bugnk harap ekliyle mi devralrdk? Efendiler!...Artk vatan imar
istiyor, zenginlik ve refah istiyor. lim ve marifet, yksek medeniyet, hr fikir ve hr
zihniyet istiyor. eref, namus, bamszlk, gerek varlk, vatann bu isteklerini tam
olarak ve hzl yerine getirmek iin esasl ve ciddi bir ekilde almay emreder.

Efendiler!...Yzyllardan beri Trkiyeyi idare edenler ok eyler dnmlerdir; fakat
yalnz bir eyi dnmemilerdir: Trkiyeyi bu dncesizlik yznden Trk
vatannn, Trk milletinin urad zararlara ancak bir tarzda telafi edebilirsin: O da
artk Trkiyede, Trkiyeden baka bir ey dnmemek.
449


Atatrkn Nutukdaki u aklamalar da, milliyetilik anlayna egemen olan
gerekiliin kantdr:

...Bizim kendisinde aklk ve uygulama imkan grdmz siyas ilke milli
siyasettir. Dnyann bugnk genel artlar, yzyllarn dimalarda ve karakterlerde
yerletirdii gerekler karsnda hayalci olmak kadar byk yanlg olamaz. Tarihin

448
SD,C.I, s. 215
449
SD, C.II, s. 186


128
ifadesi budur; ilmin, akln, mantn ifadesi byledir. Milletimizin, gl, mutlu ve
istikrarl yaayabilmesi iin, devletin btnyle milli bir siyaset izlemesi, bu siyasetin i
tekilatmza tam olarak uymas ve ona dayanmas gerekir. Milli siyaset dediimiz
zaman kastettiim anlam ve z udur: Milli snrlarmz iinde her eyden nce kendi
gcmze dayanmak suretiyle varlmz koruyarak, millet ve memleketin gerek
saadet ve refahna almak. Genel olarak milleti sonu gelmez emeller peinde yorarak
zarara sokmamak...Meden dnyadan, meden, insanca muamele ve karlkl dostluk
beklemektir.
450


Atatrk, ayr ktalarda yaayan eitli kavimleri, aralarndaki byk farklara ramen,
ok geni bir imparatorluun ats altnda sonuna kadar bir arada tutmann gln
belirttikten sonra, yle devam ediyordu: ...Byk hayaller peinde koan,
yapamayacamz eyleri yapar gibi grnen sahtekar insanlardan deiliz. Efendiler,
byk ve hayali eyleri yapmadan yapm gibi grnmek yznden btn dnyann
dmanln, garazn, kinini bu memleketin ve milletin zerine topladk. Biz
Panislmizm yapmadk. Belki yapyoruz, yapacaz dedik. Dmanlar da
yaptrmamak iin bir an nce ldrelim dediler.

Panturanizm yapmadk. Yaparz, yapyoruz dedik, yapacaz dedik ve yine
ldrelim dediler!... Biz byle yapmadmz ve yapamadmz kavramlar zerinde
koarak dmanlarmzn saysn ve zerimizdeki basklar arttrmaktan ise, tabii snra,
meru snra dnelim...Efendiler!...Biz hayat ve bamszlk isteyen milletiz. Ve yalnz
ve ancak bunun iin hayatmz esirgemeden harcarz.
451


Atatrkn milliyetilik anlaynda, lke ve millet btnl ok nemlidir.

Atatrke gre Diyarbakrl, Vanl, Erzurumlu, Trabzonlu, Trakyal ve Makedonyal,
hep bir rkn evlatlar, hep ayn cevherin damarlardr.
452
Ve Bir toplumun yaamas
ve mutluluu, ancak gayelerinde ve gayelerinin gereklemesinde tam bir birlik halinde
bulunmasna baldr.
453



450
Nutuk ,C.II, s. 298-299
451
SD, C.I, s. 216
452
Atatrklk, C.I, s. 75
453
Nutuk, s. 246


129
Atatrk, Millet ve biz yok, birlik halinde millet var. Biz ve millet ayr ayr eyler
deiliz.
454
Bir yurdun en deerli varl, yurttalar arasndaki milli birlik, iyi geinme
ve alkanlk duygu ve kabiliyetlerinin olgunluudur.

Ulus varln ve yurt erginliini korumak iin btn yurttalarnn cann ve her eyini
derhal ortaya koymaya karar vermi olmas, bir ulusun en yenilmez silah ve koruma
vastalardr. Bu sebeple Trk ulusunun idaresinde ve korunmasnda milli, birlik, milli
duygu, milli kltr en yksekte gz diktiimiz idealdir.
455
der.

Atatrkn etkisiyle, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin kararlarnda Milli snrlar iinde
bulunan yurt paralar bir btndr; birbirinden ayrlamaz
456
denilmitir.

1961 ve 1982 Anayasalarnn 3. maddeleri ayn cmle ile balar:
Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr.
Atatrkn milliyetilik anlay rkl reddeder.

Mustafa Kemal Atatrk, rkla ve Turancla kar km ve Misak- Milli (Ulusal
Ant) snrlar iinde tam bamsz bir Trkiyeyi savunmutur.

Atatrk, rk ve Turanc bir siyasete aka cephe alm ve bunu Nutukta u biimde
dile getirmitir....Deiik uluslar ortak ve genel bir ad altnda toplamak ve bu deiik
ulus topluluklarn eit haklar ve koullar altnda bulundurarak gl bir devlet kurmak,
parlak ve ekici bir siyasal grtr. Ama, aldatcdr. Dahas, hibir snr tanmayarak,
dnyadaki btn Trkleri de bir devlet olarak birletirmek, ulalamayacak bir amatr.
Bu, yzyllarn ve yzyllarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl olaylar ile
ortaya koyduu bir gerektir.

(...) Turanclk siyasasnn baar kazandna ve dnyay uygulama alan yapabildiine
tarihte rastlanamamaktadr. Soy ayrm gzetmeksizin, btn insanl kapsayan tek bir
dnya devleti kurma hrslarnn sonular da tarihte yazldr. Basknc ve yamac
olmak hevesleri, konumuzun dndadr. nsanlara her trl zel duygularn ve

454
Atatrklk, C.I ,s. 73
455
Atatrklk, C.I, s. 75
456
Bahir Mazhar Erreten, Trkiye Cumhuriyeti Devrim Yasalar, Cumhuriyet Gazetesinin Armaan,
1999, s. 14


130
balantlarn unutturup, onlar kardelik ve tam eitlik iinde birletirerek, insanc bir
devlet meydana getirme kuramnn da kendine zg koullar vardr.

Bizim aydnlk ve uygulanabilir grdmz siyasal yntem, ulusal siyasadr.
Dnyann bugnk genel koullar ve yzyllarn kafalarda ve ralarda (karakterlerde)
yerletirdii gerekler karsnda d olmak kadar byk yanlg olamaz. Tarihin
dedii budur; bilimin, akln, mantn dedii byledir.

Ulusumuzun, gl, mutlu ve salam bir dzen iinde yaayabilmesi iin, devletin
btnyle ulusal bir siyasa gtmesi ve bu siyasann i rgtlerimize tam uyumlu ve
dayal olmas gereklidir. Ulusal siyasa demekle anlatmak istediim udur; Ulusal
snrlarmz iinde, her eyden nce kendi gcmze dayanarak varlmz koruyup
ulusun ve yurdun gerek mutluluuna ve bayndrlna almak; geliigzel,
ulalamayacak istekler peinde ulusu uratrmamak ve zarara sokmamak; uygarlk
dnyasnn uygarca ve insanca davrann ve karlkl dostluunu beklemektedir.
457


Atatrkn yaad dnemde, baz Avrupa lkelerinde ve Japonyada faist, rk
diktatrlkler hkm sryordu. talyann faist lideri Mussolini, ltin rkn gklere
karyordu.

Hitler ise dnya egemenliinin kendi rkna ait bir hak olduu inancnda idi; dnya bu
rkn ynetimine girmedii takdirde uygarln sona ereceine inanyordu.

ngiliz faisti Mosleyin gznde, stn rk ngiliz rk idi.

kinci Dnya Savandan nce lke ynetimini ele geirmi olan Japon faizmi de
Pasifik Okyanusu ve Dou Asya zerinde egemenlik kurma hakkn, Japon rknn
stnl iddiasna dayandrmaya alyordu.
458


Atatrk, yalnz uyguland lkeyi deil, btn dnyay kanl maceralara srklemi;
insanlk ve ahlak d cinayetlere yol am stn rk, aa rk teorilerini reddederek,
misak- milli snrlar iinde yaayan btn unsurlar, Trk Milleti-Trkiye
Vatandal emsiyesi altnda kucaklayan bir sistem oluturmutur.

457
Nutuk, C.II, s. 323
458
Turhan Feyziolu; Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara,1987, s. 56


131

Atatrkn milliyetilik anlaynda, milli snrlar dndaki Trkler dlanmaz.

Atatrkn tanmlad Trk Milliyetilii, milli olmayan akmlarn lkeye girmesini
nlemekle birlikte, dnyada yaayan btn Trkleri sever. Onlarla olan doal ilikileri
kabul eder, karde sayar, onlarn uygar ve zengin olmasn, onlarn gelimelerini diler.
Ama, kendisine siyasi alan olarak yalnz Trkiye Cumhuriyetinin snrlarn ve bu
snrlar iinde varln srdrmeyi benimser. Onlarla siyasal btnlemeyi ngrmez.
Nitekim Atatrk Trk Milleti Kurtulu Savandan beri, hatt bu savaa atlrken bile
mahkum milletlerin hrriyet ve bamszlk davalaryla ilgilenmeyi, o davalara yardm
etmeyi benimsemitir. Byle olunca kendi soydalarnn hrriyet ve bamszlklarna
ilgisiz davranmas elbette uygun grlemez. Fakat milliyet davas uursuz ve lsz
bir dava eklinde dnlmemeli ve savunulmamaldr. Milliyet davas siyasi bir
mcadele konusu olmadan nce uurlu bir ideal meselesidir. uurlu ideal demek,
msbet bilimlere, bilimsel yntemlere dayandrlm bir hedef ve ama demektir. O
halde, propagandalarda denenmi yntemlere mracaat etmek arttr. Hareketlerin
imkan snrlar ve ncelikleri mutlaka hesaba katlmaldr. Trkiye dnda kalm
Trkler, nce kltr meseleleriyle ilgilenmelidirler. Nitekim biz Trklk davasn byle
uygun bir lde ele alm bulunuyoruz. Byk Trk tarihine, Trk dilinin
kaynaklarna, zengin lehelerine, eski Trk eserlerine nem veriyoruz. Baykal
tesindeki Yakut Trklerinin dil ve kltrlerini bile ihmal etmiyoruz
459
diyerek Milli
snrlar dndaki Trklerle olan ilikilerimizin, ilgimizin esaslarn belirtmektedir.

Atatrkn milliyetilik anlay, Mussolinin faizmi ve Hitlerin Nasyonal Sosyalist
Milliyetilii gibi dnyay karsna alan bir milliyetilik deil, dnyayla ibirliine ak
bir milliyetiliktir. Atatrk bu konuda yle der: Biz yle milliyetileriz ki, bizimle
ibirlii yapan btn milletlere hrmet eder ve sayg duyarz. Onlarn milliyetlerinin
btn gereklerini tanrz. Bizim milliyetperverliimiz herhalde bencil ve gururlu bir
milliyetperverlik deildir.
460


Atatrk, Trk milliyetilii kavramn da yle tanmlar: Trk milliyetilii, ilerleme
ve gelime yolunda ve milletleraras temas ve ilikilerde, btn ada milletlere paralel
ve onlarla bir uyum iinde yrmekle beraber, Trk toplumunun zel karakterini ve

459
Atatrklk, C.I, s. 80
460
SD, C.I, s.102, Atatrklk, C.I, s. 83


132
bal bana bamsz kimliini korumaktr
461
ve Biz dorudan doruya
milliyetperveriz ve Trk milliyetiyiz. Cumhuriyetimizin dayana Trk toplumudur.
Bu toplumun fertleri ne kadar Trk kltr ile dolu olursa, o topluma dayanan
Cumhuriyet de o kadar kuvvetli olur.
462


Atatrk milliyeti idi. Ancak, Onun milliyetilii, mmeti, gerici, rk, Turanc,
kafatas, sven, saldrgan, ayrc, blc ve ykc bir milliyetilik
463
deil, aklc,
ada, medeni, ileriye dnk, demokratik, toplayc, birletirici, yceltici, insani ve
bardr.
464


Atatrk milliyetilii, Trk milletine mensup olmakla vnmeyi, Trk Milletine
inanmay ve gvenmeyi Ne mutlu Trkm diyene
465
vecizesinde aklam ve bu
fikri, Trk! vn, al, Gven
466
esas ile harekete dntrmtr.

4.2.3. Halklk

Halklk, geni halk kitlelerinin karlarn kii, zmre ve snf karlarnn stnde
tutmak, halk, devlet ve toplum ynetiminde egemen klmaktr.

Atatrke gre, toplumdaki egemenliin ve siyasal iktidarn kayna halktr. Halk bir
ynetimi benimseyen Atatrk, halkn devlet ve toplum yaamnda sz sahibi olmasn
istiyordu. Atatrk, halk iinde ayrcalkl kiilerin, zmrelerin, snflarn bulunmasna
karyd; ayrcalksz, snfsz ve kaynam bir toplum yaratmak istiyordu.

4.2.3.1. Siyasi Demokrasi

Atatrk, halklk ile demokrasiyi ayn anlamda kullanmtr. Demokrasi (Halklk)
esasna dayanan hkmetlerde, egemenlik, halka, halkn ounluuna aittir. Demokrasi
prensibi, Egemenliin millette olduunu, baka yerde olmayacan gerektirir. Bu
ekilde, demokrasi prensibi, siyasi kuvvetin, egemenliin kaynana ve yasallna

461
Medeni Bilgiler, s. 25, Atatrklk, C.I, s. 83,
462
Atatrklk, C.I, s. 83
463
Asm Aslan; Smrlen Atatrk ve Atatrklk, Genel Datm,ADA, Ankara, 2001, s. 49
464
Feyziolu, a.g.e, s. 44
465
SD, C.II, s. 319, Atatrklk, C.I, s. 91
466
Afet nan; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara,1984, s. 318


133
temas etmektedir
467
diyerek demokrasinin halkln bir sonucu olduunu
vurgulamtr.

Atatrkn halklk anlaynn unsuru vardr: Siyasi demokrasi, Eitlik ve Snf
mcadelesinin yerine sosyal dayanma.

Atatrk siyasi iradenin halka ait olduunu u cmlelerle ifde eder:

Bizim grmz ki halklktr- kuvvetin, kudretin, egemenliin idarenin dorudan
doruya halka verilmesidir, halkn elinde bulundurulmasdr.yine phe yok ki, bu
dnyann en kuvvetli bir esas, bir ilkesidir.
468


Yeni Trkiye Devleti, bir halk devletidir, halkn devletidir.
469


Atatrk, halklk ilkesinden esinlenerek, Eyll 1923te kurduu partiye Halk Frkas
adn vermitir.
Atatrkn demokrasi anlay Anayasal Sistem ve Siyasi Partiler blmnde ayrca
ele alnacandan burada ayrntlara girmiyoruz



4.2.3.2. Eitlik

Atatrkn halklk anlaynn ikinci unsuru olan eitlik; milletin genel haklarnn
dnda hibir kiiye ve zmreye ayrcalk tanmamaktr. Halklk, kanun nnde
eitlii gerektirir ve toplum hayatnda her trl ayrcal reddeder. Herhangi bir kiiye,
bir aileye veya zmreye yahut bir toplulua ayrcalk tanmaz. Kim olursa olsun, yasalar
ve kamu kurumlar nnde kesinlikle eittir.
470



467
Medeni Bilgiler,s .29, Atatrklk, C.I, s. 23
468
SD, C.I, s. 102, Atatrklk, C.I, s. 93
469
SD, C.I, s. 338, Atatrklk, C.I, s. 93
470
Atatrklk, C.III, s. 40


134
Atatrke gre; Trkiye halk rk veya din ve kltrel ynden birlemi, bir dierine
kar, karlkl hrmet ve fedakarlk hisleriyle dolu ve kaderi, gelecei ve karlar ortak
olan bir toplumdur.
471


Bu tanmlamadan anlalyor ki, halk kavram, herhangi bir snfa ait deildir, bir
ayrcala sebep olacak hibir nedeni kabul etmez ve bir btndr.

Halkln bu anlam, Halk Frkasnn 1923 tarihli ilk Nizamnamesinde (Tzk) yer
almtr. Buna gre (m.2) Halk Frkas nazarnda halk mefhumu, herhangi bir snfa
mnhasr deildir. Hibir imtiyaz iddiasnda bulunmayan ve umumiyetle kanun
nazarnda mutlak bir msavat (eitlik) kabul eden btn fertler halktandr. Halklar,
hibir ailenin, hibir snfn, hibir cemaatin, hibir ferdin imtiyazlarn kabul etmeyen
ve kanunlar vazetmedeki mutlak hrriyet ve istiklli tanyan fertlerdir.

Benzer tanmlar, Frkann 1927 tarihi Nizamnamesinde (m.4) ve 1931 tarihli
programnda da yer almtr. Bu programda halklk bal altnda unlar
sylenmektedir. rade ve hakimiyetin kayna millettir. Bu irde ve hkimiyetin,
devletin vatandaa ve vatandan devlete karlkl vazifelerinin hakkyla ifasn tanzim
yolunda kullanlmas Frkaca, byk esastr. Kanunlar nnde mutlak bir msavat
(eitlik) kabul eden ve hibir ferde, hibir aileye, hibir snfa, hibir cemaate imtiyaz
tanmayan fertleri halktan ve halk kabul ederiz.
472




4.2.3.3. Snf Mcadelesinin Yerine Sosyal Dayanma

Atatrk, Trk toplumunda snflar aras mcadeleyi, baka bir deyile snflarn kar
kavgasn kabul etmez. Bu konu da yle der:

Bizim halkmz, karlar birbirlerinden farkl snf halinde deil; aksine varlklar ve
almalarnn sonular birbirine lzm olan snflardan ibarettir.


471
SD, C.II, s. 215, Atatrklk, C.I, s. 53
472
,Ergun zbudunun Atatrk ve Devlet Hayat adl makalesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi,
Yksekretim Kurulu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 64


135
Bu dakikada dinleyicilerim iftilerdir, sanatkrlardr, tccarlardr ve iilerdir.
Bunlarn hangisi bir dierine kar olabilir.

iftinin sanatkra, sanatkrn iftiye ve iftinin tccara ve bunlarn hepsine, birbirine
ve iiye muhta olduunu kim inkar edebilir.

Bugn mevcut fabrikalarmzda ve daha ok olmasn dilediimiz fabrikalarmzda
kendi iimiz almaldr. Refah iinde ve memnun olarak almaldrlar ve btn bu
saydmz snflar, ayn zamanda zengin olmaldr ve hayatn gerek tadn
tadabilmelidir ki, almak iin kudret ve kuvvet bulabilsinler.
473


Trkiye Cumhuriyeti halkn; ayr ayr snflardan olumu deil ve fakat kiisel ve
sosyal hayat iinde i blm itibariyle eitli mesleklere ayrlm bir toplum olarak
grmek esas prensiplerimizdendir.

Trk toplumunu oluturan balca alma gruplar unlardr: iftiler, kk sanat
sahibi ve esnaf, amele ve ii, serbest meslek sahipleri, sanayiciler, tccarlar, memurlar.
Bunlarn her birinin almas, dierlerinin ve tm toplumun hayat ve mutluluu iin
zorunludur.
Bu duruma gre, ama, snf mcadelesi yerine sosyal dzen ve dayanmay salamak
ve birbirine zarar vermeyecek (ters dmeyecek, bozulmayacak) ekilde karlarda
uyum salamaktr.

karlar, kabiliyet, beceri ve alma derecesiyle uyumlu olur.
474


Grlyor ki, Atatrk iin Trk toplumu, menfaatleri birbiriyle atan ve aralarnda
zorunlu olarak bir mcadele olmas gereken snflardan deil, birbirine muhta olan ve
aralarnda uyum bulunan eitli alma gruplarndan olumutur.

Atatrkn halklk anlaynn komnizm ile ilikisi yoktur. Atatrk bu konu da
unlar syler: Biz memleket ve milletimizin varln ve bamszln kurtarmak iin
karar verdiimiz zaman kendi grlerimize bal bulunuyorduk ve kendi kuvvetimize
dayanyorduk. Hibir kimseden ders almadk, hi kimseden aldatc vaatlerine aldanarak
ie girimedik. Bizim grlerimiz, bizim prensiplerimiz cmlece mlumdur ki,

473
SD, C.II, s. 116, Atatrklk, C:III, s. 42
474
Atatrklk, C.I, s. 487


136
Bolevik prensipleri deildir ve Bolevik prensiplerini milletimize kabul ettirmek iinde
imdiye kadar hi dnmedik ve teebbste bulunmadk. Bizim inancmza gre,
milletimizin hayatn ve ykselmesini salayacak olan kendi hazm kabiliyetiyle uyumlu
olan grleridir. Fakat esas itibariyle tetkik olunursa bizim grlerimiz ki halklktr
kuvvetin, kudretin, egemenliin, idrenin dorudan doruya halka verilmesidir, halkn
elinde bulundurulmasdr. phe yok ki, bu, dnyann en kuvvetli bir esas, bir
prensiptir.
475


Atatrkn komnizm (Boleviklik) hakkndaki grlerini Devlet ekilleri
blmnde, Bolevik Teorileri bal altnda ele almtk.

4.2.4. Devletilik

Osmanl mparatorluu 19. yzyln bandan itibaren tam bir ekonomik knt iinde
idi. Osmanl 18. yzyl sonlarnda ngilterede balayp, hzla Bat Avrupaya yaylan ve
dnyann ekonomik ehresini deitiren byk bir ekonomi hareketinin tamamen
dnda kalmt. Bu hareket; makinenin icad ve sanyi ye uygulanmas hareketidir.
Ekonomi literatrnde bunun ad Sanayi nklabdr.

Atatrkn kurduu yeni Trk Devleti, Osmanl Devletinin yerine geerken harap bir
halde idi. I. Dnya Savanda yenilmi olmasnn da etkisiyle lke geri kalm fakir ve
sermayeden yoksundu. Esasen yetersiz olan altyap tesisleri de uzun sava yllar
boyunca harap olmutu. Ulam glkle gerekleebiliyordu. Bankaclk, d ticaret,
demiryollar hep yabanclarn elinde idi. Nfusun yzde doksan okuma yazma
bilmiyordu. Memlekette mevcut ufak aptaki sanayi ve ticari teebbslerde yabanclarla
mslman olmayan aznlklarn elinde idi. Memleket ekonomisinin byk bir ksmn
oluturan tarm da kadercilie terkedilmiti.

Sanayilemek iin de gerekli tasarruf sermayesi mevcut deildi. Sanayilemek iin
yabanc sermayeye ihtiya vard. Ancak Osmanl mparatorluu devrinde yabanc
devletlere ve onun vatandalarna salanan zel imtiyazlar (ayrcalklar) devletin
bamszln da zedelediinden, memlekette bu tr imtiyazlara kar ok ciddi tepkiler

475
SD, C.I, s. 102


137
mevcuttu. Bu artlar altnda, yabanc sermayeden faydalanmak da mmkn deildi.
Yabanc sermaye zel imtiyaz ve muafiyetlerden faydalanmak istiyordu.
476


Bu artlar altnda milli ekonomiye gemek gerekiyordu. Atatrk, 17 ubat-4 Mart 1923
gnlerinde toplanan zmir ktisat Kongresinde, ekonominin devlet hayatndaki nemini
yle ifade etmitir:

Tam bamszlk iin u genel kural vardr, milli egemenlik iin bir kanun vardr
diyoruz. Bugn de byk bir zaferin etkenleri ve yapclar olduumuzu ifde ediyoruz.
Bu noktada ok kesin olan bir gerei hep beraber tekrar etmek mecburiyetindeyiz. Bu
kadar byk, bu kadar kutsal ve ulu hedefler yalnz kat zerinde prensiplerle ve kanun
maddeleriyle ve sadece hrslarla arzularla elde edilemez. Tam olarak
gerekletirebilmek iin tek kuvvet, hakiki en kuvvetli temel ekonomidir.

Siyasi ve askeri zaferler ne kadar byk olurlarsa olsunlar, ekonomik zaferler ile
talandrlmazlarsa elde edilen zaferler kalc olmaz, ksa zamanda sner. Bu nedenle,
en kuvvetli ve parlak zaferlerimizin bile salad ve daha da salayaca faydal
sonulardan yararlanabilmek iin ekonomimizin, ekonomik egemenliimizin
salanmas, glendirilmesi ve geniletilmesi lazmdr.
477


Atatrke gre; Yeni Trkiye Devleti temellerini sng ile deil, sngnn dahi
dayand ekonomi ile kurulacaktr...Yeni Trkiye Devleti bir ekonomi devleti
olacaktr.
478
Hayat demek ekonomi demektir.
479


Atatrk, 30 Austos 1924de Bakomutanlk Meydan Savann ikinci yldnm
dolaysyla yapt konumada, ekonomisi gl olmayan bir devletin, yoksulluk,
mutsuzluk, sosyal ve siyasal felketlerden kurtulamayacan u szlerle ifade etmitir.

Efendiler, milletimiz burada tespit ettiimiz byk zaferden daha mhim bir vazife
peindedir. O zaferin idraki milletimizin iktisat sahasndaki muvaffakiyetleriyle
mmkn olacaktr. Bilirsiniz ki, iktisaden zayf bir bnye fahr sefaletten kurtulamaz;
kuvvetli bir medeniyete, refah ve saadete kavuamaz; itimai ve siyasi felaketlerden

476
Hamza EROLU; Atatrk Hayat ve stn Kiilii, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1997, s. 131-132
477
SD, C.I, s. 111, Atatrklk, C.I, s. 415
478
SD, C.II, s. 61, Atatrklk, C.I, s. 421
479
Atatrklk, C.I, s. 403


138
yakasn kurtaramaz. Memleketin idaresindeki muvaffakiyet de iktisadiyatndaki
mktesebat derecesiyle mtenasip olur. Hibir medeni devlet yoktur ki, ordu ve
donanmasndan evvel iktisadn dnm olmasn. Memleket ve istiklal mdafas iin
vcudu, lzm olan btn kuvvetler ve vastalar iktisadiyatn inbisat ve inkiafiyle
mkemmel olabilir.
480


Atatrke gre Bir milletin kltr seviyesi sahada; devlet, fikir ve ekonomi
sahalarndaki faaliyet ve baarlar neticelerinin haslasyla llr.
481


Ekonomik kalknma; Trkiyenin, hr mstakil, daima daha kuvvetli, daima daha
kuvvetli, daima daha refahl Trkiye idealinin, bel kemiidir. Trkiye bu kalknmada iki
byk kuvvet serisine dayanmaktadr:

Toprann iklimleri, zenginlikleri ve bal bana bir servet olan corafi vaziyeti; ve bir
de Trk milletinin, silah kadar, makine de tutmaya yaraan kudretli eli ve milli
olduuna inand ilerde ve zamanlarda, tarihin akn deitirir celdetle tecell eden,
yksek sosyal benlik duygusu...
482


Atatrkn tasarlad ekonomik sistem, Trk milletinin gcne dayanmaktadr ve
milli ekonominin temeli ziraattir.
483


Atatrk, ekonomik alandaki skntlar Devletilik sistemi ile amaya almtr.

Atatrk devletiydi. Devletin ekonomik hayata katlmasndan, ekonomiye yn
vermesinden yanayd. Ekonomi de devlet iletmeciliini, devletin ncln ve
mdahalesini kabul ediyordu.

Atatrk, bir ekonomik sistem olarak Devletiliki ve uygulama gerekesini yle ifade
etmitir.

Trkiyenin tatbik ettii Devletilik Sistemi 19. asrdan beri sosyalizm
teorisyenlerinin ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir.

480
SD, C.II, s. 188
481
SD, C.I, s. 412
482
SD, C.I, s. 416
483
SD, C.I, s. 412


139
Bu Trkiyenin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye zg bir sistemdir. Devletiliin
bizce manas udur:

Kiilerin zel teebbslerini ve ahsi faaliyetlerini esas tutmak; fakat byk bir milletin
ve geni bir memleketin btn ihtiyalarn ve ok eylerin yaplmadn gz nnde
tutarak, memleket ekonomisini devletin eline almak. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trk
vatannda asrlardan beri kiisel ve zel teebbslerle yaplmam olan eyleri bir an
nce yapmak istedi; ve ksa bir zamanda yapmay baard. Bizim takip ettiimiz bu yol,
grld gibi liberalizmden baka bir yoldur.
484


Atatrkn bu szlerinden anlalaca zere, Onun ekonomi doktrini, kendinden nce
uygulanm ideolojilerden farkl,
485
karma bir sistemdir. Kendine zg bir ifade ile
Ilml Devletiliktir.

Atatrkn devletilik anlay, zel teebbs hrriyetini ve piyasa ekonomisini
reddetmez. Ona gre: Devlet ve zel teebbs birbirlerine kar deil, birbirlerinin
tamamlaycsdrlar.
486
Ilml devlet prensibi; btn retim ve datm vastalarn
kiilerden alarak, milleti bsbtn baka esaslara gre dzenlemek amac gden
sosyalizm prensibine dayal Kollektivizm yahut komnizm gibi zel ve kiisel
ekonomik teebbs ve faaliyete meydan brakmayan bir sistem deildir
487
Kiisel
alma ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar, az zaman iin de
milleti refaha, memleketi bayndrla eritirmek iin milletin genel ve yksek
karlarnn gerektirdii ilerle, zellikle ekonomik alanda devleti fiilen ilgili
klmaktr.
488
Ekonomik ilerde devletin ilgisi, dorudan yapclk olduu kadar zel
teebbs tevik ve yaplanlar dzenleme ve kontrol etmektir.
489


Atatrkn devletilik prensibini uygulamaya koymasnn eitli sebepleri vardr:
1929 dnya ekonomik bunalm ile ok g artlar altna den bat ekonomik
sistemlerinin dayand fikir yapsnn salamlna kar her tarafta beliren
pheler,

484
Atatrklk, C.I, s. 109
485
Mustafa A.Aysann Atatrkn Ekonomik Gr:Devletilik adl makalesi, AAMD., C.II, say:6,
s. 618
486
Medeni Bilgiler, s. 48, Atatrklk, C.I, s. 107
487
Medeni Bilgiler, s. 49, Atatrklk, C.I, s. 109
488
Medeni Bilgiler, s. 49, Atatrklk, C.I, s. 487
489
Atatrklk, C.I, s. 39


140
Avrupada ekonomik yeterlik dier deyimle kendi ya ile kavrulma eiliminin
yaygn bir hl almas,
Depresyon (bunalm,knt) yllarnda ve onu izleyen dnemde d ticaretin
ak vermesi ve bundan doan d alm glkleri,
Devletin nfuz ve otoritesini ykseltmek zorunluluu, devletilie gidiin
sebeplerini oluturmutur.
490


Devletilik, Atatrk dneminin ekonomi politikas olmutur. Atatrk, ilerinde
devletiliin de bulunduu alt ilkeyi 10 Mays 1931de Cumhuriyet Halk Partisi
programna ve 5 ubat 1937de, 1924 Anayasasna geirmitir. Bylece devletilik
Trkiye Cumhuriyeti Devletinin temel niteliklerinden biri olmutur.
491


4.2.5. Laiklik

Bilindii gibi Osmanl Devleti, btn dier slam devletleri gibi, teokratik (din
kurallarna bal) bir devletti. Bat dnyas, Rnesans ve Reform hareketlerinden
itibaren din ve dnya ilerini birbirinden ayrmaya balam, dnce ve bilim hayatn
din kurallarnn basksndan kurtarm, devlet ynetimine aklc ilkeleri hkim klmtr.
Bu deiimlerin etkisiyle Bat toplumlar Yenia da byk bir hzla geliip
glenirken, bir zamanlarn grkemli devleti Osmanl mparatorluu, bu gelimeye ayak
uyduramad iin her alanda gitgide geri kalmt.

Osmanl Devletinin geri kalmasnda temel sebebin, taassup ve domalara kr krne
ballk olduu gerei; zellikle on dokuzuncu yzyl iinde baz Osmanl
yneticilerinin dikkatini ekmiti. II. Mahmut (1808-1838) dneminde giriilen ve
Tanzimat dneminde younlaarak devam eden reformlar, askerlik ve devlet ynetimi
alanlarnda, eitimde baz yenilikler getirmi, hukukun baz alanlarnda Bat kkenli
lik kanunlar alnmtr. Ancak bir yandan bu lik kurumlar benimsenirken, te yandan
da dinsel kkenli eski kurumlar muhafaza edilmi, dolaysyla hayatn hemen her
alannda toplumun btnln zayflatan bir ikilik (dualizm) ortaya kmtr.
492



490
Memduh Yaa; ktisadi Meselelerimiz, stanbul, 1960, s.1 9, leten:Erolu, age,, s. 136
491
Aslan, age., s. 137
492
Ergun zbudunun Atatrk ve Devlet Hayatadl makalesi , Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi,
Yksek retim Kurumu Yaynlar, s. 72


141
Byk dnr Ziya Gkalp bu dualizmin sebebini yle aklar: Tanzimatlarn
byk bir hatas da, bize ark medeniyetiyle Garp medeniyetinin terkibinden bir irfan
halitas (karm) yapmak istemeleriydi. Sistemleri bsbtn ayr prensiplere dayanan
iki zt medeniyetin badaamayacan dnememilerdi. Hl, siyasi bnyemizde
mevcut olan ikilikler, hep bu yanl hareketin neticeleridir: iki trl mahkeme, iki trl
okul, iki trl vergi, iki trl bte, iki trl kanun. Hsl bu ikilikler, saymakla
tkenmez...ark medeniyetini Garp medeniyetiyle telife almak, ortaa yeniada
yaatmak demektir. Yenierilikle Nizamiye askerlii nasl uyumazsa, eski hukukla
yeni hukuk, eski ilimle yeni ilim, eski ahlakla yeni ahlak da yle badaamaz.
493

Atatrk likti, liklikten yanayd. Yani din ve devlet ilerinin ayrlmasndan devletin
dinin etkisinden kurtarlmasndan, devlet yaamnda, hukuk dzeninde akln ve bilimin
egemen klnmasndan yanayd. Ona gre devlet dzeni dinin kurallarna deil, akln
kurallarna dayanmalyd. Bu konudaki temel ilkeyi yle ifade etmitir.

Biz, ilhamlarmz gkten ve gaipten deil, dorudan doruya hayattan alm
bulunuyoruz. Bizim yolumuzu izen; iinde yaadmz yurt, barndan ktmz
Trk milleti ve bir de milletler tarihinin bin bir facia ve strap kaydeden yapraklarndan
kardmz neticelerdir.
494


Atatrk pek ok konumasnda, devlet ynetimine sadece akln, bilimin ve an
gereklerinin rehberlik etmesi gerektiini vurgulamtr.

Bugnn ihtiyalarna uygun kanun yapmak ve onu iyi tatbik eylemek refah ve
ilerleme vastalarnn en mhimlerindendir.
495


Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit
ilimdir, fendir. lim ve fenin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, dallettir.
496


Atatrke gre, Trkiye Cumhuriyetinin resmi dini yoktur. Devlet idmesinde btn
kanunlar, nizamlar ilmin muasr medeniyete temin ettii esas ve ekillere, dnya
ihtiyalarna gre yaplr ve tatbik edilir. Din telakkisi vicdani olduundan, Cumhuriyet,

493
Ziya Gkalp; Trkln Esaslar, Varlk Yaynlar, stanbul, 1963, s. 44
494
SD,C.I, s. 423-389, Atatrklk,C.I, s. 519
495
SD, C.I, s. 341
496
SD, C.II, s. 202


142
din fikirlerini devlet ve dnya ilerinden ve siyasetten ayr tutmay milletimizin muasr
terakkisinde balca muvaffakiyet mili grr.
497


Atatrke gre, Laiklik, yalnz din ve dnya ilerinin birbirinden ayrlmas deildir.
Tm yurttalarn vicdan, ibadet ve din zgrl demektir.

Laiklik asla dinsizlik olmad gibi, sahte dindarlk ve byclerle mcdele kapsn
at iin, gerek dindarln gelimesi imkann temin etmitir. Laiklii dinsizlikle
kartrmak isteyenler, ilerleme ve canlln dmanlar ile gzlerinden perde
kalkmam dou kavimlerinin fanatiklerinden baka kimse olamaz.
498


Atatrkn laiklik anlay laisizmden farkldr. Onun laiklik anlaynda din,
toplumsal hayattan dlanmaz. Sadece devlet hayatndan dlanr. Yani din kurallar
devlete yn veremez. Ona gre din, toplumsal bir gerektir, toplum iin nemlidir ve
gereklidir. Atatrk bu konuda yle der:

Din vardr ve lazmdr.
499


Din lzumlu bir messesedir. Dinsiz milletlerin devamna imkan yoktur. Yalnz uras
var ki din, Allah ile kul arasndaki ballktr.
500


Dinin toplum iin gerekli ve nemli bir kurum olduunu ifade eden Atatrk, kendisini
de bir mslman olarak tanmlar ve islm dinini, akl ve manta uygunluk asndan
u szlerle ver:

Allah birdir. an byktr...Peygamberimiz efendimiz hazretleri, Allah tarafndan
insanlara dini gerekleri duyurmaya memur ve eli seilmitir. Bunun temel esas
hepimizce bilinmelidir ki, yce Kurandaki anlam ak olan ayetlerdir. nsanlara feyz
ruhu vermi olan dinimiz, son dindir. En mkemmel dindir. nk dinimiz akla,
manta, geree tamamen uyuyor ve uygun dyor. Eer akla, manta ve geree

497
Medeni Bilgiler, s. 56, Atatrklk, C.I, s. 111
498
Atatrklk, C.I, s. 111
499
Atatrklk,,I,s.453
500
age. s. 453


143
uymam olsayd, bununla dier ilahi tabiat kanunlar arasnda eliki olmas gerekirdi.
nk, tm evren kanunlarn (maddi ve manevi evren kanunlarn) yapan Tanrdr.
501

Bizim dinimiz akla en uygun ve en tabii bir dindir. Ve ancak bundan dolaydr ki son
din olmutur. Bir dinin tabii olmas iin akla, fenne, ilime ve manta uygun olmas
lazmdr. Bizim dinimiz bunlara tamamen uygundur.
502


Bizim dinimiz iin herkesin elinde bir deer ls vardr. Bu deer ls ile
herhangi bir eyin bu dine uygun olup olmadn kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi
ey akla, manta ve toplum karna uygundur; biliniz ki o dinimize de uygundur. Bir
ey akl ve manta, milletin karna, islamn karna uygunsa kimseye sormayn. O
ey dinidir. Eer bizim dinimiz akl ve manta uygun bir din olmasayd, en mkemmel
din olmazd, en son din olmazd.
503


Atatrkn laiklik anlaynda din ve vicdan zgrl ok nemlidir. O bu konuda
unlar syler:

Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine uymakta serbesttir. Biz dine
sayg gsteririz. Dne ve dnceye kar deiliz. Biz sadece din ilerini, millet ve
memleket ileriyle kartrmamaya alyor, kast ve fiile dayanan tutucu hareketlerden
saknyoruz.
504


Din ve mezhep herkesin vicdanna kalm bir itir. Hibir kimse hibir kimseyi, ne bir
din, ne de bir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hibir zaman politika
aleti olarak kullanlamaz.
505


Trkiye Cumhuriyetinde, her yetikin dinini semekte hr olduu gibi, belirli bir dinin
merasimi de serbesttir. Yani, ibdet hrriyeti vardr. Tabiatyla ibadetler, gvenlik ve
genel adaba aykr olamaz; siyasi gsteri eklinde yaplamaz. Gemite ok grlm
olan bu gibi durumlara artk Trkiye Cumhuriyeti asla katlanamaz.
506



501
SD, C.II, s. 98, Atatrklk, I, s. 455
502
SD, C.II, s. 94, Atatrklk, I, s. 455
503
SD, C.II, s. 128, Atatrklk, C.I, s. 455
504
Atatrklk, C.I, s. 111
505
Atatrklk, C.I, s. 111
506
Medeni Bilgiler, s. 56, Atatrklk, C.I, s. 111


144
Ancak, Atatrke gre din ve vicdan hrriyeti snrsz deildir. Devlet dzeninin tehdit
edildii yerde biter.

Grld gibi Atatrk dine kar deildir. Aksine Trk toplumunun dindarln
nemser.

Trk milleti daha dindar olmaldr, yani btn sadelii ile dindar olmaldr demek
istiyorum. Dinime, bizzat geree nasl inanyorsam ona da yle inanyorum. Bilince
ters, ilerlemeye engel bir ey kapsamyor.
507
Ona gre;

Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete sahiptir. Bu faziletleri hibir kuvvet
milletimizin kalp ve damarlarndan ekip almamtr ve alamaz.
508


Kii ve toplum asndan dinin gerekliliini kabul eden Atatrk, dinin kendi vazife
sahas dndaki dier messeselerin kontrol etmesini nlemek, devletten ayrlmasn
salamak iin, temeli bilgisizlik olan dini taassupla mcadeleyi, khne, sahte dini
messeseleri yok ederek, salkl din adam yetitirerek, dini eitimi kontrol ederek
gerekletirmeyi ngrmtr.
509


Atatrk, Nasl ki her hususta yksek meslek ve ihtisas sahipleri yetitirmek gerekli ise,
dinimizin gerek felsefesini inceleyecek, aratracak bilimsel ve teknik olarak telkin
kudretine sahip olacak sekin ve gerek din ilim adamlarn da yetitirecek yksek
renim kurumlarna sahip olmalyz
510
diyerek, din eitimi yapacak kiilerin de,
nelerin dini ve nelerin dini olmadn iyice anlamalarn ve Trk toplumuna, milli
eitim esaslarna uygun dini eitim vermelerini istemitir.

Trk milletine, dinin kaynaklarna, akla ve bilime uygun din eitimi verecek insanlarn
yetimesi iin din okullar almasnn nemli olduunu dnen Atatrk,
Drulfnn-lhiyat Fakltesi am, ayrca din ilerinin salkl bir ekilde yrtlmesi
iin de Diyanet leri Bakanl adl bir kurum oluturmutur.Bu tekilattaki grevlileri
de yle ifade etmitir.


507
SD, C.III, s. 93, Atatrklk, C.I, s. 457
508
SD, C.II, s. 66, Atatrklk, C.I, s. 457
509
Atatrklk, C.III ,s. 230
510
SD, C.II, s. 89-90, Atatrklk, C.I, s. 457


145
Cumhuriyet hkmetimizin bir Diyanet leri Makam vardr. Bu makama bal mft,
hatip, imam gibi grevli bir ok memurlar bulunmaktadr...
511


Atatrk kurmu olduu Trkiye Cumhuriyeti Devletini artlar msait olmad iin ilk
planda laik bir sistem zerine oturtamam, laiklii adm adm gerekletirmitir.

Saltanatn hilafetten ayrlmas ve 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmasyla laiklik
konusunda ilk adm atlmt.

Halifeliin 3 Mart 1924de kaldrlmas, laiklik iin ok nemli bir gelime olmutur.

3 Mart 1924de eriyye ve Evkaf Vekilliklerinin (Diyanet ve Vakflar Bakanlklarnn)
kaldrlmas, Tevhidi Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi Yasas)yla yurttaki
retim kurumlarnn birletirilmesi, 30 Kasm 1925te tekke ve zaviyelerle trbelerin
kapatlmas, trbedarlklar ile bir takm unvanlarn yasaklanmas ve kaldrlmas ile
laiklik konusunda nemli admlar atlm oluyordu.

Bu inklaplar gerekletirilirken, 1921 ve 1924 Anayasalarndaki (m.2) Trkiye
Devletinin dini, Din-i slamdr hkm korunuyordu. Atatrk bu gecikmeyi
uygulamay bir takm safhalara ayrmak...ve adm adm yryerek hedefe ulamaya
almak
512
eklinde zetlemitir.

10 Nisan 1928 ylnda, Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr hkm Anayasadan
karlarak laiklik konusunda ok nemli gelime kaydedilmitir.

5 ubat 1937 ylnda, 1924 anayasasnda bir deiiklik yaplm ve Anayasann ikinci
maddesine Trkiye devletinin laik olduu aka yazlm, laiklik ilkesi resmen kabul
edilmi ve devletin temel ilkelerinden biri haline gelmitir.

Atatrk, 23 Nisan 1923te kurduu Trkiye Cumhuriyetini, laik devlet sistemine
kavuturabilmek iin, Avrupadan da hukuk transferi yapmtr. Bu amala svire
Medeni ve Borlar Kanunu, talyan Ceza Kanunu, svirenin Neuchatel Kantonundan
alnan Hukuk Muhakemeleri Usul Kanunu, aktarma yolu ile alnmtr. Keza cra ve
flas Kanunu byk lde svireden, Ticaret Kanunu ise eitli lkelerin

511
Atatrklk, C.I, s. 461, SD, C.II, s. 225
512
Nutuk, C.I, s. 14-15


146
kanunlarndan yararlanlarak hazrlanmtr.
513
O dnemin artlar gerei, gei
srecinde hukuk transferi yapmak hem pratik hem de zorunlu idi.



4.2.6. nklaplk

nklap, toplumda byk ve kkten deiiklikleri ifde eder. Bir halk hareketi olarak,
eskimi, bozuk dzenin yklmasn ve yerine yeni bir dzenin kurulmasn ngrr.

Atatrk Trk devriminin (inklabnn) hazrlaycs ve kurucusudur.

Fikir ynnden hazrlk, devrimin kaynan tekil eder. Fransz devrimini hazrlayan
fikirler, Fransz yazar ve fikir adamlar tarafndan yzyllar boyunca hazrlanm, 1789
tarihinde politikaclar tarafndan uygulamaya konulmutur. 1917de Rusyada
gerekleen devrim ise marksizimden esinlenerek, marksizmi hareket noktas sayarak,
Lenin ve arkadalar tarafndan gerekletirilmitir. Trk devrimi ise, 1789 Fransz ve
1917 Rus devrimlerinden farkl olarak, devrimin hazrln yapan ve fikri ynden onu
olgunlatranlarla, onu aksiyon alannda baarya gtren ayn kiilerdir. Trk
devriminin hazrlaycs ve aksiyon alannda baarya ulatrcs, ef ve lider olarak
Atatrktr. Atatrk, Trk devriminin hem fikri hazrln yapm, hem de onu baarya
ulatrmtr. Fikir ve aksiyon tek elde toplanmtr. Atatrk, Trk devrimini baarya
ulatrrken ayn zamanda devrimle birlikte, zgr, bamsz, yeni ve modern, milli bir
devlet kurmutur. Devrimin amacn tekil eden yeni devlet kurma fikri, Osmanl
mparatorluunun tarihe intikali ile ortaya kmtr.
514


Atatrkn gerekletirdii Trk inklab Tanzimat dnemi Osmanl slahat
hareketlerinden ok farkldr. Bu fark smet nn yle ifade eder:

nklabmz, dahili ve milli mahiyeti itibariyle, Osmanl itimai heyetinin vakit vakit
gsterdii slahat teebbslerinin bir devam veya tekml deildir. Geirdiimiz son
yarm asrlk hadiseler, Osmanl devrindeki vatanperverlerin ve mcahitlerin, Osmanl

513
Erolu, age. s. 114
514
age. s.81


147
camiasndaki Islahat ve kurtulu teebbslerinin yanl temelde ve Trk milletinden
baka bir bnye zerinde abaladklarnn ifadesidir.

Osmanl nizam son asrn fenni ve itimai terakkilerine kar, tedrici olarak deien ve
ykselen tekmlden bnyesini uzak tutmak gayretiyle drt duvar kaln bir hcre
iinde kalmt. Osmanl slahatlar hep bu hcre iinde altlar. Btn slahat
teebbsleri, muvaffak olanlaryla beraber, hep o hcrenin duvarlar arasndaki sahaya
mnhasr kald.
515

Atatrk, inklab yle tanmlamaktadr:

nklap var olan messeseleri zorla deitirmek demektir.

Trk milletini son asrlarda geri brakm olan messeseleri ykarak yerlerine, milletin
en yksek medeni gereklere gre ilerlemesini salayacak yeni messeseleri koymu
olmaktr..
516


Atatrk, nklaplarn amacn yle aklar:

...Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gayesi Trkiye Cumhuriyet halkn
tamamen ada ve btn anlam ve grnyle uygar bir toplum haline ulatrmaktr.

nklaplarmzn ana ilkesi budur. Bu gerei kabul edemeyen zihniyetleri darmadan
etmek zaruridir, imdiye kadar milletin beyinlerini paslandran, uyuturan, bu anlayta
bulunanlar olmutur. Herhalde anlaylarda var olan uydurma ve bo fikirler tamamen
karlacaktr. Onlar karlmadka beyine gerein nurlarn sokmak imkanszdr.
517


Atatrk Trk inklabn yle tanmlar:

Trk inklab nedir? Bu inklap kelimenin ilk bakta ima ettii ihtilal anlamndan
baka, ondan daha geni bir deiiklii ifade etmektedir...Milletin varln devam
ettirmesi iin kiileri arasnda dnd ortak ba, yzyllardan beri gelen ekil ve

515
Peyami Safa; Trk nklabna Baklar, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1996, s. 8
516
nan; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1984, s.
259, Atatrklk, C.I, s. 115
517
SD, C.II, s. 224


148
esasn deitirmi, yani millet, dini ve mezhebi balant yerine, Trk milliyeti bayla
kiilerini toplamtr.

Millet milletleraras genel mcadele sahasnda hayat sebebi ve kuvvet sebebi olacak
ilim ve vastann ancak ada medeniyette bulunabilen hayat boyunca devam edecek
bir idare yaymtr...
Sonu olarak millet; saydm deiiklik ve inklplarn tabii ve zorunlu gerei olarak,
toplum idaresinin ve btn kanunlarnn ancak dnyaya ait ihtiyalardan domu ve
ihtiyacn deime ve gelimesiyle devaml olarak deime ve gelimesi esas olan
dnyaya ait bir zihniyeti, hayat boyunca devam edecek bir idare saymtr...

Byk milletimizin devamnda meydana getirdii bu deiiklikler, herhangi bir
ihtillden ok fazla ok yksek olan en byk inklplardandr.
518


Uurum kenarnda ykk bir lke...trl dmanlarla kanl boumalar...yllarca sren
sava...ondan sonra, ierde ve darda sayg ile tannan vatan, yeni toplum, yeni devlet
ve bunlar baarmak iin arasz inklplar...ite Trk inklbnn ksa bir ifdesi...
519


Atatrk, Trk inklbnn dinamik niteliini de u szleriyle aklamtr:

Byk davamz, en medeni en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir. Bu
yalnz kurumlarda deil, dncelerinde temelli bir inklp yapm olan byk Trk
milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en ksa zamanda baarmak iin, fikir ve hareketi
beraber yrtmek mecburiyetindeyiz. Bu teebbste baar ancak, treli bir planla ve
rasyonel farzda almakla mmkn olabilir.
520


Atatrk, inklplar iin nasl bir yntem nermitir?
Tarihte btn byk inklplar olduka snrl bir lider kadrosu ynetiminde
gerekletirilmitir. Ancak bu kadro, geni halk ktlelerinin belki o ana kadar aka
ortaya kmam veya ifade edilmemi eilimlerini, zlemlerini sezebildii iin,
ktleleri de peinden srkleyecek inklb baarya ulatrr. 1789 Fransz ve 1917 Rus

518
SD, C.II, s. 249, Atatrklk, C.I, s. 113
519
SD, C.I, s. 398, Atatrklk, C.I, s. 115
520
SD, C.I, s. 419


149
ihtilllerinde olduu gibi, Trk inklbnda da byle olmutur. Atatrk bu gerei yle
ifade ediyor:

Efendiler bir toplumun mutlak olarak toplumsal (meri) bir fikri vardr. Eer bu her
zaman ifade edilemiyor ve aklanamyorsa, onun yokluuna hkm olunmamaldr. O
fiiliyatta mutlaka mevcuttur.
521
Hakiki inklplar onlardr ki, ilerleme ve yenileme
inklbna sevk etmek istedikleri insanlarn ruh ve vicdanlarndaki gerek eilime
(temayl- hakikiye) nfuz etmesini bilirler.
522
Ancak milleti hazrlamadan inklplar
yaplamaz
523


Atatrke gre Trkiyeyi derece derece mi ilerletmeli, ni olarak m? ki sistem var,
biri bilinen byk Fransz ihtillindeki yntem; rejimler deiecek, ihtilllere kar
mukabil ihtilller yaplacak. Sa solu tepeler, sol sa sprrken bir baklacak ki bir
buuk asrlk zaman gemi...Bu milletin damarlarnda o kadar bol kan ve nnde o
kadar geni zaman var m?
524


Benim elime byk yetki ve kudret geerse, ben sosyal hayatmzda arzu edilen
inklb bir anda bir Coup (darbe) ile uygulayacam zannederim. Zira, ben bazlar
gibi kamuoyunu, din bilginleri evresinin yava yava benim dncelerim seviyesinde
fikir oluturmaya ve dnmeye altrmak sureti ile bu iin yaplacan kabul etmiyor
ve byle harekete kar ruhum isyan ediyor. Neden, ben bu kadar yl yksek renim
grdkten, sosyal ve medeni hayat incelemek ve hrriyetin tadn karmak iin
hayatm ve zamanm sarf ettikten sonra halkn seviyesine ineyim? Onlar kendi
seviyeme karaym. Ben onlar gibi deil, onlar benim gibi olsunlar.
525


Atatrk,nklaplar korumak iin de tedbir alnmas gerektiini u cmlelerle ifade eder:

Biz byk bir inklp yaptk. Memleketi bir adan alp yeni bir aa gtrdk. Birok
eski messeseleri yktk. Bunlarn binlerce taraftar vardr. Frsat beklediklerini
unutmamak lazm. En ileri demokrasilerde bile rejimi korumak iin, sert tedbirlere

521
SD, C.II, s. 205
522
SD, C.II, s. 224
523
Utkan Kocatrk; Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Turhan Kitabevi, Ankara, 1984, s. 78
524
age. s. 90, Atatrklk, C.I, s. 115
525
Atatrklk, C.I, s. 117


150
mracaat edilmitir. Bize gelince, inklab koruyacak tedbirlere muhtacz.
526
Ona gre
bunun iin gerekirse kan dklmelidir. nk kansz inklplar yaamaz.
527


Devrimci bir yntemi benimseyen Atatrk, devrimleri zorla Halka ramen halk iin
yapmtr.
528

nl ngiliz tarihi Arnold d. Toynbee, Atatrkn devrimci ynn ve baarsn
taktirde, hibir lkede rastlanmayacak ekilde, ksa bir zamanda, devrimci bir program
uyguladn; bat dnyasnn geirdii gelimeleri, rnesans, reform, aydnlanma a
(bilimsel ve fikri devrim) ile Fransz devrimi ve sanayi devrimin hepsini Trk
devriminin bir insan mr gibi ksa bir zamana sdrdn ifade etmektedir.
529


Atatrk, Trk renaissancen baarm, yepyeni bir toplum ve devlet ortaya karmtr.
Atatrk ayn zamanda Asyann da renaissancedr. Egeden in Denizine kadar
btn bir alan kendilerine ve milli btnlklerine kavuturan bir valye ruhtur.
530


5. Atatrkn Gerekletirdii Devrimler

Mustafa Kemal Atatrk, Ulusal Kurtulu Savan kazandktan sonra yurdumuzu ve
halkmz ada uygarlk dzeyine ulatrmak iin baz devrimler yapmtr. Atatrkn
gerekletirdii devrimleri yle sralayabiliriz:

Saltanatn kaldrlmas (1 Kasm 1922)
Cumhuriyetin ilan edilmesi (29 Ekim 1923)
Halifeliin kaldrlmas (3 Mart 1924)
eriye ve Evkaf Vekaletlerinin (Din leri ve Vakflar
Bakanlklarnn)kaldrlmas (3 Mart 1924)
retimin Birletirilmesi (Tevhidi Tedrisat), eitimde birliin salanmas (3
Mart 1924)
Medreselerin kapatlmas (1924)
eriye Mahkemelerin kaldrlmas (8 Nisan 1924)

526
Atatrklk, C.I, s. 115
527
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 1983, C.III, s. 510
528
age. s. 20
529
Erolu, age. s. 223
530
Orhan Burian; Bayraklaan Atatrk, Varlk Yaynlar, stanbul, 1963, leten:Erolu, age. s. 222


151
Tekke ve zaviyelerle trbelerin kapatlmas ve trbedarlklar ile bir takm
unvanlarn (eyhlik, dervilik, mritlik, dedelik, seyyitlik, elebilik, babalk,
emirlik, nakiplik, halifelik, falclk, byclk, frklk, muskaclk,
trbedarlk gibi unvanlarn) nlenip kaldrlmas (30 Kasm 1925)
Aa, hac, hafz, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paa, hanm, hanmefendi
ve hazretleri gibi lakap ve unvanlarn kaldrlmas (26 Kasm 1934)
Baz giysilerin giyilmesinin yasaklanmas. 3 Aralk 1934 tarih ve 2596 sayl
Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun (Kimi Giysilerin
Giyilemeyeceine likin Yasa) ile hangi din ve mezhebe mensup olurlarsa
olsunlar din adamlarnn tapnak ve dinsel trenler dnda dinsel giysi tamalar
yasakland. Sadece her dinin en st rtbeli kiisi bu yasan dnda brakld.
Kapitlasyonlarn kaldrlmas. Osmanl mparatorluunda yabanc devletlere
siyasal, ynetim, ekonomik, ticaret, maliye ve adaletle ilgili ilerde
kapitlasyonlar ad altnda verilen ayrcalklar (imtiyazlar) 24 Temmuz 1923
tarihinde imzalanan Lozan Bar Antlamasyla kaldrlmtr.
Aar vergisinin kaldrlmas. Toprak rnlerinin onda birinden ayni (mal) olarak
alnan aar vergisi 17 ubat 1925te kabul edilen bir yasayla kaldrlm.
Kabotaj hakknn kabul edilmesi. Kabotaj, yani Trk denizlerinde, karasularnda
gemi iletme, her eit deniz, yolcu ve yk tama hakk, 19 Nisan 1926da
karlan bir yasayla Trklere verilmitir.
apka devrimi (25 Kasm 1925)
svire Medeni Kanunu esas alnarak hazrlanan Trk Medeni Kanununun
kabul edilmesi (17 ubat 1926)
Kadn haklarnda devrim. Trk Medeni Kanunu (Trk Yurttalar Yasas), kadn
toplumsal ve ekonomik ilikilerde, erkeklerle eit duruma getirmitir. Sz
konusu yasa aile birliinin kurulmas iin evlenme akdinin evlendirme memuru
tarafndan yaplacana ilikin medeni nikah, resmi nikah esasn kabul etmitir.

3 Nisan 1930 tarih ve 1580 sayl Belediye Yasas ile kadnlara belediye meclisine ye
semek ve seilmek hakk tannmtr.

5 Aralk 1934de Anayasada bir deiiklik yaplarak kadnlara milletvekili semek ve
seilmek hakk tannmtr.Bylelikle kadnlara siyasal haklar da tannm oldu.


152
-Laiklik ilkesinin kabul edilmesi (10 Nisan 1928 ve 5 ubat 1937)
Soyad yasasnn kabul edilmesi (21 Haziran 1934)
Harf devrimi. Arap harfleri yerine Latin esasndan alnan yeni Trk harflerinin,
yeni Trk Alfabesinin (Trk Abecesinin) kabul edilmesi (1 Kasm 1928).
Millet Mekteplerinin (Ulus Okullarnn) almas (1 Ocak 1929)
Milli Eitim Bakanlna bal okullarda Arapa ve Farsa reniminin
kaldrlmas (1 Eyll 1929)
-Trk Tarih Kurumunun kurulmas (15 Nisan 1931)
Trk Dil Kurumunun kurulmas (12 Temmuz 1932)
Halkevlerinin kurulmas (19 ubat 1932)
niversite devrimi (31 Mays 1933)
Gzel Sanatlar Akademisi ile Devlet Konservatuarnn kurulmas.
Kuran- Kerimin Trke ye evrilmesi, ezann, hutbenin ve dualarn Trke
okunmas (1932)
Uluslar aras rakamlarn kabul edilmesi (20 Mays 1928)
Uluslar aras saat ve takvimin kabul edilmesi (26 Aralk 1925)
Uluslar aras llerin, llerde metre ve kilo sisteminin kabul edilmesi (26
Mart 1931)
Hafta tatilinin kabul edilmesi (2 Ocak 1924)
Hafta tatilinin Cuma gnnden Pazar gnne alnmas (27 Mays 1935)
Merkez Bankasnn Kurulmas (1930)
531


6. Anayasal Sistem ve Siyasi Partiler

6.1. Anayasal Sistem

Atatrk tasarlad ve kurduu devletin dayand esaslar, Tam Bamszlk ve
Kaytsz artsz Milli Egemenlik
532
olarak ifade etmitir.

Ona gre Devlet bir irdeye, bir egemenlie sahiptir. Onu ifade etmek ve yerine
getirmek iin bir takm vastalara muhtatr. Bu vastalar kapsayan devlet tekilatnda
Millet Meclisi ve Hkmet tekilat esastr.
533


531
Aslan, age. s.50-53
532
SD, C.II, s. 96, Atatrklk , C.I, s. 17


153

Peki bu hkmet tekilatnn sistemi nasl olmalyd?

Hem 20 Ocak 1921 tarihli Anayasada hem de 1924 Anayasasnda, yasama ve yrtme
kuvvetlerinin karlkl ilikileri bakmndan kuvvetler birlii ad verilen sistem kabul
edilmiti. Bu sistem, yasama ve yrtme kuvvetlerinin, yasama organ elinde birlemi
olmasn anlatmaktadr. Nitekim 1921 Anayasasna gre (m.2) icra (yrtme) kudreti
ve teri (yasama) selhiyeti milletin yegne ve hakiki mmessili olan Byk Millet
Meclisinde tecelli ve temerkz eder (belirir ve toplanr). Ayn ekilde 1924 Anayasas
da, Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin yegne ve hakiki mmessili olup millet
namna hakk hkimiyeti (egemenlik hakkn) istimal eder.(m.4) dedikten sonra,
yasama ve yrtme yetkilerinin Trkiye Byk Millet Meclisinde belirip toplanacan
(m.5) ifade etmektedir.
534


23 Nisan 1920de Ankarada toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi, gerekte bir millet
meclisi deil, Kurucular Meclisi, bir Kurucu Meclis
535
idi.

Meclis Hkmeti
536
ad da verilen bu sistem, milli mcadele yllarnda Atatrk
tarafndan kuvvetle savunulmutur. Atatrk, 1 Aralk 1921 tarihli meclis konumasnda,
meclis hkmetinin temelini oluturan kuvvetler birlii ilkesinin zorunluluunu yle
ispat etmeye almtr.

Hakikatte taksim-i kuva yoktur. Yani irade-i milliye ile ifade ettiimiz kuvvette
taksimi kuva yoktur. Bunu izah etmek iin iki kelimeye istinadedeceim, hkmet ve
idare kelimelerine istinadedeceim...Hkmet denilen mefhum idare denilen eyden
daha az ehemmiyetli ve daha az mstakildir. Mstakil olan iradeden, bunun bir hakikat-i
tabiiye olduunu bulmak iin hdisat- beeriye atf- nazar buyurunuz! Ne kadar ihtillt
vukubulmu ise o ihtillt esnasnda hkmet mefhumu icra-yi faaliyetten skat
edilmitir. Fakat idare devam etmitir. Bir gn bile durmamtr. Ve hkmet daima
muhtelif ekiller almtr. Bunu gren ve bunu tetkik eden bir takm dhiler daha o

533
Medeni Bilgiler, s. 390, Atatrklk, C.I, s. 15
534
Erreten; age. s. 9-20
535
Erolu, age., s. 52
536
Ergun zbudunun Atatrk ve Devlet Hayat adl makalesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi,
Yksek retim Kurulu Yaynlar, s. 85



154
zamanlar bu hkmet denilen eklin bilhassa bana gemi olan ahsn bir kuvve-i
mstebide ve yahut miskin bir kuvvet olduuna gre bsbtn ie yaramaz bir
mahzurdan baka bir ey deildir demiler. Binaenaleyh bundan mlhem olarak asl
idare kuvvetini mstakar bir hale koymak mevzuubahis edilmitir. Ve bu mevzuubahis
edilen eye de hatta frenke isim vermilerdir. Substratum administrative...Ve bunun,
beeriyetin mahz- saadet ve hakiki emniyet ve itimadn kfil ve zmin bir ekli idare
olacan tarihler kaydetmitir. Bu ne demektir? Benim tetkikatma gre bu (Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmeti) demektir. imdi kuvveti mtalaa etmek istiyorum,
madem ki idare hkmetten daha esasl bir eydir. Binaenaleyh onu ele alalm. dare,
malm-u liniz, kuva-yi umumiye ile hidemat- umumiyeyi tedvir ve ifa eden bir cihaz
umumidir. Bunda uzuv grrsnz: Kuvvet, tekilt, vazife!...te irade, hkimiyet
vesaire dediimiz kuvvet bu kuvvettir, fakat bu kuvvetin taksimi kabul edip etmediini
de izah etmek iin tamamen arz edebilmek iin, az daha geriye gideceim. Bu kuvvetin
menei nedir? Malm-u lileridir ki ve yahut malm olmak lzmdr ki nk bu
noktada itikadat ve itihadat ve telkkiyat- ilmiye tebeddl eder- insanlar bizzarur
kabiliyet-i itimaiyeyi haiz mahlkattr. nsanlar bizzarure beraber yaamak ihtiyacnda
vcut-pezir olmu mahlkattr. Binaenaleyh beraber yaamakta olan insanlar bir
cemiyet tekil eder ki bu cemiyet kendisini tekil eden efradn kuvvetlerinin itimandan
hsl olur. Ve ite irade, hkimiyet denilen kuvvet bu kuvvetten ibarettir; ite bu kuvvet
cemiyetin kuvvetidir; ve bu kuvvet cemiyeti tekil eden her ferdin ayr ayr kuvvetine
faiktir. Belki bu ifademden bu kuvvetlerin maddi bir ey olaca zannedilir! Kuvvetleri
cemederek bir muhassala bulmu oldum. Evet isterseniz maddi telkki edin; fakat bu
maddiyetin iinde mnevi bir kuvvet vardr. Bunu da izah edebilmek iin u tarz da
beyanatta bulunacam: Bir cemiyetin iinde beraber yaamak mahkmiyet-i
beeriyesinden, ftriyesinden dolay mterek bir hissi itimai vardr. Mnevi olan bu
hissi itimai bir kuvvet ve nfuz-u itimai tekil eder. te bu kudret-i mtereke-i
mneviye demin izah ettiim gibi o kuvvetle beraberdir, ayr bir ey deildir. Bu kuvvet
zaman ile ve insanlarn terakkyat- medeniyesiyle teali eder, kesb-i resanet eder ve
ykselir ve irade-i milliye, hkimiyet-i milliye bu kuvvetten ibarettir. te hkmet
mefhumu bu kuvvetin derece-i tebellrnden kar! Bu kuvvet kabil-i tefrik midir ve
kabili tevdi midir? Buna verilecek cevaplar evettir. Bu kuvvet kabil-i taksimdir.
Filhakika bir heyeti itimaiyeyi tekil eden efradn muhassala-i kuvas olan bir kuvveti
taksim etmek istediimiz zaman o heyeti itimaiyeyi tekil eden insanlar paralamak


155
lzm gelir ki, bir muhassala-i kuva olan bir heyeti itimaiyeyi paralamadan, inhilal
ettirmeden onlarn kuvve-i muhassalasn inhilal ettirmenin imkn- tabiisi yoktur. Bu
kuvvet kabili tevdi midir? Evet kabil-i tevdidir. Fakat bunun iin o kuvvetin sahibi olan
vcud-u itimaiyenin mefl braklmas arttr. Ve ataleti, betaati kabul etmesi arttr.
Kuvvetini herhangi bir yere veren, kuvvet istiml etmeyen bir fert, bir uzvu mefltur.
O halde byle dememek lzmdr. Bir vcud-u siyasiyi tekil eden kuva-yi itimaiyenin
irade-i itimaiyesi olan bu kuvvet, irade ve hkimiyet-i milliye ifade olunan bu kuvvet
caiz-i tevdi midir? Caiz-i tevdidir. Halbuki, heyeti itimaiye bir vcud-u siyasiye
mnkalip olduktan sonra ise bu gayri mmkndr. Mmkn olmas vcud-u siyasinin
infisahna vabestedir. rade-i milliye, hkimiyet-i milliye denilen kuvvet gayri kabil-i
taksim ve tefrik olduu bedihiyat- riyaziye ile de anlalyor. unu da ilave edeyim ki:
btn vazlkanunlar, btn mderrisin, btn ulema bu nazariyeyi daima hakayk-
riyaziyeye istinaden tesbit etmilerdir. Bir heyeti itimaiyenin kuvvetinin menba
kendisidir. Bir heyeti itimaiyenin bu kuvvetinin mahalli sarf da o heyeti itimaiyenin
kendisidir. ki nokta arasnda,mevsl hutut kambur zambur olmadka mutlaka
yekdierine mutabktr. rade-i milliye mstakimdir. Halbuki:maatteessf bendenizce
eski denilmesi lazm gelen kitaplarda bu tefrik- kuva vardr. Bu tefrik- kuvann vahidi
olan bir nazariye-i merutiyet vardr. Ben size izah edeceim ki: merutiyet gayri tabii,
gayri kanuni ve gayri merudur. Dnyada hkmet iin meru yalnz ve tek bir esas
vardr. O da mevereten ibarettir. Hkmet iin art- esasi art- evvel yalnz ve yalnz
meverettir. Nazariye-i merutiyetin vaz olan filozoflar hakikaten kuvveti mstakil
paraya ayrlrlar.

Her birinin mstakillen icra-i faaliyet eylemesini arzu ederler,bunun teminine alrlar.
Bu kuvvetlerin ismine de kuvve-i icraiye, terye ve adliye derler. Bunlarn beynindeki
muvazenet ve mnasebeti dndkleri zaman yle ifade ederler. Derler ki: kuvve-i
teriiye kanun yapan bir kuvvettir. Btn kanunlar o yapar. Heyet-i icraiyenin
mevcudiyeti ancak bu heyet-i teriiyenin yapt kanunlarn iinde o kanunlarla kaim
olduundan dolay kuvve-i teriiye kuvve-i icraiyenin fevkndadr. Yalnz burada bir
kelime daha ilve edeyim: Usul merutiyette hkimiyet-i milliye heyet-i teriiyede
tecelli ettiriliyor, heyet-i mebusanda tecelli ettiriliyor, halbuki hkimiyet-i milliye
kuvve-i teriiyede deil bu kuvvetin fevknda tecelli eder. O ise kuvve-i icraiyeye aittir.
Kuvve-i icraiyeyi ele alalm; heyet-i teriiyenin yapt kanunlar bilhassa hukuk-u


156
ahsiyede mstakillen, hibir tarafn mdahalesi olmakszn tatbik edecek kuvvet,
kuvve-i adliyedir. imdi ufak ve ameli bir noktay hep beraber hatrlyalm: Herhangi
kuvve-i adliye, kuvve-i teriiyenin yapt kanunu tatbik edebilmek iin, filn insan
armak ve onu tecziye etmek iin elindeki vasta nedir? Polis ve jandarma deil mi?
Polis ve jandarma ise kuvve-i icraiyedir. O halde kuvve-i adliyenin nokta-i istinad
kuvve-i icraiyedir. Kuvve-i icraiye, kuvve-i adliyeye zahir olmaktan teberri etsin.
Kuvve-i adliye tldr, mahkm-u atalettir, yoktur. Byle bir kuvvetin istiklli
nerededir? Byle bir kuvvet nasl mstakil olabilir. Gelelim kuvve-i teriiyeye; hakikat
halde kuvve-i teriiye kanunu yapar, fakat yine kuvve-i teriiye, yapt kanunun
tatbikatn bizatihi temin ve tekeffl etmez ve taahhdetmez. Halbuki her ey kanun
yapmaktan ibaret deildir. Bilkis her ey o kanunlar tatbik etmek ve ettirmekten
ibarettir. Dnyada hakikat-i tarihiye, hakikat-i kevniye olarak sylyorum, hakikat-i
ilmiye olmak zere sylyorum; tatbik eden, icra eden, karar verenden daima daha
kuvvetlidir. Bu taksim-i kuva-y ve bu kaziye-i merutiyetin mene, menba ve esasn
baka noktalarda ve baka sebeplerde mtala etmek lzmdr.

nsanlar tabiaten ve ftraten beraber yaarlar ve fakat; beraber yaayan insanlar mutlaka
idare olunmak ihtiyacndadr. Heyeti itimaiyenin en basitini nazar dikkate alnz: Bir
aile reisi, bir baba, ocuklarndan mrekkep olan ailesinin riyasetini bidayette tabiatiyle
deruhde eder. nk efrad- aileyi tekil eden mahlkat niz ve zayftr, muhtac-
himayedir. Bir ocuk baklmazsa lr. te byle bir ocuk bilerek deil, fakat
bilmiyerek vcudunu byle bir reise tevdi eder, baklmak ister. Fakat bu ocuk vsl-
rt ve kemal olduktan sonra, benliini idrak ettikten sonra bilkayd- art arzuya tbi
olmak istemez. Hepimiz ocukluk ettik. Babalarmzla aramzdaki mnasebeti
dnelim. Bilkayd- art babamzn dahi idaresine tbi olmaktan zevk almayz. Ve
tabiatte de alnmaz. Babas olduu halde, bunu bakp yetitirdii halde ocuuna her
gn uraya u saatte geleceksin dedii zaman canm yarm saat sonra gelsem ne olur?
der.

O halde heyeti itimaiyenin bidayet-i teekklnde sevk ve idaresi iin banda biri
hkim olmak ister, fakat dieri vsl- kemal olur olmaz bilkayd- art bu hkimiyetin
altndan kmak ister! u halde birisi heyeti itimaiyenin kuvve-i hakikiyesi, kuvve-i
tabiiyesi, iradesi, hkimiyeti...Dieri esbab- muhtelifeden dolay, fakat her halde
dierinin arzusunun, emelinin hilfnda olmak zere emreden, tahakkm eden, istibdat


157
yapan bir kuvvettir. nsanlarn cemiyyat- muhtelife ve sairesinde tarihin bize gstermi
olduu nmuneler bundan ibarettir. te bu kuvve-i mstebide ile bir kuvve-i asliye ve
hakikiyenin mcadelesi bidayetten bugne kadar temadi etmiti. Ve bugnden sonra da
daha pek ok temadi edip gidecektir. Fakat ne kadar temadi edeceini bilemem. Ve
btn bu mcadele, kuva-yi asliyenin sahib-i aslisi olan heyeti itimaiyenin saadet-i
hakikiyesine mteveccih olan bir syin, bir kuvve-i mstebide ile mcadelesidir.
Kuvve-i asliye, irade-i milliye,kuvvetini ihsasa muvaffak olabilecek derecede kuvve-i
mstebideye kar ekil ve vaziyet almak ister. Fakat hibir zaman o kuvve-i mstebide
bu kuvvetin tebellr etmesini istemez. Binaenaleyh insanlar terakki ettike yava yava
o kuvve-i mstebide de heyeti itimaiyenin tecelliyet- idariyesini ksmen tanmak,
maslahaten tanmak mecburiyetinde kaldn gryor. te btn cihanda mevcut
milletler ve o milletlerin ekli idaresi byle bir takm manzaralar arz etmitir. Daima
saadet-i beeriyesini dnen bir takm insanlar, daima dnmlerdir ki: Ne
yapalm? Bu kuva-yi asliyeyi, bu irade-i asliyeyi, bu irade-i mstebidenin taht
tazyikndan tecrit edelim. nk saadet-i hakikiye-i beeriye bundadr. limler,
mdekkikler grdkleri manzaralar ve levhalar ve o levhalarn ihtiva ettii esbap ve
anasr- mtala ettikleri zaman grmlerdir ki; iki kuvvet vardr. Biri, irade-i asliye-i
milliye, dieri kuvve-i kahire ve mstebide O halde hi olmazsa bu iki kuvvetin
sahiplerinin birbirine en az bir zarar verecek bir ekil bulalm demiler. Bir are ve
tedbir bulalm ki kuvve-i mstebidenin tesirini tahfif etsin! Bu dnlm olan ey
nazariyat kitaplarnda meruiyetle ifade olunur. Kuvve-i mstebide sahibini de
aldatmya kyam etmiler ve demiler ki: Korkma her eyde hkim sensin, her ey
senin...yalnz senin. Yalnz u istimal ve tatbik ettiin kuvveti senin de istirahatin iin
ve fakat senin de mevkiini katiyen sarsmamak artiyle msaade buyurun da, taksim
edelim demiler, etmiler. Daima yine kendisiyle beraber olmak artiyle bir kuvve-i
icraiye ihdas etmiler. Fakat milleti aldatmak iin de bir kuvve-i teriiye ve yine o
kuvve-i icraiye ve kuvve-i mstebidenin tesirini tahfif iin bir kuvvet daha: kuvve-i
adliye! Ve hedefi, heyeti itimaiyenin menafii hakikiyesini izrar eden kuvvetin tesiratn
tahfif iin ehvenier olmak zere bu taksim-i kuva, fakat, hibir vakit bu ekiller
insanlarn saadet-i beeriyesini ve saadet-i hakikiyesini temine kifayet edememitir.
Nasl kifayet etsin ki gayri hakiki ve gayri merudur. Bizzarure yaplmtr. Ehvenier
olmak zere yaplmtr ve insanlar bu ekil dahilinde dahi kalmamlardr ve
kalmyacaklardr. Daima bu eklin ve tazyikn ki bu bir tazyiktr- iinden kmak iin


158
alrlar, almlar ve alacaklardr. Vcuda gelmi olan inklbatn hep bu yzden
olduunu arz etmitim. Bu inklbatn en mhimmi, malm-u liniz, Fransa inklb-
kebiridir. nklbat iinde en feyizli ve en veldu ve taleb-i hak nokta-i nazarndan ve
btn beeriyete, hkimiyete tesahp fikrini vermek itibariyle fevkalde mhim olan
budur. Fakat o dahi Franszlarn arzu ettii derecede saadetlerine kfi deildir. Ve daha
tebeddl edecektir. Ve ben eminim ki arkadalar, cihanda mevcut olan tarz-
hkmetlerden bir hat ve daha ileriye kmak bu beeriyet iin nasip olursa, emin
olunuz ki Efendiler, bulacaklar ekil Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin ekli
olacaktr. Bu tarz da tarihi beerde yeni grlm bir ekil deildir. Ve yahut baka
suretle ifade edilirse, hakikat-i halde hkimiyet yalnz bir ekilde tecelli eder. O da bu
hkimiyetin sahibi olan insanlarn dorudan doruya bir araya gelerek terii, icrai ve
adli vezaifi bizzat ifa etmeleriyle mmkndr. Ve sylediim ey, tarihte fiilen mevcut
olmu eylerdendir. Tabii, tetebbuat sahibi olan rfekamz pekl bilirler ki Romada,
Ispartada, Atinada, Kartacada mevcut olmu olan Mecalis-i umumiye hakikat-i halde
bizim yaptmz eyleri yapyorlard Efendiler! Kanun yaparlard, memur intihap
ederlerdi, muhakeme yaparlard, tecziye ederlerdi. Ve her ey yaparlard. Ve Romada
drt milyon halk vard. Bu drt milyon halk ayan- hayret bir surette toplanrlar ve be
on kiilik bir kabineden daha seri ve bilhassa daha mkul ve muhik bir surette; icra ve
adl ve teri vazifelerini ifa eylerlerdi. Fakat, iki bin sene evvel mevcut olan bu arzu-yu
hakiki insaniyete ve medeniyete ve ere mutabk ve muvafk olan bu usul bir takm
mstebitler kmlar ve ykmaya teebbs etmiler ve bin trl entrikalar kullanarak
cemiyet-i beeriyedeki baz insanlar ifal etmiler. Ve nihayet tarihi Kurun-u
Kadimede mevcut olan bu gzel eyler, tarihi Kurun-u Vustada bir takm mstebit
krallklara ve imparatorluklara inklbetmitir. Binaenaleyh, hkmet-i avam denilen,
bu izah ettiim nokta, bugn iin ancak ve yalnz bizim eklimizde kabil-i tecelli ve
tatbiktir. Bundan bakas doru deildir.
Efendiler! Bu nazariyat- merutiyeti bulan en byk filozoflarn bu nazariyat kurmak
iin altklar esaslar tetebbu ettim. Bunlara nfuz ettim. Benim grdm udur:
dnmler ve nasl yapalm da bu kuvve-i mstebide o irade-i itimaiye ve milliyenin
dununda kalabilsin. Yahut sfra mncer olabilsin, diyorlar. Ve buna muvaffak
olamamak yznden byk ve derin bir strap duyuyorlar. Jean Jacques Bousseauyu
batan nihayete kadar okuyunuz. Ben bunu okuduum vakit, hakikat olduuna kail
olduum, bu kitap sahibinde iki esas grdm. Birisi bu strap, dieri bir cinnettir.


159
Merak ettim. Ahvali hususiyesini tetkik ettim anladm ki: hakikaten bu adam mecnun
idi. Ve hali cinnette bu eserini yazmtr. Binaenaleyh: ok ve ok istinadettiimiz bu
nazariye byle bir diman mahsuldr.
537


1921 Anayasas bir ihtilal dnemi Anayasas idi. Bu anayasa Meclis Hkmeti
Sistemi ad verilen ve hem yasama, hem yrtme kuvvetlerinin mecliste topland bir
sistem getirmiti. Bu sistemin ilemesinde nemli glkler vard. Esasen hukuk
tarihinde meclis hkmeti veya konvensiyonel rejim ad verilen bu sistem, (zel artlar
olan svire dnda) hibir lkede uzun sre uygulanamamt. Konvansiyonel rejime
(meclis hkmeti sistemine) rnek gsterilen Birinci TMMM gibi, ngiliz Uzun
Parlamentosu veya Fransz Konvansiyonu da, hep ihtill ve olaanst hal meclisleridir.

Meclis Hkmeti Sistemi, kuvvetler birliine dayanr; bu sistemde ayr bir devlet
bakan yoktur; yrtme grevini yapacak olanlar meclise seilirler ve Meclisin izdii
politikay uygulamakla grevli hizmetliler durumundadrlar; yrtme grevini
yapanlarn meclis seimlerinin yenilenmesini isteyebilme haklar yoktur. Yasama ve
yrtme arasnda denge salayc hkmlere yer verilmemitir.

1924 Anayasas, 8. maddesinde yarg hakkn millet adna kullanma yetkisini bamsz
mahkemelere brakyordu. Ancak bu Anayasa da, birok bakmlardan milli mcadele
dnemindeki Meclis Hkmeti Sisteminin bir lde etkisi ve izi grlr 1921
Anayasas gibi 1924 Anayasasda tek meclisli bir sistem ngrmtr; ayr bir yrtme
gc deil, sadece bir yrtme grevi sz konusudur. Cumhurbakanna kanunlar
(yeniden kabul iin arlkl oylama gerektirecek ekilde) veto etmek, meclisi
feshederek yeni seim yaptrmak gibi haklarn tannmas hararetle tartlmtr, fakat
1924 meclisi bu haklar Atatrke bile tanmaya yanamamtr.

Buna karlk, 1924 sisteminde, Meclis Hkmeti Sisteminden farkl olarak, bir Devlet
Bakan ve bir Babakan vardr. Hkmet yelerini meclis semez; Bakann hazrlayp
Cumhurbakannn onaylad Bakanlar Kurulu listesi (ve meclisin deil yrtme
organnn hazrlad bir hkmet program), meclisin gven oyuna sunulur.


537
SD, C.I, s. 225-231


160
Denebilir ki, 1924 Anayasas, ilemesi imknsz denecek kadar g olan Meclis
Hkmeti sisteminden gerek parlamenter rejime doru bir gei Anayasasdr.
538

Kabine Sistemine niin geilemedi?

Milli Mcadele yllarnda Atatrkn kuvvet birlii zerindeki srar, sadece teorik
sebeplerden deil, daha ok bir takm pratik zorunluluklardan kaynaklanmtr. 1876
Osmanl Kanunu Essisi, zellikle 1909 deiikliklerinden sonra, kuvvetler ayrl
teorisine uygun bir sistem kabul etmi, yani yasama kuvvetini Meclis-i Umumiye,
yrtme kuvvetini ise padiaha brakmt. Anadoluda byle bir sistemi uygulamaya
almak, padiahn yetkilerinin kimin tarafndan kullanlaca, padiahn gelecekteki
statsnn ne olaca gibi, meclisin birliini ve btnln bozacak tehlikeli sorunlar
gndeme getirecekti. Gerekten, mecliste ilke olarak padiahlk kurumunun devamna
taraftar olan bir ok milletvekilleri vard.
539
Bu gl Atatrk yle dile getirmitir:

Anadoluda muvakkat kaydyla dahi olsa bir hkmet reisi tanmak veya bir padiah
kaymakam (vekili) ihdas etmek hibir surette kabil-i cevaz deildir. u halde reissiz bir
hkmet vcuda getirmek zarureti iindeyiz...Dier taraftan herhangi bir makama devlet
ve millet ilerini birletirme ve dengeleme yetkisi vererek o makam sorumsuz klmak
felket dourur.
540


Kuvvetler birlii ve bakansz hkmet forml, milli mcadele srasnda yararl bir
fonksiyon grm, padiahlk sorununun vaktinden nce gndeme gelmesiyle Milli
Mcadelede gereksiz ve ciddi atlaklar domasn nlemitir.

Ancak Atatrkn, btn devlet yetkilerini meclisin elinde toplayan byle bir hkmet
sistemini ideal ve srekli bir zm olarak grmediini gsteren kantlar vardr. Mesela
Atatrk, Nutukta Rauf Beyin Cumhuriyetin iln konusundaki tutumunu eletirirken,
onun Byk Millet Meclisi Hkmeti eklinin sakat olacan kabul etmek
istemediini, oysa bu hkmet eklinin gei dnemi zaruretlerinden olduunu ok
iyi bilmesi gerektiini ifade etmitir.
541


538
Turhan Feyziolunun Millet Egemenliiadl makalesi, AAMD., C.I, say:3, s. 63-765
539
Ergun ZBUDUNun ad geen makalesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Yksek retim
Kurulu Yaynlar , s. 86
540
SD, C.I, s. 62
541
Nutuk, C.II, s. 840


161
Yine Atatrk 27 Eyll 1923 tarihi bir demecinde; Baka yerlerde olduu gibi bizde de
vekiller kendi vekletlerine ait ilerden mesuldrler. Baka yerlerde yeni Trkiye
Devleti icra vekillerinin Millet Meclisi elinde bir oyuncak olduu zannediliyor. Bu
hatadr; vekillerin mesuliyetine ve vazifesine ait mesele de, Tekilt- Esasiye
Kanununda yaplacak tadilat ile tespit edilmi olacaktr. Netice itibariyle res-i
cumhurdan, reis-i hkmetten ve mesul vekillerden mteekkil bir hkmet tekil
edeceiz
542
demitir.

Nitekim 1924 Anayasas, ilke olarak kuvvetler birliini muhafaza etmekle beraber,
yasama ve yrtme yetkilerinin kullann birbirinden aka ayrm, yrtme
yetkisinin meclise seilen Cumhurbakan ve onun tayin edecei Bakanlar Kurulu
eliyle kullanacan (m.7) hkme balamtr. Ayrca 1924 Anayasas, yarg organna
yksek bir mevki vermitir. Bu anayasaya gre, yarg hakk, millet adna usl ve
kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr. (m.8)
543


Atatrkn dnd meclisin ve hkmetin zellikleri zetle yledir:

Meclis milletin irade ve hakimiyetini tecelli ve temsil ettirmitir ve bunun stnde
yksek bir kuvvet yoktur...vazifeyi yerine getirmede hibir hat ve hudut kabul
etmez...millet bilmelidir ki, bir gnde vekillerini toplar ve gnderir. Buray hibir
kimsenin snrlamaya hak ve yetkisi yoktur.
544


Trkiye Byk Millet Meclisi, Halifenin deildir ve olamaz. Trkiye Byk Millet
Meclisi yalnz ve yalnz milletindir. Milletin setii vekillerden olumutur. Bu meclis
yalnz ve yalnz milletin emrine mtavaat etmek (boyun emek) mecburiyetindedir.
smi ve makam ne olursa olsun millet bu hakkn bir ahsa tevdi ve teslim edemez
545

Trkiye devletinin yegne ve hakiki mmessili yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet
Meclisidir.
546


Vekiller heyeti, milli irdenin mmessilidir.
547


542
SD, C.III, s. 87
543
Erreten, age., s. 21
544
SD, C.I, s. 204-205, 329
545
SD, C.II, s. 67
546
SD, C.II, s. 49
547
SD, C.II, s. 207


162
Millet Meclisi, millete mteallik olan meselelerde milletin hayatna, milletin istiklaline
taalluk eden ilerle yakndan ve messir bir srette alkadar olacaktr.
548


Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin i ve d siyasette dsturu; kaytsz artsz
egemenliine sahip olan halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna
dayanr.
549


Trkiye Byk Millet Meclisinin oluturduu hkmet demokratik bir hkmet
550
,
Bir ra hkmettir.
551


Hkmetin iki hedefi vardr. Biri milletin mahfuziyeti; ikincisi milletin refahn temin
etmek. Bu iki eyi temin eden hkmet iyi, edemeyen ktdr.
552


6.2. Siyasi Partiler

Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemiyle devlet ekli demektir.
553
diyen
Atatrke gre:

Milli egemenlik esasna dayal ve zellikle Cumhuriyet idresine sahip bulunan
memleketlerde siyasi partilerin varlklar doaldr
554
ve memleketin hakiki siyasi
fikirlerini ancak frka (parti) temsil eder.
555


Ona gre: partiler memleket halk, kii ve eitli snf mensuplarnn birbirlerine
yardmlarn, ayn kymet ve nitelikte grmelidir. Hepsinin karlarna ayn derecede ve
ayn eitlik duygusu ile karlanmasna almaldr...Partilerin nazarnda ifti, oban,
amele, tccar, sanatkr, asker, doktor, ksacas herhangi bir sosyal messesede alan
bir vatandan hak, kar ve hrriyeti eit olmaldr...

548
SD, C.I, s. 107
549
SD, C.I, s. 236
550
SD, C.II, s. 170
551
SD, C.III, s. 74
552
SD, C.II, s. 125
553
nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1984, s.
260
554
SD, C.III, s. 109, Atatrklk, C.I, s. 143
555
age. C.III, s. 441


163
Byk Millet Meclisinde milleti temsil ve idare eden, Byk Millet Meclisinin ve
Hkmetin dayand parti de bu esas prensip erevesinde, ayrm gzetmeksizin btn
Trkiye halkn kapsayan, milletin genel kar ile ilgilidir.

Parti millete, milletvekillerinin seiminde, yol gstermek, fikir hayatnda ve gnlk
hayatta genellikle milli terbiye de, Halklk uur ve kltr gelitirmek suretiyle ok
byk bir vazife yapmaktadr.
556


smi parti olan halk kuruluundan ama milletten bir ksmnn halktan bir ksmnn,
halktan bazlarnn dier kii ve snflarn zararna kar salamak deildir. Belki
birbirinden ayr ve birbirinin dnda olmayp halk ad altnda bulunan tm milleti birlik
ve beraberlikle ortak ve genel olan gerek refaha ulatrmak iin faaliyete
getirmektir
557


Atatrke gre cumhuriyet-demokrasi idarelerinde muhlefet ok nemlidir. Bu konu da
unlar syler:

eitli partilerin muhalefeti, birbirleriyle mcadelesi ile beraber, aralarnda adeta
memleket ve milletin gerek menfaatleri karsnda kendiliinden bir anlamaya varmak
iindir. Memleketin kurtuluu, milletin refah ve mutluluu hangi siyasi hareket tarzn
gerektiriyorsa o siyasetin temsilcileri o gnn idarecileri olurlar. Muhalefettekiler
gereinde bu hususta yardmc bile olurlar
558


Bence muhlefet sayg deerdir. nk oda bir inceleme, bir inan rndr. Fakat
yaplacak itirazlar akla uygun, lml ve hakl sebeplere dayanmyorsa muhalefet
deersiz olur.
559


Ancak Atatrke gre, Meclisce, ounluu olan partinin, hkmetin kurulmasn
muhalefet ve aznlkta bulunan bir partiye brakmas ise asla sz konusu olamaz.
560



556
Medeni Bilgiler, s. 41, Atatrklk, C.III, s. 59
557
SD, C.II, s.64, Atatrklk, C.I, s. 145
558
nan, M.K.Atatrkn Karlsbad Hatralar,Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1983, s. 34, Atatrklk,
C.I, s. 145
559
SD, C.III, s. 12, Atatrklk, C.I, s. 145
560
Nutuk, C.I, s. 122, Atatrklk, C.I, s. 145


164
Cumhuriyet-demokrasi idarelerinde partilerin ve muhalefetin nemli ve gerekli
olduunu ifade eden Atatrk, bizzat kendisi 11 Eyll 1923 ylnda, Cumhuriyetin
ilanndan sonra ad Cumhuriyet Halk Frkas olarak deitirilen Halk Frkas adnda
bir parti kurmutur.

Atatrk bu partinin kurulu amacn ve faaliyet plann yle ifade etmektedir.

Ben yle bir parti kurulmasn dnyorum ki, bu parti milletin btn snflarnn
refah ve saadetini salamaya ynelik bir programa sahip olsun.
561


Partinin izleyecei gayeler tecrbeden ve lkenin ihtiyalarndan esinlenerek...ifde ve
iln edilen esaslardr.
562


Partinin program btn millete refah ve mutluluk salamaya ynelik olacaktr.
Grlerimizi beraber almak istediimiz insanlardan oluan partiye bildirmek
lazmdr. Bir de bu partinin memleketteki btn tekilatn ayn esaslar tamamen
benimsenmesi salanmaldr. Yoksa halk kendi haline brakacak olursak bir adm ileri
atlamaz; program elimizde kalr. Btn milleti aklc bir alma program ile
ilgilendirmek faydal, verimli olur.

Mesele programdadr. Ve isim deiiklii ile kimseyi aldatamayz. Ortaya koyacamz
milletin program olacak. Memleketin tmnn yararna ve ona hizmet eden bir
program yaplmaldr.

Ben istiyorum ki, program milletin ihtiyacna uygun olsun. Bu programla, bu
memlekette ve bu milletle ilgili olan btn aydnlarn ihtisas sahiplerinin ilgisi olsun. O
zaman bu, benim programm deil, btn milletin programdr, hepimizin programdr.

Btn millet o programn iinde kendi hissini, kendi fikrini grecektir. Doal olarak
byle bir program ortaklaa takip etmek iin bir heves ve gayret de meydana gelecektir.
Ve zaten gerek bir program da bence baka trl olamaz. Yalnz bir adamn ihtisas
ok ey bilmeye yeterli deildir. Geri kalm bir milleti kalkndrmak iin takip edilecek
grleri youn bir ekilde ifade etmek de o kadar kolay deildir. Yalnz bu memlekete

561
SD, C.II, s. 54, Atatrklk, C.I, s. 147
562
Atatrklk, C.I, s. 151


165
ait bilgi ile de yetinilemez. eitli ve gelimi milletlerin yaamalarndaki safhalar
bilmek gereklidir.
563


Atatrk, demokratik rejime inanan bir insand. Tek partili (CHF) Cumhuriyet
rejiminden, ok partili parlamenter rejime gemek iin uygun artlarn olumasn
bekliyordu.

Mesela 11 Aralk 1924 tarihinde TMES muhabirine verdii demete unlar
sylemitir:
Milli egemenlik esasna dayanan ve zellikle Cumhuriyet idresine sahip bulunan
memleketlerde siyasi partilerin varlklar doaldr. Trkiye Cumhuriyetinde de, birbirini
denetleyen partilerin doacanda phe yoktur.
564


Devletin ok nazik ve byk ehliyet ve fazilet isteyen ilerini grecek millet
temsilcilerinin seilmesinde millete rehberlik edecek siyasi partilerin mevcudiyet ve
faaliyetlerinden kendini mstani grebilen yeryznde hibir medeni millet yoktur...

Siyasi oyunu kullanma anda ve vaznda bulunan her vatanda doal olarak bir siyasi
partinin yesi olmas gerekir. Partiler bir fikirde bulunan vatandalar grup halinde
toplar. Partilerin maksad, yesini aydnlatmak ve seimlerde onlar sevk ve idare
etmektir. Politika yapmak, memleketin menfaatleriyle ilgilenmektir. Herhalde medeni
ve demokrat memleketlerde politika ve partiler lazmdr. Partiler kendi zemininde
toplad usare ile milleti gdalandrr.
565


Nitekim bu ortam iinde, 1924 Kasmnda Halk Frkasndan ayrlan bir grup
milletvekili, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ad altnda bir muhalefet partisi
kurmulardr. Ne yazk ki, bu ok partili hayat denemesi fazla uzun srememi, 1925
ubatnda dou illerinde kan eyh Sait isyannn ok ciddi boyutlara ulamas zerine
olaanst tedbirler alma gerei duyulmu; 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Skn
Kanunu hkmete geni takdiri yetkiler vermi; Kurtulu Sava srasnda altrlm,
fakat daha sonra kaldrlm olan olaanst stikll Mahkemeleri yeniden kurulmutur.

563
Atatrklk, C.I ,s. 151-153
564
SD,C.III, s. 109
565
Medeni Bilgiler, s.136


166
Bu tedbirler arasnda, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas da 3 Haziran 1925 tarihinde
Bakanlar Kurulu kararyla kapatlmtr.
566


Medeni Bilgiler kitabnda Hyaneti Vataniye Kanunu ve stikbal mahkemeleri Kanunu
gibi kanunlar... Cumhuriyetin korunmas iin, fevklade tedbirler arasnda saylr...Bu
gibi kanunlar, tabiatyla her zaman tatbik olunamazlar. Onlar...ancak, baka tedbirlerle
nne geilemeyecek byk tehlikeler karsnda kalnd zaman zarur olarak tatbik
olunur.
567
diyen Atatrk, deinilen olaanst tedbirlerin hibir zaman, srekli ve
arzulanan politikalar olmadn, konjktrel tedbirler olduunu ifade etmitir.

Ayn dnceyi Atatrk, Nutukta u ekilde dile getirmitir:

Takriri Skn Kanunu ve stiklal Mahkemelerini, stibdt vastas olarak
kullanacamz fikrini ortaya atanlar ve bu fikri telkine alanlar oldu...Biz, fevkalde
ittihaz olunan ve fakat kanuni olan tedbirleri, hibir vakit ve hibir surette, kanunun
zerine kmak iin, vasta olarak kullanmadk; aksine, memlekette skn asayi tesisi
iin tatbik ettik; devletin hayat ve bamszln temin iin kullandk. Biz, o tedbirleri,
milletin medeni ve sosyal gelimesinde faydal kldk... Aldmz fevkalade tedbirlerin
tatbikine lzum kalmad grldke, onlarn tatbikinden vazgemekte tererrt
gsterilmemitir.
568


Atatrk, 1930 ylnda ok partili hayata gemeyi tekrar denemi, bu amala eski
Babakanlardan Paris Bykelisi ve kendi yakn arkada Fethi (Okyar) Beye bir
muhalefet partisi kurmasn telkin etmi. Serbest Cumhuriyet Frkas ad altnda 12
Austos 1930 tarihinde kurulan bu parti, Atatrkten tevik ve yardm grmtr.
569


Partinin kuruluu vesilesiyle Atatrkn Fethi Beye yazd u mektup, onun
demokrasi hakkndaki grlerini belirtmesi bakmndan ok nemlidir: Byk Millet
Meclisinde ve millet nnde, millet ilerinin serbest mnakaa ve iyi niyet sahibi
zatlarn ve frkalarn dncelerini ortaya koyarak milletin yksek menfaatleri

566
Aydemir,age. c.III,s.206,212,224
567
Afet nan,Medeni Bilgiler,s.67
568
Nutuk,II,s.894
569
Aydemir,age. c.III,s.382:383


167
aramalar, benim genliimden beri ak ve taraftar olduum bir
sistemdir...Memnuniyetle tekrar gryorum ki, laiklik esasnda beraberiz. Zaten benim
siyasi hayatta bir tarafl olarak daima aradm ve arayacam temel budur. Binaenaleyh
Byk Mecliste ayn temele dayanan yeni bir frkann faaliyete geerek millet ilerini
serbest mnakaa etmesini cumhuriyet esaslarndan sayarm: Bu itibarla, grlerinizi
takip iin siyasi mcadeleye girmenizi phesiz iyi karladm. Cumhurbakan
bulunduum mddete, Cumhurbakanlnn bana verdii yksek ve kanuni vazifeleri
hkmette olan ve olmayan frkalara kar dilane ve tarafsz ifa edeceime ve lik
cumhuriyet esas dahilinde frkanzn her nevi siyasi faaliyet ve cereyanlarnn bir
engele uramayacana emniyet edebilirsiniz efendim.
570


Ancak, bu derece iyi niyetlerle giriilen Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi de sadece
ay srebilmitir. Serbest Frka liderlerinin Atatrke ve nklaplara tartmasz
ballklarna ramen, inklaplarn toplumca benimseyip yerlemesi iin gerekli
zamann henz gememi olmas sebebiyle, inklaplara kar olan baz unsurlarn
Serbest Frkaya szmaya altklar grlmtr. Bunun dourduu sertleme ortam
iinde Serbest Cumhuriyet Frkas, artlarn kendilerini Atatrk ile kar karya getirme
ihtimali tadn grerek, kendisini feshetmeye karar vermitir.
571


aylk Serbest Cumhuriyet Frkas bir yana braklrsa Trkiye, 1925 ylnda
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan, 1945 sonlarnda ok-partili
rejime geilmesine kadar bir tek-parti rejimi ile ynetilmitir. Ancak bu rejim totoliter
ve domatik ideolojilere dayanan Faist ve Komnist tek-parti sistemlerinden temelde
farkldr. Trkiyede bir tek-parti olgusu mevcut olmu, fakat tek parti ideolojisi veya
doktrini mevcut olmamtr. Dier bir deyimle Trkiyede tek-parti, srekli ve arzulanr
bir model olarak merulatrlmam; aksine, zorunluluklar sebebiyle bavurulan ve
zaman geldiinde yerini oulcu demokrasiye brakacak olan geici bir rejim olarak
grlmtr. ok-partili siyasi demokrasi, bu alanda yaplan denemelerinde gsterdii
gibi, eriilmesi gerekli bir ideal olarak muhafaza edilmitir.
572



570
Nutuk,II,s.894
571
Aydemir,age. s.395
572
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Prof.Dr.Ergun ZBUDUNun ad geen makalesi,s.62


168
Denebilir ki, Atatrk dnemi, tam bir demokrasi dnemi deildi.
573
nklaplarn
yerlemesi iin uygulanan Otoriter bir rejim
574
dnemiydi. Fakat Atatrk rejimine
otoriter rejim denebilirse de, keyfi ve diktatrlk rejimi oluturmutur denilemez
575

nk Atatrk bir diktatr deildi. O, Ben diktatr deilim
576
demitir.


7. Toplumsal Dzen

Bu blmde Atatrkn, toplumsal dzen iinde devlet ve bireylerin birbirlerine kar
grevleri, bireylerin hak ve hrriyetleri, toplumun eitimi ve toplumda kadnn sosyal
stats ve aile yapsna dair grlerini ele alcaz.

7.1. Devlet-Birey likisi

Atatrkn devlet anlaynda, devletin millete ve vatandalarn devlete kar karlkl
vazifeleri vardr.

Atatrke gre; Milletin kurduu devletin ve hkmet tekilatnn vatandalara kar
ykml olduu vazifeleri ve yetkileri vardr. Bu vazifelerin nitelikleri incelenirse,
yle bir sra yaplabilir.

Memleket iinde, gvenlii ve adaleti salayarak ve devam ettirerek,
vatandalarn her eit hrriyetini gven altnda bulundurmak.
D siyaset ve dier milletlerle olan ilikileri iyi idare ederek ve ite her eit
savunma kuvvetlerini, daima hazr tutarak milletin bamszln gven altnda
bulundurmak.

Bu iki eit vazife, devletin en nemli vazifelerindendir. Denilebilir ki, devlet
kurulmasndan ama, bu iki vazifenin yaplmasn salamaktr. nk bu vazifeler,
vatandalarn kii olarak yapamayacaklar ilerdir. Hatta, vatandalarn bu vazifelerin

573
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,E.Tmg.Muzaffer ERENDLin Atatrk ve Demokrasimakalesi,
c.II,say:6,s.708
574
Asm ASLAN,Smrlen Atatrk ve Atatrklk,Aslan Yaynclk,Ankara,2000,s.57
575
smet GRTL,Tek Birletirici Akm: Kemalizm, Yeni stanbul,1969,leten:Aslan,a.g.e,s.104
576
SD;III,s.140


169
bir blmn bile yapmaya almalar uygun deildir. Zira, o zaman anari olur, devlet
kalmaz. Mesela; bir vatanda, kendi kendine bir yabanc devlette siyasi bir temas ve
ilikide bulunamaz.

Bir vatanda, yurt savunmasnda, banda toplayabilecei bir takm kimselerle, kendi
bana harekete yetkili deildir.
Bir vatanda, kendi hrriyet ve hakkn, kendi maddi kuvvetine dayanarak salamaya
kalkamaz.
Bu hususlar, kiilerin kuvvet ve teebbsleri ile deil, milletin iradesine sahip olan

devletin kudret ve nfuzu ile salanabilir.
577

Bu iki eit vazifeden baka, devletin alkadar olduu ikinci dereceden vazifeler de
unlardr:

Yollar,demiryollar vs. gibi nafra (bayndrlk) ileri
Eitim ileri
Salk ileri
Sosyal yardmlama ileri
Ziraat, ticaret, zanaata ait iktisadi iler.
578


Vatandan devlete kar balca mhim vazifesi vardr.
ntihap etmek (seimlere katlmak),
Vergi vermek,
Askerlik yapmak.

Bu vazifelerden birincisi vazife olduu kadar, mukaddes bir haktr. Gerekte vatanda
bu hak sayesinde milli hakimiyetini kullanm olur. Bu hakkn ayn zamanda vazife
olmas ise, yaplmasnn zaruri olmasndandr. ntihap (oy verme) vazife olarak
yaplmad takdirde devletin asl bnyesi teekkl edemez.

Demokrasi icab tatbik edilmemi olur.


577
Medeni Bilgiler, s. 44, Atatrklk, C.I, s. 99-101
578
Age., s. 45


170
Vergi ve askerlik vazifelerinin dahi devlet mevcudiyeti iin ifas zaruri vazifeler olduu
meydandadr.
579


Atatrke gre gaye Devlet deil, ferttir.

7.2. Eitim

Atatrk, yen Trk Devletinin temellerinin atlmaya balad Kurtulu Savann ilk
yllarnda bile, lkeyi ada medeniyete ulatracak Mill Eitim sistem ve kurumlarn
aratrmaya balamt. Bir yandan, Kurtulu Savann kazanlmas iin, askeri alanda
byk abalar harcanrken, bir yandan da, ada eitim sistemleri zerinde
aratrmalara giriilmiti. Kurtulu Savann en bunalml gnlerinde 16 Temmuz 1921
de Ankarada Maarif Kongresinin (Mill Eitim urasnn ) toplanmas bunun kantdr.
Atatrk, sz konusu kongreyi a konumasnda, Devlet bnyesinde yzyllar boyu
derin idari ihmallerin neden olduu yaralar iyiletirmede verilecek emeklerin en
byn hi kuku yok ki, irfan yolunda esirgememiz lzmdr imdiye kadar takip
olunan retim yntemlerinin, milletimizin gerileme tarihinde, nemli etken olduu
kanaatindeyim. Onun iin bir Mill Eitim Programndan sz ederken, eski devrin bo
inanlarndan ve yaradl niteliklerimizle hi de ilgisi olmayan yabanc fikirlerden,
doudan ve batdan gelebilen btn etkilerden tamamen uzak, mill karakterimiz ve
tarihimizle uyumlu kltr kastediyorum. nk, mill dehamzn tam olarak gelimesi,
ancak, byle bir kltrle salanabilir. Herhangi bir yabanc kltr, imdiye kadar takip
edilen yabanc kltrlerin ykc sonularn tekrar ettirebilir. Fikr kltr, ortamla
uyumludur. O ortam milletin karakteridir.
580
[452] diyerek eitimi milletleri uygarla
gtren ve Trk Devletini Dinamik dealine ulatracak ara olarak yorumlam, hem
eitim tekilatnn esaslarn hem de verimli bir alma salayacak ilkelerin
hazrlanmas gerektiini vurgulam ve stiklal Savann hemen sonunda milletimizi
gerek saadete ulatracak irfan ordusudur.
581
diyerek eitimin nemini belirtmitir.

Grlyor ki, Atatrk geleneksel eitim ile ciddi bir biimde hesaplamak istemektedir.
Ona gre bu eitim, bir kelime ile millete yabanc olan bir eitimdir.

579
Age., s. 79
580
SD, C.II, s.19, Atatrklk, s. 293
581
SD, C.II, s. 169


171
Atatrkn dier konumalarnda geleneksel eitime yapt eletiriler, balca u
ana noktada zetlenebilir:
Geleneksel eitim, hem kurulu sistemi ve hem de z ynnden milli deildir.
Bu eitim milli kltrn gelimesinde uygun deildir. Bunun gelimesini
engellemektedir. Bu ise, milli benlik duygusunun zayflamasna yol amtr.
Geleneksel eitim, btnyle bilimsel zihniyete kapsn kapamtr. Onun gz
bu dnyaya deil, br dnyaya evrilmitir. Bu sebeple de an gereklerine
ve toplumun ihtiyalarna cevap vermek ten uzak bulunmaktadr.
Geleneksel eitim ve retim yntemleri, yaratll engelleyici niteliktedir.
Yalnzca ezbercilie dayanmaktadr. Bu ise, yapc ve yaratc, yeni nesiller in
yetimesinde salanmaktan uzak bulunmaktadr.
582

Atatrk hazrlanarak yeni eitim programnn nemli yerlerini ve erevesini,
27.10.1922 de stanbul dan buraya gelen bir retmen grubuna yapt konumada,
yle belirlemeye alr:
Bence bu programn esasl noktalar ikidir:
Hayati ictimaiyemizin ihtiyaca tetabuk etmesi.
cabat asriyeye tevafuk etmesidir.
583


Atatrkn eitim ve retim konusunda zerinde durduu ilke ve esaslarn en
nemlileri unlardr:

7.2.1. Eitim milli olmaldr.

Btn faaliyetlerde ve temel messeselerde olduu gibi Trk milli kltr dzeyini
ada uygarlk dzeyinin zerine karlmasnda, balca aralarn milli eitim sistemi
her ynyle milli niteliklere sahip olmaldr. Milli eitim sistemi Trk milletine
gidecei yolu gsterirken dnyann her trl ilminden, bulularndan, ilerlemelerinden
istifade
584
ile bunlar benimseyip kullanmal, ancak, asl temel Trk milletinin iinden
karlmaldr.Atatrk yeni Trk eitim modelinde geleneksel eitim sisteminden
ada bir eitim sistemine gelmesini art olduuna inanm ve ada eitimde yabanc
fikirlerden ve etkilerden uzak ve bizim milli deerlerimize uygun olmasn istemitir.Bu

582
Kemal Aytan Atatrkn Eitim Gr adl makalesi, Atatrklk, C.III, , s. 106
583
SD, C.II, s. 48
584
SD, C.II, s. 145, Atatrklk, s. 285


172
grlerin 16 Temmuz 1921 de Ankarada toplanan Maarif Kongresi in a
konumasnda yle belirtmitir.

Bugne kadar izlenen eitim ve retim yntemleri milletimizin tarihsel gerilemesinde
en nemli etken olduu kansndaym onun iin ulusal bir eitim programndan sz
ederken eski devrin bo insanlarndan toplumsal yapmzda hi deilgisi olmayan
yabanc fikirlerden, doudan ve batdan gelen tm etkilerden tamamen uzak, ulusal
zelliklerimizle ve tarihimizle uyuabilen kltr kastediyorum
585


Atatrk bu hususunu ayrca,1 Mart 1924 tarihindeki T.B.M.M.in 2.Dnem al
konumasnda yle ifade etmitir. Trkiyenin eitim ve retim politikasnn her
derecesini,tam bir netlik ve hibir tereddde yer vermeyen aklk ile ifade etmek ve
uygulamak lazm bu politika tam anlamyla milli bir nitelikle grlebilir.
586


7.2.2. Milli Eitimde retim Birlii lkesine Uyulmaldr.

Birlik ilkesi, eitim retimde zmresel yada kltrel cisten farkllklarn ortadan
kaldrlarak birlik salanmasn amalar.

Tanzimat Dnemimde, gelien bat dnyas karsnda yetersiz eitim veren
medreselerin yannda batl tarzda eitim veren mektepler almtr.

1914 de ikinci merutiyet, medreseleri Isla niza namesi ile,medreselere,dini ilimler
yannda felsefe, matematik,tabiat bilimleri, fizik, kimya, ekonomi gibi dersler eklemeyi,
bat dilleri retimini medreselere sokmay denedi. Fakat medrese-mektep ieriini
kaldrmay cesaret edemedi. Ziya Gk alp, 1917 de yazd bir raporda, Trkiye de
retimin e ayrldn ac bir dille anlatyordu: Medreseler, yabanc okullar,
Tanzimat okullar. Ziya Gk alpe gre, Trk eitim sistemi lkenin muhta olduu
kiileri yetitiremiyordu, nk kozmopolit bir haldeydi. Ziya Gk alp, Trkln
esaslar adl eserinde de, Trkiye de kimi uzak dou medeniyetinden ayrlmam kimi
dou medeniyetinde yaayan, kimi bat medeniyetinde biraz feyz alm zmre
bulunduu belirterek terbiye usuln birletirmek iin hakiki bir millet olmamz

585
SD, C.II, s. 19
586
SD, C.I, s. 347, Aatrklk, s. 295


173
mmkn mdr? diye soruyor ve Milli Eitimde birlii salamann nemine dikkat
ekiyordu.
587


Atatrk, Trk toplumunun mektepli ve medreseli olarak ikiye blnmesinin byk
sakncalarna, daha cumhuriyetin ilanndan nce dikkat ekmeye balamtr.31 Ocak
1923te zmir de halka yapt bir konumada milletimizin,memleketimizin irfan
yuvalar bir olmaldr. Btn memleket evld, kadn ve erkek, ayn srette oradan
kmaldr.
588
demitir.27 Ekim 1922 de Bursada retmenlere hitaben yle demitir:
Hanmlar, Beyler! Katiyen bilmeliyiz ki,iki para halinde yaayan milletler zayftr,
hastadr.
589

Atatrkn bu ideali,3 Mart 1924 de Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retim Birlii
Kanunu) ile gereklemi, retimde ikiliye son verilmi, retim laikletirilmitir.

Tevhid-i Tedrisat Kanununun yrrle girmesinden sonra, yapt bir konumada,
retim birliinin amacn yle ifade etmitir.

Eitim ve retimde birlik salanmadka ayn fikirde, ayn zihniyette fertlerden
kurulu bir millet yapmaya imkan aramak abesle uramak olmaz myd? Dnya
medeniyet ailesin de sayg toplayan bir yerin sahibi olmaya layk Trk milleti
evlatlarna verecei eitimi mektep ve medrese adnda birbirinden bsbtn baka iki
eit kuruma blmeye katlanabilir miydi?
590


7.2.3. Eitim karma olmaldr.

Karma eitim ilkesi, eitim ve retimde cinsiyet ayrmn kaldrlmas, her iki
cinsinde eitim haklar ve imkanlarndan birlikte ve eit olarak yararlanmalarnn
salanmasn ama edinir.

Atatrk 30 Austos 1925te Kastamonuda yapt konumada, bu konuyu yle aklar;
Bir itima topluluk, bir millet erkek ve kadn denilen iki cins insandan
mrekkeptir.Kabil midir ki, bir kitlenin bir parasna terakki ettirelim, dierini

587
Turhan Fevziolunun, Atatrk ve fikir hayat adl makalesi,Atatrk lkeleri ve nklaplar Tarihi,
Yksek retim Kurulu Yaynlar, s. 159
588
SD, C.II, s. 94, Atatrklk, C.I, s. 457
589
SD, C.II, s. 49
590
Atatrk, 1000 Temel Eser, stanbul, 1970, s. 217


174
msamaha edelim de, kitlenin btn ilerlet iletilebilmi olsun?Mmkn mdr ki, bir
camiann yars topraklara zincirlerle bal kaldka dier bir ksm semalara
ykselebilsin? phe yok, terakki admlar dedii gibi iki cins tarafndan
beraber,arkadaa atlmak ve terakki ve teceddt sahasnda birlikte kat i merahil
edilmek lazmdr. Byle olursa inklp muvaffak olur
591


7.2.4. Eitim Yaygnlatrlmaldr.

Atatrk e gre Milli Eitim I memleketi en derin kelerine kadar ulap
yaylmaldr; cehalet (bilgisizlik) yok edilmelidir; eitim yetikinleri de kapsamna
almaldr:

Hedefe yalnz ocuklar yetitirmekle ulaamayz. ocuklar geleceindirFakat
gelecei yapacak olan bu ocuklar yetitirecek analar, babalar, kardeler hepsi
imdiden az ok aydnlatlmaldr ki, yetitirecekleri ocuklar bu millete ve memlekete
hizmet verebilecek, yararl olabilecek ekilde yetitirsinler. Hi olmazsa yetitirmenin
lzumuna inannlar
592


Atatrk, 1 Mart 1922 de T.B.M.M nin al konumasnda yle demitir. Bundan
dolay, bizim takip edeceimiz marif siyasetinin temeli, evvela mevcut cehli izale
etmektir.
593


7.2.5. Milli Eitim Sistemi Bilime Dayal Olmaldr.

Atatrk, eitim sisteminin, eitim programlarnn bilimsel olmas nemi zerinde
durmutur. an ve toplumun ihtiyalarn cevap verecek bir eitim sistemi, bilimsel
yntemlere arlk vermelidir.

Atatrk, bu ilkeyi, 22 Eyll 1924 de Samsun da retmenlere yapt konumada yle
aklar:
Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, baar iin en gerek yol gsterici
ilimdir, fendir. lim ve fennin dnda yol gstericiyi aramak gaflettir, cahilliktir, doru

591
SD, C.II, s. 226
592
Atatrklk, C.I, s. 305
593
SD, C.I, s. 245


175
yoldan sapmaktr. Yalnz ilmin ve fennin yaadmz her dakikadaki safhalarn
geliimini anlamak ve ilerlemeleri zamannda takip etmek arttr. Bin, iki bin, binlerce
yl nceki ilim ve fen lisann koyduu kurallar, u kadar bin yl sonra bugn ayn
uygulamaya kalkmak elbette ilim ve fenni iinde bulunmak deildir.
594


Yine bu konuda 27 Ekim 1922 de Bursada retmenlere yapt konumada yle der:
Evet, milletimizin siyasi, ictimai hayatnda, milletimizin fikri terbiyesinde de
rehberimiz ilim ve fen olacaktr. Mektep sayesinde, mektebin vercei ilim ve fen
sayesindedir ki Trk milleti Trk sanat, iktisadiyat, Trk iir ve edebiyat, btn
bedayiiyle inkif eder.
595


7.2.6. Eitimin Amac.

Atatrk 1 Mart 1922de T.B.M.M.de nc toplanma yln aarken yapt
konumada, bu konuda yle demitir:
Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize grecekleri renimin snr ne olursa olsun,
ilk nce ve her eyden nce Trkiyenin bamszlna, kendi benliine milli
geleneklerine dman olan btn unsurlara mcadele etme gerei retilmelidir.

Dnyada uluslar aras duruma gre byle bir mcadelenin gerektirdii manevi unsurlara
sahip olamayan kiiler ve bu nitelikte kiilerden oluan toplumlara hayat ve bamszlk
yoktur.
596

Yine Atatrk, 22 Ekim 1922de Bursada retmenlere yapt konumada, Trk
ocuklarna esasl olarak
Milletine
Trkiye devletine
Trkiye Byk Millet Meclisine
597
balln retileceini vurgulamtr.

Atatrke gre Milli Eitimin gayesi yalnz hkmette memur yetitirmek deil, daha
ok memlekete ahlakl, karakterli, cumhuriyeti, inklap, olumlu atlgan, balad
ileri baarabilecek kabiliyette, drst, dnceli, iradeli, hayatta rastlayaca engelleri

594
SD, C.II, s. 202, Atatrklk, C.I, s. 283
595
SD, C.II, s. 47
596
SD, C.I, s. 246
597
SD, C.II, s. 49


176
amaya kudretli, karakter sahibi gen yetitirmektir. Bunun iin de retim programlar
ve sistemleri ona gre dzenlemelidir.
598





7.3. nsan Hak ve Hrriyetleri

Bamszlk ve hrryet benim karakterimdir
599
diyen Atatrke gre Her
ilerlemenin ve kurtuluun anas hrriyettir.
600
Ancak hrriyet g anlamna
gelir.Yapc olarak kullanld gibi,ykc olarak da kullanlabilir.Ona gre kiiler,hak
ve hrriyetlerini kullanrken toplum iradesine, toplum karlarna uymak
zorundadrlar.bu uyum kii-toplum ilikilerini daha canl klar. Kiinin birinci hakk,
doal yeteneklerini serbeste gelitirebilmesidir.Bu geliimi salamak iin ise, en iyi
vasta, kiiye, bir bakasnn benzer hakkna zarar vermeksizin, tehlike ve zarar
kendisine ait olmak zere, ona kendi kendini,istedii gibi sevk ve idare etmeye msaade
etmektir.te bu serbest gelimeyi salamak, kiisel haklarn oluturduu eitli
hrriyetlerin ana gayesidir.Bu haklara sayg gstermeyen siyasi toplum, asl vazifesinde
kusur etmi olur ve devlet varoluunun nedenini ve anlamn kaybeder.
601


Toplumun gelimesinde, kii hak ve hrriyetler ve bu hrriyetlerin olumsuz
kullanlmas byk nem tar. Toplum iinde kiisel hrriyetlerin snr ile toplumun
huzuru, gelimesi ve devletlerin yetkileri arasnda dorudan ilikiler vardr.Bu ilikilerin
dengede tutulmas, kiilerin oluturduu topluma ve kiilere bir hayat kazandrr.Onlar
beraberce huzura kavuturur.Kiisel hrriyetler, bu hrriyetlerin tanm, neyi ifade
ettii, snr ve devlet gc ile ilikileri konusunda Atatrk u aklamay yapmaktadr:
ada demokraside, kiisel hrriyetler, zel bir deer ve nem kazanmtr; artk,
kiisel hrriyetlere devletin ve hi kimsenin mdahalesi sz konusu deildir.Ancak, bu
kadar yksek ve kymetli olan kiisel hrriyetin, medeni ve demokrat bir millete neyi
ifade ettii, hrriyet kelimesinin, mutlak ekilde dnlebilen manasyla anlalmaz.

598
Atatrklk, C.I, s. 299
599

S.D, C.III, s. 31, Atatrklk, C.I, s. 181

600

S.D, C.III, s. 1

601

Medeni Bilgiler, s.52



177
Sz konusu olan hrriyet, sosyal ve medeni insan hrriyetidir. Bu sebeple kiisel
hrriyeti dnrken ve nihayet btn milletin ortak karlarn ve devlet varln gz
nnde bulundurmak lazmdr.Anlalyor ki, kiisel hrriyet mutlak olamaz.Bir
bakasnn hak ve hrriyeti ve milletin ortak kar, kiisel hrriyeti snrlar.
602


Atatrk, kiisel hak ve hrriyetlerle devlet ilikisi zerinde durmu, bu hak ve
hrriyetlerin kullanlmasnda, vatandalarn devlet gcn zaafa uratmamaya dikkat
etmeleri gerei zellikle vurgulanmtr.

Atatrke gre vatandalar bilmelidir ki, vicdani ve fikri hrriyet vardr. Fakat sonuta
bunlar snrsz deildir. Kiisel hrriyet karsnda kiilerin hepsinin kurduu,dayand
bir devlet, devletinde iradesi, egemenlii vardr. Kiilerin hrriyetini korumakla vazifeli
olan insanlarn, dier taraftan devletinde irade ve egemenliinin felli bir hale
gelmemesine ok dikkat etmeleri lazmdr.Kiilerin hrriyeti, devletin hakimiyeti ve
iradesinin korunmasna baldr.Devlet iradesi fel olursa, kiilerin hrriyetini muhafaza
edecek hibir kuvvet ve vasta kalmaz. Bundan tr hrriyeti, yalnz, bir tarafl deil,
her iki tarafl dnmek lazmdr.

Devlet kiisel hrriyeti salayan bir tekilat olmakla beraber, ayn zamanda, btn zel
faaliyetleri, genel ve milli amalar iin birletirmekle ykmldr. Hrriyet, bakasna
zarar vermeyecek her trl davranta bulunmaktr. denildii zaman, vatanda
hrriyetinin yalnz bunun ama olduu, devletin bu amac salamak zere bir vasta
olarak kabul edildii ifade edilmi olur. Fakat, milletin genel karn ve amacn
koruyacak olan bu vastadr.
603


Kiisel hrriyetler kutsaldr. Bunlarn korunmasna daima allr, devletin kuvveti,
otoritesi hi saylrsa bu taktirde bu gibi insanlarn sonunda mutlaka baka devletin
otoritesi altnda girme aalna deceklerini, yabanc bir devlet otoritesinin esaret
zincirlerini kendi elleriyle boyunlarna takmaya mecbur olacaklarn hatrdan
karmamak lazmdr.
604
Bu ynden kiisel hrriyetlerin devlet yetkileriyle dengeli bir
biimde snrlandrlmas hayati nem tar.

602

age. s. 52-55

603

age. s. 53

604

Atatrklk, C.I, s. 181



178

Atatrke gre, Vatandalarn, genel hrriyet ve mutluluu iin, kiilerden ancak
devlet iin zorunlu olan bir ksm hrriyetlerinin braklmas istenebilir Trk, kiisel
hrriyetlerinden ve karlarndan, Anayasada tespit edildii kadarn Cumhuriyete
brakmtr. Cumhuriyet kiinin, ite hrriyetini ve da kar da bamszln
salamak iin kullanr.
605
Yoksa, devlete braklan bu hrriyetler, keyfi idare, esaret ve
zulm arac olarak kullanlamaz. Zira Hrriyet, Trkn hayatdr.
606


Kiisel hak ve hrriyetlerini gerektii ekilde kullanl, bu hak ve hrriyetlerin teminat
altnda oluuna baldr. Bu teminat gerekletirmek, devletin grevidir. Teminatn
kaybolduu bir toplumda kiisel hak ve hrriyetlerin almas, ktye kullanlmas,
toplumu huzursuzlua gtrr. Kiisel hrriyetin derecesi, devlet faaliyetlerini zaafa
drrse, devletin bu gvencesi ortadan kalkar.Kiisel hrriyetin derecesi, devlet
faaliyetini zayflatmamaldr. Devletsiz bir toplum, veyahut, zayf bir devlet hayat
sonuta, herkesi birbiriyle mcadeleye gtrr.
607
Trkiyede kiisel hak ve
hrriyetlerin korunmas hukuk devletinin simgesi olduu kadar, devletin genel
gvenliinin salanmasnda da bir unsur olmutur. Atatrk bu esas Biz yurt emniyeti
iinde kiilerin emniyetini de layk olduu derecede gz nnde tutarz. Bu emniyet,
Trkiye Cumhuriyeti Kanunlarnn, Trk hakimlerinin garantisi altnda, en ileri ekilde
mevcuttur.
608
diyerek belirtmitir.

Atatrkn u szleri, kii hak ve hrriyetlerinin tanmn ve snrlarn ak bir ekilde
ortaya koyar. Hrriyet, insann, dndn ve dilediini tam olarak yapabilmesidir.
Bu tanm, hrriyet kelimesinin en geni anlamdr. nsanlar, bu anlamda hrriyete,
hibir zaman sahip olamamlar ve olamazlar. nk bilindii gibi, insan, tabiatn
yaratdr. Tabiatn kendisi bile, tamamen hr deildir; evrenin kanunlarna tabidir. Bu
nedenle insan, ilk nce tabiat iinde, tabiatn kanunlarna, artlarna, nedenlerine ve
etkenlerine baldr. Mesela, dnyaya gelmek veya gelmemek insann elinde olmamtr
ve deildir. nsan, dnyaya geldikten sonra da, daha ilk anda, tabiatn ve birok varln
en zayf ve en gszdr. Korunmaya, beslenmeye, baklmaya, bytlmeye

605

Medeni Bilgiler, s.53-54

606

age. s. 54

607

A age. s. 53

608

S.D, C.I, s. 411



179
muhtatr.
609
Ayrca insanlar, toplum iinde yaarlar ve hrriyetlerini bir hak olarak
toplum iinde kullanrlar. Atatrk bu konuda Hakkn bulunduu yerde vazife ve
vazifenin bulunduu yerde hak vardr. Yani, her insan, ayn zamanda hem kendine ait
birtakm haklara sahiptir, hem de bakalarna ait haklarn kendine ykledii birtakm
vazifelere sahiptir. nsanlar, toplumsal hayatta haklardan ve vazifelerden rlm bir
sistem iinde dnlebilir. nsanlar, insan kaldka bu sistemden kamazlar.
610

Esasn kabul ederek, hrriyetin topluma ve devlete kar sorumluluklarn birlikte ele
almtr.

7.4. Kadnn Sosyal Stats ve Aile

Tarih boyunca kadnlar hor grlp aalanmlardr. slmiyetten nce Arap toplumu,
istenmeyen bir kz ocuunun diri diri gmlebildii, erkein diledii sayda
evlenebildii, kadnn bir eya gibi alnp satlabildii bir toplumdu. Byle bir toplumda,
slmiyet daha nceki duruma gre kadnlar lehine ok byk deiiklikler getirmi,
deta bir eya statsnde olan kadn bu durumdan kurtarp, belli haklar olan bir insan
statsne kavuturmutur.

Ancak zamanla, kadn haklar konusunda, slamn asl ruhuna ve amacna uygun bir
ynde olumlu gelimeler grlecek yerde, tam aksine, kadn ikinci snf insan
durumuna dren bir takm anlay ve uygulamalar slm dnyasnda git gide egemen
oldu. Din kurallar dar ve ters ynde yorumland. Kadnlar aleyhine yorumlar getirildi.
Hukuki zmler bir noktada donduruldu. alarn deimesine ve dnyadaki
ilerlemelere ayak uydurulamad. Kadnn yeterince eitilmemesi pee ve kafes ardna
hapsedilmesi, sosyal hayatn dna atlmas, giderek toplumda geriletici etkiler
yapmaya balad.

Erkein birden ok kadnla evlenebilmesi (poligami) ve diledii zaman tek tarafl
iradesi ile eini boayabilmesi; kadnn kendi istei dnda temsil yoluyla
evlendirilmesi; kz ocuunun erkek ocua gre mirasta yarm hisse sahibi oluu;
mahkeme de kadn ahidinin ifadesinin, erkek ahidin verdii ifadeye gre, yar deerde

609

Medeni Bilgiler, s. 50

610
age. s. 42



180
saylmas; kz ocuklarna ancak 7-8 yalarna kadar dua renmek iin okula gitme izni
verilmesi ve daha ileri yalarda eitim hakkndan yoksun braklmalar; ancak bir avu
ayrcalkl kadnn zel retmenlerle eitim grebilmeleri; mesleklerin genellikle
kadnlara kapal oluu ve benzeri eitsizliklerin bir ksm, XX.yzyla kadar srp
geldi.
611


Gelien Avrupa karsnda k yaayan Osmanl Devletini, iinde bulunduu zor
durumdan karmak iin, batllama tartmalarnn yapld ve devlet eliyle bir
takm pansuman tedbirlerin alnd Tanzimat Dneminde ; tannm yazarlar, airler,
romanclar, kadnn ezilmesine, horlanp aalanmasna kar mcadele atlar.

inasi, air Evlenmesinde, grc usul ile evlenmenin zararlarna dikkat ekti.
Tevfik Fikret Elbet sefil olursa kadn alalr beer diyerek sesini ykseltti. Halide
Edip, daha 1909da, kinci Merutiyetin getirdii zgrlk ortamndan yararlanarak,
Kadnlarn Ykselmesi (Teal-i Nisvan) Derneini kurmutu. Ziya Gkalp de; Kadn
ykselmezse alalr vatan ve Bu mahluklar nasl hakir olur erin gznde? Bir
yanllk var mutlaka mfessirin gznde.
612
diye haykryordu.1912de tihat
dergisinde yaynlanan Pek Uyank Bir Uyku balkl bir makalede, batllama
taraftar olan aydnlarn btn istekleri maddeler halinde sralanmt. Bu istekler
arasnda kadnlarla ilgili ok nemli maddeler vard.
613


Btn bu dnce akmlarnn etkisiyle Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde, kzlarn
eitimi konusunda snrl baz admlar atld. Birinci Dnya Sava yllarnda, 1917de,
aile hukukuyla ilgili bir Kanun Hkmnde Kararname karld. Bu kararname birden
fazla kadnla evlenmeyi kaldrmak cesaretini gstermiyor, ancak kocann ikinci bir
kadnla evlenmesi halinde ilk eine boanma hakkn tanyordu. Ayrca, kadna evlenme
srasnda, mukavele ile tek evlilii art koma hakkn veriyordu.

Aile hukukunu laikletirme yolunda son derece snrl bir adm olan bu Aile Hukuku
Kararnamesi 1918de Osmanl Devleti igale uraynca, aznlklara mensup din
adamlarnn istei zerine, igal kuvvetleri tarafndan yrrlkten kaldrld.
614


611
Turhan Feyziolunun Atatrk ve Kadn Haklar makalesi, AAMD., C.II, say:6, , s. 587
612
Turhan Feyziolunun Atatrk ve Kadn Haklar makalesi, AAMD., C.II, say:6, s. 588-589
613
Peymi SAFA;Trk nklabna Baklar, AAMD., Ankara, 1996, s. 33-35
614
Bk. mer Ltf Barkann Trkiyede Din ve Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi balkl bildirisi
(Cumhuriyetin 50. Yldnm Semineri, Ankara, 1975, s.97


181

Atatrk mertiyet dneminin btn dnce akmlarn ilgiyle izlemi, lkenin
sorunlarn yakndan incelemi, bunlarn zerinde ok dnm, Trk kadnn ikinci
snf insan durumundan kurtarmann zorunlu olduu sonucuna ulamtr kadnn
toplumdaki yeri yksektir; ereflidir. Atatrk kadn u szlerle yceltir:

una inanmak lazmdr ki, dnya yznde grdmz her ey kadnn eseridir.
615

Trkiye Cumhuriyetinde kadn; btn Trk tarihinde olduu gibi bugn de en saygn
yerde, her eyin stnde yksek ve erefli bir varlktr.
616

Atatrke gre Trk kadn, alma hayatnda erkee ortaktr. Tm alma hayatnda
kadn, erkein byk yardmcsdr, erkein tamamlaycsdr.

Atatrk, bu dncelerini yle belirtmitir:

Daha esenlikle, daha drst olarak yryeceimiz bir yol vardr. (Bu yol), byk Trk
kadnn almamza ortak yapmak, hayatmz onunla birlikte yrtmek, Trk kadnn
ilmi, ahlaki, sosyal, ekonomik hayatta erkein orta, arkada, yardmcs ve
destekleyicisi yapmak yoludur.
617


Bir toplum, bir millet erkek ve kadn denilen iki cins insandan oluur, mmkn mdr
ki, bir kitlenin bir parasn ilerletelim. Dierini grmezden gelelim de kitlenin tm
ilerlemeye imkan bulabilsin? Mmkn mdr ki, bir toplumun yars topraklara
zincirlerle bal kaldka dier ksm gklere ykselebilsin? phe yok, ilerleme
admlar, dediim gibi iki cins tarafndan beraber, arkadaa atlmak ve ilerleme ve
yenileme sahasna birlikte kesin aamalar yaptrmak lzmdr.
618


Toplumun ilerlemesi, gelimesi ve ada uygarlk dzeyine ulaabilmesi iin bu
niteliklere sahip olmas gerekir. Kadnlar fen ve ilim adam olabilecek, sosyal hayatta
erkekle eit haklara sahip ve yan yana yryerek birbirlerinin tamamlaycs
olacaklardr. Bu konuda unlar syler:
Bir toplum, cinslerden yalnz birinin ada gerekleri kazanmasyla yetinirse, o toplum
yar yarya gsz kalm demektir. Bir millet ilerlemek ve medenilemek isterse

615
SD, C.II, s. 89, Atatrklk, C.I, s. 335
616
Atatrklk, C.I, s. 329
617
SD, C.II, s. 154-155, Atatrklk, C.I, s. 331
618
SD, C.II, s. 226-227, Atatrklk, C.I, s. 331


182
zellikle bu noktay esas olarak kabul etmek zorundadr...bir toplumun bir organ
faaliyette bulunurken, dier bir organ hareketsiz kalrsa o toplum feltir. Bir toplumun
hayatta almas ve baarl olmas iin, almann ve baarl olabilmenin bal
olduu btn sebep ve artlar kabullenmesi gerekir. Bunun iin, bizim toplumumuzda
ilim ve fen lazm ise bunlar ayn derecede hem erkek ve hem de kadnlarmzn
kazanmalar lazmdr...Kadnlarmz da bilgin ve bilgili olacaklar ve erkeklerin
getikleri btn renim aamalarndan geeceklerdir
619

Kadnn alma hayatnda yer al ile birlikte, aile iinde vazifelerini de unutmamak
gerekir. Bu vazifelerin banda, topluma iyi ocuklar yetitirmek gelir. Kadn,
ocuklarn okutulmasnda ve yetitirilmesinde barol oynayarak, kzn ileride iyi bir
anne, olunu da iyi bir baba olacak ekilde yetitirecek ve bir nesil sonra oluacak
ailelerinde salkl olmasna temel oluturacaktr. Atatrk bu konuda, kadnlarmz
genel vazifelerde zerlerine den paylardan baka kendileri iin en nemli, en hayrl,
en faziletli vazifelerinden biri de iyi anne olmaktr. Zaman ilerledike, ilim gelitike,
medeniyet dev admlaryla yrdke, hayatn, asrn bugnk gereklerine gre evlat
yetitirmenin glklerini biliyoruz. Analarn bugnk evlatlarna verecei terbiye,
eski devirlerdeki gibi basit deildir. Bugnn analar iin gerekli zelliklere sahip evlat
yetitirmek, evlatlarn bugnk hayat iin faal bir organ haline koymak, pek ok
yksek nitelii tamalarna baldr. Bu sebeple kadnlarmz hatta erkeklerden daha
ok aydn, daha ok verimli, olgun, daha fazla bilgili olmaya mecburdurlar. Eer
gerekten milletin anas olmak istiyorlarsa, byle olmaldrlar.
620


Eitim ve kltr dzeyi yksek bir millet oluturmak isteyen Atatrke gre Bu millet
esas terbiyesini aileden almaktadr.
621


Atatrke gre Trk kadn dnyann en aydn, en arbal kadn olmaldr..Milletin
kayna, sosyal hayatn esas olan kadn faziletli olursa grevini yerine getirebilir. Her
halde kadn ok yksek olmaldr.
622


Atatrk, Trk kadnnn giyim-kuam tarzyla da, Bat uygarlna yakan modern bir
grnmde olmasn ister. Bu konuda unlar syler:

619
SD, C.II, s. 89-90, Atatrklk, C.I, s. 331-335
620
SD, C.II, s. 156
621
Atatrklk, C.I, s. 331
622
SD, C.II, s. 242


183

Baz yerlerde kadnlar gryorum ki, bana bir bez veya bir petamal veya buna
benzer bir eyler atarak yzn gzn gizler ve yanndan geen erkeklere kar ya
arkasn evirir veya yere oturarak yumulur. Bu tavrn mana ve dayana nedir? Medeni
bir millet anas, millet kz bu garip ekle, bu vahi vaziyete girer mi? Bu hal milleti ok
gln gsteren bir manzaradr. Derhal dzeltilmesi lazmdr.
623

Atatrkn devlet anlaynda aile, Trk sosyal hayatnn kayna ve devletin temel
kurumlarndan biridir. Btn kurumlarn temeli aileye dayanmaktadr. Atatrk bunu
Medeniyetin esas, ilerlemenin ve kuvvetin temeli, aile hayatndadr. Bu yozlama,
muhakkak sosyal, ekonomik ve siyasi bozulmaya neden olur. Aileyi oluturan kadn ve
erkeklerin doal haklarna sahip olmalar, aile vazifelerini yerine getirebilme gcnde
olmalar lazmdr
624
szleriyle vurgulam, birlik ve beraberlikten doan gcn
kaynann aile olduunu, bu unsurlarnn bulunmamas halinde toplumun ekonomik,
sosyal ve siyasi hayatnda zaafiyetin olacan belirtmitir.

Atatrk, toplumun huzurunu aile huzurunun salanmasnda grm; huzurlu, iyi
ilikiler ierisinde bulunan ailelerin iyi bir toplum oluturacana inanmtr. Ona gre
sosyal hayatn kayna aile hayatdr.
625
Eini mutlu edebilecek herkes
evlenmelidir...oluk-ocuk sahibi olmaldr...ocuk sevgisi insan iin bir ihtiyatr.
626


Atatrk kadn ve aile konusundaki bu grlerini hayata geirebilmek iin harekete
gemi, 4 Nisan 1926da Medeni Kanun kabul edilmi ve 6 ay sonra yrrle
girmitir.

Medeni Kanunun kadn haklaryla ilgili olarak getirdii deiikliklerden bazlar
unlardr:
Birden fazla kadnla evlenme kaldrld.
Evlenme akdinin, iki ergin ahit huzurunda resmi nikah memuru nnde
yaplmas esas kabul edildi. Resmi olmayan nikah hukuki adan geerli
deildi. Resmi evlenmeden sonra, ayrca, dini nikah kylmas serbestti.

623
SD, C.II, s. 227
624
SD, C.II, s. 187, Atatrklk, C.I, s. 327
625
SD, C.II, s. 221, Atatrklk, C.I, s. 327
626
Atatrklk, C.I, s. 327


184
Evlenmede kadn ve erkek iin ya snr getirilerek ok kk yata evlenmeler
kaldrld.
Velilerin kzlar adna evlenme akdi yapabilmeleri, onlar cebr hakkna
dayanarak zorla evlendirebilmeleri usul kalkt. Temsilci yoluyla evlenme
yasakland. (Evlenme yana gelmi olmakla birlikte 18 yan doldurmam
olanlarn evlenebilmeleri iin ana-babann izninin aranmas usulnn zorla
evlendirme ile ilgisi yoktur. Ana-babann iradesi, evlenen gencin iradesinin
yerine gemez. Bu iradeye eklenir. Ama, genlerin korunmasdr.)
eri hukukta boanma yetkisi bir tarafl olarak kocaya tannmt. Bu bir nevi
kovma hakk idi. Koca, boanma kararn, eine bir vekil aracl ile de
bildirebilirdi. Kocann dayanaca boanma sebepleri belirlenmi, snrlanm
deildi. Medeni Kanun bu hakszla da son vererek, boanma konusunda
erkee tannan haklar kadna da tand. Gerekli artlar varsa, kadn da, erkek
gibi boanma davas aabilecekti. Boanmada keyiflilik kaldrld ve
boanmann kanunda gsterilen sebeplerden birine dayal olmas zorunluluu
kabul edildi. Kanunda gsterilen sebeplerden birinin gereklemi olmas
halinde bile, elerden birinin hatta ikisinin iradesi boanma iin yeterli deildi;
boanmaya ancak hakim karar verebilecekti.
Boanma halinde kadnn ve ocuun haklarn gvence altna alacak hkmler
getirildi.
Evli kadnn ekonomik haklarn daha iyi koruyan esaslar kabul edildi.
Miras hukukunda cinsiyet ayrm kaldrlarak kadn ve erkein eitlii saland.
627


Medeni Kanunu, Trk kadnna siyasi haklarn verilmesi izledi 3 Nisan 1930da
Belediye seimlerinde, 5 Aralk 1934de milletvekili seimlerinde kadnlara seme ve
seilme hakk tannd. O yllarda, henz, Avrupa, Amerika ve Asya ktalarndaki birok
lkede kadnlar bu haklar elde edememilerdi.

slam lkelerinde kadnlara siyasi haklarn tannmad, hatta svire dahil, birok
Avrupa lkesinde bile kadnlarn oy kullanamad bir dnemde, Trk milletinin byle
bir adm atabilmi olmasnn nemi elbette bykt. Konuya karlatrmal hukuk
asndan baklnca, kadn-erkek eitliini bir milletleraras hukuk kural haline getiren

627
Turhan Feyziolunun Atatrk ve Fikir Hayat adl makalesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi,
Yksekretim Kurulu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 219


185
nsan Haklar Evrensel Bildirisi, nsan Haklar Szlemeleri henz ortada yok iken,
bundan yarm yzyl nce, Atatrkn Trk kadnna, lkesinin ynetimine katlma
hakkn tanmasnn deeri daha iyi anlalr.

8. Uluslar Aras likiler (D Politika)

Milliyeti bir lider olan ve Trk milliyetiliine dayal bir ulus devlet kuran Atatrk,
ite olduu gibi uluslar aras ilikilerde de milli bir siyaset izlemitir.

Atatrke gre milli d politika milli snrlarmz iinde, her eyden nce kendi
kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak, millet ve memleketin gerek mutluluu ve
kalknmasna almak...Rastgele bitmeyen emeller peinde milleti uratrarak, zarara
uratmamak...Medeni dnyadan, medeni ve insanca muameleyi ve karlkl dostluu
beklemektir.
628


Atatrk Bizim ak ve uygulanabilir grdmz siyaset milli siyasettir. Dnyann
bugnk genel artlar ve yzyllarn beyinlerde ve karakterlerde biriktirdii gerekler
karsnda, hayalperest olmak kadar byk hata olamaz. Tarihin ifadesi byledir.

Milletimizin gl mutlu ve kararl olarak yaayabilmesi iin, devletin her ynyle milli
bir politika izlemesi ve bu politikann bnyemize tamamen uygun olmas lazmdr.
629

diyerek d politikann baarsnn ancak milli bir politika izlemekle mmkn olacan
aka belirtmitir.

Atatrkn d siyasetinin unsurlar u ekilde sralanabilir:
Milli snrlar iinde kalmak ve milli gce dayanmak,
Gerekilik-gereklemeyecek emeller peinde komamak,
Uluslar aras ilikilerde bar ve eitlii esas almak.

Bu unsurlarn tek tek ele alnarak incelenmesi, Atatrkn bu konudaki fikirlerinin daha
iyi anlalmasn salayacaktr.

8.1. Milli Snrlar inde Kalmak ve Milli Gce Dayanmak

628
Nutuk, C.II, s. 436-437, Atatrklk, s. 121
629
Ayn yerler


186

Atatrk milli snrlar iinde bir ulus devlet modeli ngrmtr. Ona gre;
Trk milleti Asyann batsnda ve Avrupann dousunda olmak zere kara ve deniz
snrlar ile ayrt edilmi, dnyaca tannm bir yurtta yaar...Yakn ve uzak zamanlar
dnlrse Trke yurtluk etmemi bir kta yoktur...Bugnk Trk milleti, varl iin
bugnk yurdundan memnundur.

nk Trk; derin ve anl gemiin; byk, kudretli atalarnn kutsal miraslarn bu
yurtta da muhafaza edebileceinden o miraslar, imdiye kadar olduundan ok fazla
zenginletirebileceinden emindir.
630


Atatrk, Artk Trkiyenin devlet siyaseti milli snrlar iinde egemenlie dayal
bamsz yaamaktr. Bugnk milli hkmetimizin hareket kural budur
631
diyerek
uluslar aras ilikilerde misak- millinin esas alnacan belirtmitir.

Atatrkn Milli Mcadeleye balarken dnd ve Milli Ant (Misak- Milli) ile
izdii yurdun milli snrlar ile, Lozanda belirlenen milli snrlar arasnda ok az bir
fark vardr. Atatrkn milli snrlarmz iinde kalmak
632
vecizesi bar bir
anlayn vurgulanmasn ve milli d politikann temelini oluturmaktadr.

Atatrk, Trk milletinin ve devletinin varln koruyabilmesi iin, nce kendi gcne
dayanmay, milli d politikann bir ilkesi olarak benimsenmitir.

phesiz milli gce dayanmak iin kuvvetli olmak esastr. Kuvvetli olmak iin manevi,
ilmi, ahlki ve teknik ynden kuvvetli olmak lazmdr. Atatrk bu gerei yle ifade
etmitir: En iyi siyasetin, her trl anlamyla en ok kuvvetli olanda bulunduunu
kabul ederim. Silah bence kuvvetten elde edilen neticeyi meydana getiren etkenlerin
sonuncusudur. Benim amacm, manevi, ilmi, ahlaki ve teknik ynden kuvvetli
olmaktr.
633

Nitekim Atatrk, Bugn Trk Milleti iki kkl nitelikte milletler aras ilikilerde
kendini gstermektedir. Bunlardan biri, milletimizin kendini savunmak iin sarslmaz
bir azim sahibi olarak sayg duyulmaya deer bir gte olmas, dieri milletimizin

630
Medeni Bilgiler, s. 19, Atatrklk, C.I, s. 55
631
Atatrklk, C.I, s. 157
632
Nutuk, C.II, s. 436, Atatrklk, C.I, s. 121
633
Atatrklk, C.I, s. 121


187
dostluklarna ve antlamalarna, durum ne olursa olsun; deimez bir ballkla
uyacana inanlmasdr. Trk vatan, milletin bu yksek niteliklerinin gvenine
dayanarak ilerlemesidir.
634
Diyerek bu hususu vurgulamtr.

Atatrk, devletin i siyasi dzeni ile onun d politikas arasndaki ilikiye nemle
dikkat ekmitir. Ona gre; D siyasetin, en ok alakadar olduu ve dayand husus,
devletin i tekilatdr, D siyaset, i tekilatla mtenasip (orantl) olmak lazmdr.
Garpta ve arkta baka baka huylara ve kltre ve emele mlik hi birine uymaz
unsurlar bir araya getiren bir devletin i tekilat, elbette aslsz ve rk olur. O halde
d siyaseti de esasl ve salam olamaz. Byle bir devletin i tekilat, zellikle milli
olmaktan uzak olduu gibi, siyasi program da milli olamaz. Buna nazaran, Osmanl
Devletinin siyaseti milli deil, fakat vuzuhsuz ve istikrarsz idi.
635


D siyaset bir toplumun i bnyesi ile sk ekilde ilgilidir. nk i bnyeye
dayanmayan d siyasetler daima mahkm kalrlar. Bir toplumun i bnyesi ne kadar
kuvvetli, metin olursa, d siyaseti de o oranda salam ve dayankl olur.
636


D siyaset, i tekilat ve i siyasete dayandrlmak zorunluluundadr, yani i
tekilatn dayanamayaca genilikte olmamaldr. Yoksa hayali d siyasetler peinde
dolaanlar, dayanak noktalarn kendiliinden kaybederler.
637


8.2. Gerekilik-Gereklemeyecek Emeller Peinde Komamak

Atatrkn milli d politikas gerekidir, gereklemesi mmkn olmayan hayallerle,
millet ve devlet megul edilerek perian edilmez. Atatrk bu konuda yle der:

Byk hayaller peinde koan, yapmayacamz eyleri yapar gibi grnen sahtekar
insanlardan deiliz.

Byk ve hayali eyleri yapmadan yapm gibi grnmek yznden btn dnyann
dmanln, kinini bu memleketin ve bu milletin zerine ektik. Biz panislamizm
yapmadk. Belki yapyoruz, yapacaz dedik. Dmanlar da yaptrmamak iin bir an

634
age. C.1, s. 121
635
Nutuk, C.II, s. 435
636
SD, C.II, s. 166, Atatrklk, C.I, s. 155
637
SD, C.II, s. 105, Atatrklk, C.I, s. 155


188
nce ldrelim dediler. Panturanizm yapmadk! Yaparz, yapyoruz dedik, yapacaz
dedik ve yine ldrelim dediler! Btn dava bundan ibarettir. Btn dnyaya korku
ve tela veren kavram bundan ibarettir. Biz byle yapmadmz ve yapamadmz
kavramlar peinde koarak dmanlarmzn adedini ve zerimize olan basklarn
arttrmaktansa tabii halimize, asl durumumuza geerli olan durumumuza dnelim.
Kendimizi bilelim. Bu nedenle efendiler, biz hayat ve bamszlk isteyen milletiz. Ve
yalnz ve ancak bunun iin hayatmz feda ederiz.
638


Atatrk Nutukta da ayn konuda unlar sylemektedir: eitli milletleri, ortak ve
genel bir unvan altnda toplamak ve bu eitli unsur ktlelerini ayn hukuk ve artlar
altnda bulundurarak gl bir devlet kurmak, parlak ve ekici bir siyasi grtr. Fakat
aldatcdr. Hatta, hibir hudut tanmayarak, dnyada mevcut btn Trkleri dahi bir
devlet halinde birletirmek, gerekletirilmesi mmkn olmayan bir hedeftir. Bu,
asrlarn ve asrlarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl hdiselerle ortaya
koyduu bir hakikattir. Panislamizm, Pantranizm siyasetinin muvaffak olduuna ve
dnyay tatbik sahas yapabildiine tarihte tesadf edilmemektedir. Irk fark
gzetmeksizin, btn beeriyete mil, cihangirane devlet tekili hrslarnn sonular
da tarihte bellidir. stilac olmak hevesleri, konumuzun dndadr. nsanlara her trl
zel duygu ve balarn unutturup onlar kardelik ve tam eitlik ierisinde birletirerek,
insani bir devlet kurmak nazariyesi de kendine mahsus artlara baldr. Bizim aklk
ve tatbik kabiliyeti grdmz siyasi program milli siyasettir.

Dnyann bugnk genel artlar ve asrlarn dimalarda ve karakterlerde biriktirdii
hakikatler karsnda hayalperest olmak kadar byk hata olamaz. Tarihin ifadesi budur,
ilmin, akln, mantn ifadesi byledir...Milli siyaset dediim zaman, kastettiim mana
ve anlalmas gereken ey udur: Milli hudutlarmz iinde, her eyden evvel kendi
kuvvetimize dayanmak suretiyle varlmz koruyarak millet ve memleketin hakiki
saadet ve bayndrlna almak...Genel olarak sonsuz emeller peinde milleti
uratrp zarara sokmamak...Medeni dnyadan, medeni ve insanca muamele ve
karlkl dostluk beklemektir.
639



638
SD, C.I, s. 216, Atatrklk, C.I, s. 159
639
Atatrk, Nutuk, C.II, s. 436-437


189
Gene Atatrk, 1 Aralk 1921 tarihli Byk Millet Meclisi konumasnda Panislamizm
hakknda unlar sylenmitir: Efendiler, Panislamizmi ben yle anlyorum: Bizim
milletimiz ve onu temsil eden hkmetimiz bittabi dnya yznde mevcut btn
dindalarmzn mesut ve mreffeh olmasn isteriz. Dindalarmzn eitli evrelerde
meydana getirmi olduklar toplumlarn bamsz yaamasn isteriz. Bununla yksek
bir zevk ve saadet duyarz. Btn insanln, slamiyet dnyasnn refah ve saadeti
kendi refah ve saadetimiz gibi kymetlidir! Ve bununla ok alakadarz. Ve btn onlarn
dahi ayn suretle bizim saadetimizle alakadar olduklarna ahidiz. Ve bu her gn apak
grnmektedir. Fakat Efendiler! Bu toplumun byk bir imparatorluk, maddi bir
imparatorluk halinde bir noktadan sevk ve idaresini dnmek istiyorsak, bu bir
hayaldir! lme, manta, fenne muhalif bir eydir! Efendiler dikkat buyurunuz ve bir
tarihi hakikat, bir fenni ve ilmi hakikat olarak daima hatrda tutunuz ki, bir siyasi
varln hududunu geemeyecei bir kuvvet hedefi vardr...Trkiye Byk Millet
Meclisi Hkmetinin sabit, msbet, maddi bir siyaset vardr: O da Efendiler, Trkiye
Byk Millet Meclisinin muayyen hudud-u millisi dahilinde hayatn ve istiklalini temin
etmeye yneliktir. Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti, temsil ettii millet
namna ok mtevazidir ve hayalden tamamen uzak ve tamamen hakikatperesttir...
Geni, yce ve fakat hayali ve pratik deerden uzak bir takm hissiyatn peinden
koarak kanun yapmaz...Bu milleti bugn idam sehpas karsnda bulunduran fiil ve
hareketlerin menei, hayaldir, hissiyattr.
640


Grlyor ki Atatrkn d politikas, bugnk milli snrlar iindeki Trk devletinin
glendirilmesi amacna yneliktir. Btn mslmanlar veya btn Trkleri bir araya
getirmek gibi gerekletirilmesi mmkn olmayan, hayalci ve sonuta bugnk Trkiye
Cumhuriyetinin geleceini tehlikeye atabilecek macerac heveslere kesinlikle kardr.
Atatrk, misak- milli ile yeni Trkiye Devletine kazanlmas ve korunmas mmkn
gereki bir snr izmi, bunun salanabilmesi iin her trl fedakarl gze alm, bu
snrlar dnda ise hibir maceraya atlmamtr. Atatrk ok uluslu bir devlet peinde
komamtr.

8.3. Uluslar Aras likilerde Bar ve Eitlii Esas Almak


640
SD, C.I, s. 215


190
Bar, insanlarn ve milletlerin bir arada, gven iinde yaamalar iin gerekli olan en
nemli unsurdur.

Atatrkn devlet anlaynda bar ok nemli bir unsurdur. O, bar anlayn
Yurtta sulh cihanda sulh
641
zdeyiiyle formle etmitir.

Ona gre Bar, milletleri refah ve mutlulua ulatran en iyi yoldur.
642


Trk Cumhuriyetinin en esasl prensiplerinden biri olan yurtta bar, dnyada bar
gayesi, insanln ve medeniyetin refah ve ilerlemesinde en esasl etken
643
dir.

Atatrk, uluslar aras ilikilerde, eitlik, karlkl dostluk ve bar ok nemser.

Nitekim Atatrk, dnyann filan yerinde bir rahatszlk varsa bana ne, dememeliyiz.
Byle bir rahatszlk varsa, tpk, kendi aramzda olmu gibi onunla ilgilenmeliyiz. te
bu dn, insanlarn, milletleri ve hkmetleri bencillikten kurtarr
644
diyerek,
milletler aras eitlik ve karlkl dostluk ilikilerine kk tekil edecek grlerini de,
aklamtr. O ayn zamanda en uzakta zannettiimiz bir olayn bize bir gn etki
etmeyeceini bilemeyiz. Bunun iin insanln hepsini bir vcut ve bir milleti bunun bir
organ saymak gerekir. Bir vcudun parmann ucundaki acdan dier btn organlar
etkilenir
645
diyerek milletler aras balantlar zerindeki grn daha geni bir
adan tekrarlamtr.

Ayrca Atatrk insan mensup olduu milletin varln ve saadetini dnd kadar,
btn dnya milletlerinin huzur ve refahn dnmeli ve kendi milletinin mutluluuna
ne kadar kymet veriyorsa btn dnya milletlerinin mutluluuna hizmet etmeye
elinden geldii kadar almaldr. Btn akll adamlar takdir ederler ki, bu yolda
almakla hibir ey kaybedilemez. nk dnya milletlerinin mutluluuna almak,
dier bir yoldan kendi huzur ve mutluluunu temine almak demektir. Dnyada ve
dnya milletleri arasnda huzur, anlama ve iyi geim olmazsa, bir millet, kendi kendisi
iin ne yaparsa yapsn huzurdan yoksundur. Onun iin, ben sevdiklerime unu tavsiye
ederim:

641
Atatrklk, C.I, s. 377
642
SD, C.I, s. 430, Atatrklk, C.I, s. 377
643
Atatrklk, C.I, s. 377
644
SD, C.II, s. 325-326, Atatrklk, C.I, s. 323
645
Ayn yerler


191

Milleti ynetenler; doal olarak ncelikle, kendi milletinin varl ve mutluluu
gerekletiricisi olmak isterler. Fakat ayn zamanda btn milletler iin ayn eyi
istemek lazmdr.
646
diyerek milletler aras ilikilerde eitlie dayanan karlkl
dostluklarn kurulma gerei zerinde durmutur.

Atatrk, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bar tutumunu ok ak bir ekilde yle
ifade etmitir:

D ilikilerde drst ve ak olan siyasetimiz zellikle bar fikrine dayaldr. Uluslar
aras her hangi bir meselemizi bar yollarla zmlemeyi aramak, bizim kar ve
anlaymza uygun bir yoldur. Bu yol dnda bir teklif karsnda kalmamak iindir ki,
gvenlik prensibine, onun vastalarna ok nem veriyoruz. Uluslar aras bar havasnn
korunmas iin Trkiye Cumhuriyeti yapabilecei herhangi bir hizmetten geri
kalmayacaktr.
647


Atatrke gre; Medeniyet iin milletlerin mutluluk ve refah iin en gerekli olan
bar
648
n srekli olarak yerlemesinde ilk ve en nemli art, milletlerin hi olmazsa
bar koruma fikrinde, samimi olarak birlemesidir.
649


Engin bir sezgi ve ileri gr sahibi olan, Atatrk, henz Birlemi Milletler, UNESCO
ve benzeri kurulularn olmad, gelimekte olan lke ekonomilerinin, kresel ekonomi
iin ne denli nemli olduunun, Dou-Bat diyalogundan bahsedilmedii;
dnyamzdaki btn insanlarn baz konularda ortak tehlikelerle kar karya
olduklarnn ve ortak menfaatlere sahip bulunduklarnn yeterince anlalmad,
smrgeciliin dnyann yarsna egemen olduu bir dnemde, unlar sylemitir:

Eer devaml bar isteniyorsa, ktlelerin vaziyetlerini iyiletirecek milletleraras
tedbirler alnmaldr. nsanln bsbtn refah, alk ve basknn yerine gemelidir.
Dnya savalar, kskanlk, a gzllk ve kirden uzaklaacak ekilde eitilmelidir.
650



646
Ayn yerler
647
Atatrklk, C.I, s. 379
648
age. C.I, s. 379
649
SD, C.I, s. 389, Atatrklk, C.I, s. 379
650
SD, C.III, s. 139, Atatrklk, C.I, s. 379


192
Atatrke gre toplumlarn amac bar salamak olmaldr. nsanlar mutlu edeceim
diye onlar birbirine boazlatmak, insani olmayan ve son derece zc olan bir
sistemdir. nsanlar mutlu edecek tek vasta, onlar birbirlerine yaklatrarak, onlara
birbirlerini sevdirerek, karlkl maddi ve manevi ihtiyalarn karlamaya yarayan
hareket ve enerjidir. Dnya bar iin de insanln gerek mutluluu, ancak bu yksek
ideal yolcularnn oalmas ve baarl olmasyla mmkn olacaktr.
651


Uluslar aras bara son derece nem veren Atatrk savaa kardr.
Ben harpi olamam. nk harbin ackl hallerini herkesten iyi bilirim.
652


Harp zaruri ve hayati olmal...ldreceiz diyenlere kar lmeyeceiz diye harbe
girebiliriz. Lakin millet hayat tehlikeye uramadka, harp cinayettir.
653
diyen Atatrk;

Benim milletimi esir etmek isteyen herhangi bir milletin de, bu arzusundan
vazgeinceye kadar, amansz dmanym
654
diyerek emperyalist niyetleri olan
devletlere de uyar da bulunur.

Smrgeciliin yeryznden er ge silineceini belirten; Yurtta bar cihanda bar
ilkesiyle gelecee k tutan Atatrk, ann ilerisinde bir liderdi.

Birlemi Milletler, eitim, bilim ve kltr tekilat (UNESCO), doumunun
100.yldnmnde, Atatrk anma karar alrken yle demitir:

Kemal Atatrk, dnya milletleri arasnda devaml bar lksnn ve karlkl anlay
ruhunun olaan st bir ncsdr; btn hayat boyunca insanlar arasnda hibir renk,
din ve rk ayrm tanmayan bir ahenk ve ibirlii ann almas urunda
almtr.
655






651
SD, C.II, s. 306, Atatrklk, C.I, s. 319
652
Yakup Kadri Karaosmanolu, Atatrk, Ankara, 1980, s. 110
653
SD, C.II, s. 128
654
SD, C.III, s. 31
655
Turhan Feyziolunun Atatrk ve Fikir Hayatadl makalesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi,
Yksek retim Kurulu Yaynlar, Ankara, 1992, s. 149


193







SONU VE NERLER

Platondan beri deiik devlet felsefeleri gelitiren filozoflarn devlet teorileri,
teorik olarak birbirlerini etkilemilerse de, tarih sreci iinde, sistematik bir ekilde,
pratikte uygulanma frsat bulamamlardr.

Ancak M. K. Atatrk, tarihsel ve toplumsal gereklerden, Trk toplumunun znden,
yaad hayatn artlarndan ve ihtiyalarndan hareketle bir devlet teorisi gelitirmi ve
bu devleti pratikte kurma ve yrtme imknna kavumutur.

Toplumdan beslenmeyen, topluma dayanmayan, toplumun artlarna ve ihtiyalarna
cevap vermeyen tepeden inme siyasal hareketler ve devlet ideolojileri, yaama hakk
bulamazlar.

Atatrk, kurduu Trkiye Cumhuriyeti Devletini, Trk Milletine, zellikle Trk
genliine emanet etmi, genlerin her halukarda, Cumhuriyet Devlet Ynetimine
sahip kmasn, 20 Ekim 1927 de irad ettii Genlie Hitabesinde yle dile
getirmitir.
Ey Trk genlii ! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyeti'ni, ilelebet
muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli
hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dahil ve harici
bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve Cumhuriyet'i mdafaa mecburiyetine
dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eritini
dnmeyeceksin! Bu imkn ve erit, ok namsait bir mahiyette tezahr edebilir.


194
stikll ve Cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir
galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri
zaptedilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her
kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eritten daha elm ve daha vahim olmak
zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri, ahs menfaatlerini, mstevllerin siyasi
emelleriyle tevhid edebilirler. Millet, fakr zaruret iinde harap ve btap dm
olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erit iinde dahi vazifen, Trk istikll ve
Cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta olduun kudret, damarlarndaki asil kanda
mevcuttur!
Gazi Mustafa Keml ATATRK
20 Ekim 1927














195


KRONOLOJ

19 Mays 1881 Mustafann Selnikte douu.
1886 Mustafann Selnikte ilkrenimine balamas
1888 Atatrkn babas Ali Rza Efendinin lm
1893 Mustafann Selnik Askeri Rtiyesine yazlmas ve retmeni
Mustafa Efendinin kendisine Kemal adn takmas.
1896 Mustafa Kemalin Selnik Askeri Rtiyesini bitirerek Manastr
Askeri ddisine girmesi
13 Mart 1899 Mustafa Kemalin Manastr Askeri ddisini bitirerek stanbul Harp
Okuluna girii
10 ubat 1902 Mustafa Kemalin Harp Okulunu temen rtbesiyle bitirerek Harp
Akademisine gemesi
11 Ocak 1905 Mustafa Kemalin Kurmay Yzba olarak Harp Akademisinden
mezun olmas ve merkezi amda bulunan Beinci Ordu emrine
verilmesi
Ekim 1905 Mustafa Kemalin baz arkadalaryla birlikte amda gizli Vatan ve
Hrriyet Cemiyetini kurmas
20 Haziran 1907 Mustafa Kemalin rtbesinin kolaalna (kdemli yzba)
ykseltilmesi
13 Ekim 1907 Mustafa Kemalin Selnikte III. Orduya atanmas
29 Ekim 1907 Kolaas Mustafa Kemalin Selnikte gizli olarak kurulan ttihat ve
Terakki Cemiyetine ye oluu
15-16 Nisan1909 Mustafa Kemalin 31 Mart (13 Nisan) ayaklanmas zerine Hareket
Ordusunun kurmay bakan olarak stanbula hareket etmesi
6 Eyll 1909 Mustafa Kemalin Selnikte III.Ordu Piyade Subay Talimgh
Komutan
olmas (ayn yl iinde Kolaas rtbesiyle 38.Piyade Alay komutan
olmutur.)
Mays 1910 Mustafa Kemalin Mahmut evket Paann kurmay bakan olarak
Arnavutluk harektnda bulunmas.


196
Eyll 1910 Fransada yaplan manevralara Trk Ordusu temsilcisi olarak
katlmas.
13 Eyll 1911 Mustafa Kemalin stanbula Genelkurmaya nakledilmesi.
27 Kasm 1911 Mustafa Kemalin Binbala ykseltilmesi.
22 Aralk 1911 Mustafa Kemalin talyan-Osmanl Trablus Savanda Tobruk
Taarruzunu baaryla idare etmesi.
25 Kasm 1912 Mustafa Kemalin Bahrsefid Boaz (anakkale) Kuvay-i
Mrettebesi Harekt ubesi Mdrlne atanmas.
27 Ekim 1913 Mustafa Kemalin Sofya Ataemiliteri olmas.
1 Mart 1914 Mustafa Kemalin Yarbayla ykseltilmesi.
2 ubat 1915 Mustafa Kemalin Tekirdada 19. Tmeni kurmaya balamas (25
ubat 1915te tmen kuruluunu tamamlayarak Maydosa gelmitir.)
25 Nisan 1915 tilf Devletlerinin Arburnuna asker karmalar zerine Mustafa
Kemalin tmeniyle dman nleyerek durdurmas.
1 Haziran 1915 Mustafa Kemalin Albayla ykseltilmesi.
8-9 Austos 1915 Mustafa Kemalin Anafartalar Grubu Komutanlna atanmas.
10 Austos 1915 Mustafa Kemalin bizzat idare ettii taarruzla Anafartalar cephesinde
dman geri atmas.
17 Austos 1915 Mustafa Kemalin Kiretepede zafer kazanmas.
21 Austos 1915 Mustafa Kemalin II. Anafartalar Savan kazanmas.
14 Ocak 1916 Mustafa Kemalin Edirnede XVI. Kolordu Komutanlna
balamas.
1 Nisan 1916 Mustafa Kemalin Mirlivala (Tmgeneral) ykseltilmesi.
7-8 Austos 1916 Mustafa Kemal Paann Bitlis ve Muu dman elinden geri
almas.
7 Mart 1917 Mustafa Kemalin Diyarbakrdaki II.Ordu Komutan vekilliine
atanmas.
16 Mart 1917 Mustafa Kemalin Diyarbakrdaki II.Ordu Komutanlna asil
olarak atanmas.
5 Temmuz 1917 Mustafa Kemalin Halepteki VII. Ordu Komutanlna atanmas.
20 Eyll 1917 Mustafa Kemalin VII.Ordu Komutan sfatyla memleketin ve
ordunun durumunu aklayan tarihi raporunu gndermesi.
15 Ekim 1917 Mustafa Kemalin VII.Ordu Komutanlndan ayrlarak stanbula


197
dnmesi.
15 Aralk 1917 Mustafa Kemalin Veliaht Vahidettin ile Almanyaya gitmesi.
16 Aralk 1917 Mustafa Kemalin Birinci Rtbeden Kll Mecidi Nian
verilmesi.
4 Ocak 1918 Almanya gezisinden dnmesi.
7 Austos 1918 Mustafa Kemalin Filistinde bulunan VII.Ordu Komutanlna
ikinci defa tayin olunmas
26 Ekim 1918 Mustafa Kemalin komuta ettii VII.Ordu Birlikleri tarafndan
dman taarruzunun Halepin kuzeyinde bugnk snrlarmz
zerinde durdurulmas.
31 Ekim 1918 Mustafa Kemalin Yldrm Ordular Grubu Komutan olmas.
13 Kasm 1918 Mustafa Kemalin Yldrm Ordular Grubu
Komutanlnn lav zerine stanbula gelmesi.
30 Nisan 1919 Mustafa Kemalin IX. Ordu Mfettii olmas.
15 Mays 1919 Mustafa Kemalin Padiah Vahidettinle grmesi.
16 Mays 1919 Mustafa Kemalin Samsuna gitmek zere Bandrma Vapuru ile
stanbuldan ayrlmas.
19 Mays 1919 Mustafa Kemalin Samsuna kmas.
21-22 Haziran 1919 Mustafa Kemalin Amasyadan yollad genelgeyle, milli
kuvvetleri bir gaye ve bir tekilat evresinde toplamak amacyla
Sivas Kongresini toplantya armas.
26 Haziran 1919 Amasyadan Sivasa hareketi.
3 Temmuz 1919 Mustafa Kemalin Erzuruma gelii.
8-9Temmuz1919 Mustafa Kemalin resmi grevinden ve askerlikten ekilmesi.
23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresinin toplanmas ve Mustafa Kemalin Erzurum
Kongresine Bakan seilmesi.
4 Eyll 1919 Sivas Kongresinin toplanmas ve Mustafa Kemalin Sivas
Kongresine Bakan seilmesi.
11 Eyll 1919 Mustafa Kemalin Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Heyeti Temsiliyesi Bakanlna seilmesi.
20-22 Ekim 1919 Mustafa Kemalin stanbuldan gelen Bahriye Nazr Salih Paa ile
Amasyada grmesi ve Amasya Protokolunun imzalanmas.


198
7 Kasm 1919 Mustafa Kemalin stanbulda toplanmas kararlatrlan Osmanl
Meclisi iin Erzurumdan milletvekili seilmesi (B.M.Meclisinin

birinci dnemi iin yaplan seimde ve ondan sonraki seimlerde
Ankaradan milletvekili seilmitir.)
27 Aralk 1919 Mustafa Kemalin Heyeti Temsiliye ile birlikte Ankaraya gelmesi.
16 Mart 1920 stanbulun tilf Devletleri tarafndan igali
zerine Mustafa Kemalin durumu btn devletler ve Millet
Meclisi nezdinde protesto etmesi ve Ankarada yeni bir Millet
Meclisi toplama teebbsne gemesi.
23 Nisan 1920 Mustafa Kemalin Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisini
amas.
24 Nisan 1920 T.B.M.M.nin Mustafa Kemalin bakanla semesi.
11 Mays 1920 Mustafa Kemalin stanbul Hkmetince
lm cezasna arptrlmas. (Bu karar 24 Mays 1920de Padiah
tarafndan onaylanmtr.)
13 Eyll 1920 Mustafa Kemal tarafndan Halklk programnn Byk Millet
Meclisine sunuluu.
5 Aralk 1920 Mustafa Kemalin stanbuldan gelen Osmanl delegeleri Ahmet
zzet ve Salih Paalarla Bilecik tren istasyonunda grmesi.
10 Mays 1921 Mustafa Kemal tarafndan B.M. Meclisinde Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Grubunun kurulmas ve kendisinin Grup
Bakanlna seilmesi.
13 Haziran 1921 Mustafa Kemalin Fransz temsilcisi F. Bouillon ile Ankarada
grmesi.
5 Austos 1921 Byk Millet Meclisi tarafndan Mustafa Kemale Bakomutanlk
grevinin verilmesi.
23 Austos 1921 Mustafa Kemalin 22 gn 22 gece sren Sakarya Meydan
Muharebesini idareye balamas.
13 Eyll 1921 Mustafa Kemalin Sakarya Zaferini kazanmas.
19 Eyll 1921 Mustafa Kemale Byk Millet Meclisi tarafndan Mirlik
(Mareallik) rtbesinin ve Gazi nvannn verilmesi.


199
22 Austos 1922 Gazi Mustafa Kemalin Kocatepeden Byk Taarruzu idareye
balamas.
30 Austos 1922 Gazi Mustafa Kemalin Dumlupnarda Bakomutan Meydan
Savan kazanmas.
10 Eyll 1922 Gazi Mustafa Kemalin zmire girii.
1 Kasm 1922 Gazi Mustafa Kemalin teklifi zerine Byk Millet Meclisinin
saltanatn kaldrlmasna karar vermesi.
14 Ocak 1923 Mustafa Kemalin annesi Zbeyde Hanmn zmirde lm.
29 Ocak 1923 Gazi Mustafa Kemalin zmirde Latife (Uaklgil) Hanmla
evlenmesi. (5 Austos 1925de ayrlmlardr.)
17 ubat 1923 Gazi Mustafa Kemalin zmirde ilk Trkiye ktisat Kongresini
amas.
13 Austos 1923 Gazi Mustafa Kemalin ikinci defa Byk Millet Meclisi
Bakanlna seilmesi.
11 Eyll 1923 Gazi Mustafa Kemalin Halk Partisini kurmas.
29 Ekim 1923 Cumhuriyetin ilan ve Gazi Mustafa Kemalin ilk Cumhurbakan
seilmesi.
1 Mart 1924 Gazi Mustafa Kemalin Byk Millet Meclisini a ve Halifeliin
kaldrlmas ile retimin birletirilmesi gereini konumasnda
belirtmesi.
23 Austos 1925 Gazi Mustafa Kemalin Kastamonuda ilk defa apka giymesi.
3 Ekim 1926 stanbulda Sarayburnunda Mustafa Kemalin ilk heykelinin
dikilmesi.
1 Temmuz 1927 Gazi Mustafa Kemalin Cumhurbakan sfatyla ilk defa stanbula
gelmesi.
15-20 Ekim 1927 Gazi Mustafa Kemalin CHP kinci Kurultaynda tarihi byk
nutkunu sylemesi.
1 Kasm 1927 Gazi Mustafa Kemalin ikinci defa Cumhurbakan seilmesi.
4 Kasm 1927 Gazi Mustafa Kemalin Ankara Etnografya Mzesi nnde ve
Yeniehirde dikilen heykellerin al.
20 Mays 1928 Afgan Kral Amanullah Hann Gazi Mustafa Kemalin Ankarada
ziyareti.
9-10 Austos 1928 Gazi Mustafa Kemalin Sarayburnunda Trk harfleri hakkndaki
nutkunu sylemesi.


200
12 Nisan 1931 Gazi Mustafa Kemal tarafndan Trk Tarih Kurumunun
kurulmas.
4 Mays 1931 Mustafa Kemalin nc defa Cumhurbakanlna seilmesi.
12 Haziran 1932 Irak Kral Emir Faysaln Ankarada Mustafa Kemali ziyareti.
12 Temmuz 1932 Gazi Mustafa Kemal tarafndan Trk Dil Kurumunun kurulmas.
4 Ekim 1933 Yugoslavya Kral Aleksandren Gazi Mustafa Kemali
stanbulda ziyareti.
29 Ekim 1933 Gazi Mustafa Kemalin Cumhuriyetin onun yl dnm
dolaysyla tarihi nutkunu sylemesi.
16 Haziran 1934 ran ehinah Rza Pehlevinin Gazi Mustafa Kemali Ankarada
ziyareti.
24 Kasm 1934 Byk Millet Meclisinin Mustafa Kemale ATATRK soyadn
veren kanunu kabul etmesi.
1 Mart 1935 Atatrkn drdnc defa Cumhurbakan seilmesi.
4 Eyll 1936 ngiltere Kral Edward VIIIn stanbulda Atatrk ziyareti.
11 Haziran 1937 Atatrkn iftliklerini Devlete ve bir ksm gayrimenkullerini
Ankara Belediyesine balamas.
30 Mart 1938 Atatrkn hastal hakknda Cumhurbakanl Genel
Sekreterliince ilk defa resmi tebli yaynlanmas.
19 Haziran 1938 Romanya Kral Karol IIin Atatrk stanbulda ziyareti.
5 Eyll 1938 Atatrkn vasiyetnmesini yazmas (Al:28 Kasm 1938)
16 Ekim 1938 Atatrkn hastalk durumu hakknda gnlk resmi tebliler
yaymna balanmas.
10 Kasm 1938 Atatrkn lm.
21 Kasm 1938 Atatrkn cenazesinin Etnografya Mzesindeki geici kabre
trenle konulmas.
10 Kasm 1953 Atatrkn nnn Etnografya Mzesindeki geici kabrinden
Antkabire nakledilmesi.
1981 UNESCOnun ald bir kararla Atatrkn Doumunun 100.
Ylnn btn dnyada Atatrk Yl olarak kutlanmas.
656




656
Kronoloji iin bk. Utkan Kocatrk; Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Trk Tarih
Kurumu Yayn, Ankara, 1983, Utkan Kocatrk; Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk
Gnl, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1988.


201



KAYNAKA

Aaoullar, Mehmet Ali;Eski Yunanda Siyaset Feksefesi, V Yaynlar, Ankara 1989.
Ahmet Mumcu; Ergun zbudun; Turhan Feyziolu ve Dierleri; Atatrk lkeleri ve
Inklaplar Tarihi, Yksekretim Kurulu Yaynlar, Ankara 1992.
Aristoteles; Politika, (ev.:Mete Tuncay), Remzi Kitapevi, stanbul 1993.
Arslan, Ahmet; Felsefeye Giri, Vadi Yaynlar, Ankara 1994.
Aslan, Asm; Smrlen Atatrk ve Atatrklk, Genel Datm:ADA, Ankara 2001.
Atatrk,Nutuk, 3 cilt, Trk Devrim Tarihi Enstits,stanbul 1963.
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Trk Tarih Kurumu 1997.
Atatrklk(Genel Kurmay Bakanlnca hazrlanmtr. 3 cilt.)Milli Eitim
Bakanl Yaynlar, stanbul 2001.
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:1, Say:3.
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:2, Say:6.
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:5, Say:15.
Atatrk, 1000 Temel Eser, stanbul, 1970
Aydemir, evket Sreyya; Tek Adam, Remzi Kitabevi, 3 cilt, stanbul 1983.
Barkan, mer Ltf; Trkiyede Din ve Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi balkl
bildirisi (Cumhuriyetin 50. Yldnm Semineri, Ankara 1975.
Birand, Kamran; lka Felsefe Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Yaynlar, Ankara 1987.
Bouillon, Hardy;John Locke, (ev.:Ali brahim Sava),Ankara 1998.
De Montesquieu,Charles; Kanunlarn Ruhu zerine, (ev.:Fehmi Balda),Toplumsal
Dnm Yaynlar, stanbul 1998.
Erolu, Hazma; Atatrk, Hayat ve stn Kiilii, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
1997.
Erreten,Bahir Mahzar; Trkiye Cumhuriyeti Devrim Yasalar, Cumhuriyet Gazetesinin
Armaan, 1999.
Farabi; Medinetl-Fazla, (ev.:Prof .Dr. Ahmet Arslan), Vadi Yaynlar, Ankara
1997.
Farabi; Mutluluun Kazanlmas, (ev.:Prof .Dr. Ahmet Arslan), Vadi Yaynlar,
Ankara 1999.
Farabi; Trelerin yz Ya Da Millet zerine, (ev:Hasan ahin),Kayseri.
Feyziolu, Turhan; Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,
Ankara 1987.
Gkalp,Ziya; Trkln Esaslar, Varlk Yaynlar, stanbul 1963.
Gkberk, Macit; Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul 1990.
Gze, Ayferi; Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Beta Basm Yaym Datm A..
nan, Afet; Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlar,
Ankara 1984.
nan, Afet; Medeni Bilgiler ve M. K Atatrkn El Yazlar, Trk Tarih Kurumu
Yayn, Ankara 1998.
nan, Afet; M. Kemal Atatrkten Yazdklarm, Altnok Basmevi, Ankara 1969.
nan,Afet; M. K. Atatrkn Karlsbad Hatralar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar 1983.
Karaosmanolu, Yakup Kadri; Atatrk, Ankara 1980.
Kocatrk, Utkan; Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Turhan Kitabevi, Ankara 1984.


202
Locke, John;Hkmet zerine kinci nceleme, (ev.:Fahri Bakrc), Babil Yaynlar,
Ankara 2004.

Locke, John; Hor zerine Bir Mektup, (ev.:Melih Yren),LiberteYaynlar,
Ankara 2004.
Mengolu, Takyyettin; Felsefeye Giri, Remzi Kitabevi, stanbul 1992.
Naci, Fethi; 100 Soruda Atatrkn Temel Grleri, Gerek Yaynevi, stanbul 1970.
zerdim, Sami N.;Atatrkn El Kitab, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1981.
Platon; Devlet, (ev,: Sabahattin Eybolu; M. Ali Cimcz), Remzi Kitabevi, stanbul
1992.
Platon; Yasalar,(ev.:Candan entuna; Saffet Bab), Kabalc Yaynevi, stanbul 1984.
Platon; Devlet Adam, (Behice Boran; Mehmet Karasan), Cumhuriyet Gazetesinin
Armaan, 1988.
Rousseau, J.Jean; nsanlar Arasnda Eitsizliin Kayna, (ev.:Rasih Nuri leri), Say
Yaynclk, stanbul 2004.
Rousseau, J.Jean; Toplum Anlamas, (ev.:Vedat Gnyol), stanbul 1997.
Safa, Peyami; Trk Inklabna Baklar, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara
1996.
Tanyol; Cahit, Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1981.
lken,Hilmi Ziya; slam Dncesi, lken Yaynlar, stanbul 1995.
lken,Hilmi Ziya; slam Felsefesi, Cem Yaynevi,stanbul 1993.

















203





ZGEM
23.05.1966 Zonguldakta dodu. lkokul, ortaokul ve lise tahsilini Zonguldakta,
niversite tahsilini Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesinde yapt.
Evli ve iki ocuu var. Halen Zonguldakn Kilimli Beldesinde Pirireis
lkretim Okulunda Mdr Yardmcs olarak grev yapmakta.

Kilimli Pirireis lkretim Okulu
ZONGULDAK
0 372 265 13 10
ukru Sever 67@ttnet
















204