Este documento presenta un resumen de tres capítulos de un libro sobre el deseo.
1) El primer capítulo analiza las dificultades para definir y comprender el deseo desde la ciencia y el mito, particularmente desde la psicología freudiana.
2) Los siguientes capítulos exploran manifestaciones particulares del deseo como el amor, la homosexualidad, la amistad y el narcisismo.
3) Finalmente, el libro examina cómo el deseo puede transformarse a través de la sublimación en actividades como el arte, la
Descrição original:
Título original
LOS REGISTROS DEL DESEO (Carlos Dominguez Morano SJ).doc
Este documento presenta un resumen de tres capítulos de un libro sobre el deseo.
1) El primer capítulo analiza las dificultades para definir y comprender el deseo desde la ciencia y el mito, particularmente desde la psicología freudiana.
2) Los siguientes capítulos exploran manifestaciones particulares del deseo como el amor, la homosexualidad, la amistad y el narcisismo.
3) Finalmente, el libro examina cómo el deseo puede transformarse a través de la sublimación en actividades como el arte, la
Este documento presenta un resumen de tres capítulos de un libro sobre el deseo.
1) El primer capítulo analiza las dificultades para definir y comprender el deseo desde la ciencia y el mito, particularmente desde la psicología freudiana.
2) Los siguientes capítulos exploran manifestaciones particulares del deseo como el amor, la homosexualidad, la amistad y el narcisismo.
3) Finalmente, el libro examina cómo el deseo puede transformarse a través de la sublimación en actividades como el arte, la
Del afecto, el amor y otras pasiones. 1 Acercaba tan slo un cuerpo interrogante, porque ignoraba que el deseo es una pregunta cuya respuesta no existe, una hoja cuya rama no existe, un mundo cuyo cielo no existe. LUIS CERNUDA A Fernando Motas, Juan Luis Vea ! Este"an Ve#$%ue, a&i'o (ie#es ! )o&*a+eros de un #ar'o )a&ino. , -ARTE -RIMERA EL DESEO I. Ciencia y mito en la aproximacin al e!eo. La &ito#o'.a (reudiana de #as *u#siones. La &uti#a)i/n )ient.(i)a de #a se0ua#idad. La ne)esaria )o&*#e&entaridad de# &ito. E# o"ser1ador i&*#i)ado. La irredu)ti"#e se0ua#idad2 e# deseo *u#siona#. La se0ua#idad )o&o )ien)ia i&*osi"#e. La &.ti)a de #a se0ua#idad )onte&*or$nea. 3i"#io'ra(.a. II. E!e o!c"ro o#$eto el e!eo. La se*ara)i/n en e# ori'en de# deseo. E# deseo i'norado ! su )on(#i)ti1idad. E# o"4eto i&*osi"#e. 5ui&eras o es*eranas en #a din$&i)a de# deseo. Los 6i4os de# deseo. Los di1ersos re'istros de# desear. 3i"#io'ra(.a. III. %ran!&ormacione! act"ale!. Ca&"io a)tua#es en #a idea ! #a 1i1en)ia de #a se0ua#idad. E# i&*a)to de #as trans(or&a)iones so)io7e)on/&i)as. Lu)es ! so&"ras de #a nue1a situa)i/n. Consu&ir ! *oseer2 un ra&a4e *er1erso de# deseo. La 6isteria )a&u(#ada ! #a *er1ersi/n &ani(iesta. 3i"#io'ra(.a. I'. El lar(o camino el e!eo. Na)er es se*ararse. In)or*orar #a a#teridad. Ansiedades *ri&iti1as. Se*ara)iones ! *8rdidas. La #e! de# deseo. Laten)ia ! a*erturas. Rea)ti1a)iones ! reso#u)iones. 3i"#io'ra(.a. '. A!"mir la a"!encia. 9 Madure2 un )on)e*to *ro"#e&$ti)o. La )on)e*)i/n *si)oana#.ti)a de #a &adure *si)o7se0ua#. A&ores %ue &atan. La renun)ia a #a tota#idad. :De4a #a )asa de tu *adre ! de tu &adre; La renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#. A"rirse a #a *resen)ia. 3i"#io'ra(.a. SEGUNDA -ARTE LOS E!"S#OS DEL DESEA 'I. Enamoramiento y pare$a. La re1e#adora :#o)ura; de# ena&ora&iento. Las ra.)es de #a e0*erien)ia a&orosa. Las 1in)u#a)iones *e#i'rosas. E# a&or )o&o #a (#e)6a %ue se a4usta a #a 6erida. Aterriar tras e# a#unia4e. Li"ertad ! )o&uni)a)i/n. Forta#e)er e# 1.n)u#o a&oroso. :Adi/s a# &a)6o;. La sos*e)6osa idea#ia)i/n de #a &u4er. Tener 6i4os. 3i"#io'ra(.a. 'II. Un amor i&erente) la *omo!ex"alia. A&*#iando e# *unto de &ira. A#'unos datos *ara re*ensar. Un as*e)to *ro"#e&$ti)o2 #a *ro&is)uidad. La ada*ta)i/n *si)o#/'i)a en #a 6o&ose0ua#idad. Con *er&iso de #a "io#o'.a. E# 6o&ose0ua# %ue na)e o se 6a)e. E# ori'en *si)odin$&i)o de #a 6o&ose0ua#idad se'<n S. Freud =Nar)isistas ! *er1ersos> E#e'ir *are4a 6o&ose0ua#. E# (antas&a de #a )astra)i/n. La 6o&ose0ua#idad )o&o 1ariante se0ua#. -ro"#e&as de 6o&o(i#ias ! 6o&o(o"ias. 3i"#io'ra(.a. 'III. 'ia y m"erte e Narci!o. E# )on)e*to de autoesti&a ! sus or.'enes. ? Re*ensando e# nar)isis&o. Los re'istros de# nar)isis&o. Nar)isis&o ! )u#tura. E# nar)isis&o, e# a&or ! #a &uerte. E# "uen Nar)iso. Nar)iso e# destru)tor. Autoesti&a ! nar)isis&o. A(e)to ! )o'ni)i/n en #a autoesti&a La autoesti&a )o&o esta)i/n de *aso. La autoesti&a, *or a+adidura. 3i"#io'ra(.a. I+. El ,-nc"lo e la ami!ta. :No e0isten &er)aderes de a&i'os....; Identi(i)a)i/n ! a&or "ene1o#ente. De#i&itando e# )on)e*to de a&istad. A&i'os, )a&aradas o ena&orados. E# deseo *u#siona# de tras(ondo. -si)odin$&i)a de #a a&istad. E1o#u)i/n de #as re#a)iones de a&istad. Crisis, *8rdidas ! ru*turas. La a#iana de# deseo )on e# idea#. 3i"#io'ra(.a. +. El e!eo ."e !e tran!&orma) la !"#limacin. Un irrenun)ia"#e ! *ro"#e&$ti)o )on)e*to. Los )a&*os de #a su"#i&a)i/n. Cien)ia, arte ! re#i'i/n. For&a)i/n de# )ar$)ter ! )u#tura. La su"#i&a)i/n ! nar)isis&o. No todo e# deseo es su"#i&a"#e, no toda su"#i&a)i/n es su"#i&e. La re*resi/n )a&u(#ada. La a1entura de #a o*)i/n )8#i"e. 3i"#io'ra(.a. @ I /AR%E EL DESEO A CA/%ULO I CIENCIA 0 MI%O EN EL CONOCIMIEN%O DEL DESEO -o)as rea#idades &$s )o&*#e4as, eni'&$ti)as ! di(.)i#es de de#i&itar %ue #a de# deseo, si %uere&os entender#o &$s a##$ de #o %ue no&"ra&os )o&o se0ua#idad. Muestra de e##o es #a di(i)u#tad &is&a %ue se en)uentra a #a 6ora de titu#ar una o"ra )o&o #a *resente. -or%ue 6a)er a*are)er en ese t.tu#o de *ortada e# t8r&ino se0ua#idad, ($)i#&ente 6u"iera )ondu)ido a e%ui1o)ar a# #e)tor so"re e# )ontenido ! e# sentido de #as re(#e0iones %ue se intenta ##e1ar a )a"o. B sin e&"ar'o, e# te&a de #a se0ua#idad se en)uentra i&*#i)ado de &odo dire)to en #o &$s )entra# de estas *$'inas. -ero, e1idente&ente, no es de :se0o; de #o %ue 1a&os 6a"#ar. So"re todo, si *or se0o se entiende una )ondu)ta %ue *ro)ura *#a)er &ediante #a *arti)i*a)i/n de# )uer*o ! %ue, "io#/'i)a&ente, *are)e en)a&inada 6a)ia #a su*er1i1en)ia de #a es*e)ie. Si as. (uera, no tendr.an a%u. )a"ida a#'unos )a*.tu#os, )o&o e# de #a a&istad, en e# %ue 6a"r$ %ue insistir, 4usta&ente, so"re #a ausen)ia de )o&*onentes er/ti)os o se0ua#es )o&o )ara)ter.sti)a %ue es*e)i(i)a este &odo de re#a)i/n 6u&ana. Ta&*o)o tendr.a sentido 6a"#ar, )o&o #o 6are&os, de nar)isis&o ! autoesti&a. -or otra *arte, )o&o ire&os 1iendo a #o #ar'o de estas *$'inas, ta&*o)o nos 1a&os a )entrar en una rea#idad de )ar$)ter :*ura&ente; *s.%ui)o, si se entiende )o&o ta# una rea#idad a# &ar'en de nuestra )or*ora#idad ! de sus as*ira)iones &$s *ri&iti1as. In)#uso, en esos )a*.tu#os, )o&o e# de #a a&istad, en #os %ue tendre&os %ue insistir en #a ausen)ia de# )o&*onente e0*#.)ita&ente er/ti)o, ad1ertire&os %ue e# deseo *u#siona# se en)uentra a##. *resente )o&o dina&is&o i&*u#sor "$si)o. Nuestra rea#idad )or*ora# ! sus as*ira)iones "$si)as instintua#es no %uedan nun)a e0)#uidas en )ua#%uier (or&a de re#a)i/n %ue e&*renda&os )on #as *ersonas, )on #as ideas o )on #as )osas. A# &enos, as. 6a! %ue )onsiderar#o desde una /*ti)a *si)oana#.ti)a, %ue ser$ #a %ue, (unda&enta#&ente, *resida este )on4unto de re(#e0iones. De a6. %ue, (ina#&ente, se 6a!a o*tado *or ese t8r&ino de :deseo;, so"re e# %ue nos detendre&os en e# )a*.tu#o si'uiente *ara de#i&itar su a#)an)e ! si'ni(i)a)i/n *re)isa. De su"t.tu#o, nos re(eri&os a una serie de as*e)tos *arti)u#ares de #a 1ida de# deseo, sus di(erentes re'istros2 el amor, el afecto y otras pasiones$$$%ue a #o #ar'o de# #i"ro se )on)retaran en #as *arti)u#aridades &$s (unda&enta#es de esa 1ida de# deseo2 e# en)uentro entre #os se0os, #a 6o&ose0ua#idad, #a a&istad, e# nar)isis&o, et)... -ero, dado %ue todos esos re'istros re&iten una ! otra 1e a# )on)e*to de se0ua#idad, ser$ )on1eniente a"rir e# )on4unto de estas re(#e0iones )on un )a*.tu#o so"re #as di(i)u#tades %ue en)ontra&os *ara de#i&itar, *ara no&"rar, *ara )o&*render esa rea#idad )o&*#e4a %ue nos i&*#i)a a todos de un &odo tan radi)a# !, 'enera#&ente, tan di(.)i# ta&"i8n. Esas di(i)u#tades *ara a))eder a #o &$s 6ondo ! si'ni(i)ati1o de #a se0ua#idad nos ser1ir$n *ara re*ensar so"re %u8 rea#idad esta&os 6a"#ando ! (un)ionar$ )o&o una in1ita)i/n *ara ado*tar C ese t8r&ino &$s a&*#io de :deseo;, %ue )entrar$ #o &$s i&*ortante de nuestra re(#e0i/n. Va!a&os, *ues, )on un te&a es*e)ia#&ente de"atido en e# $&"ito de #a *si)o#o'.a, *arti)u#ar&ente desde desde %ue e# *si)oan$#isis )o&en/ a )uestionar e# )on)e*to tradi)iona# de se0ua#idad. E# de"atirse de Freud en #a )#ari(i)a)i/n de esta rea#idad )o&*#e4a, a&*#ia ! di(.)i#&ente identi(i)a"#e, nos ser1ir$ de introdu))i/n *ara #as re(#e0iones *osteriores. La mitolo(-a &re"iana e la! p"l!ione! La se0ua#idad se 6a *resentado a #o #ar'o de #os tie&*os )o&o una de #as di&ensiones 6u&anas &$s de)isi1as ! deter&inantes de #a e0isten)ia ! ta&"i8n )o&o de #as &$s eni'&$ti)as. Los di1ersos &itos, ta"<es, nor&as ! ritos intentaron sie&*re )ana#iar su (uera ! a #a 1e des)i(rar su &isterio. En nuestra so)iedad )onte&*or$nea, #os a1an)es )ient.(i)o7 t8)ni)os *are)ieron o(re)er #a *osi"i#idad de una e0*#i)a)i/n %ue, *or (in, des1e#ara su se)reto ! nos *er&itiera su &ane4o ! )ontro# ra)iona#. -ero, 4usta&ente, esa &a!or *ro(undia)i/n en su esen)ia *are)e 6a"ernos 6e)6o )o&*render %ue, irredu)ti"#e a #a ra/n t8)ni)a, #a se0ua#idad si'uiera ne)esitando de #a e0*resi/n &.ti)a ! si&"/#i)a )o&o &edios *ara &ani(estarse D%ui$s nun)a e0*#i)arseE ante nosotros. De &odo *arti)u#ar&ente i&*ortante, e# *ro!e)to (reudiano i#ustra "ien #a di(i)u#tad %ue i&*#i)a ese )ono)i&iento ! e# ne)esario ! *aradi'&$ti)o ir ! 1enir entre #o &.ti)o ! #o )ient.(i)o. Es sa"ido %ue e# tra"a4o de Freud se ins)ri"e en e# &o1i&iento *ositi1ista, &ateria#ista ! &e)ani)ista de# si'#o FIF. Su *ri&er *ro!e)to )oin)ide )on #a as*ira)i/n a&"ienta# de #a 8*o)a de redu)ir #a -si)o#o'.a a Neuro#o'.a, a)o&od$ndose sie&*re a# &ode#o de #as )ien)ias (.si)as 1 . Desde sus ini)ios, en e(e)to, Freud se es(or/ en *resentar a# *si)oan$#isis )o&o una ra&a de ese sa"er )ient.(i)o. En su trata&iento de #os te&as de# sue+o, de #a neurosis o de #a *si)otera*ia esta"#e)i/ n.tida&ente su *ro*/sito )ienti(ista, &ar)ando as. #as distan)ias res*e)to a )ua#%uier otro ti*o de a)er)a&iento a #o *s.%ui)o. -or e##o &antu1o sie&*re #a ne'ati1a &$s rotunda (rente a )ua#%uier intento de en)uadrar e# *si)oan$#isis )o&o una )os&o1isi/n %&eltanschauung' , . El psicoan(lisis 7a(ir&a7es incapa) de crear una cosmo*isin que le sea peculiar$ +o lo necesita, es un tro)o de ciencia y puede agregarse a la concepcin cient-fica del .ni*erso 9 . Su <ni)o *ro*/sito es aprehender exactamente un tro)o de la realidad ? as*irando a ser tan imparcial como el c(lculo infinitesimal @ . Desde a6. 1 C(. .na /sicolog-a para neurlogos, 1GH@ D1H@IE2 O.C., 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HC9, 1o#. I, ,1I7,CA. Nos re(erire&os sie&*re a esta edi)i/n de #as o"ras de Freud, indi)ando !a tan s/#o #os n<&eros de 1o#u&en ! *a'ina)i/n. , S. FREUD, Los caminos de la terapia anal-tica, 1H1H, O.C., III, ,?AI7,?A1. C( ta&"i8n #a )arta a J. -utna& de# G de 4u#io de 1H1@. 0orrespondencia 123451646, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HA,, 9,I79,,J S. FREUD, 7 O. -FISTER, 0orrespondencia 167651646, Fondo de Cu#tura E)on/&i)a, M80i)o 1HAA, GG. 9 S. FREUD, El problema de la 0oncepcin del .ni*erso, 1H9,, O.C., III, 9,I@79,IA. ? S. FREUD, /sicoan(lisis y teor-a de la libido, 1H,9, O.C., III, ,AC9. @ S. FREUD, El por*enir de una ilusin, 1H,C, O.C., III, ,HGI7,HG1. G se entiende su *er&anente #u)6a *or redu)ir a# &.ni&o #as di&ensiones i#usorias, &.ti)as o re#i'iosas %ue )on(i'ura"an su )u#tura. +uestra mejor esperan)a 7nos di)e7 es que el intelecto 5el esp-ritu cient-fico, la ra)n5 logre alg8n d-a la dictadura sobre la *ida ps-quica del hombre A . -ero, )o&o tan a)ertada&ente #o 6a e0*resado G. A. Mi##er, Freud se )on1irti/, &u! a su *esar, en un :re"e#de #ea#; (rente a toda esta tradi)i/n en #a %ue sie&*re )re!/ ! *retendi/ en)uadrarse. B 1ino a ser 4usta&ente a en su teoria)i/n so"re #a se0ua#idad donde su as*ira)i/n a &antenerse dentro de #os estri)tos #.&ites de #a :di)tadura )ient.(i)a; se 1io &$s seria&ente )o&*ro&etida. E0iste un te0to su&a&ente re1e#ador a este res*e)to. En 9(s all( del principio del placer, en e(e)to, )on(iesa #o si'uiente2 Es tan poco lo que la ciencia nos dice sobre la g:nesis de la sexualidad, que puede compararse este problema con unas profund-simas tinieblas, en las que no ha penetrado a8n el rayo de lu) de una hiptesis. Se 6a)e, *ues, ne)esario un resue#to )a&"io de *unto de 1ista, !a %ue #a )ien)ia )a##a so"re un te&a (unda&enta# so"re e# %ue *are)e ne)esario se'uir 6a"#ando. Si #a *ro1isi/n )ient.(i)a se a'ota, 6a"r$ %ue ar"itrar otras 6i*/tesis desde un do&inio di(erente, *or &$s %ue e##o su*on'a #a renun)ia a un idea# ! ta&"i8n #a ado*)i/n de un arries'ado )a&ino. En otro sector 7nos di)e7 totalmente distinto, hallamos una de tales hiptesis, pero tan fant(stica 5m(s bien un mito que una explicacin cient-fica5, que no me atre*er-a a reproducirla aqu- si no llenase precisamente una condicin, a cuyo cumplimiento aspiramos$ Esta hiptesis deri*a una pulsin ;de la necesidad de reconstruir un estado anterior< C . E# &ito de #a di1isi/n de# ser 6u&ano en dos &itades, e0tra.do de El banquete de -#at/n, se *resenta as. en este &o&ento )o&o <ni)a *osi"i#idad *ara #a )o&*rensi/n de# eni'&a G . Este te0to, sin e&"ar'o, aun%ue su&a&ente re1e#ador, no es e# <ni)o en e# %ue se *one de &ani(iesto esa ne)esaria )one0i/n entre se0ua#idad ! &ito#o'.a. En e# )on4unto de #a 9etapsicolog-a, (ue si'ni(i)ati1a&ente e# te&a de #as *u#siones Dse0ua#es o destru)ti1as, en su <#ti&a teoria)i/nE e# %ue se *resent/ &$s .nti&a&ente 1in)u#ado )on #o &.ti)o. En este sentido se &ani(est/ en &$s de una o)asi/n2 La teor-a de las pulsiones es, por decirlo as-, nuestra mitolog-a$ Las pulsiones son seres m-ticos, magnos en su indeterminacin$ +o podemos prescindir de ellos ni un solo momento en nuestra labor, y con ello ni un solo instante estamos seguros de *erlos claramente H . Esta 1e)indad %ue Freud se 1io o"#i'ado a A El problema de la concepcin del uni*erso, 1H9,, O.C., III, 91HH. C O.C., III, ,@9C. Las ne'ritas son nuestras. Ba en *$'inas anteriores DO.C.III, ,@,@E 6a".a a(ir&ado2 Si lo que de ello resulte parece demasiado =ingenioso= o muestra apariencia de m-stico, sabemos que no se nos podr( reprochar el haber tendido a ello$ >uscamos modestos resultados de la in*estigacin o de la reflexin en ella fundada, y nuestro deseo ser-a que no presentaran dichos resultados otro car(cter que el de una certe)a total. C(. a todo este *ro*/sito #as re(#e0iones de -. L., ASSOUN, ?reud$ La filosof-a y los filsofos. -aid/s, 3ar)e#ona 1HG,, 1@I71CI. G Ba en #os #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, re)uerda e# &ito *#at/ni)o2 O.C., I,11C,. H C(. La angustia y la *ida instinti*a, en +ue*as Lecciones introductorias al psicoan(lisis, H re)ono)er entre se0o ! &ito es #a %ue #e ##e1o ta&"i8n a )onsiderar %ue una )o&*rensi/n a)a"ada de #a se0ua#idad e0i'ir$ sie&*re para no extra*iarse en su recinto, )ono)i&ientos anat/&i)os ! (isio#/'i)osJ *ero ade&$s, resu#tar$ ta&"i8n indispensable una cierta familiaridad con la @istoria de la 0i*ili)acin y la 9itolog-a 1I . La m"tilacin 1cient-&ica2 e la !ex"alia. La teor.a ! *r$)ti)a de #a in1esti'a)i/n :)ient.(i)a; de #a se0ua#idad sue#e a"ordar e# *ro"#e&a desde un *aradi'&a "io#o'ista o *ura&ente :)ondu)tua#; Ddonde *or )ondu)ta s/#o se a)e*ta #a o"ser1a"#e ! &edi"#eE, )on una tota# ne'#i'en)ia res*e)to a otros as*e)tos *s.%ui)os D:ne)esidad;, :deseo;, :a(e)to; o :(antas.as; son t8r&inos re*udiados 7se di)e7 de"ido a su es)asa (ia"i#idadE. La (i#oso(.a %ue su"!a)e a esa )on)e*)i/n "io#o'i)ista o :)ondu)tua#; de #a se0ua#idad es #a de un *aradi'&a dua#ista, %ue es)inde e# (a)tor te)no7 )ient.(i)o ! e# (a)tor 6u&ano ! %ue )on)i"e se*arada&ente e# )uer*o ! e# a#&a, #o so&$ti)o ! #o *s.%ui)o. En su ra. en)ontra&os e# dua#is&o antro*o#/'i)o )artesiano. Fue, en e(e)to, Des)artes D)u!o *ensa&iento 6a! %ue )onsiderar de 1ita# i&*ortan)ia en #a )on(i'ura)i/n de toda #a *si)o#o'.a )onte&*or$neaE %uien tra/ #a i&a'en dua#ista de# 6o&"re, )o&*uesto de dos sustan)ias tota#&ente di(erentes, )uer*o &ateria# ! a#&a es*iritua#. Cada sustan)ia e0iste sin ne)esitar de nin'una otra *ara e0istir. E# )uer*o es una &$%uina re'ida *or #e!es natura#es, ! es e0*#i)a"#e en t8r&inos (.si)os ! &ate&$ti)osJ todo su (un)iona&iento o"ede)e s/#o a *rin)i*ios ! #e!es de #a &e)$ni)a. Los ani&a#es son :aut/&atas; ! e# 6o&"re 7a e0)e*)i/n de su es*.ritu ra)iona# %ue se interre#a)iona en e# )uer*o a tra18s de #a '#$ndu#a *inea#7 tiene su *ro*ia rai'a&"re (isio#/'i)a en #os *rin)i*ios de #a (.si)a. A *artir de a6., sur'e una )o&*rensi/n de #o se0ua# )o&o a#'o esen)ia#&ente "io#/'i)o a# ser1i)io de #a re*rodu))i/n o, a #o &$s, )o&o un &e)anis&o )o&*rensi"#e se'<n deter&inadas #e!es &e)$ni)as de# a*rendia4e. Todo #o %ue no en)a4e en este &ode#o (.si)o7 %u.&i)o ser$ te&a *ara *oetas, &.sti)os o (i#/so(os. S/#o #a Ares5extensaB *uede interesar a #a in1esti'a)i/n )ient.(i)a de# se0o 11 . 1H9,, O.C., III, 91@?J C(. ta&"i8n El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9IACJ La angustia y la *ida instinti*a, 1HH9, O.C., III, 91@?J El porqu: de la guerra, 1H9,, O.C., III, 9,19J An(lisis terminable e interminable, 1H9C, O.C., III, 99@H. 1H@7A. 1I An(lisis profano, 1H,A, O.C., III, ,H,C. So"re #as a&*#ias #as re#a)iones %ue Freud esta"#e)i/ entre #a se0ua#idad ! &ito C(. nuestra o"ra El psicoan(lisis freudiano de la religin, -au#inas, Madrid 1HH1. La o"ra de Jun', desde una &etodo#o'.a di(erente ! )on una di1ersa )on)e*)i/n de #o se0ua#, se en)uentra ta&"i8n re*#eta de )onsidera)iones so"re &ito ! se0ua#idad. C(. 1.'r., C. G. JUNG, S-mbolos de transformacin, -aid/s, 3ar)e#ona 1HG,. 11 En este sentido resu#ta, *or e4e&*#o, re1e#ador %ue en #a o"ra %ue (ue e# &anua# de *si)o#o'.a sKinneriana i&*uesto en #as Uni1ersidades a&eri)anas ! en #a &a!or.a de #as es*a+o#as DF. S. LELLER 7 M. N. SCNOENFELD, ?undamentos de psicolog-a, Fontane##a, 3ar)e#ona 1HC@, ,AA7,AGE a*enas sean dos *$'inas #as dedi)adas a #a se0ua#idad 6u&ana ! %ue, en e##as, #a &a!or *arte sean dedi)adas a a*ortar datos so"re e# )o&*orta&iento se0ua# de #as ratas. Todo e##o, tras #a&entar #o di(.)i# %ue resu#ta e# estudio O)ient.(i)oO de #a se0ua#idad en su4etos 6u&anos. La o"ra de 3. F. SLINNER, 0iencia y conducta humana, 1I -ero #a re1o#u)i/n (reudiana )onsisti/ 4usta&ente en tras*asar e# #.&ite de #a :res extensa; ! en no ad&itir esa (rontera esta"#e)ida en e# $&"ito de #a se0ua#idad. -or e##o se 1io o"#i'ado a a&*#iar su )o&*rensi/n desde #o 'enita# ! )or*ora# a #o an.&i)o ! a #o a(e)ti1o, tanto )ons)iente )o&o in)ons)ienteJ )onsiderando, ade&$s, %ue todo e##o era di'no de in1esti'a)i/n )ient.(i)a, *or &$s %ue o(re)iera *ro"#e&as &etodo#/'i)os de )onsidera)i/n. Co&en/ Freud, *or e##o, 6a"#ando de :#i"ido;, )o&o e0*resi/n *s.%ui)a, ener'8ti)a, de# instinto se0ua#. Cons)iente de %ue )on este t8r&ino, )o&o )on e# de se0ua#idad, trai)iona"a ta&"i8n a#'o i&*ortante de #o %ue *er)i".a en #a din$&i)a a(e)ti1a 6u&ana, )o&en/ de re(erirse a todo este &undo )on e# t8r&ino de :*si)ose0ua#idad;, en e# %ue se in)#u.a toda una rea#idad a&*#ia ! )o&*#e4a %ue in)#u.a todas #as )ate'or.as )o&*rendidas "a4o e# t8r&ino Liebe Da&orE. Con este t8r&ino, )ierta&ente, se 6u"iera e1itado #a t/*i)a a)usa)i/n de *anse0ua#is&o %ue desde enton)es re)a!/ so"re toda #a teor.a (reudiana. Sin e&"ar'o, e# )a&"io )ont/ )on #a o*osi)i/n de )iertos )r.ti)os. Freud #o des)art/ *ero *er&ane)i/ insatis(e)6o )on e# e&*#eo de un t8r&ino )o&o e# de se0ua#idad, tan deter&inado en #a &ente de todos *or #o "io#/'i)o ! )or*ora#. Na"#/ enton)es de :-u#siones de Vida; )o&o )on4unto de (ueras, *#ura#es, *ero %ue *oseen en )o&<n #a as*ira)i/n a &antener un 1.n)u#o, una uni/n, un )onta)to )on di(erentes o"4etos de a&or %ue 1an 6a)iendo a*ari)i/n a #o #ar'o de #a 1ida de #os seres 6u&anos. Eros, (ue desde enton)es, una a*e#a)i/n 6a"itua# en #os ).r)u#os *si)oana#.ti)os *ara re(erirse a este )on4unto de *u#siones 1ita#es %ue o*era )o&o &otor de 1ida, de en)uentro ! de uni/n entre #o 1i1iente. Frente a 8#, T6anatos, re*resentar.a una (uera )ontraria %ue as*ira a #a se*ara)i/n, a #a des1in)u#a)i/n ! a# a"andono, si *udiera ser de(initi1o, en #a "<s%ueda &is&a de #a desa*ari)i/n tota# ! de #a &uerte 1, . En #os &edios )ient.(i)os, *are)i/ %ue ese &odo de tratar #a se0ua#idad era :e0tra&8di)o;J ! as. #o era en e(e)to desde e# &o&ento en e# %ue se 1o#)a"a en (un)iones &u! a#e4adas de #as &era&ente )or*ora#es, "io#/'i)as ! re*rodu)toras. -ero *ara Freud, aun%ue su &is&a e1o#u)i/n a# res*e)to nos o"#i'ue 6o! a &atiar #a )uesti/n, tan se0ua#idad era #a a)ti1idad "io#/'i)a de #a re*rodu))i/n, )o&o #a )ondu)ta *er1ersa de# s$di)o o de# (eti)6ista, o D)on otro sentido ! 1a#ora)i/n )#.ni)a, natura#&enteE, e# Eros *#at/ni)o o, in)#uso, e# a&or )antado *or -a"#o en #a )arta a #os Corintios 19 . La n.tida se*ara)i/n )artesiana entre :&ateria; ! :es*.ritu;, o entre sus res*e)ti1os atri"utos de :e0tensi/n; ! :*ensa&iento;, %ued/ de este &odo a"o#ida en un )on)e*to a&*#io ! )o&<n, sin nin'una *osi"i#idad *ara traar !a una #.nea di1isoria %ue nos #a 6i)iera 1er )o&o dos entidades ori'inaria&ente di1ersas. Se )o&*rende enton)es %ue #a )ien)ia o(i)ia# resu#tara insu(i)iente *ara #a DFontane##a, 3ar)e#ona 1HG1E, tras dis)utir e# uso de )on)e*tos )o&o ne)esidad o i&*u#so a*#i)ados a #a se0ua#idad, no dedi)a nin'<n a*artado a su estudio ! ni si%uiera a*are)e a#'<n )on)e*to re#a)ionado )on e##a en e# .ndi)e de &aterias. 1, So"re #a &odi(i)a)i/n de# )on)e*to de se0ua#idad en *si)oan$#isis )(.2 J. LA-LANCNE, La sexualidad, Nue1a Visi/n, 3uenos Aires 1HGG. 19 El psicoan(lisis 7nos di)e Freud7 se une a /latn y a /ablo cuando descubre la concepcin amplificada del amor2 /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, ,@CC. 11 )o&*rensi/n de esta nue1a &anera de entender #a se0ua#idad ! %ue se 6i)iera ne)esario e# a)er)a&iento a# &ito, a #a 6istoria, a #a #iteratura ! a# arte en 'enera#, )o&o #u'ares donde #a se0ua#idad *odr.a estar re1e#ando di&ensiones esen)ia#es de su din$&i)a sin'u#ar. E##o, *or otra *arte, )oin)ide )on un &o1i&iento %ue, desde #a antro*o#o'.a, se 6a ido i&*oniendo *ro'resi1a&ente en #a re)u*era)i/n de# *ensa&iento &.ti)o ! si&"/#i)o )o&o di&ensiones esen)ia#es de# )ono)er. La nece!aria complementaria el mito. E# &ito, e(e)ti1a&ente, se *resenta )o&o una estru)tura ne)esaria de )ono)i&iento ! )o&o or'ania)i/n *er&anente de# *ensar 6u&ano. Co&o M. E#iade *uso de &ani(iesto 1? , )onstitu!e a#'o in6erente a #a )u#tura, a# *ensa&iento si&"/#i)o, !, *or tanto, a #a *ersona. De &odo %ue, si "ien *odr.an e#i&inarse deter&inados &itos se'<n #os di1ersos a)onte)eres de #a 6istoria, no *odr.a destruirse e# *ensa&iento &.ti)o &ientras una so)iedad 6u&ana e0ista. L81i7Strauss, )uestionando e# etno)entris&o de# 6o&"re o))identa#, nos 6a de4ado "ien *atente %ue e# *ensa&iento &.ti)o ! si&"/#i)o no *uede ser )onsiderado )o&o una entidad de 1a#or in(erior a #a de# *ensa&iento ra)iona# ! )ient.(i)o. E# :*ensa&iento sa#1a4e; de# &ito o #a &a'ia ! e# :*ensa&iento do&esti)ado; de #a )ien)ia ! #a t8)ni)a 6an de ser )onsiderados )o&o dos &odos de )ono)i&iento, desi'ua#es en )uanto a sus resu#tados te/ri)os ! *r$)ti)os, *ero no *or #a )#ase de o*era)iones %ue a&"os su*onen. A&"os di(ieren &enos en su natura#ea %ue en (un)i/n de #as )#ases de (en/&enos a #as %ue se a*#i)an 1@ . Su*onen dos &odos de )ono)i&iento ! de a))i/n %ue uti#ian *re1a#ente&ente e# s.&"o#o o e# si'no ! %ue *ro*or)ionan as. un ti*o di1erso de 1a#ida)i/n, e0isten)ia# #a *ri&era, )ient.(i)a, #a se'unda 1A . Mito ! ra/n no s/#o *oseen un ori'en )o&<n, sino %ue, di1ersi(i)ados, se o*onen ! se )o&*#e&entan a un tie&*o. La *si)o#o'.a, deudora de una rea))i/n anti&eta(.si)a %ue se 1io o"#i'ada a &antener *ara #o'rar un estatuto )ient.(i)o, re*udi/ )on (uera todo ti*o de *ensa&iento si&"/#i)o, redu)iendo as. de &odo )onsidera"#e su )a&*o de a))i/n. No! d.a *are)e &ostrar si'nos de )ura)i/n de esa en(er&edad redu))ionista ini)ia#, *oniendo en )uesti/n #a (i#oso(.a de #a )ien)ia %ue #a res*a#d/ ! *#ante$ndose #a )on1enien)ia de a"rirse ta&"i8n a# )a&*o de #o si&"/#i)o )o&o es*a)io (unda&enta# donde inda'ar *ro"#e&as "$si)os de #a )ondu)ta. Si #a )ien)ia nos *ro*or)iona un )ono)i&iento e0*#i)ati1o de# &undo e0terior, o"4eti1oJ e# *ensa&iento &.ti)o ! si&"/#i)o tiende, *or su &is&a din$&i)a interna, a #a *arti)i*a)i/n su"4eti1a en #a inti&idad de# &undo. Cuesti/n esta (unda&enta#, )o&o 1ere&os, 1? "m(genes y s-mbolos, Taurus, Madrid 1HC?. 1@ C(. CL. LPVI7STRAUSS, El pensamiento sal*aje, Fondo de Cu#tura E)on/&i)a, M80i)o 1HA?, 9I. 1A C(. J. R. ROBCE, Estado actual de la psicolog-a terica, en 3. 3. MOLMANN, 9anual de /sicolog-a, Vo#. 1. @istoria, teor-a y m:todo, Mart.ne Ro)a, 3ar)e#ona 1HCH, 997A9J EDGAR MORIN, El m:todo, """D El conocimiento del conocimiento, Li"ro -ri&ero. C$tedra, Madrid 1HGGJ 0iencia con consciencia, Ant6ro*os, 3ar)e#ona 1HG?. 1, en #o %ue )on)ierne a# )ono)i&iento de #a se0ua#idad. Co&o ense+a M. E#iade, #a (un)i/n de# &ito es esen)ia#&ente #a inte'ra)i/n de# su4eto en e# )os&os, 'uiando su a))i/n ! edu)ando su senti&iento. Mientras %ue #a )ien)ia e0*#i)a, )on su estrate'ia *ositi1a, esta"#e)iendo #o %ue *uede ! no *uede ser e&*.ri)a&ente, e# *ensa&iento &.ti)o tiene )ar$)ter 1a#orati1o, de#i"era ! se#e))iona (ines *osi"#es, )a#i"ra #o %ue de"e ! no de"e ser2 es de)ir #o %ue tiene sentido. Co&o a(ir&a L81i7Strauss, e# *ensa&iento &.ti)o est$ operando cada *e) que el esp-ritu se interroga sobre lo que es la significacin 1C . No se trata, *ues, de %ue un ti*o de *ensa&iento sea 1erdadero o (a#so, sino %ue se trata de dos *ensa&ientos di(erentes )on dos ti*os de 1a#ida)i/n di(erente ta&"i8n. Co&o a(ir&a -edro G/&e, e# *ensa&iento ra)iona# tiene ne)esidad de su :do"#e;, a (in de %ue no destru!a irre*ara"#e&ente, a 'o#*es de #a i&*res)indi"#e o"4eti1idad )ontro#ada e&*.ri)a ! #/'i)a&ente, #a su"4eti1idad, #a a(e)ti1idad, #a e0isten)ia )on)reta, #o indi1idua# ! #o )o&unitario, sin #o %ue no ser.a *osi"#e 1i1ir 1G . En e# $&"ito de #a se0ua#idad e##o resu#ta *arti)u#ar&ente de)isi1o. El o#!er,aor implicao. En rea#idad, #as "ases *ara 6a)er i&*osi"#e e# a"orda4e e0)#usi1a&ente )ient.(i)o de #a se0ua#idad #as 6a".a sentado Freud *re1ia&ente a #a )onstata)i/n de su os)uro ori'en, ta# )o&o nos e0*res/ en e# te0to )itado de 9(s all( del principio del placer$ Si #a )uesti/n de# se0o se 6a)e irrea#ia"#e )o&o a)a"ado o"4eto )ient.(i)o es, (unda&enta#&ente, en ra/n de #a ine1ita"#e i&*#i)a)i/n de# o"ser1ador en e# )a&*o %ue estudia. Nin'<n otro o"4eto #e )o&*ro&ete )o&o e# $&"ito de #a se0ua#idad. B, a de)ir 1erdad, en nin'una otra di&ensi/n de #o 6u&ano, #o %ue *ode&os o"ser1ar, *ensar ! de)ir est$ tan )ondi)ionado *or #o %ue a ni1e# )ons)iente !, so"re todo in)ons)iente, 6e&os *odido 1i1en)iar. Fue 4usta&ente esta *er)e*)i/n de #a ine1ita"#e i&*#i)a)i/n su"4eti1a de# :o"ser1ador;, #o %ue dio *ie a# &odo re1o#u)ionario, *si)oana#.ti)o, de en(rentar e# *ro"#e&a. E# )aso de Anna O., %ue se ins)ri"e en #os or.'enes &is&os de# *si)oan$#isis, &uestra "ien a #as )#aras esta :es)anda#osa; )onstata)i/n. Esta )6i)a, tratada si'uiendo e# &8todo :)at$rti)o; *or e# enton)es a&i'o ! *rote)tor de Freud, e# Dr. J. 3reuer, era 1isitada *or su &8di)o *ri&ero una 1e a# d.a ! &$s tarde dos. La )6i)a *ro'resa"a sor*rende&ente :re1i1iendo; ! :*ur'ando; #os a)onte)i&ientos trau&$ti)os de su *asado. -ero trans)urridos dos a+os, (ue #a es*osa de# Dr. 3reuer #a %ue *uso e# dedo en #a ##a'a a# &ani(estar su &a#estar *or #o %ue, )on ra/n, #e *are).a un e0)esi1o inter8s de su es*oso en e# trata&iento. Sos*e)6a"a de %ue ta# inter8s *ose!era e0)#usi1a&ente un sentido &8di)o ! )ient.(i)o. Todo e##o )ondu4o a #a ru*tura de# trata&iento *or *arte de# "ieninten)ionado Dr. 3reuer, #o %ue, r$*ida&ente, *ro1o)/ en Anna O. un re*entino ata%ue 6ist8ri)o )on si&u#a)i/n )asi *er(e)ta de un *arto, de )u!a res*onsa"i#idad 1C La alfarera celosa, -aid/s, 3ar)e#ona 1HGA, ,1. 1G -. GQMER GARCSA, eligin popular y mesianismo, Uni1ersidad de Granada 1HH1, 1@. C(. ta&"i8n de# &is&o autor La antropolog-a estructural de 0laude L:*i5Strauss, Te)nos, 3ar)e#ona 1HG1. 19 atri"u.a, natura#&ente, a su &8di)o. 3reuer se #i&it/ enton)es a )a#&ar a #a *a)iente ! a)to se'uido a"andon/ de(initi1a&ente e# )aso *ara e&*render )on su &u4er un 1ia4e a Vene)ia )o&o :se'unda #una de &ie#; 1H . E# 6e)6o, %ue 6o! deno&ina&os trans(eren)ia ,I , *one de &ani(iesto esa ine1ita"#e *arti)i*a)i/n de# su4eto se0uado %ue o"ser1a, )uestionando #a *retensi/n de *#ena o"4eti1idad %ue #a &ito#o'.a )ient.(i)a *are)e e&*e+ada en &antener. Desde una *ers*e)ti1a *si)oana#.ti)a, sin e&"ar'o, 6a"r.a %ue se+a#ar, )o&o atinada&ente 6a *uesto de &ani(iesto C#a1reu#, %ue #a *er1ersi/n Den su sentido *si)o*ato#/'i)oE )onsiste 4usta&ente en ne'ar esa i&*#i)a)i/n su"4eti1a en #a se0ua#idad, )re!endo *oder )on1ertir#a en o"4eto e0terno, ana#ia"#e ! )ontro#a"#e ,1 . E# trata&iento *si)oana#.ti)o de #a se0ua#idad se&"r/ #a *er*#e4idad ! e# es)$nda#o, *ero 1ino a *oner de &ani(iesto #as (a##as de toda teor.a de# )ono)i&iento %ue *retenda )on)eder a #a ra/n )ient.(i)o7t8)ni)a #a e0)#usi1idad en #a )o&*rensi/n de #o 6u&ano. En de(initi1a, )o&o !a 6e&os se+a#ado, ese *ensa&iento es deudor de# dua#is&o (a#si(i)ador )artesiano, %ue si "ien se 6io *aso o"#i'ado *ara *osi"i#itar #a )ien)ia &oderna, nos o"#i'/ ta&"i8n a *a'ar un a#to *re)io. La *si)o#o'.a :)ient.(i)a; )onte&*or$nea sa"e, sin duda, &u)6o de e##o. La irre"cti#le !ex"alia) el e!eo p"l!ional. La se0ua#idad no es una si&*#e tensi/n or'$ni)a. Ni si%uiera de"e ser )onsiderada )o&o e# &otor de #a )ondu)ta 6u&ana. Es &$s. Entendida en su sentido &$s a&*#io, e# %ue entendere&os )on e# )on)e*to de :deseo *u#siona#;, es e# terreno &is&o donde se 4ue'an todos #os )on(#i)tos de #a e0isten)ia ! donde e&"#e&$ti)a&ente se se+a#a #a falta de ser ! e# apetito de ser %ue )onstitu!e #a esen)ia de #o 6u&ano. La de(ini)i/n de# 6o&"re )o&o un ser %ue tra"a4a 7de).a O)ta1io -a7 de"e )a&"iarse *or #a de# 6o&"re )o&o un ser %ue desea ,, . En e(e)to, !a no *ode&os entender #a se0ua#idad )o&o un instinto "io#/'i)o a# ser1i)io de #a re*rodu))i/n de #a es*e)ie, sino )o&o una (uera DpulsinE %ue, *artiendo de# or'anis&o as*ira, en <#ti&a instan)ia, a #a satis(a))i/n de un deseo i&*osi"#e2 ser re)ono)ido en un en)uentro (usiona#, tota#iante ! *#a)entero. M$s a##$ de #o "io#/'i)o, se 1e, *ues, esen)ia#&ente deter&inada *or #o "io'r$(i)o, 6ist/ri)o ! )u#tura#. -or eso *re(erire&os e# t8r&ino :deseo *u#siona#; D%ue en e# )a*.tu#o si'uiente intentare&os 4usti(i)arE a# &$s 1H C( E. JONES, Eida y obra de Sigmund ?reud, -aid/s, 3uenos Aires 1HCH 9T , 1o#. 1, ,9?7 ,9CJ -. GAB, ?reud, una *ida de nuestro tiempo, -aid/s, 3ar)e#ona 1HGH, GH7HA. ,I La trans(eren)ia es e# *ro)eso %ue, *arti)u#ar&ente, en e# )onte0to *si)oana#.ti)o, su*one una a)tua#ia)i/n in)ons)iente de #os anti'uos &odos de re#a)i/n 6a"idos en #a 6istoria *arti)u#ar de )ada uno. ,1 C(. J. CLAVREUL, Aspectos cl-nicos de las per*ersiones, en Estudios sobre la sexualidad humana, Morata, Madrid 1HAC, 1GH71H1. ,, El laberinto de la soledad, C$tedra, Madrid 1HHG, 9C9. 1? tradi)iona# ! e%ui1o)o de se0ua#idad ,9 . La "<s%ueda de #o i&*osi"#e *uede arti)u#arse )on #os &$s di1ersos &oda#idades de institu)i/n se'<n #as di1ersas or'ania)iones )u#tura#es. E# en)uentro entre #os se0os 6a *odido de 6e)6o *ensarse ! rea#iarse en #as &$s di1ersas (or&as institu)iona#es. La antro*o#o'.a )u#tura# nos da *rue"as su(i)ientes de e##o ,? . Co&o si nin'una institu)i/n *udiera, (rente a# i&*u#so de #a "<s%ueda i&*osi"#e %ue #as atra1iesa, )on%uistar *ara s. e# )ar$)ter de <ni)a ! uni1ersa#. B ser.a di(.)i# en)ontrar un &odo de )o&*orta&iento se0ua# D*.ensese en #a 6o&ose0ua#idad, 1.'r.E %ue no 6a!a *odido ser a #a 1e denostado o sa)ra#iado *or unas u otras institu)iones )u#tura#es. Li&itada *or #a Le!, #a se0ua#idad *are)e &ostrarse, sin e&"ar'o, )on )a*a)idad *ara or'aniarse )on #a &$s e0tre&ada di1ersidad de #e!es. Nin'una a)ierta a redu)ir#a o )a##ar#a en sus as*ira)iones <#ti&as. Desde esta estru)tura)i/n de# deseo *or #a #e! %ue #o #i&ita ! desde su as*ira)i/n a un o"4eto i&*osi"#e, #a se0ua#idad, en su di&ensi/n <#ti&a, re*resenta #a insa#1a"#e o*osi)i/n su4etoUo"4eto, deseoUrea#idad, a*eten)iaUnor&a. Lu'ar, *or tanto, de rei1indi)a)i/n de s. &is&o (rente a #a autoridad, es*a)io en e# se *retende #a #i"era)i/n de #a ine1ita"#e )osi(i)a)i/n de #a e0isten)ia en #a inter*ersona#idad %ue nos o"4eti1a )on una edad, una *osi)i/n, un *a*e# so)ia#, et).J #u'ar ta&"i8n *ara todo ti*o de satis(a))i/n i&a'inaria (rente a #a ine1ita"#e #i&ita)i/n %ue i&*one #o rea#. La se0ua#idad, *or todo e##o, se o*one en su esen)ia a toda teoria)i/n %ue *retenda )on1ertir#a en un o"4eto e0*#i)ado, &ane4ado, in1entariado. Cada *or)i/n de se0ua#idad )ono)ida, es una *or)i/n de se0ua#idad en )ierta &edida de(or&ada. B 4usta&ente, #a de(ensa &$s &oderna (rente a ese )ar$)ter irredu)ti"#e de #a se0ua#idad radi)a, )o&o denun)i/ M. de Fou)au#t, en e# intento de )on1ertir#a en una dis)i*#ina )ient.(i)a, en un sa"er 4unto a #os de&$s sa"eres o"4eti1ados. La scientia sexualis *retendiendo des*#aar a #a ars erotica ,@ . De otro &odo #o 6a e0*resado "e##a&ente -. Ri)oeur )uando a(ir&a %ue #a se0ua#idad %ui$s sea i&*er&ea"#e a #a re(#e0i/n e ina))esi"#e a# do&inio 6u&ano. -or ser Eros ! no Lo'os, sus restitu)i/n inte'ra# en e# Lo'os est$ radi)a#&ente i&*osi"i#itada, 6a)i8ndose irredu)ti"#e (rente a #a tri#o'.a %ue 6a)e e# 6o&"re de #en'ua4e76erra&ienta7institu)i/n. -ertene)e a una e0isten)ia *re#in'Visti)a, %ue &o1i#ia e# #en'ua4e, *ero, a# &is&o tie&*o lo atra*iesa, lo atropella, lo sublima, lo embrutece, lo pul*eri)a en murmullo, en in*ocacin, !, en de(initi1a, #o des&ediatia. I'ua#&ente se 6a)e e0tra+a a #a re#a)i/n de inten)i/n, de 6erra&ienta ! de )osa ! se o(ende )uando se *retende redu)ir#a a #a di&ensi/n de )ontrato ,A . ,9 Co&o sa"e&os, Freud uti#i/ 'enera#&ente e# )on)e*to de :*u#si/n; D#riebE ! no e# &$s 6a"itua# de :instinto; DinstinFtE *ara re(erirse a# )a&*o 6u&ano de #a se0ua#idad. La *ri&era tradu))i/n es*a+o#a de sus O"ras Co&*#etas, siendo e0)e#ente en otros as*e)tos, )ont/ )on esta de(i)ien)ia i&*ortante de tradu)irnos sie&*re e# t8r&ino #rieb *or instinto. ,? C(. *or e4e&*#o C. LPVI7STRAUSS, M. E. S-IRO B L. GOUGN, /ol:mica sobre el origen y la uni*ersalidad de la familia, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HCA ! G. A. MARSNALL, 9atrimonio$ An(lisis comparati*o, en Enciclopedia .ni*ersal de las ciencias sociales, A'ui#ar, Madrid 1HC?, Vo#. C, 1?. ,@ C(. M. DE FOUCAULT, @istoire de la sexualit:, Ga##i&ard, -aris 1HCA71HG?. 1@ La !ex"alia como ciencia impo!i#le. E# )ar$)ter esen)ia#&ente in)ons)iente de# deseo *u#siona# #e sustrae, ine1ita"#e&ente, de# )a&*o )ient.(i)o, ta# )o&o 8ste se sue#e entender. Es )ierto %ue #a )ien)ia de #a se0ua#idad, #o %ue a#'unos dan en ##a&ar se0o#o'.a ,C tiende ! tendr$ sie&*re %ue 4u'ar, *or su*uesto, un *a*e# i&*ortante en orden a# )ono)i&iento de #a se0ua#idad. Nada de #o anterior&ente e0*uesto *retende des)a#i(i)ar o i'norar e# *a*e# %ue di1ersas dis)i*#inas )ient.(i)as 6an 4u'ado en su es)#are)i&iento. Tan s/#o tendre&os %ue tener en )uenta %ue #o %ue esa :se0o#o'.a; nos *uede o(re)er ser$ tan s/#o re#ati1o a un as*e)to, ! no e# &$s *ro(undo ! si'ni(i)ati1o, de nuestro &undo a(e)ti1o7se0ua#. -ero es )ierto %ue #a "io#o'.a %ue sustenta e# )o&*orta&iento se0ua# tendr$ toda1.a )osas &u! i&*ortante %ue re1e#ar so"re #os &e)anis&os neuro#/'i)os ! %u.&i)os %ue entran en 4ue'o en e# desen)adena&iento ! desarro##o de sus *ro)esos. La *si)o#o'.a )ondu)tua# ! )o'niti1a se'uir$ a*ortando datos de inter8s so"re e# *a*e# %ue e# a*rendia4e 4ue'a en orden a# esta"#e)i&iento de deter&inadas *autas de )ondu)ta. La *si)o#o'.a so)ia# ! #a so)io#o'.a a#u&"rar$n as*e)tos i&*ortantes so"re #os )ondi)iona&ientos so)io)u#tura#es en este )a&*o. La antro*o#o'.a )u#tura# *odr$ se'uir a*ortando in(or&a)i/n so"re #a enor&e di1ersidad de )ondu)tas en #as %ue #a a)ti1idad se0ua# 6a ido or'ani$ndose en #os di1ersos )onte0tos de #as )u#turas. Todo de"e )onstituir un &ateria# de *ri&er orden en e# es)#are)i&iento de esta di&ensi/n de #a 1ida. Desde #as o"ras *ioneras ! !a )#$si)as de Lra(t E"in' ,G o Na1e#o)K E##is ,H a #as in1esti'a)iones de O#ds so"re #os )entros )ere"ra#es de# *#a)er 9I , #os estudios 6or&ona#es de J. Mone! 91 , #as in1esti'a)iones so)io#/'i)as )o&o #as de A. Linse! ! S. Nite 9, o #as ,A -. RICOEUR, Admiracin, erotismo y enigma, en NELSON, J. 3. 7 LONGFELLOM, S.-., La sexualidad y lo Sagrado, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHA,19C7 1?,. ,C Se'<n S. 3ASTIN DDiccionario de /sicolog-a sexual, Nerder, 3ar)e#ona 1HC,E2 ciencia que estudia la *ida sexual normal y patolgica del hombre bajo su doble aspecto biolgico y psicosocial. ,G /sychopathia Sexualis, Sttugart 122G D/sicopat-as sexuales, E# Ateneo, 3uenos AiresE. ,H Studies in the /sychology of Sex, DVo#. 17AE, Londres 1GHC, Estudios de psicolog-a sexual, Reus Editores, Madrid 1H,9. 9I #he central basis of moti*ation2 Annu. Re1. -s!)6o# 9, D1HG1E @,97@C?. 91 T. MARUR7 J. MONEB, /renatal "nfluences and Subsequent Sexuality, en 3. 3. MOLMANNUJ. MONEB, @andbooF of @uman Sexuality, -renti)e Na##, NeW Jerse! 1HGI. 9, A. LINSEBU M. 3.-OMEROBUC. E. MARTIN, Sexual >eha*ior in the @uman 9ale, Saunders, Fi#ade#(ia 1H?G, A. LINSEBU M. 3.-OMEROBUC. E. MARTIN, Sexual >eha*ior in the @uman ?emale, Saunders, Fi#ade#(ia 1H@9J SN. NITE, Estudio de la sexualidad femenina, -#aa X Jan8s, 3ar)e#ona 1HCCJ "nforme @ite sobre sexualidad masculina, -#aa X Jan8s, 3ar)e#ona 1HH,. 1A in1esti'a)iones )o&*orta&enta#es de M. N. Masters X V.E. Jo6nson ! N. S. La*#an 99 , dis*one&os de una serie de datos so"re #a se0ua#idad %ue *er&iten una )o&*rensi/n ! una )a*a)idad de inter1en)i/n so"re este $rea de #a )ondu)ta %ue era i&*ensa"#e 6a)e tan s/#o )in)uenta a+os. E# *si)oana#ista, *or e##o, no de"er$ nun)a &ostrar su &enos*re)io o &a#inten)ionada i'noran)ia so"re todas estas a*orta)iones de )on4unto. Ser.a, sin e&"ar'o, e%ui1o)ar seria&ente #a )uesti/n si ##e'$se&os a )reer %ue todo ese a)er"o de datos ! de in(or&a)i/n so"re #os &e)anis&os de #a a)ti1idad se0ua# de"en 6a)ernos o#1idar #o %ue e# *si)oan$#isis 6a *uesto de &ani(iesto2 %ue, en <#ti&a instan)ia, #a se0ua#idad, &$s a##$ de #o "io#/'i)o ! #o so)io)utura#, a6onda sus ra.)es en un es*a)io i&*osi"#e *ara #a teor.a ! *ara #a ra/n )ient.(i)o7t8)ni)a. -or e##o, e# )a&*o de #o si&"/#i)o, en e# %ue e# *ensa&iento &.ti)o se e0*resa, tendr$ %ue )onstituirse )o&o un es*a)io *ri1i#e'iado de inter*reta)i/n ! )o&*rensi/n D!a %ue no e0*#i)a)i/nE, de #o %ue #a se0ua#idad es ! si'ni(i)a en nosotros. Co&*rensi/n si&"/#i)a, e08'esis, 6er&en8uti)a en #a %ue ne)esaria&ente estare&os i&*#i)ados, no *or #i&ita)i/n, sino *or esen)ia. Si no *ode&os ni de"e&os renun)iar a todo ti*o de in1esti'a)i/n so"re #os di1ersos as*e)tos %ue )on)iernen a #a )ondu)ta se0ua#, tendre&os %ue re)ono)er %ue todo o"ser1ador se en)uentra en te#a de 4ui)io &ientras rea#ia su *ro*ia #a"or. -or%ue e# o"ser1ador es sie&*re ta&"i8n un su4eto se0uado e i&*#i)ado su"4eti1a&ente en e# *ro"#e&a, *or &$s %ue %uiera *ro)urarse a toda )osta un )ono)i&iento neutra# ! o"4eti1o. Todo ti*o de in(or&a)i/n o ense+ana a este res*e)to de"er.a ta&"i8n, *or tanto, ser )ons)iente de este 6e)6o, renun)iando a #a *retensi/n de o(re)er un sa"er a# )ien *or )ien o"4eti1o ! neutra#. Sin duda resu#ta si'ni(i)ati1o a este res*e)to e# 6e)6o de %ue (ueran *re)isa&ente #os *si)oana#istas, #os %ue en #os a+os setenta, o(re)ieran &$s di(i)u#tades a #os &odos de introdu)ir #a se0ua#idad )o&o &ateria de ense+ana en #os )o#e'ios ! #i)eos (ran)eses. Los re1o#u)ionarios *si)oana#istas ! #os re*resentantes de #a so)iedad "ien*ensantes 1inieron as. a en)ontrarse en e# &is&o "ando de #a o*osi)i/n, si "ien *or &oti1os a todas #u)es di(erentes. No se ense+a se0ua#idad )o&o se ense+a &ate&$ti)as o 'eo'ra(.a. Sen)i##a&ente *or%ue, a# )on1ertir #a se0ua#idad en una teor.a 4unto a otros siste&a te/ri)os de #a ense+ana, se est$ des1irtuando a#'o esen)ia# de e##a &is&a. La ne)esaria i&*#i)a)i/n de# ense+ante ! de su siste&a edu)ati1o en e# te&a, #a )on1ierten ne)esaria&ente, ! de &odo sin'u#ar, en a#'o di1erso de #o %ue *ueda ser #a ense+ana de #a &ate&$ti)a o de #a 'eo'ra(.a. La *resenta)i/n de #a se0ua#idad )o&o un siste&a de )ar$)ter esen)ia#&ente "io#/'i)o o so)ia#, *ero &uti#ada de sus ra.)es a(e)ti1as *ro(undas, ta# )o&o )iertos se)tores *ro'resistas 6an *ro*u'nado en #os &edios edu)ati1os, *one de &ani(iesto un )ar$)ter de s.nto&a !, #o %ue es &$s *arad/4i)o, re1e#a una a)titud de(ensi1a (rente a #o %ue #a se0ua#idad es ! si'ni(i)a en sus i&*#i)a)iones &$s *ro(undas. 99 M. N. MASTERS X V.E. JONNSON, @uman Sexual esponse, Litt#e 3roWn, 3oston 1HAAJ N. S. LA-LAN, La nue*a terapia sexual %1 y H', A#iana, Madrid 1HG,. 1C La m-tica e la !ex"alia contempor3nea. Na"r$ %ue diri'ir #a &irada 6a)ia ese :*ensa&iento sa#1a4e; %ue )on1i1e en nuestra )u#tura, *ese a# intento de e0or)iar#o ! sa)ri(i)ar#o en aras de #a *retendida e0*#i)a)i/n )ient.(i)a. Los &itos, entendidos )o&o re#atos si&"/#i)os %ue des1e#an )o&*onentes eni'&$ti)os de #o 6u&ano, sa"r$n e0*resarnos, i&*#i)$ndonos ne)esaria&ente en e##os, 1ertientes esen)ia#es de nuestro &undo *si)ose0ua#. No entra en #os #.&ites de# *resente estudio una inda'a)i/n de #a 1ariedad de &itos %ue en torno a #a se0ua#idad se 'eneran en e# *ensa&iento )onte&*or$neo o))identa#. 3astar$ tan s/#o rea#iar unas indi)a)iones *ara re)ordar a#'unos #u'ares en #os %ue esa &ito#o'.a (#ore)e dese&*e+ando (un)iones &u! di1ersas ! re1e#ando (antas.as i&*osi"#es. Mitos, *or e4e&*#o, )onstruidos a#rededor de# sue+o de #a #i"era)i/n se0ua#, %ue &ani(iestan un deseo de des6a)er ataduras i&*uestas *or intereses so)io*o#.ti)os, a# &is&o tie&*o %ue sir1e *ara a#i1iar #a an'ustia %ue #a &is&a se0ua#idad 'enera. Mito#o'.a &$s re)iente de #a )astidad DY6asta en :)#u"s; %uiere or'aniarse, i'norando #a ine1ita"#e re(eren)ia sin'u#ar de# deseoZE. En)ontra&os, desde #ue'o, e# eterno &ito de #a "ise0ua#idad, )o&o una )onstante en e# sue+o de tota#idad %ue *reside a# deseo in(anti#. Mito )er)ano ta&"i8n de #o unise0, )o&o a"o#i)i/n de #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e. La di(eren)ia de se0os, en e(e)to, es*a)io en e# %ue se nos re1e#a #a )aren)ia de ser %ue &ar)a a #a se0ua#idad, 6a en)ontrado sie&*re en #a (i'ura de# 6er&a(rodita e# s.&"o#o de una *#enitud irrea#ia"#e. No (a#tan ta&*o)o, a *esar de #os e1identes a1an)es de #a #i"era)i/n de #a &u4er Dine1ita"#e&ente ri"eteada ta&"i8n )on un ne)esario 6a#o &.ti)oE #os &itos de #o :eterno (e&enino;. Se si'ue &ostrando )on 8# un (antas&a de &u4er idea#iada e i&*osi"#e, una es*e)ie de &adre "uena i&a'inaria %ue, *ara %ue *er&ane)a siendo ta#, de"e ser *reser1ada de todo )onta)to )on #a )ontin'en)ia ! #i&ita)i/n de #o rea#. S/#o as. *odr$ en)ontrar#a e# 1ar/n a# ser1i)io de su sue+o =No es #o %ue en)ontra&os )on (re)uen)ia en e# trata&iento de #o (e&enino %ue se e(e)t<a en deter&inados do)u&entos e)#esia#es> 9? La se0ua#idad, %ue sie&*re )a&in/ a)o&*a+ada de (antas&as ! a&enaas de )astra)i/n, de4a 1er ta&"i8n su &.ti)a en *ensa&ientos sa#1a4es de trans'resi/n ! )asti'o. Todos sa"e&os )o&o EL SIDA 6a )u&*#ido en deter&inados se)tores #a (un)i/n &.ti)a de ser )onsiderado )o&o un aote de Dios %ue *one (reno a# des)ontro# ! #a *er1ersi/n reinante en nuestros d.as. M$s a<n )uando se )re!/ des'ra)ia e0)#usi1a de #os 6o&ose0ua#es. La (a&i#ia, es*a)io nu)#ear en e# %ue #a se0ua#idad se )on(i'ura, ne)esita )o&o otras *o)as institu)iones e# re(rendo de #o &.ti)o. Mitos de #a (a&i#ia unida ! (e#i %ue rena)e *eri/di)a&ente en #as (e)6as de #a Na1idad o %ue nos )uenta sus re#atos enterne)edores en e# )ine o en #a *ro*a'anda. Mitos re1e#adores ta&"i8n %ue sue+an )on #a desa*ari)i/n de #a institu)i/n (a&i#iar ! %ue tan intensa&ente (un)ionaron en #a d8)ada de #os sesenta )on #a (i#oso(.a )ontra)u#tura# de #as )o&unas. Mito ta&"i8n de una edu)a)i/n se0ua# no re*resi1a %ue anida )on (re)uen)ia #a (antas.a *er1ersa de una se0ua#idad :natura#; %ue des)ono)e #a #e!. O, *or e# )ontrario, &itos 9? So"re este te&a 1ine en e# estudio 0elibato, g:nero y poder, en2 C. 3ERNA3P Ddir.E, 0ambio de paradigma, g:nero y eclesiolog-a, Ed. Ver"o Di1ino, Este##a, 1HHG, 1IH719I. 1G de #a ne)esaria a)o&oda)i/n 8ti)a a #as #e!es de #a natura#ea, )o&o si de #a natura#ea no (uera ta&"i8n e# )o&*orta&iento de #a &antis re#i'iosa %ue de1ora a su &a)6o &ientras )o*u#a o de #a t/rto#a %ue se ena&ora de su *ro*ia i&a'en ante e# es*e4o %ue #a &uestra. B &ito, *or su*uesto, de una se0ua#idad )o&*rendida, e0*#i)ada, )ata#o'ada e in1entariada )ient.(i)a&ente %ue 6a)e a)to de *resenta)i/n en *ro'ra&as de te#e1isi/n. o en su*#e&entos *eriod.sti)os do&ini)a#es, *ara )on1ertir e# deseo en t8)ni)a )ontro#a"#e. Mitos todos e##os )on sus s.&"o#os de todo ti*o ! )ondi)i/n. Madonna o M. Rei)6, *ueden (un)ionar a d<o *ara #a *ro1o)a)i/n ! #a #i"era)i/n se0ua#. -rin)e o e# 'ru*o in'#8s Suede *ueden e4e&*#i(i)ar a nuestros 6er&a(roditas te)ni(i)ados. S6aron Stone ! #a i&a'en )ristiana de Mar.a *ueden )o&*#e&entar &itos (e&eninos, tan arrai'ados en #a (antas.a &as)u#ina, )o&o #os de #a ra&era ! #a &adre 1ir'en. Na)e a#'unos a+os ta&"i8n, #a Do)tora O)6oa nos sir1i/ es*#8ndida&ente *ara re*resentar, *or &edio de su *ro'ra&a te#e1isi1o, e# &ito de #a :se0ua#idad sin &itos; %ue *are).a, *or (in, *osi"#e 'ra)ias a# )ono)i&iento de #a )ien)ia *si)o#/'i)a. Mitos #os nuestros a #os %ue nos #es (a#tan ta&*o)o sus tra&a, ar'u&entos ! dra&atur'ias. Las &asas *ueden en)ontrar ($)i# a))eso a e##os a tra18s de #as 'randes #e!endas )ine&ato'r$(i)as )o&o #as de El 8ltimo tango en /ar-s, Siete semanas y media o Atraccin fatal o, en 1ersiones in(anti#es, *ero no &enos i&*ortantes, )on Superman, >ella y la bestia o La sirenita, donde #aten #os 'randes a1atares de# desarro##o *si)ose0ua# 6u&ano. B re#atos &.ti)os #iterarios a# 'usto de sie&*re, )o&o #os de #a Lolita de Na"oKo1 o #a Iustine de Sade. En de(initi1a, &itos, s.&"o#os ! #e!endas %ue e0*resan #as di1ersas ne)esidades de #os di(erentes 'ru*os so)ia#es *ara or'aniar, )ontro#ar, edu)ar o entender un $&"ito de #a e0isten)ia %ue, en su '#o"a#idad a# &enos, *are)e es)a*ar a toda t8)ni)a, e0*#i)a)i/n ! )ontro#. Mitos ! #e!endas, *or tanto, en #os %ue *ode&os en)ontrar e# a#&a de #a se0ua#idad, )u!o )uer*o nos *retende e0*#i)ar #a )ien)ia. A re(#e0ionar so"re ese a#&a de# #a se0ua#idad %ue ##a&a&os deseo #e 1a&os a dedi)ar e# )a*.tu#o si'uiente. 1H 4I4LIOGRA5A AA.VV., Estudios sobre la sexualidad humana, Morata, Madrid 1HAC. ANRIEU, D., ?reud et la mythologie2 Nou1e##e Re1ue de -s!)6ana#!se I D1HCIE 11?71?@. 3ETTELNEIM, 3., /sicoan(lisis de los cuentos de hadas, Gri4a#"o, 3ar)e#ona 1HCC. DE FOUCAULT, M., @istoire de la sexualit:, Ga##i&ard, -aris 1HCA71HG?. DEVEREUF, G., Etnopsicoan(lisis complementarista, A&orrortu, 3uenos Aires 1HC@. 9ujer y mito, F.C.E., M80i)o 1HG,. FREUD, S., #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@. 9(s all( del principio del placer, 1H,I, GREEN, A. Apertura para una discusin sobre la sexualidad en psicoan(lisisD ?It6. Intenationa# Con'ress 3ar)e#ona T6e -s!)6oana#!ti)a# Asso)iation. GUTIERRER7S[NCNER, G., Estudio /sicoanal-tico de cuentos infantiles, Uni1ersidad Co&*#utense, Madrid 1HH9. JAC5UART, D. 7 TNOMASSET, C., Sexualidad y saber m:dico en la Edad 9edia, La"or, 3ar)e#ona 1HGH. LA-LANCNE, J., La sexualidad, Nue1a Visi/n, 3uenos Aires 1HGG. LPVI7STRAUSS, C#., El pensamiento sal*aje, Fondo de Cu#tura E)on/&i)a, M80i)o 1HA? MALINOMSLI, 3., Sexo y represin en la sociedad primiti*a, Nue1a Visi/n, 3uenos Aires 1HC?. RICOEUR, -., Admiracin, erotismo y enigma, en NELSON, J. 3. 7 LONGFELLOM, S.-., La sexualidad y lo Sagrado, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHA,19C7 1?,. MOLMANN, 3.3. 7 J. MONEB, @andbooF of @uman Sexuality, -renti)e Na##, NeW Jerse! 1HGI. M. MEAD, Sexo y temperamento, -aid/s, 3uenos Aires 1HC,. ,I CA/%ULO II ESE OSCURO O46E%O DEL DESEO. Una no)i/n 6u&ana )uanto &$s (unda&enta# es, &$s di(i)u#tad o(re)e *ara ser de#i&itada su(i)iente&ente. As. o)urre )on #a no)i/n de deseo. E# &is&o #en'ua4e re(#e4a esta di(i)u#tad )uando "a4o e# &is&o t8r&ino se re(iere a rea#idades %ue, sin e&"ar'o, *odr.a&os ($)i#&ente di(eren)iar. E# deseo *uede ser entendido )o&o una estru)tura 6u&ana %ue e0*resa una as*ira)i/n de (ondo nun)a )u&*#ida o ta&"i8n )o&o una )on)re)i/n *arti)u#ar, deter&inada de esa as*ira)i/n de (ondo, e%ui1a#ente a #o %ue desi'na&os ta&"i8n )on t8r&inos )o&o an6e#o, 'anas, as*ira)i/n, et). En este sentido, 6a"r.a %ue deter&inar %ue una )osa es e# deseo )o&o &o1i&iento o tenden)ia "$si)a D#a epithymia de #os 'rie'os )o&o *asi/n o deseo "$si)o ! su e%ui1a#ente #atino de concupiscencia 4J E ! otra di(erente #os deseos )o&o (or&u#a)iones e0*#.)itas de esa tenden)ia en re#a)i/n a a#'uien o a a#'o. E# deseo, %ue )onstitu!e un )on)e*to nu)#ear dentro de# *si)oan$#isis )onte&*or$neo no ##e'/, sin e&"ar'o, a (i'urar entre #os t8r&inos de #os %ue Freud o(re)iera una teor.a &$s o &enos es*e).(i)a, ta# )o&o ##e1/ a )a"o )on otros )on)e*tos a(ines )o&o #os de *u#si/n o #i"ido 9A . La &is&a ter&ino#o'.a (reudiana no es )#ara ! *re)isa a# res*e)to. E# t8r&ino &unsch (re)uente&ente e&*#eado *or Freud desi'na no tanto #a (or&u#a)i/n e0*#.)ita de# deseo sino e# &o1i&iento %ue "us)a re*rodu)ir unas satis(a))iones *ri&eras. En este sentido, no se di(eren)ia su(i)iente&ente de otros t8r&inos ta&"i8n e&*#eados )o&o #os de >egierde o in)#uso, Lust en tanto &o1i&ientos de a*eten)ia. Na sido, sin duda, dentro de #a o"ra )o&*#e4a ! *o#8&i)a de J. La)an, donde e# t8r&ino deseo 6a ##e'ado a en)ontrar un #u'ar de *ri&er orden en e# )on4unto de #a teor.a ana#.ti)a a)tua#. Esta teoria)i/n ser$ tenida en )uenta en nuestras re(#e0iones, sin %ue, *or otra *arte, nos redu)a&os a e##a. M$s "ien, se'uire&os #a #.nea e0*uesta *or A. Ver'ote en una de sus <#ti&as ! &$s i&*ortantes o"ra 9C , en #a %ue 9@ E# )on)e*to de conscupiscencia s/#o ad%uiri/ su sentido &as *e!orati1a De0*resi/n de #a din$&i)a de# *e)adoE "a4o e# in(#u4o de #a (i#oso(.a estoi)a. Co&o sa"e&os, e# t8r&ino 'rie'o )orres*ondiente de epithymia es e&*#eado en e# Nue1o Testa&ento *ara e0*resar un deseo o an6e#o %ue *uede ser a*#i)ado ta&"i8n a rea#idades santas )o&o, *or e4e&*#o, a# deseo de #a re1e#a)i/n de Dios DMt. 19, 1CE. 9A Una de #as de(ini)iones &as e#a"oradas so"re e# deseo %ue en)ontra&os en La interpelacin de los sueKos, 1HII, O.C., I, AGH. 9C La psychanalyse L lM:preu*e de la sublimation, Ed. du Cer(, -aris 1HHC. C(. es*e)ia#&ente HA7119. A. Ver'ote di(eren)ia #i"ido ! se0ua#idad. -or #i"ido entiende e# dina&is&o *si)o#/'i)o )arna# %ue ani&a todas #as a)ti1idades )or*ora#es )on e# (in de en)ontrar a##. (uentes de *#a)er. La #i"ido se 1e6i)u#a en ne)esidades "io#/'i)as !, desde a6., se 6a)e aut/no&a. De(inir #a #i"ido *or e# *rin)i*io de *#a)er si'ni(i)a *ara Ver'ote des)ri"ir ,1 )on e# t8r&ino :deseo *u#siona#; *retende re)o'er #o &$s 1a#ioso de# )on)e*to (reudiano de *u#si/n !, en *arti)u#ar, su 1in)u#a)i/n .nti&a )on e# estrato )or*ora# D:)uer*o #i"idina#;E. A# &is&o tie&*o, e# t8r&ino :deseo *u#siona#; se des1in)u#a de una )on)e*)i/n de&asiado #i'ada a #a se0ua#idad, entendida en su 1ertiente &$s e0*#.)ita&ente er/ti)a ! 'enita# 9G . E# deseo 6a)e re#a)i/n a# *#a)er, )o&o &odo de satis(a))i/n aut/no&a %ue se 1a #i'ando a una serie de re*resenta)iones Di&$'enes, ideas, re)uerdosE a #o #ar'o de #a 6istoria *arti)u#ar de )ada uno. Esa uni/n de# *#a)er )on #a re*resenta)i/n, es #a %ue se e0*resa )on t8r&inos )o&o :&e 'usta;, :%uiero;, :a&o;, t8r&inos todos %ue e0*resan una dis*osi)i/n a)ti1a 6a)ia esos o"4etos %ue se 6an ido )ua#i(i)ando a(e)ti1a&ente a #o #ar'o de #a 6istoria. E# deseo *u#siona# es, *ues, una rea#idad estru)turada *or re*resenta)iones ! a(e)tos, %ue *osee #a )ua#idad 'enera# de# *#a)er ! %ue 6a"#a de una dis*osi)i/n a)ti1a. E# t8r&ino *u#siona#, *or otra *arte, *retende tener *resente e# enraia&iento )or*ora# %ue e# deseo *resenta, su enraia&iento <#ti&o en e# )a&*o de #o "io#/'i)o. -or otra *arte, sin e&"ar'o, non este )on)e*to de deseo *u#siona# se to&a distan)ia de #a )on)e*)i/n 4un'uiana de #i"ido, entendida )o&o un &ero inter8s 'enera#, ines*e).(i)o, des#i'ado de sus estratos )or*ora#es. E# )on)e*to de deseo *u#siona#, *ues, es un dina&is&o a"ierto, &$s a&*#io %ue #a se0ua#idad entendida en sentido estri)to, *ero no tan a&*#io )o&o Jun' %uiere entender e# t8r&ino :#i"ido; 6a)i8ndo#o e%ui1a#ente de un inter8s 'enera#. Se tiene as. &u! *resente, *ues, %ue e# inter8s de# deseo es es*e).(i)a&ente e# *#a)er ! #a e1ita)i/n de# dis*#a)er. La !eparacin en el ori(en el e!eo. S/#o a *artir de nuestra )ondi)i/n de seres separados, ad%uirida desde e# d.a ! *or e# 6e)6o &is&o de nuestro na)i&iento, *ode&os a)er)arnos a )o&*render #a din$&i)a ori'inaria de# deseo 6u&ano. -or%ue, en e(e)to, #o %ue )onstitu!e una rea#idad e#e&enta# ! una e1iden)ia (.si)a %ue no es)a*a &.ni&a&ente a nuestra )onsidera)i/n DCo no soy t8$ 9e eres, en una medida infranqueable, distante y diferenteE &o1i#ia, sin e&"ar'o, una de #as resisten)ia &$s *ro(unda&ente enraiadas en nuestro &undo a(e)ti1o 9H . e# *si%uis&o )o&o un siste&a %ue se or'ania de ta# &anera %ue sit<a #as )ondi)iones *ara %ue a*are)a e# *#a)er, %ue es su (ina#idad. E# o"4eto es #o %ue 6a)e *osi"#e #a e(e)tua)i/n de esa (ina#idad ! #o %ue #e ##ena de una si'ni(i)a)i/n de(inida. En ese sentido e# (in ! e# o"4eto a# %ue se ata es #a )ausa de #a a)ti1idad *u#siona#. No una )ausa &e)$ni)a, *or%ue #a #i"ido no *ertene)e a# )a&*o de #as )ien)ias %ue tra"a4an )on ese )on)e*to de )ausa. E# dina&is&o *s.%ui)o %ue es #a #i"ido se des*#ie'a en #as a)ti1idades %ue *er&iten ! %ue *ro1o)an e# siste&a de 1ida %ue es es*e).(i)o de #o 6u&ano2 ser de )uer*o dotado de #en'ua4e. Entendiendo as. #a #i"ido, e# deseo *u#siona#, )o&o a#'o &$s a&*#io %ue #a se0ua#idad se )o&*rende %ue, a tra18s de# nar)isis&o ! *or #a &edia)i/n de# Idea# de# Bo, ese deseo *u#siona# *ueda trans(or&arse *or una *arte en *u#si/n se0ua# ! *or otra *arte ta&"i8n en un dina&is&o %ue se des*#ie'a en otras a)ti1idades. E# ser 6u&ano 'oa tanto de estas <#ti&as, %ue e##as #e a#e4an de #as ne)esidades %ue tienden a )ontraer#o en s. &is&o. I"id., ,@G7,@H. 9G C(. A. VERGOTE, I"id., 111. 9H Toda #a teor.a de# desarro##o de Mar'aret Ma6#er se )entra ta&"i8n en este 'ran te&a de ,, En a#'una &edida, e0iste en nosotros de &odo *er&anente una as*ira)i/n a #a (usi/n, a #a re)u*era)i/n de un estado ori'inario D)u!a re*resenta)i/n *rotot.*i)a 1endr.a dada *or #a situa)i/n intrauterinaE en e# %ue no tendr.a #u'ar distan)ia ni di(eren)ia a#'una. So&os de ese &odo deudores de una satis(a))i/n %ue &.ti)a&ente se tu1o. B #o %ue (ue rea#idad (.si)a &ediada "io#/'i)a&ente e# d.a de nuestro na)i&iento D#a se*ara)i/n de# )uer*o de #a &adreE no ##e'ar$ a ##e1arse a )a"o, a un ni1e# *s.%ui)o, sino &u)6o &$s tarde. S/#o )uando se *osea #a )a*a)idad *ara asu&ir una se*ara)i/n "$si)a, sin 1ue#ta atr$s, res*e)to a# i&a'inario &aterno. E(e)ti1a&ente, ta# )o&o #o e0*res/ Ni)ode&o, no *uede e# 6o&"re entrar otra 1e en e# 1ientre de su &adre ! 1o#1er a na)er. B D6a)iendo una #e)tura en otro orden de )osas di(erente a# de #a Teo#o'.aE, es )ierto ta&"i8n, ta# )o&o #e res*ondi/ Jes<s, %ue s/#o *or e# es*.ritu se na)e aut8nti)a&ente a# ni1e# de #o 6u&ano. -or%ue de la carne nace carne, del esp-ritu nace esp-ritu DJn. 9,AE. Es de)ir, %ue s/#o &ediando un )o&*#e4o *ro)eso, #o %ue (ue #a se*ara)i/n "io#/'i)a %ue nos entre'a a #a 1ida se *odr$ 6a)er rea#idad )o&o se*ara)i/n *s.%ui)a %ue nos 6a'a su4etos 6u&anos de *#eno dere)6o. B, *or e##o &is&o, su4etos se*arados !, en )uanto ta#es, *er&anente&ente deseantes. E##o tiene %ue 1er )on e# 6e)6o de %ue #a se*ara)i/n *ri&era su*one un des'a4a&iento %ue nos )onstitu!e esen)ia#&ente )o&o (a#ta. -ero una (a#ta, %ue en su ori'en es tan radi)a#, %ue de nin'una &anera *uede ser asu&ida ! a)e*tada )o&o ta#. E# re)i8n na)ido, *or e##o, *ara ase'urarse de no ser 8# &is&o (a#ta, )o&o &odo de ne'ar esa se*ara)i/n %ue #e resu#ta into#era"#e, se )onstitu!e i&a'inaria&ente a s. &is&o )o&o #o %ue )o#&a #a (a#ta de# otro, es de)ir, #a (a#ta de #a &adre de #a %ue (ue des'a4ado. -uesto %ue #o %ue )o#&a e# deseo de# otro no *uede en 8# &is&o ser una (a#ta. -ero esa *seudo7restitu)i/n de #a unidad *renata# *erdida en #a %ue, de &odo a#u)inatorio, 1i1e e# re)i8n na)ido "#o%uea, a# &enos *ro1isiona#&ente, ! de #a &anera &$s radi)a#, e# a))eso a# deseo. Nar$ (a#ta, *ues, toda una #ar'a ! )o&*#e4a 6istoria de e#a"ora)iones *s.%ui)as *ara %ue e# ser 6u&ano ##e'ue a asu&ir su )ondi)i/n de ser se*arado, de su4eto (a#tante, %ue, *or e##o, &is&o no *odr$ sino desear. En esa #ar'a ! )o&*#e4a 6istoria e# Edi*o, )o&o &$s ade#ante 1ere&os, se *resenta )o&o e# &o&ento )u#&inante en e# %ue se )onsa'ra, a un ni1e# su*erior, #a se*ara)i/n %ue tu1o #u'ar en ! *or e# na)i&iento. Na)e&os de nue1o, a6ora s., )o&o su4etos 6u&anos, a# asu&ir ! 6a)er nuestra esa se*ara)i/n %ue se ##e1a a6ora a )a"o *or #a &edia)i/n de# s.&"o#o *aterno. La situa)i/n ed.*i)a se &uestra de este &odo )o&o un &o&ento de)isi1o en #a estru)tura)i/n de #a su"4eti1idad ! de #a )onstitu)i/n de# s. &is&o. La se*ara)i/n ser$ *or sie&*re, sin e&"ar'o, "re)6a a"ierta, 6erida 4a&$s *#ena&ente )i)atriada, (a#ta de (ondo, (a#ta de ser, des(onda&iento ori'ina# )onstitu!ente %ue a"re ! ori'ina #a (uera de #o %ue ##a&a&os e# deseo. Dina&is&o %ue, a# &is&o tie&*o, nos )onstitu!e )o&o su4etos ! %ue 'enera una as*ira)i/n #atente a re)u*erar #o *erdido. Siempre de lo perdido canta el hombre DA'ust.n Gar).a Ca#1oE. #a se*ara)i/n. Esta 'ran *si)oana#ista e0*#i)a e# desarro##o *s.%ui)o en (un)i/n de #a si&"iosis ini)ia# ! de# *ro)eso de se*ara)i/n7 indi1idua)i/n %ue 1a teniendo #u'ar. Desde un autis&o nor&a# *ri&iti1o, se *asa a una (ase si&"i/ti)a, a #a %ue si'uen )uatro su"(ases a tra18s de #as )ua#es se 1a *rodu)iendo e# *ro)eso de indi1idua)i/n. C(. M. MANLER 7 M. FURER, /sychose infantile$ Symbiose humaine et indi*iduation, -a!ot, -aris 1HC9. ,9 El e!eo i(norao y !" con&licti,ia. Uno de #os as*e)tos (unda&enta#es, si no e# (unda&enta#, de #a in1esti'a)i/n *si)oana#.ti)a so"re #a se0ua#idad radi)/ en resa#tar su di&ensi/n in)ons)iente. E# deseo *u#siona# 6unde sus ra.)es (uera de# a#)an)e de #a )on)ien)ia, de4ando, *or tanto, de ser *er)e*ti"#e *ara nosotros &is&os, )ontro#a"#e se'<n nuestro anto4o, &odi(i)a"#e se'<n nuestra )on1enien)ia. Di(.)i# )uesti/n 8sta de a)e*tar, *or #o %ue su*one de 6erida *ara nuestro nar)isis&o en su *retensi/n de )ono)er ! &ane4ar todo #o %ue se &ue1e en nosotros. -ero )o&o tan "e##a&ente #o e0*res/ -au# Ri)oeur, cuando dos seres se abrazan, no saben lo que hacen; no saben lo que quieren; no saben lo que buscan; no saben lo que encuentran 40 . Di(.)i# )uesti/n, en e(e)to, *ara una :)ien)ia; de #a se0ua#idad. La 6istoria *ersona#, %ue 1a &ar)ado #a )on(i'ura)i/n a(e)ti1o7se0ua# de )ada uno, ir$ (orando a una ine#udi"#e di1isi/n de# su4eto en una di(eren)ia)i/n entre #o %ue es *osi"#e ! #o i&*osi"#e, entre #o *er&itido ! #o ne'ado. A *artir de una serie de *ro)esos %ue &$s tarde ana#iare&os D)a*.tu#o IVE, e# deseo *u#siona# ir$ ta&"i8n des*#a$ndose ! #o)a#i$ndose en esa a&*#ia ona de i'noran)ia, &ar'inada de #a )on)ien)ia, %ue *er&ane)er$ *or sie&*re sin *a#a"ra. Es e# reino de #o In)ons)ienteJ &asa *ro(unda de 6ie#o %ue, su&er'ida tras #a su*er(i)ie 1isi"#e de# &ar, sostiene #a *e%ue+a *unta de# i)e"er' %ue es #o %ue )ono)e&os. Desde #a *ro(undidad de #o in)ons)iente, sin e&"ar'o, e# deseo &antendr$ su (uera ! e0i'ir$ se)reta&ente #a rea#ia)i/n de sus &$s 1ie4as as*ira)iones. Contra e##as, de &odo *er&anente !, #as &$s de #as 1e)es, o)u#to ta&"i8n, se a#ar$n #as de(ensas ! #as *ro6i"i)iones. E# )on(#i)to, *ues, se *resenta )o&o una ine#udi"#e di&ensi/n de #a estru)tura se0ua# 6u&ana. Con(#i)to %ue, )o&o a)ertada&ente se 6a di)6o, es normal ! %ue so#a&ente se )onstitu!e en a#'o 1erdadera&ente *ro"#e&$ti)o )uando ese )on(#i)to se )onstitu!e en la norma. Es de)ir, )uando de &anera i&*ortante *ertur"a ! o"sta)u#ia #as dos tareas "$si)as %ue )entran nuestra esta"i#idad *ersona#2 tra"a4ar ! a&ar. Todo de*ender$ de #a di1ersa estru)tura)i/n de(ensi1a %ue )ada uno 6a!a a)ertado a e#a"orar en esta di(.)i# din$&i)a. -ero 6a"r$ %ue ad&itir %ue )ierto 'rado de )on(#i)ti1idad es in6erente a nuestra din$&i)a a(e)ti1a ! 6a"r$ %ue sa"er a)e*tar serena&ente %ue, ta# )o&o ana#iare&os en )a*.tu#o V, nun)a se 1er$ de# todo rea#iada nuestra *er&anente tarea de &adura)i/n *ersona#. E# )on(#i)to es, *ues, en un 'rado u otro, in6erente a #a din$&i)a de# deseo. La #e!, #a nor&a ! #a *ro6i"i)i/n sie&*re #e a)o&*a+an. -res)ri*)iones %ue 1ariar$n se'<n #os &o&entos ! es*a)ios )u#tura#es, *ero %ue (or&an sie&*re *arte de #a o"#i'ada estru)tura)i/n ! #i&ita)i/n %ue e# deseo ne)esita *ara dar *aso a #a )u#tura, a #o %ue deno&ina&os )o&o :natura#ea 6u&ana;. Le4os esta&os !a de a%ue##a :i#usi/n; etno)8ntri)a de #os antro*/#o'os euro*eos %ue, a# no *er)i"ir #as &is&as *res)ri*)iones so"re #a se0ua#idad %ue e0ist.an en su *ro*ia )u#tura, )re!eron en #a e0isten)ia de un :*ri&iti1o (e#i; %ue 1i1.a de &odo :natura#; ! en *#ena es*ontaneidad su &undo de deseos, sin #i&ita)i/n )u#tura# a#'una. Donde 6a! se0ua#idad 6a! #e!. Donde 6a! so)iedad ! )u#tura 6a! #i&ita)i/n ! estru)tura)i/n o"#i'ada de# deseo *u#siona#. B e# &odo en e# %ue se ##e1e a )a"o e# en)uentro entre e# deseo ! #a #e! 1a a deter&inar e# &odo ! e# 'rado de )on(#i)ti1idad %ue #a din$&i)a de# deseo *ueda )o&*ortar. La 1ida de# deseo, *or #o de&$s, se 1e indiso#u"#e&ente #i'ada a un o*uesto, un anti7 ?I I"id., 1?1. ,? deseo o )ontra7deseo %ue es e# odio ! #a a'resi1idad ?1 . Desde #os *ri&eros &o&entos #e a)o&*a+a, uni8ndose a 8# )o&o a#iado o, in)#uso, so&eti8ndo#e )o&o instru&ento *ara sus *ro*ios ! o*uestos o"4eti1os, )o&o es en e# )aso de# sadis&o o &aso%uis&o. E# a&or ! e# odio, #a 1ida ! #a &uerte se 6a)en indiso)ia"#es ta&"i8n en interior de )ada su4eto 6u&ano. B esa a&"i1a#en)ia *ro(unda, %ue e# *si)oan$#isis re)ono)i/ )o&o uno de #os ras'os &$s distinti1os de #a a(e)ti1idad 6u&ana ?, , ser$ *ara#e#a&ente (uente de )on(#i)to ! de )u#*a"i#idad. No 6a!, *ues, deseo sin #e!, ni deseo %ue no se 1ea a)o&*a+ado *or #a so&"ra de# odio ! #a a'resi1idad. M$s ade#ante 1o#1ere&os a e##o. El o#$eto impo!i#le. E# )ar$)ter in)ons)iente de nuestra rea#idad *u#siona# si'ni(i)a %ue, en "uena &edida, 1i1i&os sin sa"er )u$#es son #as &oti1a)iones, #os i&*u#sos, #os &iedos ! #os deseos %ue (or&an *arte de nuestras de)isiones ! o*)iones de 1ida. -or eso resu#ta tan ($)i# e%ui1o)arse en #as o*)iones a(e)ti1as %ue #as *ersonas rea#ian en sus 1idas !, *or esto ta&"i8n nos 1e&os o"#i'ados a a)e*tar %ue nadie *uede estar nun)a *#ena&ente se'uro de 6a"er #o'rado un e%ui#i"rio ! una esta"i#idad en este terreno. Nada est$ 'arantiado de *or 1ida en e# $&"ito de nuestro &undo a(e)ti1o se0ua#. En )ua#%uier &o&ento *uede en)enderse un (ue'o %ue se )re.a a*a'ado, desen)adenarse una tor&enta en e# d.a &$s a*a)i"#e ! )#areado o 1enirse estre*itosa&ente a"a4o a%ue# edi(i)io de a*arente (orta#ea, )onstruido )on e&*e+o ! tra"a4o durante a+os. -ero, ade&$s, es o"#i'ado ta&"i8n a)e*tar %ue todas a%ue##as as*ira)iones re)6aadas en e# $&"ito in)ons)iente no *er&ane)en en un estado de inerte o de &ero re*oso. Desde su estado #atente esas di&ensiones a(e)ti1as 4ue'an sie&*re un *a*e# ! una a))i/n, tras e# te#/n, deter&inando e# )on4unto de #a din$&i)a *ersona# de %uien #as i'nora, )o#oreando *ensa&ientos, 'enerando atra))iones ! re)6aos, &o1i#iando de(ensas o &isteriosas si&*at.as ! anti*at.as. Es )ierto %ue en *o)as otras di&ensiones de #a e0isten)ia #a deter&ina)i/n de #o %ue i'nora&os *ueda a)tuar de &odo tan *oderoso so"re nuestras )reen)ias, *re4ui)ios o 1a#ora)iones. -retendida&ente, e# e*.'ra(e de# *resente )a*.tu#o a#ude a# t.tu#o de# <#ti&o (i#& de Luis 3u+ue# D1HCCE. Nin'<n otro )ineasta #o'r/ &o1i#iar nuestra e&o)i/n de# &odo en %ue ?1 -res)indi&os a6ora a%u. de toda *ro"#e&$ti)a so"re e# )ar$)ter innato, instinti1o, "io#/'i)o o e# )ar$)ter a*rendido, so)io7)u#tura# de #a a'resi1idad. Co&o sa"e&os, *ara Freud, *osee un )ar$)ter ori'inario, no se)undario, ta# )o&o #o e0*res/ en su o"ra 9(s all( del principio del placer, 1H,I, O.C., III, ,@I@7,@?@. Frente a esta *ostura se sit<an #os %ue 1en #a a'resi1idad )o&o deri1ada de #a (rustra)i/n ! de #os )ondi)iona&ientos so)ia#es. So"re este te&a C(. M. LLEIN 7 J. RIVI\RE, Amor, odio y reparacin, O.C., 1o#. A, 1I171C, N. MARCUSE, La agresi*idad en la sociedad industrial a*an)ada y otros ensayos, A#iana, Madrid 1HC1J N. JEAMMET, La haine n:cesaire, -aris 1HGHJ AA.VV., Eiolence et destruction2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se ?G D1HG?E H1C71IH9. ?, E# )on)e*to de a&"i1a#en)ia a*are)e en e# an$#isis de #a neurosis o"sesi1a de# ##a&ado :6o&"re de #as ratas;. C( An(lisis de un caso de neurosis obsesi*a, 1HIH, O.C., II, 1??17 1?GI. ,@ #o 6io e# dire)tor ara'on8s, 4usta&ente, introdu)i8ndonos a tra18s de #as i&$'enes en #a i&*osi"#e "<s%ueda de# o"4eto de# deseo. 5uien desee a*render a#'o so"re e# deseo "ien *uede, *ues, a)er)arse a #a o"ra (.#&i)a de Luis 3u+ue# &e4or %ue a )ua#%uier otra "i"#io'ra(.a. No en 1ano #os *si)oana#istas se interesaron sie&*re 1i1a&ente *or su o"ra. Se 6a di)6o, ! )on ra/n, %ue e# )ine de 3u+ue# es e# de #a su"1ersi/n de 1a#ores. B su 'er&en su"1ersi1o #o en)uentra *re)isa&ente en e# *oten)ia# de# deseo ! en su )a*a)idad *ara *oner en )uesti/n e# &undo esta"#e)ido %ue *retende i&*edir su rea#ia)i/n. Re#i'i/n, (a&i#ia, edu)a)i/n, )on1en)iones so)ia#es, #as (ueras 1i1as, (ueras re*resi1as son sie&*re se+a#ados ! denun)iados )o&o a'entes re*resores de# deseo. E# deseo es #o %ue *reside todos #os enun)iados de #a es)ritura "u+ue#iana, !a sea *retendiendo dire)ta&ente a"rir #a *uerta de# in)ons)iente )o&o 6a)e en sus *ri&eros (i#&s surrea#istas El perro andalu) o en La edad de oro, !a sea, )on1en)ido de #a i&*osi"i#idad de 1isua#iar dire)ta&ente e# in)ons)iente, &ostrando #as 6ue##as de #a i&*osi"#e *erse)u)i/n de# deseo a tra18s de sus sue+os ! s.nto&as. Es #o %ue 1e&os en (i#&s )o&o Eiridiana D1HA1E o El (ngel exterminador D1HA,E, en #a es*#8ndida ! *o)o )ono)ida El D1H@,E, o, en sus <#ti&as )rea)iones El discreto encanto de la burgues-a D1HC,E, El fantasma de la libertad D1HC?E, o Ese oscuro objeto del deseo D1HCCE. Co&o a(ir&a Jes<s G. Re%uena, e# te0to "u+ue#iano nos 6a"#a a# &is&o tie&*o de #a i&*osi"i#idad de enun)iar e# deseo ! de #a *osi"i#idad de enun)iar sus o"st$)u#os !, a tra18s de e##os, #a *osi"i#idad de traar #a to*o#o'.a de #a re*resi/n %ue no es otra )osa %ue #a i&a'en ne'ati1a de su i'7a'. E(e)ti1a&ente, )o&o &ara1i##osa&ente #o )a*t/ 3u+ue#, es os)uro e# o"4eto de# deseo. Se satis(a)en #as ne)esidades ! se rea#ian )iertas as*ira)iones. E# deseo, sin e&"ar'o tan s/#o &eta(/ri)a o &eton.&i)a&ente *uede en)ontrar rea#ia)i/n. Di)6o de otro &odo, s/#o a *artir de sustitu)iones ! des#ia&ientos, a tra18s de #os innu&era"#es o"4etos %ue se )on(i'uran en nuestra 1ida, e# deseo *uede en)ontrar a#'<n ti*o de )u&*#i&iento. -ero sie&*re )on su)ed$neos ! sustitu)iones. Esos o"4etos Dun a&or, un *ro!e)to, una a1entura...E *are)en *resentarse ante nuestro o4os ni&"ados )on #a #u de# o"4eto (a#tante de# deseo. 3astar$ a#)anar#os *ara )o&*ro"ar, (ata#&ente, %ue, en rea#idad, e# o"4eto 1erdadera&ente a+orado no esta"a a nuestro a#)an)e. Es esen)ia#&ente 6etero'8neo a #a rea#idad %ue nos *are).a *resentar sus si'nos. Ra/n *or #a )ua#, toda satis(a))i/n a"re ine0ora"#e&ente a una nue1a insatis(a))i/n ?9 . La (rustra)i/n a*are)e sie&*re de a#'<n &odo, in)#uso )uando rea#ia&os nuestros &$s ardientes deseos. Lo )ua# nos 6ar$ )o&*render #a i&*ortan)ia %ue en )ua#%uier *ro!e)to *eda'/'i)o de"e dese&*e+ar #a edu)a)i/n en #a to#eran)ia a #a (rustra)i/n, )o&o <ni)o &odo de e1itar e# desen)adena&iento de #a 1io#en)ia )ontra e# a'ente de #a (rustra)i/n o )ontra uno &is&o, en (or&a de autoa'resi/n. Se satis(a)en #as ne)esidades. Es de)ir, se e#i&ina #a tensi/n interna desen)adenada en nuestro or'anis&o a *artir de una a))i/n es*e).(i)a %ue *ro)ura e# o"4eto ade)uado. E# a#i&ento )a#&a e# 6a&"re. Ese o"4eto #o'ra resta"#e)er e# e%ui#i"rio *erdido de #a tensi/n ?9 Se )o&*rende as. #a re#ati1ia)i/n %ue ##e1a a )a"o Freud )uando se re(iere a# o"4eto de #a *u#si/n. No es e# o"4eto #o %ue de(ine de &odo &as radi)a# a #a *u#si/n, sino #a &is&a (uera ori'inada *or e##a )on inde*enden)ia de# o"4eto )on %ue 8# *ueda satis(a)erse. C(. #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 11AH71,9C. ,A ne)esitante. E# a'ua a*a'a #a sed. -ero no 6a! o"4eto *ara e0tin'uir e# deseo !, *or eso &is&o, son in(initos #os o"4etos %ue *ueden *are)ernos *ro*i)ios *ara a*a'ar su sed. La )adena, *or suerte, nun)a a)a"a. E# o"4eto de# deseo no 6ar$ nun)a a)to de *resen)ia en nuestras 1idas *or%ue, en su as*ira)i/n <#ti&a, e# deseo re&ite a un (antas&a, a #a re)onstru))i/n de un *ara.so %ue, *or otra *arte, nun)a e0isti/ sino en e# &ito e#a"orado *or nuestra (antas.a. E# deseo se &uestra de esta &anera )o&o #a #i'a/n a un *asado %ue nin'<n *resente a)ertar$ nun)a a des6a)er, aun%ue, a di(eren)ia de #a ne)esidad, no )ierra en e# *resente ! en uno &is&o sino %ue nos a"re ! nos e&*u4a 6a)ia e# (uturo ! 6a)ia #o otro ?? . 7"imera! o e!peran8a! en la in3mica el e!eo. Animal de realidades, ta# )o&o #o de(ini/ J. Ru"iri, e# ser 6u&ano *are)e, sin e&"ar'o, )ondenado a en(er&ar de i#usiones. B resu#ta rea#&ente )ostoso sanarse de esa tenden)ia %ue nos arrastra a #o i#usorio una ! otra 1e sin es)ar&iento. La )aren)ia %ue se ins)ri"e en e# )ora/n &is&o de nuestro deseo, ese 6ue)o ! esa (a#ta %ue nada ni nadie *uede ##enar, )onstitu!e e# ori'en de #a ine1ita"#e a#iena)i/n %ue, en &u#titud de (antas.as, se en)uentra sie&*re dis*uesta a rena)er. E# deseo se &uestra de esta &anera )o&o un 6i4o de #a an'ustia ! )o&o *adre de #a i#usi/n. De &odo *er&anente e# o"4eto de# deseo *are)e rea#iar su e*i(an.a *ara &ostrar de in&ediato e# es*e4is&o de nuestra e0*e)tati1a o *er)e*)i/n. Co&o si e0istiese una ine0ora"#e *re'nan)ia de#irante en nuestra re#a)i/n )on #a rea#idad. La re#a)i/n a&orosa, *arti)u#ar&ente en #a (as)ina)i/n %ue 1i1e en *er.odo de ena&ora&iento, *are)e i#ustrar )o&o nin'una otra situa)i/n esa din$&i)a i#usionante de# deseo. El amor es ciego de)i&os )on toda ra/n. La i#usi/n, de ese &odo, se nos &uestra )on esa si'ni(i)ati1a e%ui1o)idad %ue e# t8r&ino *osee en es*a+o#, a di(eren)ia de #o %ue o)urre en otras #en'uas euro*eas. La i#usi/n *uede ser e# es*e4is&o en'a+oso, *ero ta&"i8n #a as*ira)i/n i&a'inaria, #a e0*e)tati1a (antaseada. E(e)ti1a&ente, en)ontra&os en e# Di))ionario de Mar.a Mo#iner %ue #a i#usi/n es de(inida )o&o :i&a'en (or&ada en #a &ente de una )osa ine0istente;, *ero ta&"i8n )o&o :a#e'r.a, (e#i)idad %ue se e0*eri&enta )on #a *osesi/n, )onte&*#a)i/n o es*erana de a#'o; ?@ . La i#usi/n, *ues, *uede ser una )rea)i/n &enta#, *rodu)to e0)#usi1o de# deseo, o *uede, *or e# )ontrario, sur'ir de# en)uentro entre e# deseo ! #a rea#idad, en)ontrando su so*orte en a&"os *o#os. :Tener i#usi/n; es a#'o, en e(e)to, &u! di(erente de :6a)erse i#usiones; . B :no ser un i#uso; no es i'ua# a 1i1ir :desi#usionado; ?A . ?? Esta di(eren)ia)i/n entre ne)esidad ! deseo rea#iada *or J. La)an #a a*#i)/ "e##a&ente a# $&"ito de #a ora)i/n e# *si)oana#ista ! 4esuita (ran)8s D. VASSE, en su o"ra Les temps du d:sir, Ed. du Seui#, -aris 1HAH. ?@ Di))ionario de uso de# es*a+o#, Gredos, Madrid 1HHG, s.1. I#usi/n. ?A Ba 6e indi)ado en otro #u'ar D/sicoan(lisis y religinD di(logo interminable, Trotta, Madrid ,III, 1CI71CAE %ue e# *si)oan$#isis de 6a"#a 6is*ana de"er.a e&*render una re(#e0i/n so"re esa "i*o#aridad %ue e# t8r&ino i#usi/n *osee *ara nosotros. Desde su eti&o#o'.a #atina %ue #a re#a)iona )on e# 4ue'o Dillusio, *ro)ede de illudere, )u!a (or&a si&*#e es ludere, 4u'arE (ue ad%uiriendo *ro'resi1a&ente e# )ar$)ter de engaKo. As. se de4a 1er en e# #esoro de la ,C Ju#i$n Mar.as en su >re*e tratado de la ilusin ?C nos da )uenta de# )a&"io se&$nti)o, e0tra+o ! ori'ina#, %ue se o*era en e# uso es*a+o# de# t8r&ino a *artir de# ro&anti)is&o ! %ue, sin e&"ar'o, #os di))ionarios tardaron "astante en re)o'er ?G :=No es *rodi'ioso 7es)ri"e Ju#i$n Mar.a7 %ue #a *a#a"ra illusio, en'a+o, es)arne)i&iento, "ur#a o error, *a#a"ra resa"iada, )aute#osa, es)8*ti)a, 6a!a 1enido a si'ni(i)ar #a 1ersi/n ino)ente, a)ti1a, )on(iada, a&orosa 6a)ia #a rea#idad, ! so"re todo #a rea#idad *ersona#;> La a)titud %ue se ado*te (rente a# &undo de*ende de# &odo :i#usionado; o :desi#usionado; )on %ue se inter*rete #a rea#idad. Una rea#idad %ue, no #o o#1ide&os, es sie&*re, de un &odo u otro, inter*retada. La i#usi/n, *uede )orres*onder enton)es a un &odo de &irar#a ! de en(rentar#a en e# %ue e# (uturo a*are)a )o&o una *osi"i#idad *ara #a rea#ia)i/n de unas e0*e)tati1as, toda1.a 6o! in)u&*#idas. La i#usi/n, *or eso es (uera anti)i*atoria. E##a intenta 6a)er *resente, en #a (antas.a, #o %ue toda1.a no es. E1idente&ente, desde #a in)ertidu&"re Ddonde &uestra su distan)ia res*e)to a# de#irioE ! )on todo e# ries'o de ##e'ar a *er1ertirse en #o i#usorio. De &odo *arti)u#ar&ente *enetrante D. M. Minni)ott, a *artir de# estudio de #o %ue ##a&/ e# objeto transicional, 6a *uesto de re#ie1e esa ne)esaria i&*#i)a)i/n de #a i#usi/n en e# desarro##o ! &adura)i/n de #a *ersona#idad ?H . Desde este *unto de 1ista, #a i#usi/n, )o&o 6i4a de# deseo, )u&*#e una (un)i/n (unda&enta# en e# desarro##o de nuestros idea#es ! *ro*/sitos 1ita#es. Es una (uera *oderosa en e# desarro##o *s.%ui)o 6u&ano ! un a#i&ento *er&anente de )reati1idad ! de sa#ud. Desde esta *ers*e)ti1a, e# e&*u4e i#usionante de# deseo de"e ser )onsiderado )o&o un Lengua 0astellana o EspaKola de Se"asti$n de Co1arru"ias de 1A11 D:)osa en a*arien)ia di(erente de #o %ue es;E ! es as. )o&o ad%uiere (uera en toda #a #iteratura "arro)a de# si'#o de oro, es*e)ia#&ente en e# #en'ua4e de #a as)8ti)a ! &.sti)a. E# de&onio es un &aestro en e# arte de )rear i#usiones, tor*es en'a+os *ara e# a#&a in)auta. ?C A#iana, Madrid 1HG?. ?G Se'<n Ju#i$n Mar.as, es Es*ron)eda e# des)u"ridor de# nue1o sentido de #a 1o :i#usi/n;. Los di))ionarios, en e(e)to, tardaron en 6a)erse )ar'o de esa nue1a si'ni(i)a)i/n. En 1G?@ e# +ue*o Diccionario de Sa#1$ &antiene e# sentido de en'a+o, as. )o&o e# Diccionario de la Sociedad Literaria. Toda1.a 6o! e# -e%ue+o Larousse #o de(ine )o&o :error de #os sentidos o de# entendi&iento;, identi(i)ando :i#usionado; *or :en'a+ado;. E# *ri&er atis"o de# nue1o sentido #o en)ontra&os en e# Diccionario +acional de Do&.n'ue donde a*are)e )o&o :O"4eto )on)e"ido *or #a (antas.a, )rea)i/n i&a'inaria, de#eita"#e, 6a#a'adora, %ue 6ar.a #a (e#i)idad de# indi1iduo si se rea#iase, *ero %ue )asi sie&*re ra!a en #o i&*osi"#e;. Toda esta tradi)i/n #e0io#/'i)a se *erdi/, sin e&"ar'o, )a"i8ndo#e a Mar.a Mo#iner e# 6onor de rein)or*orar en 1HAC e# do"#e sentido %ue, de 6e)6o, *osee *ara nosotros. E# Di))ionario de #a Rea# A)ade&ia es*a+o#a no re)o'i/ #a 1ertiente *ositi1a de esta 1o 6asta 1HG,. C(. J. MARSAS, I"id., 1I79C. ?H C(. La naturale)a humana, -aid/s, 3ar)e#ona 1HH9J /laying and eality, Ta1isto)K, London 1H@9J D. MULFF, /sychology of eligion$ 0lassic and 0ontemporary *ieNs, Jo6n Mi#e! X Sons, NeW BorK 1HH1. ,G &otor *er&anente %ue nos i&*u#sa a no *er&ane)er nun)a %uietos, inertes o *ara#iados *or #a deses*erana o #a a*at.a. E# deseo, )o&o din$&i)a %ue ne)esaria&ente desen)adena un desni1e# entre #o en)ontrado ! #o an6e#ado, se )on1ierte as. en "ase de nuestros dina&is&os &$s (unda&enta#es. -uede ser )onsiderado, *or tanto, ta&"i8n )o&o e# so*orte de nuestra in%uietud ! #a "ase *ara e# desarro##o de #a es*erana. E# e&*u4e *er&anente %ue nos &o1i#ia desde #o %ue es a #o %ue %ui$s *udiera ser. E1idente&ente ser$n otras di&ensiones de #a antro*o#o'.a, di1ersas de #as *si)o#/'i)as en #as %ue *retende situarse este )on4unto de re(#e0iones, #as %ue *odr$n 'uiarnos en #a a1eri'ua)i/n de :#o %ue )a"e es*erar; ! de su )orres*onden)ia o no )on #as as*ira)iones <#ti&as de# deseo 6u&ano. A%u. tan s/#o )a"e se+a#ar %ue #a din$&i)a deseante se *resenta )o&o e# so*orte o #a in(raestru)tura de #as "<s%uedas de# su4eto 6u&ano, )on inde*enden)ia de %ue esa "<s%ueda )rea *oder en)ontrar un o"4eto o, (ina#&ente, se ##e'ue a# )on1en)i&iento de %ue e##a &is&a no es sino una pasin in8til, %ue se %ue&a ! autodestru!e en su &is&o desear. Desde #a *ers*e)ti1a *si)o#/'i)a en #a %ue a%u. esta&os situados s. )a"e, sin e&"ar'o, *#antearse una )uesti/n (unda&enta#. La de #a di(eren)ia e0istente en #a din$&i)a deseante %ue )ondu)e a #a %ui&era D*or no re(erirnos a #a de# de#irio o #a a#u)ina)i/n *si)/ti)aE ! #a %ue dar.a *ie *ara )on1ertirse en e# so*orte de# a#iento 1ita# ! de #a es*erana Co&o 1ere&os &$s ade#ante, en #os )a*.tu#os dedi)ados a #os te&as de# desarro##o ! &adura)i/n de# deseo *u#siona# DIV ! VE, tan s/#o &ediante #a *ro'resi1a a)e*ta)i/n de nuestra )ondi)i/n de :seres se*arados;J es de)ir, en e# re)ono)i&iento de una ausen)ia ins)rita en e# )ora/n de nuestro deseo, *ode&os #i"erarnos de #a %ui&era %ue nos *ierde, *ara a))eder a un dina&is&o %ue, desde #a rea#idad, se e&*e+a en i#usionar a#'o &e4or. S/#o desde e# re)ono)i&iento de #a so#edad %ue nos )onstitu!e )o&o su4etos, e# &undo *uede entrea"irse )o&o un 6orionte ##enos de *osi"i#idades. Lo! *i$o! el e!eo. Es a"so#uta&ente )ierto %ue so"re 'ustos no 6a! nada es)rito, %ue 6a! 'ente *ara todos #os 'ustos ! 'ustos *ara toda #a 'ente. E# deseo, en e(e)to, 'enera toda una ar"ores)en)ia &u#ti(or&e de as*ira)iones, an6e#os, ansias, a*eten)ias, a(anes, a&"i)iones, 'anas, anto4os ! )a*ri)6os %ue, en )ada )ua#, se 1an )on(or&ando a# 6i#o de su *ro*ia 6istoria. Cada )ua# 1a e#a"orando, sie&*re de &odo *arti)u#ar ! <ni)o, su *ro*ia (antas.a, #o %ue )onstitu!e su noche m(s hermosa, *or e0*resar#o )on e# t.tu#o %ue #e dio F. Co#o&o a a%ue##a *e#.)u#a, en #a %ue toda una serie de *ersona4es 1an *ro!e)tado sus (antas.as &$s se)retas ! 1ario*intas en una no)6e e0*e)tante de (en/&enos )/s&i)os "a4o e# )ie#o de Madrid. La 6istoria de )ada )ua# tiene #a <#ti&a *a#a"ra. Una *a#a"ra %ue se ir$ es)ri"iendo a tra18s de #as 'rati(i)a)iones o"tenidas ! de #as (antas.as )on e##as &o1i#iadas. A *artir de a6. se ir$n 'enerando nue1os ! es*e).(i)os an6e#os, %ue )ada )ua# e#a"ora a *artir de #as sie&*re )o&*#e4as 1i)isitudes de su "io'ra(.a !, (unda&enta#&ente, de sus re#a)iones ! en)uentros inter*ersona#es. Se 6a"#ar$ *or e##o en este &is&o n<&ero de #a re1ista de #a ti*o#o'.a de #os deseos. ,H -ero si #a 6istoria es #a %ue tiene #a <#ti&a *a#a"ra en #a e#a"ora)i/n de #os *ro*ios an6e#os, no sie&*re ser$ ($)i# o *osi"#e si%uiera des)i(rar esa *a#a"ra. Ni *or e# *ro*io su4eto %ue #a *orta. Los aut8nti)os o"4etos de# deseo *ueden %uedar *or sie&*re i'norados, es)indidos de #a )on)ien)ia a tra18s de #a re*resi/n. -er&ane)en as. en e# $&"ito de #o in)ons)iente, de4ando 1er tan s/#o deter&inados as*e)tos *ar)ia#es ! sie&*re de(or&ados de e##os. Todo unos )o&*#e4os *ro)esos inter1ienen *ara %ue #a e&er'en)ia de# deseo %uede su(i)iente&ente )a&u(#ada. La e#a"ora)i/n de #os sue+os ! de #os s.nto&as neur/ti)os son #os <ni)os )a&inos *or #os %ue esos deseos i'norados *ueden 6a)er a#'<n disi&u#ado a)to de *resen)ia @I . E# *re)io es a#to, sin e&"ar'o, )uando se 6a)e 'rande e# )a&*o de #os deseos e0)#uidos. La inautenti)idad se )on1ierte en #a re'#a. Con todo dere)6o se *uede a(ir&ar enton)es %ue no sa"e&os #o %ue %uere&os. B #o %ue es *eor, *ode&os 6a)er deri1ar nuestra 1ida *or )a&inos %ue no son sino #a e0*resi/n de deseos e%ui1o)ados. In1adidos *or e# deseo de #os otros *ode&os a)a"ar i'norando )u$#es son nuestro *ro*ios deseos. As*ira)i/n a #a 1ida re#i'iosa, *or e4e&*#o, %ue es%ui1a un an6e#o &$s *ro(undo ! *ro6i"ido de *er&ane)er *or sie&*re #i'ado a #a (i'ura &aterna o de &antener a# &ar'en una a(e)ti1idad orientada 6o&ose0ua#&enteJ deseo de una 1ida de *are4a %ue se )onstru!e en (un)i/n de unas sinton.as 8ti)as o ideo#/'i)as, *ero %ue i'nora sus )o&*onentes a(e)ti1os &$s *ro(undos ! %ui$s )on &enos *osi"i#idades de en'ar)eJ deseo de o*tar *or una *ro(esi/n %ue res*onde tan s/#o a #a tenden)ia de )o&*#a)er #os deseos *aternos, *ero %ue no res*onde a #as *ro*ias )a*a)idades ! as*ira)iones &$s *ersona#es, et). Se *odr.an &u#ti*#i)ar, e1idente&ente, #as situa)iones %ue res*onden a estas e%ui1o)a)iones en e# deseo. La i'noran)ia res*e)to a #os *ro*ios deseos *uede 'enerar i'ua#&ente situa)iones %ue, a*arte de inaut8nti)as, deri1en en una i&*ortante &uti#a)i/n *ersona# o en e# )on(#i)to a"ierto. Nuestras as*ira)iones *ro(undas *ueden ##e'ar a )on1ertirse en tenden)ias in)o&*ati"#es ! en)ontradas entre s.. B, en este sentido se *odr.a a(ir&ar %ue, en un 'rado u otro, todos so&os testi'os de deseos en)ontrados en nuestro interior !, *or e##o &is&o, *art.)i*es de una )ierta &edida de )on(#i)ti1idad interna. -ero #os 6i4os de# deseo *ueden ##e'ar a ori'inar una 'uerra ta# en e# interior de #a *ersona#idad, %ue ##e'ue a# *unto de %ue e# su4eto se 1ea redu)ido a ser &era&ente e# es)enario de una "ata##a ! %ue s/#o #e %ue*a !a #a )ondi)i/n de es*e)tador su(riente. Las *ro*ias as*ira)iones )ons)ientes *o)o *odr$n 6a)er *ara esta"#e)er si%uiera un a#to e# (ue'o. La in)o&*ati"i#idad de nuestros deseos *uede, de i'ua# &anera, )orto)ir)uitarnos ! de4arnos *ara#iados en #a i&*osi"i#idad de ##e1ar a )a"o #a rea#ia)i/n de a#'unos de e##os. Cuenta #a #e!enda %ue un 6ada "ondadosa %uiso )on)eder #a rea#ia)i/n de tres deseos a una *o"re ! des'ra)iada *are4a %ue 1i1.a en #a indi'en)ia &$s a"so#uta. La in(e#i &u4er, 4usto a# ter&inar de o.r #a *ro&esa de# 6ada sinti/ un a'rada"#e o#or de sa#)6i)6a re)i8n asada. No @I A #a deter&ina)i/n de esos *ro)esos in)ons)ientes dedi)/ Freud uno de #os )a*.tu#os &$s i&*ortantes D! ta&"i8n di(.)i#esE de su o"ra La interpretacin de los sueKos, )on e# t.tu#o de /sicolog-a de los procesos on-ricos DO.C., I, AAI7C1@E. Co&o sa"e&os, #a tesis )entra# de #a o"ra es %ue e# sue+o, tras su a*arente )aos ! )on(usi/n, o)u#ta sie&*re una rea#ia)i/n de deseos, 'enera#&ente #i'ados a e0*erien)ias in(anti#es %ue &antienen un )ar$)ter indestru)ti"#e. Sentido an$#o'o de rea#ia)i/n de deseos en)ontr/ ta&"i8n en #a (or&a)i/n de #os s.nto&as neur/ti)os DO.C., I, @AI7@A?E. 9I *udo re*ri&ir su deseo de dis*oner de in&ediato de tan sa"roso &an4ar. E# deseo (ue de in&ediato rea#iado. Su &arido, sin e&"ar'o, eno4ado )on #a *erdida de una de #as tres es*#8ndidas *osi"i#idades en #a rea#ia)i/n de un deseo tan 1u#'ar, sinti/ un terri"#e eno4o )ontra su &u4er. La ra"ia #e 6io desear %ue #a nari de su es*osa se )on1irtiera en #o &$s *are)ido a #a sa#)6i)6a *or e##a so#i)itada. E# deseo (ue i'ua#&ente 6e)6o rea#idad. La situa)i/n se de4/ 1er en todo su *atetis&o2 *ara #a "uena &u4er, 1erse a(eada de ta# &odo !, *ara su desdi)6ado &arido, tener una es*osa )on un rostro se&e4ante. Tan so#o %ueda"a un deseo *or rea#iar. E1idente&ente 8ste tan s/#o *od.a ser e# de re&ediar e# e(e)to de #os dos anteriores ! 1o#1er a #a situa)i/n *ri&era en #a %ue se en)ontra"an. As. #es (ue )on)edido. Fina#&ente, *ues, todo %ued/ )o&o a# *rin)i*io ! #a o*ortunidad de sa#ir de su des'ra)iada situa)i/n %ued/ *or sie&*re *erdida. La di1ertida 6istoria &ani(iesta #o %ue, en &$s de una o)asi/n ! de &odo *o)o di1ertido, o)urre en e# interior de nuestro &undo desiderati1o. La #io(ra&-a !"!tit"ye a la #iolo(-a. Co&o ade#ant$"a&os en e# )a*.tu#o *re)edente, uno de #os datos &$s (unda&enta#es en #a )o&*rensi/n de# deseo *u#siona# radi)a en e# )ar$)ter esen)ia#&ente "io'r$(i)o, 6ist/ri)o, %ue #o 1a )on(i'urando. E# )on)e*to "io#/'i)o de instinto %ue uti#i/ a&*#ia&ente #a *si)o#o'.a *ara )o&*render e# dina&is&o )o&*orta&enta# de #os ani&a#es, se %ueda )orto )uando intenta&os )o&*render #a )ondu)ta de# ser 6u&ano en e# $&"ito a(e)ti1o7se0ua#. Psta 6a des"ordado )on &u)6o #a es(era de# instinto se0ua# "io#/'i)o %ue tiende esen)ia#&ente a #a re*rodu))i/n ! a #a su*er1i1en)ia de #a es*e)ie ! se 6a trans(or&ado en una (uera, un e&*u4e %ue, )o&o deseo *u#siona#, as*ira a esa i&*osi"#e (usi/n %ue 6e&os ana#iado. E# dato *osee una i&*ortan)ia de *ri&er orden *ara )o&*render as*e)tos (unda&enta#es de #a a(e)ti1idad ! de# a&*#io )a&*o de# desear %ue se a"re en e# ser 6u&ano. Uno de #os *rin)i*a#es in1esti'adores en #as *asadas d8)adas en e# )a&*o de #a &oti1a)i/n se0ua# 6a sido FranK 3ea)6. Su *ro*osi)i/n es %ue #a e0)ita)i/n se0ua# se 6a)e enor&e&ente 1ariada ! )o&*#e4a a &edida %ue se as)iende en #a es)a#a (i#o'en8ti)a ! %ue #a 1ariedad de )ondu)tas se0ua#es en %ue se e&*e+an #os ani&a#es su*eriores est$ )orre#a)ionada )on e# desarro##o de sus )orteas )ere"ra#es. E# )ontro# 6or&ona# en #os ani&a#es in(eriores )ede e# *uesto a un )ontro# neuro#/'i)o en #os ani&a#es su*eriores. En este sentido, a(ir&a F. 3ea)6 %ue, en e# )urso de #a e1o#u)i/n, e# 'rado )on %ue #as 6or&onas se0ua#es )ontro#an e# )o&*orta&iento se0ua#, 1a re&itiendo *ro'resi1a&ente, )on e# resu#tado de %ue e# )o&*orta&iento 6u&ano se 6a)e re#ati1a&ente inde*endiente de esta (uente de )ontro# @1 . Los e0*eri&entos rea#iados *or 8ste ! otros in1esti'adores so"re #a )astra)i/n arti(i)ia# i#ustran esta *ro'resi1a )o&*#e4i(i)a)i/n de #a se0ua#idad. En ani&a#es in(eriores, #a )astra)i/n su*one #a *r$)ti)a anu#a)i/n de #as (un)iones se0ua#es. A &edida %ue se a1ana en #a es)a#a ani&a#, ta# deter&ina)i/n 1a *erdiendo *oder, 6asta ##e'ar a# 6o&"re, donde #a )astra)i/n no su*one en a"so#uto nin'una *8rdida de# inter8s se0ua# ni redu))i/n en #a (re)uen)ia de )o*u#a)i/n ! *#a)er @, . E# in(#u4o de# &edio a&"iente 1a de este &odo @1 C(. F. 3EACN 7 C. L. FORD, /atterns of sexual beha*ior, Nar*er X RoW, NeW BorK 1HAH, ,AA. @, C(. #a o"ra )itada en e# *ri&er )a*.tu#o2 F. S. LELLER 7 M. N. SCNOENFELD, ?undamentos de /sicolog-a, ,A,7,AG. 91 )o"rando *ro'resi1a i&*ortan)ia en #a deter&ina)i/n de #a )ondu)ta se0ua#. Se'<n se a1ana en #a e1o#u)i/n de #os *atrones se0ua#es !a no est$n estereoti*ados ni se 'u.an *or se+a#es es*e).(i)asJ resu#tan )asi tota#&ente de*endientes de# a*rendia4e indi1idua#. Co&o a(ir&a C. A. Tri**, )on )ada *ro'reso de# )ere"ro, se 6a ido *rodu)iendo una re#a4a)i/n *ro'resi1a de# )ontro# es*e).(i)o (isio#/'i)o so"re #a se0ua#idad @9 . La se0ua#idad de# 6o&"re &uestra, en este sentido, un *ro'reso &$0i&o2 #a )a*a)idad de i&a'inar una o*ortunidad, de *#anear#a ! de en)ontrarse a *unto ! dis*uesto antes de %ue 8sta o)urra. En .nti&a )on)ordan)ia )on estos datos, e# *si)oan$#isis, 6a re1o#u)ionado *or su *arte ta&"i8n e# )on)e*to de se0ua#idad 6u&ana. E(e)ti1a&ente, 8sta 6a de4ado de )o&*renderse )o&o una (uera "io#/'i)a a# ser1i)io e0)#usi1o de #a re*rodu))i/n de #a es*e)ie *ara *asar a ser )onsiderada )o&o una (uera DpulsinE %ue, *artiendo de# or'anis&o as*ira, en <#ti&a instan)ia, a #a satis(a))i/n de un deseo i&*osi"#e2 un en)uentro (usiona#, tota#iante ! *#a)entero. La dire))i/n )on)reta ! *arti)u#ar %ue di)6a (uera 1a a to&ar en )ada su4eto 1endr$ esen)ia#&ente )on(i'urada *or #as 1i)isitudes de su a)onte)er "io'r$(i)o. Co&o 1ere&os, &$s ade#ante, ni si%uiera #a orienta)i/n *si)ose0ua# en #a 6eterose0ua#idad o #a 6o&ose0ua#idad ser$ !a una &era )uesti/n de instinto ! "io#o'.a. Desde #os #res ensayos$$$, Freud es )#aro a# res*e)to2 /ara el psicoan(lisis, la falta de toda relacin entre el sexo del indi*iduo y su eleccin de objetos masculinos y femeninos %$$$' parece constituir la actitud primaria y original, a partir del cual se desarrolla luego el tipo sexual normal o in*ertido, por la accin de determinadas restricciones y seg8n el sentido de las mismas @? . Ta# se*ara)i/n ori'ina# entre #a *u#si/n ! su o"4eto 1iene a )oin)idir es #a e0*resi/n de ese dato %ue #a "io#o'.a nos o(re)i/2 #a *ro'resi1a re#a4a)i/n de #os )ontro#es es*e).(i)os de #a se0ua#idad %ue trae a*are4ada, entre otras )osas, e# %ue #a &as)u#inidad o (e&inidad de un su4eto no de*enda tanto de i&*erati1os "io#/'i)os )uanto de )ondi)iona&ientos )u#tura#es ! *si)o#/'i)os. A *artir de esta des)one0i/n ori'inaria entre #a *u#si/n ! e# o"4eto, #a 6eterose0ua#idad, *ues, no a*are)e )o&o a#'o es*ont$neo sin &$s, sino e0*#i)a"#e a *artir de una 6istoria deter&inada. A este res*e)to, Freud a(ir&a2 En un sentido psicoanal-tico, el inter:s exclusi*o del hombre por la mujer constituye tambi:n un problema, y no algo natural, basado 8ltimamente en una atraccin qu-mica @@ . 3io'ra(.a, 6istoria, &edio a&"iente, *ues, ser$n #os re(erentes (unda&enta#es *ara )o&*render esa rea#idad de )onsidera"#e a&*#itud %ue esta&os deno&inado deseo *u#siona# ! %ue en #a es*e)ie 6u&ana 6a des"ordado de &odo tan sor*rendente a# instinto se0ua#. En e# an$#isis ! )o&*rensi/n de# deseo *u#siona# se 6a)e o"#i'ado e1itar #a tra&*a de #o %ue Car#os Casti##a de# -ino 6a ##a&ado #a O(a#a)ia "io#o'istaO, so"re todo en #a 1a#ora)i/n de #o &as)u#ino ! (e&enino2 e# error e*iste&o#/'i)o se'<n e# )ua# se e0tra*o#a #o *ura&ente "io#/'i)o a #o *si)o#/'i)o ! so)ia#2 Oue duda cabe que las diferencias biolgicas existen$ Existen unos rganos genitales en la mujer que son completamente distintos de los rganos genitales del hombre$ Existe todo un sistema endocrino en la mujer que funciona de una @9 C. A. TRI--, La cuestin homosexual, Eda(, Madrid 1HCG, ?I7?1. @? S. FREUD, #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O. C., II, Nota a+adida en 1H1@, 11CG. @@ I"id., 9, manera completamente distinta, cualitati*a, anatmica y fisiolgicamente distinta de cmo funciona en el hombre$ /ues bien, lle*ar la diferenciacin biolgica de lo femenino y de lo masculino, es decir, de lo sexual, de hombre y mujer, a la diferenciacin psicolgica y social, es la falacia biologista @A . Ser 'en8ti)a&ente 6o&"re o &u4er no e%ui1a#e ne)esaria&ente a ser &as)u#ino o (e&enino, )ate'or.as &u)6o &enos r.'ida !, en un sentido, "astante &$s )o&*#e4a %ue a%ue##as. La masculinidad o la feminidad es un car(cter desconocido que la Anatom-a no puede aprehender, se+a#/ Freud atinada&ente @C . E# deseo *u#siona#, *ues, )o&o (uera )u!a dire))i/n *uede ser &u! 6etero'8nea a"re ante e# ser 6u&ano un )a&*o &u! a&*#io de *osi"i#idades. -ara su "ien ! *ara su &a#. Esa es #a a&"i'Vedad %ue deri1a de #a enor&e ri%uea %ue #a natura#ea "rind/ a #a *ersona. Es &u! a&*#io e# )a&*o de #os o"4etos a #os %ue e# deseo *u#siona# *uede 1in)u#arse. A di(eren)ia de #o %ue o)urre en e# &undo ani&a#, son &u)6os #os *osi"#es re'istros *or #os %ue e# deseo *u#siona# se *uede )ana#iar. Lo! i,er!o! re(i!tro! el e!ear. La radi)a#idad de #as estru)turas de# deseo en #a )onstitu)i/n &is&a de# su4eto 6u&ano, as. )o&o #a )ontin'en)ia de sus o"4etos de satis(a))i/n a tra18s de #a *#urideter&ina)i/n %ue se o*era *or #a a)tua)i/n )on4unta de in)iden)ias *si)o"io'r$(i)as ! de #as )ondi)iones so)io)u#tura#es en #as %ue nos to)a 1i1ir, 6a)en %ue #a a))i/n de ese deseo 1en'a a e0tenderse *or todos #os )a&*os de #a a)ti1idad 6u&ana. Ca"e *or e##o, ! sie&*re estar$ 4usti(i)ado, e# intento de ##e1ar a )a"o una 6er&en8uti)a de# deseo en )ua#%uier $&"ito de esa a)ti1idad. No todo ser$ e# deseo, *ero e# deseo estar$ en todo %ue6a)er en e# %ue e# su4eto 6u&ano *on'a su &ano, en e# intento *er&anente de so#u)ionar #a )aren)ia %ue se en)uentra en su "ase. Resu#ta in)uestiona"#e %ue e# deseo se en)uentra *resente de &odo *ri&ario ! dire)to en e# $&"ito de nuestro &undo a(e)ti1o7se0ua#. Aun entendiendo 8ste )on toda #a a&*#itud %ue #e )on)ede e# *si)oan$#isis, e# deseo se &ani(iesta #i'ado esen)ia#&ente a este $&"ito es*e).(i)o de #o 6u&ano %ue es #a )or*ora#idad. A##. en)uentra su '8nesis ! en 8# se desen1ue#1e de &odo *ri&ario ! sustan)ia#. En nin'<n otro es*a)io )o&o e# de #a se0ua#idad se *uede a)ti1ar #a as*ira)i/n a #o'rar una (usi/n %ue ro&*a #os #.&ites %ue i&*one nuestra distan)ia ! di(eren)ia. La "<s%ueda de# otro en e# en)uentro se0ua# *retende, en <#ti&o t8r&ino, ta# )o&o #o e0*res/ -#at/n en El banquete )on su &ito de #a di1isi/n de# ser 6u&ano, re'resar a un estado anterior en e# %ue no e0ist.a #a dua#idad ! #a se*ara)i/n %ue i&*one #a di(eren)ia)i/n de #os se0os. -ero #a "<s%ueda de un otro )on e# %ue a)ortar distan)ias, #a distan)ia %ue &ar)a nuestra se*arati1idad ini)ia#, *uede esta"#e)erse ta&"i8n en re'istros &u! di(erentes de #as re#a)i/n inter*ersona#. Si #a *are4a entre dos seres de di(erente se0o )onstitu!e su &ode#o ! *aradi'&a (unda&enta#, ta&*o)o ser$ e# <ni)o &odo en e# %ue e# deseo 6u&ano e0*rese su @A C. CASTILLA DEL -INO2 ?emenino59asculinoD Ar'u&ento DO)t. 1HCHE, ,9. C(. ta&"i8n M. RUSE, La homosexualidad, C$tedra, Madrid 1HGH, ,1,7,1C. @C La feminidad, 1H91, O.C., III, 91A@. 99 inten)i/n *ri&era. Ta&"i8n #a re#a)i/n )on e# &is&o se0o 6a sido ! ser$ sie&*re una 1.a *or #a %ue e# deseo se 6a e0*resado de &i# &aneras ! a #o #ar'o de toda #a 6istoria ! todas #as )u#turas. Lo 6o&ose0ua#, ta# )o&o 1ere&os &$s ade#ante, )onstitu!e una di&ensi/n *resente en todo deseo 6u&ano ! se 6ar$ *otente ! (unda&enta# en #a orienta)i/n *si)odin$&i)a de &u)6os su4etos. Guardando su inten)i/n &$s e0*#.)ita&ente er/ti)a ! se0ua#, e# deseo *u#siona# ani&ar$ ! esti&u#ar$ i'ua#&ente e# 1.n)u#o )$#ido ! )er)ano %ue #os seres 6u&anos *retenden en #a re#a)i/n de a&istad. Ta&"i8n a6., e# deseo ser$ #a (uera %ue e&*u4e a #a )o&uni)a)i/n ! a# en)uentro entre #os seres 6u&anos sin &irar #a di(eren)ia o #a i'ua#dad de #os se0os. V.n)u#o na)ido desde #a 'ratuidad ! #a #i"ertad, #a a&istad se ani&ar$ )on #a (uera de# deseo ! se )u#&inar$ en e# )o&*ro&iso 8ti)o, )o&o e# &e4or (ruto de este i&*ortante re'istro de# desear. E# a&or %ue une en #a (uera de# deseo ta&*o)o se detendr$ en )on)eder sus "ene(i)ios a #a *ro*ia rea#idad *ersona#. Nar)isis&o, autoesti&a, "uen senti&iento de s. &is&o, ser$n e0*resiones de ese a&or %ue re)ae so"re #a *ro*ia rea#idad )on todos sus "ene(i)ios ! ta&"i8n )on todos sus ries'os. -or%ue 7 )o&o &$s ade#ante tendre&os o)asi/n de 1er7 ta&"i8n en e# nar)isis&o o en #a autoesti&a 6a! :a&ores %ue &atan;. Desde ese es*a)io *ri&ero donde e# deseo se 4ue'a su )on(i'ura)i/n esen)ia#, su a))i/n se des*#ie'a )o&o 1e&os, en )o&*#e4as e i&*ortantes &uta)iones, a tra18s de #os di(erentes 1.n)u#os %ue e# ser 6u&ano 1a esta"#e)iendo )on todo su entorno. -ero ta&"i8n #as 'randes *asiones 6u&anas de# sa"er, de# *oder o de# tener se 1en i&*re'nadas *or esta di&ensi/n desiderati1a, %ue en)uentra en e##as ! en sus (or&a)iones so)io7)u#tura#es res*e)ti1as )au)es *ara su *arti)u#ar din$&i)a de "<s%ueda ! de satis(a))i/n. E# deseo se arti)u#a as. en di1ersas &oda#idades de de&andas )on #as %ue 1a o"teniendo sus satis(a))iones ! sus ine1ita"#es (rustra)iones. Arte, )ien)ia, re#i'i/n, e)ono&.a, *o#.ti)a...se o(re)en, *ues, )o&o )a&*os en #os %ue e# deseo )orre de &odo &$s o &enos *er)e*ti"#e ! )on di1ersos &e)anis&os de a)tua)i/n. La su"#i&a)i/n de# deseo *u#siona# 4ue'a as. un *a*e# "$si)o en nuestro de1enir )o&o seres de )i1i#ia)i/n ! )u#tura. Dentro de estos )a&*os :su"#i&es; de #a e0*erien)ia 6u&ana, e# re#i'ioso, )onstitu!e *ro"a"#e&ente, e# es*a)io en e# %ue e# deseo *uede *retender &$s intensa&ente #a *rose)u)i/n de sus as*ira)iones &$s 6ondas. En #a uni/n )on Dios, e# deseo )o&*#etar.a su &a!or e0*e)tati1a de (usi/n a&orosa, de tota#idad ! de (a#ta de #i&ita)i/n. Es #a e0*erien)ia &.sti)a, en #a %ue e# deseo &uestra de &odo e&inente su <#ti&a *retensi/n de tota#idad ! de e#i&ina)i/n de )ua#%uier distan)ia )on e# o"4eto a&ado @G . -ero a e##o 1o#1ere&os en e# <#ti&o )a*.tu#o. Son &u)6os, *ues, ! 1ariados #os re'istro de# deseo *u#siona#. B son &u)6as ta&"i8n #as in)iden)ias so)io)u#tura#es %ue &ar)an #as *e)u#iaridades de esos di(erentes re'istros de# deseo. Cada 8*o)a ! )ada )u#tura de4a e##a sus 6ue##as en #os &odos en #os %ue esos re'istros de# deseo2 (a&i#ia, *are4a, 6o&ose0ua#idad, sentido de #a a&istad, et). se 1en (uerte&ente @G En este te&a &e detu1e en e# estudio Experiencia m-stica y psicoan(lisis, Fe ! Se)u#aridad7Sa# Terrae, Madrid7Santander 1HHH, donde se *uede en)ontrar una &a!or in(or&a)i/n "i"#io'r$(i)a. 9? )ondi)ionados *or #as se+as de identidad )u#tura# en )ada 8*o)a. Mere)e #a *ena, *ues, re(#e0ionar so"re #os )a&"ios %ue en nuestros d.as 6an a)ae)ido so"re este &undo de nuestros a(e)tos, a&ores ! *asiones. 9@ 4I4LIOGRA5A AA.VV., El desorden de los deseos2 Co&&unio ,, D,IIIE. AA.VV. , La soledad, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HAH. DOLTO, F., Solitude, Ga##i&ard, -aris 1HH?. FREUD, S., La interpretacin de los sueKos, 1HII, O.C., I. FROMM, E., El miedo a la libertad, -aid/s, 3uenos Aires, 1HC1. LACAN, J., Escritos, I ! II, Si'#o FFI, M80i)o 1HC171HC@. MANLER, M. 7 FURER, M., /sychose infantile$ Symbiose humaine et indi*iduation, -a!ot, -aris 1HC9. NASIO, D., Sobre la teor-a de I$ Lacan, Gedisa, 3ar)e#ona 1HHG. EnseKan)a de siete conceptos fundamentales del psicoan(lisis, Gedisa, 3ar)e#ona 1HH9. RIFFLET7LEMAIRE, A., Lacan, Ed6asa, 3ar)e#ona 1HC1. VASSE, D., Les temps du d:sir, Ed. du Seui#, -aris 1HAH. VERGOTE, A., La psychanalyse L lM:preu*e de la sublimation, Cer(, -aris 1HHC. MINNICOTT, D.M., La naturale)a humana, -aid/s, 3ar)e#ona 1HH9 9A CA/%ULO III %RANS5ORMACIONES AC%UALES. Son &u)6os #os re'istros *or #os %ue e# deseo en)uentra )au)e ! e0*resi/n. Tantos )o&o i&*u#sos de en)uentro ! uni/n *oda&os en)ontrar en nuestra 1ida. -or su (uera in%uietante, err$ti)a tantas 1e)es, tanteante ! )ertera otras, e# deseo 1a )on(i'urando e# *er(i# ! din$&i)a de )ada uno. Va a"riendo *uertas, )err$ndo#as ta&"i8n, )o#oreando ideas ! 1isiones de# &undo, *ro*or)ionando #u ! 'enerando )e'ueras se'<n #as e0*erien)ias %ue 1an teniendo #u'ar *ara )ada uno. Es a&*#io, se'<n 6e&os 1isto, e# *anora&a %ue e# *si)oan$#isis &ostr/ de esa rea#idad di(.)i#&ente identi(i)a"#e ! &u! *ro(unda #a &odi(i)a)i/n %ue tu1i&os %ue 6a)er de nuestra )o&<n idea de :se0ua#idad;. A &edida %ue #a in1esti'a)i/n ana#.ti)a (ue *ro'resando, #a *arti)i*a)i/n de# deseo se e1iden)ia"a en &$s as*e)tos de# )o&*orta&iento 6u&ano. A# &is&o tie&*o, )ada 1e #o a#e4a"a &$s de# redu)ido )a&*o de #o "io#/'i)o. Nuestro )uer*o est$ a6., sin duda, *ero ese )uer*o *are)e 4u'ar en este )a&*o tan s/#o )o&o "ase Dindis*ensa"#e, desde #ue'oE )on #a %ue des*#e'ar un dina&is&o %ue, esen)ia#&ente, est$ )o&*ro&etido )on #a re#a)i/n. Re#a)i/n )on e# otro, re#a)i/n )on e# &undo, re#a)i/n )on #as *ro*ias (antas.as ! re*resenta)iones internas. Nuestro de1enir a(e)ti1o es as., se'<n 6e&os *odido 1er, &$s de*endiente de #a 6istoria ! #a "io'ra(.a %ue de unos &eros &e)anis&os "io#/'i)os instintua#es. En esa 6istoria, #as *ri&eras re#a)iones *arenta#es ! (a&i#iares dese&*e+an un *a*e# *ri&ordia#. M$s ade#ante 1o#1ere&os so"re e##o. -ero, a tra18s de ese *ri&er entra&ado %ue es e# n<)#eo (a&i#iar, nuestro dina&is&o a(e)ti1o re)o'e ta&"i8n e# i&*a)to de #as re(eren)ias so)ia#es ! )u#tura#es de# entorno. No es a4ena #a )on(i'ura)i/n de nuestro deseo *u#siona# de #as re*resenta)iones so)ia#es %ue se 1an e#a"orando en nuestro entorno. E# ser 6u&ano e#a"ora so)ia#&ente sus i&*u#sos ! )ada 'ru*o 6u&ano )on(i'ura ! estru)tura unos &odos *arti)u#ares de )ana#iar ! e0*resar #as *u#siones. Ta&"i8n e# deseo *u#siona# se 1e )ondi)ionado *or esas estru)turas so)io)u#tura#es de un &odo &u! (unda&enta#. 3ien es sa"ido %ue eran otros #os &itos, #os ritos, #os ta"<es, #as ideas ! #as "<s%uedas en torno a# $&"ito de# deseo en #a edad Media o e# Rena)i&iento, en #a 8*o)a 1i)toriana o en nuestros d.as. Con (re)uen)ia, son in)#uso (a)tores ori'ina#&ente a4enos a# )a&*o de# deseo #os %ue a)a"an i&*ri&iendo en 8# &odi(i)a)iones ! &uta)iones &u! si'ni(i)ati1as. B si e# *si)oan$#isis 6a 4u'ado )o&o un (a)tor de )a&"io ! trans(or&a)i/n de *ri&er orden en #a 9C idea ! #a 1i1en)ia de #a se0ua#idad %ue nos 6a)e&os en nuestra )u#tura @H , ta&"i8n 6an 4u'ado de &odo re#e1ante otra serie de (a)tores. E# resu#tado es %ue #os 6o&"res ! &u4eres de nuestros d.as *iensan, sienten ! 1i1en #a se0ua#idad de un &odo &u! di(erente a )o&o sus ante)esores &$s )er)anos #o *udieron 6a)er. -o)as di&ensiones de# )o&*orta&iento 6u&ano 6an )a&"iado de &odo tan a)e#erado ! tan *ro(undo )o&o #o 6a 6e)6o 8sta de #a se0ua#idad, entendida de ese &odo &$s a&*#io %ue deno&ina&os deseo *u#siona#. Mere)e #a *ena 6a)er un re*aso su&ario so"re esos otros (a)tores %ue 6an tenido un )a#ado tan 6ondo en nuestras 1idas. Cam#io act"ale! en la iea y la ,i,encia e la !ex"alia. Junto a# *si)oan$#isis, en e(e)to, otras dis)i*#inas )ient.(i)as 6an 1enido a 4u'ar un *a*e# i&*ortante en #a trans(or&a)i/n de# )on)e*to ! e0*erien)ia de #a se0ua#idad. La *si)o(isio#o'.a, *or e4e&*#o, 6a &ostrado %ue #a a)ti1idad se0ua# 1a de4ando de estar un.1o)a&ente )entrada en #a re*rodu))i/n de*endiendo de #os &e)anis&os neuro7 6or&ona#es !, *or e##o, de*endiendo *ro'resi1a&ente de# Siste&a Ner1ioso Centra# ! de #as (un)iones %ue #e son *ro*ias en e# 6o&"re2 #en'ua4e, si&"o#ia)i/n, et). La re*rodu))i/n se'uir$ siendo, sin duda, una (un)i/n esen)ia# de #a se0ua#idad ! ta&"i8n de #a 6u&ana, *ero !a, re"asado e# #.&ite de #o *uro ani&a#, no es &$s %ue una de sus (un)iones ! no *uede !a de(inir#a en e0)#usi1a AI . La se0ua#idad, desde su .nti&a )one0i/n )on e# Siste&a Ner1ioso Centra#, se *resenta as. ta&"i8n )o&o a#'o &$s %ue un *#a)er re)i"ido a )a&"io de #as )ar'as in6erentes a #a *ro)rea)i/n, *ara )on1ertirse en una (un)i/n 1ita# de )ontenido &u)6o &$s a&*#io. Desde un $rea &u! di(erente, #a de #os estudios etno#/'i)os ! antro*o#/'i)os se nos ense+/ ta&"i8n %ue, a tra18s de #os si'#os ! de #os )ontinentes, #as so)iedades 6an )on)e"ido, *ra)ti)ado ! or'aniado #a se0ua#idad de &aneras tan 1ariadas ! di(erentes )o&o en otros se)tores de #a a)ti1idad 6u&ana. Ta&"i8n a%u. se *udo o"ser1ar %ue #a re*rodu))i/n, )onstitu!endo sie&*re un (a)tor esen)ia#, ta&*o)o (ue e# (a)tor <ni)o o *rin)i*a# de #as (un)iones so)ia#es %ue #as so)iedades i&*on.an en su or'ania)i/n de #a 1ida se0ua# A1 . @H J. GONRALER, El malestar en la moral$ ?reud y la crisis de la :tica, Gru*o Ed. -#aneta, M80i)o 1HGAJ -N. RIEFF, ?reud, la mente de un moralista, -aid/s, 3uenos Aires 1HAA. AI C( J. MONEB, Sex esearchD +eN De*elopments, No#t, NeW BorK 1HA@.J V. SIMQN 7 A. LREUR, @ormonas y desarrollo psicosexual, en C. 3ALL^S, /sicobiolog-a, Nerder, 3ar)e#ona 1HG9, 1H@7,?@J M. GODEFROB, Ptudes de sexologie, 3#oudXGa!, -aris 1HA@J L. MARGULIS 7 D. SAGAN, Origins of sex, Ba#e Uni1ersit! -ress 1HGA. A1 C( C. LPVB7STRAUSS, Las estructuras elementales del parentesco, -aid/s, 3uenos Aires 1HAHJ G. 3ASTIDE, La sexualidad entre los primiti*os, en2 Estudios sobre la sexualidad humana, Morata, Madrid 1HACJ M. MEAD, Sexo y temperamento, -aid/s, 3uenos Aires 1HC,J 3. MALINOMSLB, La *ida sexual de los sal*ajes, Morata, Madrid 1HC@ D9TE J J.J. 3ACNOFEN, 9itolog-a arcaica y derecho materno, Antr6o*os, 3ar)e#ona 1HGGJ J. A. NIETO, Sexualidad y deseo$ 0r-tica antropolgica de la cultura, Si'#o FFI, Madrid 1HH9J M. SEGALEN, Antropolog-a histrica de la familia, TAURUS, 3ARCELONA 1HH,. 9G Desde otros $&"itos di(erentes, #a )r.ti)a so)ia# de #a (a&i#ia, e&*rendida desde *osi)iones (reudo7&ar0istas, de4/ ta&"i8n una )#ara resonan)ia en #as *osi)iones (rente a #a se0ua#idad de 'randes se)tores de #a *o"#a)i/n. La o"ra de M. Rei)6 A, , *or e4e&*#o, tu1o tard.a&ente un intenso e)o en #a ##a&ada re1o#u)i/n se0ua# de #os a+os sesenta 4unto a #a de# *ensador de #a Es)ue#a de FranK(urt N. Mar)use. La o"ra de 8ste <#ti&o Eros y ci*ili)acin A9 , en #a %ue *re)onia #a *osi"i#idad de una so)iedad no re*resi1a, )onstitu!/ un &anua# de ideas re1o#u)ionarias #atentes en #as re1ue#tas estudianti#es de esa d8)ada en 3erKe#e!, -aris, 3er#.n, o Madrid. Si -ro&eteo nos )on)edi/ e# *ro'reso de# %ue dis(ruta&os, a6ora #es )orres*onder.a e# turno a Or(eo ! Nar)iso *ara *oner (in a todas #as institu)iones re*resi1as ! #o'rar una racionalidad de la satisfaccin$ Ner"ert Mar)use *ro)#a&a"a as. e# ad1eni&iento de una so)iedad no re*resi1a e in1ita"a a tra"a4ar *ara a)e#erar su 1enida. A# &ar'en de %ue estas ideas se 6a!an 1isto o no rea#iadas Dno *are)e, en e(e)to, %ue #a irru*)i/n de Nar)iso en nuestros d.as 6a!a )u&*#ido #as e0*e)tati1as %ue Mar)use *uso en su ad1eni&ientoE, #o %ue no )a"e duda es de %ue estas ideas 4u'aron un *a*e# trans(or&ador en #a 1i1en)ia de #a se0ua#idad de una 'enera)i/n. Su i&*a)to se de4a sentir 6asta nuestros d.as. Toda esta )r.ti)a so)ia#, en #a %ue ta&*o)o *odr.a&os o#1idar #a dese&*e+ada en Es*a+a *or Car#os Casti##a de# -ino A? , 6a tenido una re*er)usi/n i&*ortante en #os &o1i&ientos so)ia#es de nuestra )u#tura, &o1i#iando intensa&ente #o %ue se dio en ##a&ar #a :re"e#i/n )ontra e# *adre;. Las (i'uras *aternas )aen de sus *edesta#es Da *esar de #os ine1ita"#es &o1i&ientos re*resi1os e in1o#uti1os %ue *oseen #os rit&os 6ist/ri)osE !, )on esa )a.da se derru&"a ta&"i8n un (a)tor de *ri&er orden en e# &anteni&iento de# )ontro# de #a se0ua#idad. En este terreno #a #i"ertad ! autono&.a sustitu!en *ro'resi1a&ente e# *a*e# %ue antes 4u'a"a #a autoridad ! #a o"edien)ia A@ . Sie&*re e0istieron unas .nti&as re#a)iones entre se0ua#idad ! *oder. Una re#a)i/n %ue tantas 1e)es dio *ie a %ue #a (uera se0ua# se re*resentara )o&o s.&"o#o *ri1i#e'iado de #a autoridad ! e# do&inio. E# t8r&ino :i&*otente; desi'na, )o&o &u! "ien sa"e&os, a# %ue no es )a*a en a&"os sentidos. B es %ue 7ta# )o&o 6a se+a#ado J. -o6ier7 #a se0ua#idad se &ani(iesta, *or de#ante &is&o de otra di&ensi/n 6u&ana, )o&o e# terreno *ri1i#e'iado de #a rei1indi)a)i/n de s. &is&o )ontra otro %ue detenta #os *ri1i#e'ios %ue se %uerr.an tener ! a )u!o a))eso nos i&*ide ##e'ar AA . A, C( M. REICN, La funcin del orgasmo, -aid/s, 3uenos Aires 1HC, D?TE, An(lisis del car(cter, -aid/s, 3uenos Aires 1HCA, La re*olucin sexual, Ro)a, M80i)o 1HCAJ L. DE MARCNI, &ilhelm eich$ >iograf-a de una idea, -en.nsu#a, 3ar)e#ona 1HC?, J.M., -ALMIER, "ntroduccin a &$ eich, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HCI. A9 Sei0 3arra#, 3ar)e#ona 1HAG. A? C(. *or e4e&*#o, sus o"ras Sexualidad y represin, A!uso, Madrid 1HC1, o /sicoan(lisis y 9arxismo, A#iana, Madrid 1HAH, %ue tanta re*er)usi/n tu1ieron entre #a *o"#a)i/n uni1ersitaria es*a+o#a de a%ue##os a+os. A@ C(. AA.VV., La figura del padre en las familias de las sociedades desarrolladas, Go"ierno de Canarias, Las -a#&as 1HH@. AA J. -ONIER, Au nom du /Qre, Ed. du Seui#, -aris 1HC,, 1H,. 9H As., *ues, #a *retensi/n de situarse en una in)uestiona"#e *osi)i/n de autoridad, su*ondr$ sie&*re, de &odo &u! *ri&ordia#, situarse )on )a*a)idad de )ontro#ar ! so&eter en e# otro #a *ro*ia autoa(ir&a)i/n en e# *#a)er. Todo ti*o de tiran.a so)ia#, *o#.ti)a o re#i'iosa 6a intuido esta din$&i)a *ro(unda deri1ada de nuestro a)onte)er *s.%ui)o. La re*resi/n se0ua#, *or e##o, se #es 6a 6e)6o sie&*re inse*ara"#e. En e##a 6an en)ontrado una *iea (unda&enta# *ara e# &anteni&iento de su *ro*ia estru)tura)i/n de *oder. En nuestros d.as no es a4eno a este 6e)6o #a e&er'en)ia de #as &ani(esta)iones &$s e0*#.)ita&ente se0ua#es ! er/ti)as de# deseo en re'.&enes *o#.ti)os )o&o e# ruso des*u8s de #a )a.da de# siste&a autoritario so1i8ti)o, )o&o no #o (ue en #a Es*a+a de #a de&o)ra)ia tras #a )a.da de #a di)tadura (ran%uista o #os :"rotes; %ue se de4an 1er en #a Cu"a de 6o!, *ara#e#os a #as 'rietas %ue se 1an a"riendo en e# siste&a. A# &is&o tie&*o, #a a*ertura *o#.ti)a %ue se e(e)t<a *or <ni)a 1.a i&*uesta de# siste&a )a*ita#ista, de4a 1er ta&"i8n su e(e)to terri"#e en #a :&er)a#ia)i/n; de# se0o a #a %ue asisti&os en todos #os *a.ses de nuestra )u#tura '#o"a#iada, esen)ia#&ente, a *artir de# &er)ado. En esta &is&a #.nea, no se *odr.a o#1idar ta&*o)o e# *a*e# %ue 6a 4u'ado en #a )a.da de #os anti'uos &o#des se0ua#es #a *ro'resi1a se)u#aria)i/n de #a so)iedad o))identa#. 3asta re)ordar #as dis*osi)iones #e'a#es de #os a)tua#es 'o"iernos o))identa#es, in)#uso )uando son de ta#ante )onser1ador ! )er)anos a #as institu)iones re#i'iosas de sus *a.ses, son a"ierta&ente )ontrarias a #as *osi)iones &antenidas *or 8stas en te&as tan i&*ortantes )o&o e# di1or)io, e# a"orto, #a 6o&ose0ua#idad, #as *are4as de 6e)6o, e# uso de anti)on)e*ti1os, et). -ro'resi1a&ente #as institu)iones re#i'iosas 1an *erdiendo "ata##as en estos )a&*os %ue )on)iernen de &odo tan dire)to a #a 1ida de# deseo. A un ni1e# &$s *ro(undo 6a! %ue tener en )onsidera)i/n e# 6e)6o de %ue &u)6as 1a#ora)iones ! a)titudes anteriores (rente a #a se0ua#idad se &anten.an 'ra)ias a unas re*resenta)iones re#i'iosas 1i'entes so)ia#&ente e interioriadas indi1idua#&ente. Con e# :Dios 6a &uerto; te/ri)o !, so"re todo, )on e# ate.s&o *r$)ti)o ! #a indi(eren)ia re#i'iosa de #as &asas, )a!eron &u)6os *i#ares %ue sosten.an #as *autas de )o&*orta&iento se0ua#. Las re*resenta)iones re#i'iosas no 4ue'an !a )o&o e#e&ento or'aniador de #a &ora# se0ua# ta# )o&o o)urr.a 6a)e tan s/#o unas d8)adas. Mu)6os 4/1enes de enton)es, *adres de #os 4/1enes de 6o!, en4ui)ian ! 1a#oran e# )o&*orta&iento se0ua# de sus 6i4os de una &anera sor*rendente&ente di1ersa a )o&o e##os &i&os #as )onsideraron *ara s. AC . Se 6an 6e)6o, en este sentido, &u)6o &$s *er&isi1os, desde e# )on1en)i&iento de %ue #o %ue e##os se 1ieron o"#i'ados a 1i1ir no re*er)uti/ de &odo *ositi1o en sus 1idas. No desean %ue sus 6i4os *asen *or #as &is&as e0*erien)ias %ue 6o! )onsideran a todas #u)es sin 4usti(i)a)i/n ni sentido, )uando no, )#ara&ente de )ar$)ter ne'ati1as. In)#uso a%ue##os %ue &antienen 6o! d.a sus &is&as )reen)ias ! *r$)ti)as re#i'iosas, se 6a)en una idea &u! di(erente en este )a&*o *arti)u#ar de #a se0ua#idad. Es un 6e)6o )onstatado %ue )ada d.a es &a!or #a distan)ia e0istente entre e# 4ui)io &ora# de #os AC C(. I. AL3ERDI, La nue*a familia espaKola, Taurus, Madrid 1HHHJ AA.VV., La familia2 Con)i#iu& ,AI D1HH@EJ AA.VV., Sociolog-a de la familia2 Re1ista Interna)iona# de So)io#o'.a 11 D1HH@EJ G. MEIL, La postmoderni)acin de la familia espaKola, A)ento Editoria#, Madrid 1HHHJ J. MARTSNER CORTPS, ROu: hacemos con la familiaS, Fe ! Se)u#aridadUSa# Terrae, Santander7Madrid 1HH1. ?I )o&*orta&ientos se0ua#es %ue 6a)en #os )at/#i)os *ra)ti)antes ! #os *#antea&ientos %ue *er&ane)en 1i'entes en #a 4erar%u.a e)#esi$sti)a. -ara *er)atarse de esta rea#idad "asta aso&ar *or a#'unos de #os estudios so)io#/'i)os rea#iados ! ad1ertir #a distan)ia %ue *ro'resi1a&ente se*ara e# )o&*orta&iento de #as nue1as 'enera)iones res*e)to a #as nor&as o(i)ia#es de #a 4erar%u.a e)#esi$sti)a AG . Sus 1a#ores res*e)to a #a &astur"a)i/n, #as re#a)iones *re&atri&onia#es, e# uso de anti)on)e*ti1os, #a 6o&ose0ua#idad, et). )ada d.a son &$s a4enos a #os *#antea&ientos de #a &ora# o(i)ia# de #a i'#esia. Cada d.a, en e(e)to, es &a!or e# n<&ero de )re!entes *ra)ti)antes %ue, in)#uso desde *osi)iones )onser1adoras, *res)inden en este )a&*o de #as orienta)iones &ora#es de #a 4erar%u.a. No es raro en)ontrar, en 'ru*os de &atri&onios *ertene)ientes a &o1i&ientos a*ost/#i)os tradi)iona#es, *ersonas %ue, &anteniendo *osturas )on(or&e a #a &$s estri)ta tradi)i/n )at/#i)a en otros as*e)tos de su 1ida, )on(iesen a"ierta&ente %ue, en e# terreno de #a se0ua#idad, se sienten a"so#uta&ente #i"res *ara a4ustar su )ondu)ta )on(or&e a su *ro*ia )on)ien)ia ! %ue *ro'resi1a&ente 6an ido to&ando distan)ia res*e)to a# dis)urso &ora# de #a 4erar%u.a. Esta situa)i/n, sin duda, *#antea serios *ro"#e&as a# &ora#ista ! ta&"i8n a# te/#o'o. No es este e# #u'ar *ara entrar en ese ti*o de )onsidera)iones AH . Tan s/#o interesa a%u. resa#tar #os )a&"ios *ro(undos %ue, )on inde*enden)ia de# 4ui)io &ora# %ue se esta"#e)a, 4ue'an )o&o e#e&entos deter&inantes en #a 1ida de# deseo. M$s ade#ante 6are&os unas re(#e0iones so"re #o %ue, desde e# )a&*o de #a *si)o#o'.a, se *uede *ensar )o&o &$s *ositi1o o &$s ne'ati1o en estas trans(or&a)iones. Na"#are&os de sus :#u)es; ! sus :so&"ras;. El impacto e la! tran!&ormacione! !ocio9econmica!. Mu)6os autores CI 6an insistido en %ue #os )a&"ios 6an tenido #u'ar, no s/#o a *artir de un estudio o re(#e0i/n so"re #a se0ua#idad &is&a, sino &$s "ien, a *artir de# in(#u4o de una serie de (a)tores de trans(or&a)i/n so)ia# %ue, en s., eran ! son a4enos a #a *ro"#e&$ti)a de #a se0ua#idad ! a sus *osi"#es 1a#ora)iones 8ti)as. Entre estos (a)tores, uno %ue 6a 4u'ado de &odo de)isi1o, 6a 1enido dado *or e# a#ar'a&iento de #a 1ida %ue, 'ra)ias a #os a1an)es de #a &edi)ina, #a "io#o'.a, #a %u.&i)a, ! otras )ien)ias, nos 6a "ene(i)iado de &odo tan sor*rendente a *artir de# <#ti&o si'#o. Las )onse)uen)ias en e# $rea de #a 1ida a(e)ti1a ! se0ua# 6an resu#tado ser de *ri&er orden C1 . AG C(. *or e4e&*#o J. ELRO 7 J. GONR[LER ANLEO, Los j*enes y la religin, en2 I*enes espaKoles 66, Funda)i/n Santa Mar.a, Madrid 1HHH, ,A979@@, AH So"re este te&a 6i)e una serie de re(#e0iones en Sexualidad e institucin$ eflexins de cara a unha no*a moral sexual2 En)ru)i##ada G, D1HH9E 11@719?, )ondensadas *osterior&ente en Se#e))iones de Teo#o'.a 99 D1HH?E ,917,9C. CI C(. I. ALONSO NINOJAL, Sociolog-a de la familia, Guadiana, Madrid 1HC9J A. VIEILLE7 MICNEL, ?amilia, sociedad industrial y democracia, en La sexualidad, Fontane##a, 3ar)e#ona 1HAC, 1,171?1J A. ORESANR, 0ambio social y conducta sexual en EspaKa, en -astora# Misionera FIV D1HCGE ?H97@I1. C1 La &orta#idad es*a+o#a, *or e4e&*#o, 6a".a des)endido de# ,H *or &i# en 1HII a# G *or ?1 Entre otras )osas, esta *ro#on'a)i/n de# )i)#o 1ita# 6a 1enido a su*oner una trans(or&a)i/n )ua#itati1a de# &odo de 1i1irse #a se0ua#idad (e&enina, )on una induda"#e re*er)usi/n en #a 1ida de #a *are4a, de #a (a&i#ia ! de #as re#a)iones a&orosas en su )on4unto. Nasta no 6a)e &u)6o tie&*o, en e(e)to, toda #a 1ida se0ua# de #a &u4er se 1e.a )asi e0)#usi1a&ente 1in)u#ada a #as (un)iones de *ro)rea)i/n ! )riana de #os 6i4os. F$)i#&ente #a &u4er &or.a *o)o antes o des*u8s de #a &eno*ausia ! su 1ida &atri&onia# se 1e.a *r$)ti)a&ente redu)ida a una su)esi/n de e&"araos D#a &edia era de )in)o o seis 6i4os, de"ido, en "uena *arte, a #a a#t.si&a &orta#idad in(anti#, a #a di(i)u#tad *ara )ontro#ar #a nata#idad as. )o&o a #a ne)esidad e)on/&i)a de )ontar )on una :&ano de o"ra; en #a (a&i#iaE. A)tua#&ente, sin e&"ar'o, *ueden "astar )uatro a+os )o&o *er.odo entre e# &atri&onio ! e# <#ti&o 6i4o. Tras #o )ua#, 1endr$ nor&a#&ente un #ar'o *er.odo D#a *osi"i#idad de )e#e"rar #as :"odas de oro; son )ada 1e &$s nu&erosasE en e# %ue #a *are4a a(rontar$ su 1ida en )o&<n en unas )#a1es de inter)a&"io ! )o&uni)a)i/n a(e)ti1a ! se0ua#, %ue no estar$n !a *ara nada )on)ernidas )on #as (un)iones *ro)reati1as. En resu&en, %ue si durante si'#os #a 1ida se0ua# de una &u4er dura"a una &edia de &enos de 1einte a+os, de #os )ua#es #a *r$)ti)a tota#idad esta"a o)u*ada *or una su)esi/n de e&"araos, en #a a)tua#idad, #a 1ida se0ua# de una &u4er *uede durar &u! "ien )in)uenta a+os, de #os )ua#es s/#o seis o siete estar$n o)u*ados *or dos o tres e&"araos. E##o tiene una re*er)usi/n in&ediata en #a e0*erien)ia de# deseo *u#siona#. La 1ida a(e)ti1a ! se0ua# de #a *are4a se )on1ierte en un *ro!e)to de )ara)ter.sti)as )o&*#eta&ente di1ersas. La 1ida de# deseo de4a de re(erirse e0)#usi1a&ente a #a *ro)rea)i/n ! se a"re a un $rea de &u)6a &a!or e0tensi/n, )a#ado ! si'ni(i)a)i/n inter*ersona#. Los e(e)tos so"re #os &odos de re*resentarse #a 1ida de *are4a son enor&es. Sin %ue nin'una teor.a, nin'una o*)i/n 8ti)a ! nin'una re(#e0i/n 6a!a inter1enido, #a *ro)rea)i/n 6a *asado a un se'undo #u'ar, &ientras %ue #as di&ensiones a(e)ti1as ! de re#a)i/n inter*ersona# 6an *asado a o)u*ar e# #u'ar *re*onderante, )on todo #o %ue eso *uede si'ni(i)ar ta&"i8n tanto de ries'o o de te&or )o&o de e0*e)tati1a i#usionada. E# do&inio de #a )ontra)e*)i/n ! #os &8todos de (e)unda)i/n arti(i)ia# )onstitu!en otro ras'o distinti1o de #a so)iedad industria# %ue de4an sentir ta&"i8n su i&*a)to so"re #a nue1a )on)e*)i/n de #a se0ua#idad, *oniendo de &ani(iesto #a )ada 1e &a!or *osi"i#idad de se*arar re*rodu))i/n ! se0o. Son unas *osi"i#idades %ue, )on inde*enden)ia de# 4ui)io &ora# %ue se *ueda rea#iar a# res*e)to, no e0ist.an 6a)e un si'#o ! %ue )a&"ian de &odo sustan)ia# e# &odo en e# %ue se a(rontan #as e0*erien)ias se0ua#es. In)#uso en e# )aso de %ue una *are4a asu&a ! 6a'a *ro*ias #as orienta)iones de# &a'isterio e)#esi$sti)o, su &odo de )on)e"ir #a re#a)i/n ser$ ta&"i8n di(erente. Sa"e %ue *odr.a ser de otro &odo, %ue en sus &anos e0isten una a&*#ia 'a&a de &edios *ara re'u#ar #os e(e)tos de #a se0ua#idad ! %ue es, *or una #i"re &i# en 1HC@ !, desde enton)es, e# des)enso )ontinua de &odo *ro'resi1o in(#uido ta&"i8n *or #a )asi erradi)a)i/n de #a &orta#idad in(anti#. Tene&os i'ua#&ente %ue a *rin)i*io de si'#o #a es*erana de 1ida de #os es*a+o#es era de treinta ! )in)o a+os, &ientras %ue en 1HGA se situa"a en torno a #os C@ DC9,9 *ara #os 1arones ! CH,C *ara #as &u4eresE. Las )i(ras no de4an de &odi(i)arse, *ero sie&*re en #a &is&a dire))i/n. C(. J. -ANIAGUA GIL, El en*ejecimiento de la poblacin y sus consecuencias sociales e indi*iduales2 Re1ista de Fo&ento So)ia# ?G D1HH9E ?,97?9,J A. MARLER, La Europa de los mayores2 Do)u&enta)i/n So)ia# 11, D1HHGE ,1791. ?, o*)i/n ! no *or una (ata#idad *or #o %ue #a (ina#idad *ro)reati1a %ueda a"ierta en su 1ida de *are4a. Otro de #os (a)tores &$s i&*ortantes de trans(or&a)i/n so)ia# %ue 6a tenido #u'ar en e# &undo o))identa# a #o #ar'o de# si'#o *asado 6a sido e# de# *aso de una so)iedad esen)ia#&ente a'r.)o#a a una de ti*o industria#, 4unto )on e# (en/&eno, en 'ran &edida *ara#e#o, de #a ur"ania)i/n. Ta&"i8n esta trans(or&a)i/n so)io)u#tura# 6a 4u'ado de &odo su"stan)ia# en #a 1ida de #a (a&i#ia ! en #os rit&os de #a 1ida a(e)ti1a ! se0ua# C, . Los &ode#os de (a&i#ia 6an sido seria&ente &odi(i)ados )on e##o. En #a so)iedad industria# ! ur"ana #os &ie&"ros de #a *e%ue+a unidad (a&i#iar se )on1ierten )asi en e# <ni)o *o#o de re#a)i/n a(e)ti1a, a di(eren)ia de #o %ue ten.a #u'ar en #a a&*#ia ! )o&*#e4a estru)tura (a&i#iar ! so)ia# de #a 1ida )a&*esina. E# &atri&onio *or a&or, *or otra *arte, %ue tan natura# ! e1idente nos *are)e, no es, )o&o "ien 6an *uesto de &ani(iesto #os 6istoriadores de #a (a&i#ia, sino :una in1en)i/n de# si'#o FIF;. Eran raones esen)ia#&ente e)on/&i)as ! so)ia#es #as %ue 6asta ese &o&ento 4u'a"an )o&o (unda&ento esen)ia# en #a )onstitu)i/n de# &atri&onio ! #a (a&i#ia C9 . -ara re)ono)er#o, "astar.a re*asar #as )o&edias de )a*a ! es*ada de# si'#o de oro es*a+o# ! )onstatar 6asta %u8 *unto e# a&or no )orr.a *re)isa&ente *or #os )au)es de# &atri&onio, sino &$s "ien *or esos otros a(#uentes di1ersos %ue eran #os de #os a&or.os ! adu#terios. En #a situa)i/n de nuestros d.as, *ues, #a 1ida de #a *are4a, "asada en una as*ira)i/n de )o&uni)a)i/n e inter)a&"io a&oroso, est$ !a ta&"i8n *or esta ra/n, #e4ana de ser *ensada ! sentida esen)ia#&ente )o&o e# #u'ar de #a *ro)rea)i/n. En #a intensa, #ar'a ! )o&*#e4a 1ida de #a *are4a de nuestra so)iedad a)tua#, #a *ro)rea)i/n se *resenta tan s/#o )o&o un )a*.tu#o, i&*ortante sin duda, *ero se)undario )on re#a)i/n a #o %ue #a se0ua#idad, en su sentido &$s a&*#io, *uede ! de"e *ro*or)ionar a# *ro!e)to de 1ida en )o&<n. L"ce! y !om#ra! e la n"e,a !it"acin. As., *ues, en #a )o&*#e4idad de #os )a&"ios %ue tienen #u'ar en e# )on)e*to de se0ua#idad 6e&os ad1ertido %ue tanto #as in1esti'a)iones *si)oana#.ti)as )o&o #as de otras )ien)ias 6u&anas )oin)iden en se+a#ar un *unto )o&<n2 se0ua#idad ! *ro)rea)i/n en #a es*e)ie 6u&ana a*are)en )o&o dos rea#idades %ue, si en e# $&"ito "io#/'i)o, se en)uentran aso)iadas indiso#u"#e&ente, de4an de estar#o )uando, desde ese ni1e#, a))ede a otros di(erentes %ue 6a"r.a %ue )onsiderar )o&o &$s es*e).(i)a&ente 6u&anos. -or otra *arte, #as trans(or&a)iones so)io)u#tura#es ! e)on/&i)as *are)en traer )onsi'o %ue esa inde*enden)ia entre se0ua#idad ! *ro)rea)i/n %ue se 6a ido a"riendo *aso a C, En 1H1I tan s/#o e# ,9_ de #a *o"#a)i/n es*a+o#a 1i1.a en &uni)i*ios de &$s de ,I.III 6a"itantes. En 1HH1 ese *or)enta4e se 6a e#e1ado 6asta e# A@_ En 1HAI s/#o e# ,G_ 1i1.a en n<)#eos de &$s de 1II.III 6a"itantes, en 1HH1 era e# ?9_ No! en d.a a*enas es rura# e# 1I_ de #os es*a+o#es. C(. I. ALONSO NINOJAL, I"id., 11,711G. C9 I. ALONSO NINOJAL, I"id., J.L., FLANDRIN, Or-genes de la familia moderna, Gri4a#"o, 3ar)e#ona 1HCH. ?9 tra18s de #a e1o#u)i/n (i#o'en8ti)a, se 1a!a 6a)iendo )ada 1e &$s una rea#idad sentida ! e0*eri&entada. A *artir de #os a1an)es en #as t8)ni)as de )ontra)e*)i/n o de (e)unda)i/n arti(i)ia# ! a *artir de unas nue1as sensi"i#idades en #a )on)e*)i/n ! e0*erien)ia de #a (a&i#ia ! de #a *are4a, )ada d.a es &a!or e# n<&ero de *ersonas %ue e0*eri&entan #a se0ua#idad )o&o un dina&is&o %ue, &$s a##$ de su ni1e# "io#/'i)o ! *ro)reati1o, se a"re a unas di&ensiones esen)ia#es de 'oo ! de en)uentro. Lo %ue #a natura#ea 6a *er&itido, #a )u#tura #o 6a )onso#idado. E# resu#tado (ina# es %ue #a 1i1en)ia ! #a 1a#ora)i/n %ue se 6a)e de )ondu)tas )o&o #os de #a &astur"a)i/n, #as re#a)iones *re&atri&onia#es, #a 6o&ose0ua#idad, e# uso de anti)on)e*ti1os, et). se e&*rende 6o!, de 6e)6o, desde una nue1a &enta#idad ! sensi"i#idad. Mu)6os de estos )o&*orta&ientos se0ua#es son 1i1idos )on #a )on)ien)ia de a"so#uta nor&a#idad ! desde e# )on1en)i&iento de %ue #a se0ua#idad )onstitu!e una di&ensi/n de #a 1ida %ue no tiene *or %u8 ser *uesta en )uesti/n *or ser (uente de *#a)er, sino tan so#o *or #o %ue *ueda si'ni(i)ar de da+o *ersona# o inter*ersona#. Estos nue1os &odos de *ensar ! 1i1ir #a se0ua#idad ! e# *#a)er 6an tenido ta&"i8n una re*er)usi/n i&*ortante en e# a(ronta&iento de #a edu)a)i/n in(anti# ! ado#es)en)ia#. Vi1i&os !a #e4os de #a a)titud de o)u#ta&iento ! deni'ra)i/n de #a se0ua#idad %ue tanto *er4ui)io )ausaron en &u)6os su4etos a #o #ar'o de una edu)a)i/n (a&i#iar ! es)o#ar ##enas de a&enaas ! de ta"<es. No )a"e duda de %ue #a re*resi/n e4er)ida en otras 8*o)as en e# $&"ito de #a se0ua#idad o)asion/ serios *ro"#e&as *s.%ui)os. Son &u)6os #os su4etos %ue re)uerdan toda1.a )on do#or #as e0*erien)ias de )u#*a"i#idad en(er&ia %ue 1i1ieron en sus a+os 4/1enes, #os terrores a #os %ue (ueron so&etidos )on a&enaas de todo ti*o Dterrenas ! u#traterrenasE, #os e(e)tos )atastr/(i)os %ue tu1ieron #u'ar en otros $&"itos de sus 1idas ! #as 6eridas %ue de4aron, en &u)6os )asos, *ara sie&*re en sus 1i1en)ias a(e)ti1as. La se0ua#idad (ue *ara &u)6os no una di&ensi/n "$si)a de su deseo *u#siona# *ara e# desarro##o ! e# en)uentro )on #a 1ida, sino una (uente de )on(#i)to neur/ti)o ! de so&eti&iento a intereses os)uros de# *oder. No *are)e %ue sea ne)esario insistir en #as a*orta)iones sa#uda"#es %ue 6an tenido #u'ar a *artir de #as i&*ortantes &odi(i)a)iones de #a idea ! #a 1i1en)ia de #a se0ua#idad a #o #ar'o de# si'#o *asado. -ero, e1idente&ente, no todo #o %ue se deri1a de #os nue1os &odos de *ensarse ! 1i1irse #a se0ua#idad 6a de ser )onsiderado ! (e#i)itado )o&o e# ad1eni&iento de una nue1a 8*o)a en #a %ue #a se0ua#idad, *or (in, *are)iera o)u*ar e# #u'ar %ue #e )orres*onde C? . A# &enos desde una /*ti)a seria&ente *si)oana#.ti)a no se *uede )aer en #a in'enuidad de *ensar %ue todo 6a tenido !a re&edio ! %ue #a se0ua#idad, *or (in, se 1e e0enta de &e)anis&os neurotiantes *ara a#)anar un estado de *#enitud ! #i"re desarro##o. Se'<n !a 1i&os en e# )a*.tu#o anterior, e# *si)oan$#isis nos 6a 6e)6o )o&*render #a di&ensi/n esen)ia#&ente )on(#i)ti1a %ue e# deseo *u#siona# *osee en #a es*e)ie 6u&ana. No se es)a*a de e##o *or una si&*#e &odi(i)a)i/n o :a*ertura de &iras; so)ia#es res*e)to a deter&inados &odos de )o&*orta&iento se0ua#. Esos &is&os )o&*orta&ientos *ueden res*onder a din$&i)as &u! di1ersas ! no sie&*re e0entos de )on(#i)ti1idad e in)#uso de C? C( a este res*e)to e# )a*.tu#o introdu)torio de E. LQ-ER AR-ITARTE, Ptica de la sexualidad y del matrimonio, -au#inas, Madrid 1HH,, @7?1J J. GAFO, La =espiral del sexo=D *alores y seKales de alarma2 Sa# Terrae CI D1HG,E ?H@7@IH. ?? *ato#o'.a. Las &is&as *autas :&odernas; ! :a*erturistas; de edu)a)i/n se0ua# *ueden 1erse ta&"i8n i&*re'nadas de tenden)ias &u! os)uras, *ero )a&u(#adas a6ora )on un ro*a4e #e'iti&ado de es*.ritu :)ient.(i)o;. -or re(erirse a una situa)i/n )on)reta, entre #as &<#ti*#es %ue se *odr.an *ro*oner, e# &ostrarse desnudo ante #os *ro*ios 6i4os *uede ser si'no de una sana 1i1en)ia de# )uer*o o *uede es)onder tenden)ias e06i"i)ionistas %ue den #u'ar a una erotia)i/n *re)o de #os edu)andos. Co&o )a"e ta&"i8n &antener una *osi)i/n de *er&isi1idad res*e)to a una serie de )o&*orta&ientos se0ua#es !, a# &is&o tie&*o, sentirse terri"#e e irra)iona#&ente )u#*a"#e *or #a *r$)ti)a de a#'unos de e##os, sin %ue sea ne)esario, *or #o de&$s, %ue esa )u#*a se &ani(ieste )#ara&ente a #a )on)ien)ia C@ . No sie&*re #as *ro*uestas ! *#antea&ientos )ons)ientes son se'uidos sin di(i)u#tad *or #as )o&*#e4as ! os)uras din$&i)as de# in)ons)iente. E# deseo *u#siona# se a)o&oda a #os )au)es %ue #os dina&is&os so)ia#es #e *ro)uran. Cada 8*o)a ! )ada )u#tura #e *ro*or)iona unos )arri#es, o"sta)u#ia otros, *ro*u#sa unos intereses, o(re)e unos o"4etos de sedu))i/n, (as)ina )on *ro*uestas de orden di(erente. E# deseo, en su e&*u4e ! *er&anente "<s%ueda de 'rati(i)a)i/n, a)ude a #os #u'ares %ue en #os %ue )ada so)iedad 6a)e a*are)er #a tentadora &anana de# *ara.so. Nuestra so)iedad '#o"a#iada ! &er)anti# 6a dise+ado una )on aut8nti)a &aestr.a. Es #a %ue nos o(re)e en e# )onsu&o. E# deseo err$ti)o ($)i#&ente su)u&"e a #a sedu))i/n )on #a %ue se nos *resenta. Con!"mir y po!eer) "n rama$e per,er!o el e!eo. E# deseo tiende 6o! a *erderse en un #a"erinto de e0tra1.o. Des*#aado 6a)ia un &undo (eti)6ista de o"4etos, se dis*ersa en un ansia de *osesi/n ! )onsu&o, de a)a*ara&iento ! a)u&u#a)i/n en e# %ue *retende satis(a)er #o %ue e# &undo de re#a)iones inter*ersona#es #e nie'a. Se a"re as. una )orriente de 1ora)idad re'resi1a, en #a %ue e# &undo ! #os otros son )on)e"idos )o&o una es*e)ie de *e)6o nutri)io, o"#i'ado a *ro*or)ionar a#i&ento ! satis(a))i/n *er&anente. E# deseo en#o%ue)e as. en una din$&i)a de insatis(a))i/n *er&anente. Desde #a ne'ati1a a re)ono)er e# #.&ite, sie&*re 6a! un a#'o &$s %ue #a so)iedad *are)e %uerer &ostrarnos *ara %ue nuestra ne)esidad se &u#ti*#i%ue a# rit&o de sus intereses de *rodu))i/n ! )onsu&o. Nun)a e# auto&/1i# %ue tene&os ser$ e# &e4or, nun)a nuestro ordenador tendr$ #as *resta)iones %ue nos 6ar.an &$s e(i)ientes, nun)a #a )asa %ue 6a"ita&os tendr$ #as )o&odidades %ue nos *ro*or)ionen una su(i)iente )a#idad de 1ida, nun)a #a ro*a %ue 1esti&os estar$ a #a a#tura de# status so)ia# %ue *retende&os &ostrar de un &odo un tanto e06i"i)ionista ante #os otros. C@ Resu#ta i#ustrati1o, en este sentido, re*asar #as )ate'or.as &8di)as %ue se asi'naron a #a )ondu)ta de #a &astur"a)i/n a #o #ar'o de #os si'#os FVIII ! FIF. M8di)os ! *ensadores i#ustrados Da#'unos de e##os de)#arada&ente antirre#i'iosos ! anti)#eri)a#esE )onsideraron %ue este )o&*orta&iento era ori'en de toda una serie de &a#es (.si)os ! *s.%ui)os D)o&o #a #o)ura o e# sui)idioE %ue 6o! 6ar.an sonre.r a )ua#%uier es*e)ia#ista. Sin duda, #a )u#*a in)ons)iente se )ate'ori/ )o&o en(er&edad, )uando en)ontra"a di(i)u#tad *ara 6a)er#o )o&o *e)ado. C(. F. [LVARER7URIA, El sexo de los niKos2 Serie -si)oana#.ti)a ? D1HG9E @@7 H9. ?@ Co&o de &odo tan #<)ido nos 6a &ostrado -as)a# 3ru)Kner CA , e# su*er&er)ado se 6a 1enido a )on1ertir en nuestra re*resenta)i/n de# :4ard.n de #as de#i)ias;. Ni e# 3os)o #o 6u"iera i&a'inado )on ta# *ro(usi/n de e#e&entos ! (antas.a. Torrentes de #u, Ki#/&etros de ana%ue#es, )o#orido in(inito2 es #a 1i)toria de #a )iudad )a*ita#ista so"re #a es)ase. No se *uede a"ar)ar e# )on4unto de &an4ares ! "ienes. Ser )onsu&idor si'ni(i)a sa"er %ue en #os es)a*arates sie&*re 6a! &$s de #o %ue uno se *uede ##e1ar. Un *e)6o nutri)io in&enso, des"ordante, ina"ar)a"#e. -ode&os en)ontrar a##. una "ote##a de W6isK! a# )oste de &$s de seis)ientas &i# *esetas. Es *ro"a"#e %ue nadie #a )o&*re. -ero %ui$s eso no sea #o &$s i&*ortante. Lo %ue i&*orta es &ostrar %ue a##. e0iste todo ! &$s de #o %ue *ode&os desear. -or eso, a 1e)es se 1a a# )entro )o&er)ia# no *ara )o&*rar, sino *ara )onstatar %ue todo est$ a# a#)an)e de #a &ano o %ue sie&*re 6a"r$ in)#uso &$s de #o %ue 6o! *ode&os )onse'uir. De ese &odo, #o *osi"#e se 1ue#1e desea"#e ! #o desea"#e a)a"a )on1irti8ndose en ne)esario. E# deseo se *er1ierte as. en un &a#8(i)o des*#aa&iento 6a)ia #a *osesi1idad &ateria#, desen)adenando una din$&i)a aut8nti)a&ente *er1ersa. El imperio del consumismo y de la di*ersin ha inscrito el derecho de la regresin en el registro general de los derechos humanos 33 $ En esta situa)i/n '#o"a#, e# dinero se 1ue#1e e# 'ran (eti)6e de# deseo. Nun)a #a re#a)i/n )on 8# es *ura&ente e)on/&i)a, ra)iona# e instru&enta#. En #a re#a)i/n )on e# dinero 7nos 6a 6e)6o 1er e# *si)oan$#isis7 se en)uentra ta&"i8n i&*#i)ada una :)uesti/n de a∨. A##. en)ontra&os ta&"i8n una i&*ortante ra&i(i)a)i/n de# $r"o# de# deseo. A##. #o)a#ia&os uno de sus re'istros &$s )onsidera"#es en nuestro &undo a)tua#. E##o 1iene a dar )uenta, entre otras )osas de %ue, ta# )o&o su)ede en #os te&as )on)ernientes a #a se0ua#idad, e# dinero *ro1o%ue ta&"i8n tantas rea))iones de do"#e, de (a#so *udor ! de 6i*o)res.a. Na"#ar de dinero 7#o sa"e&os7 *uede resu#tar, a 1e)es, tan en'orroso )o&o 6a"#ar de asuntos se0ua#es CG . En e# a&or *er1erso a# dinero no se trata !a de :tener a#'o;, sino de :tenerse a s. &is&o; en una din$&i)a de orienta)i/n &ar)ada&ente )entr.*eta. Se trata de en)errarse so"re s. en una tota#idad %ue %uiere ne'ar su re(eren)ia a# e0terior. Con e##o e# su4eto *retende )u"rir una )aren)ia interna ! )on%uistar una se'uridad, *ero en rea#idad, se est$ situando en #a *osi)i/n &$s inse'ura %ue )a"e i&a'inar, *ues )o&o e0*resa E. Fro&& en sus an$#isis so"re e# tener, :si so! #o %ue ten'o ! #o %ue ten'o se *ierde, enton)es =%ui8n so!>; CH . Nuestro deseo no es a4eno, *or su*uesto, a #as din$&i)as so)io)u#tura#es en #a %ue 8ste ne)esaria&ente se desarro##a, )re)e ! tiene %ue en)ontrar sus o"4etos de satis(a))i/n. De a6., %ue #a din$&i)a e)on/&i)a de nuestros d.as ten'a %ue ser tenida &u! en )uenta a #a 6ora de )o&*render #as 1.as *or #as %ue )ir)u#an &u)6os ra&a#es de# $r"o# de nuestro deseo. De 6e)6o, e##a 4ue'a )o&o *ro*u#sora de #as 1ertientes &$s re'resi1as de di)6os )o&*orta&ientos en re#a)i/n a# dinero. -or e##o, se *odr.a a(ir&ar )on Otto Feni)6e#, %ue es &$s "ien #a (un)i/n rea# de# dinero #o %ue 1iene a in(#uir ! a )ondi)ionar e# erotis&o *er1erso CA La tentacin de la inocencia, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HHH D9TE. CC I"id., G,. CG C( a este res*e)to S. FREUD, La iniciacin del tratamiento, 1H19, O.C., II, 1AAA. CH E. FROMM, Ser o tener, M80i)o 1HCG, 11I. ?A en #a re#a)i/n )on 8#J *ues #as )ondi)iones so)ia#es 1ienen a ser #as %ue deter&inan en 'ran &edida e# a#)an)e e in)#uso #a intensidad de #as tenden)ias *u#siona#es de reten)i/n. Las *u#siones in(anti#es se trans(or&an en un deseo de a#)anar ri%uea so#a&ente "a4o #a e0isten)ia de )ondi)iones so)ia#es es*e).(i)as GI . A todo este *ro*/sito &ere)e #a *ena re)ordar ta&"i8n #os an$#isis rea#iados *or E. Fro&&, *oniendo de re#ie1e #a *ro(unda a#iena)i/n 6u&ana %ue se *rodu)e desde #os &odos o))identa#es de )onsu&o. Consu&ir 6a de4ado de ser una e0*erien)ia si'ni(i)ati1a, 6u&ana *ara )on1ertirse en un &odo de satis(a)er (antas.as arti(i)ia#&ente esti&u#adas, (antas.as %ue en rea#idad son a4enas a nuestro ser rea# ! )on)reto. Co&e&os ! "e"e&os #as (antas.as %ue nos su&inistra #a *ro*a'anda. Consu&ir se 6a 6e)6o de este &odo un (in en s. &is&oJ un (in, *or #o de&$s, de )ar$)ter )#ara&ente )o&*u#si1o e irra)iona# ! )on e# %ue e# :ser; %ueda sustituido *or e# :tener;, 6asta e# *unto de %ue en #a so)iedad a)tua# se *uede ##e'ar a #a identi(i)a)i/n *er1ersa se'<n #a )ua# e# su4eto *odr.a a(ir&ar )on 1erdad2 !o so! #o %ue )onsu&o G1 . B desde ser esen)ia#&ente un )onsu&idor, #a re#a)i/n inter*ersona# %ueda &ar)ada ta&"i8n *or ese dina&is&o *er1erso. Las tenden)ias 6ist8ri)as ! *er1ersas se i&*onen en e# $&"ito inter*ersona#. La *i!teria cam"&laa y la per,er!in mani&ie!ta. La 6isteria es e# )on(#i)to *s.%ui)o %ue 6a"#a *or e0)e#en)ia #as 1o)es err$ti)as de# deseo. En e##a, )o&o en nin'<n otro ti*o de )on(#i)to, e# deseo *u#siona# se 1e tan )#ara ! dire)ta&ente )o&*ro&etido. De a#'una &anera, #a 6isteria es e# *ro"#e&a de# deseo. -or eso, %ui$s #a *si%uiatr.a ! #a *si)o#o'.a )#.ni)a en)ontraron ! si'uen en)ontrando tanta di(i)u#tad *ara de#i&itar#a, re)ono)er#a en sus *er(i#es n.tidos, identi(i)ar#a en sus &<#ti*#es (or&as ! a*ari)iones. Es )o&o si se en)ontrara di#uida *or todas *artes !, *or eso, no se *udiera de#i&itar )#ara&ente en nin'una. Es )a&"iante, *#$sti)a, &odi(i)a"#e 6asta e# in(inito. Co&o e# a'ua %ue se ada*ta #a (or&a de# re)i*iente o a )ua#%uier o"st$)u#o %ue se #e inter*on'a *ara se'uir (#u!endo )on su rit&o ! su (uera *ro*ia. No 6a! otra *ertur"a)i/n %ue se ada*te de ta# &odo a #os )a&"ios so)io#/'i)os ! )u#tura#es de )ada 8*o)a G, . No en)ontra&os !a tan ($)i#&ente #as 'randes ! ##a&ati1as 6isterias de #os tie&*os de Freud. -arti)u#ar&ente, 6an desa*are)ido )asi tota#&ente de #a es)ena a%ue##as a*aratosas 6isterias de )on1ersi/n, en #as %ue e# )uer*o 'rita"a e# )on(#i)to *s.%ui)o e#a"orando una GI C( O. FENICNEL, Teor.a *si)oana#.ti)a de #a neurosis, -aid/s, 3uenos Aires 1HC9, @?@. En #.nea *are)ida se ins)ri"en #as ideas de E. Fro&& so"re e# :)ar$)ter so)ia#; a #as %ue, en este terreno %ue ana#ia&os, 6a"r.a %ue )on)eder un 1a#or %ue di(.)i#&ente *uede &antener en otras $reas de su inter*reta)i/n. C(. A. CA-ARRQS, El car(cter social seg8n E$ ?romm, Sa#a&an)a 1HC@. G1 C(. E. FROMM, /sicoan(lisis de la sociedad contempor(nea, 119711G ! Ser o tener, ?9 ! 1I@7ss. Se *uede )onsu#tar ta&"i8n2 -.M. LAMET, La fiebre del oro y el hombre =Light=2 Sa# Terrae CG D1HHIE ?,@7?99. G, C(. J. CODERCN, /erspecti*a psicoanal-tica de la histeria2 )on(eren)ia *ronun)iada en #as VIII Jornadas de -si)oan$#isis ! -si)otera*ia *si)oana#.ti)a, Se1i##a, ,A de &a!o de ,II1. ?C )e'uera, una *ar$#isis, una a(asia, et). La 6isteria 6o! se 6a)e &$s suti#, &$s &odosa, &enos estridente en sus &ani(esta)iones. B sin e&"ar'o, #a 6isteria, )o&o #a &e4or e0*resi/n dra&$ti)a de# deseo *u#siona# si'ue estando a6. ! si'ue &ar)ando de &odo i&*ortante #os &odos de re#a)i/n ! )ondu)ta de nuestra so)iedad. Na *re(erido, in)#uso, )a&"iar de no&"re. Ba no a*are)e )o&o ta# en #os 'randes &anua#es ! 1ade&8)u& de #a *si%uiatr.a ! #a *si)o*ato#o'.a G9 . No *are)e :*o#.ti)a&ente )orre)to; e# no&"re de 6isteria, tan aso)iado a #as re*ri&idas da&ise#as de #a 8*o)a 1i)toriana, so"re todo si 6a! %ue dia'nosti)ar a un :&arine; de #os Estados Unidos de A&8ri)a. -re(eri&os enton)es 6a"#ar de :estr8s *ostrau&$ti)o;, aun%ue e# *ro"#e&a de (ondo se 6a##e indiso#u"#e&ente 1in)u#ado )on una *ro"#e&$ti)a 6ist8ri)a. -ero #a 6isteria si'ue, )o&o en(er&edad de# deseo, estando a6.. Es &$s, son &u)6os #os e#e&entos so)ia#es %ue 6o! *are)en *ro*u#sar #a din$&i)a 6ist8ri)a en #os &odos de re#a)i/n ! )o&*orta&iento. Si !a no en)ontra&os tan ($)i#&ente #as &ani(esta)iones de #as 6isterias de )on1ersi/n en )e'ueras o *ar$#isis o en #os 'randes ata%ues 6ist8ri)os Da%ue##os %ue tan &a'istra#&ente nos retrata"a 3u+ue# en (i#&es )o&o +a)ar-nE, 6o! #a 6isteria se )a&u(#a en otros &odos de :es*e)t$)u#os; en #os %ue #a inten)i/n de# deseo *er&ane)e inta)ta2 #a sedu))i/n, e# e06i"i)ionis&o, #a ne)esidad de #a &irada de# otro, de redu)ir#o a ser tan s/#o un o4o %ue )on(iere #a e0isten)ia. Cu#tura de #a sedu))i/n a*aratosa en #a *u"#i)idad, de# es*e)t$)u#o *<"#i)o, de #a e06i"i)i/n *er1ersa. Nun)a se 6a".a ##e'ado a tanto en #a &ani(esta)i/n *<"#i)a de #os rin)ones &$s re)/nditos de #a inti&idad. Se *re'onan en #os *ro'ra&as te#e1isi1os o en #as re1istas de# )ora/n. So&os )on1ertidos as. en *ersona4es %ue entran a (or&ar *arte de ese &onta4e es)8ni)o %ue #a 6isteria &onta *ara su rea#ia)i/n. No sin (a#ta de ra/n se 6a di)6o %ue en nuestros d.as se 6a *asado de #a se0ua#idad de# e#e(ante a #a se0ua#idad de #os &andri#es G? . Es de)ir, de una se0ua#idad %ue, se'<n San Fran)is)o de Sa#es, de".a )onsiderar )o&o &ode#o e# )o&*orta&iento *udoroso de estas "estias *arti)u#ares G@ , *ara *asar a una &ora# en #a %ue #a *ro*uesta *are)e )oin)idir )on #a de# )o&*orta&iento se0ua# de #os &andri#es, %ue 6a)en a#arde de su desnude ! %ue de &odo inso#ente se &ani(iestan, to)an ! satis(a)en a #a 1ista de todos. E# te&a de #a &ani*u#a)i/n so)ia# de #a se0ua#idad 6a sido !a ana#iado *or &u)6os autores GA . 3aste indi)ar a6ora tan so#o %ue este &ode#o se0ua# de #os &andri#es %ue so)ia#&ente se *ro*one en un se0o *or todas *artes a #a 1enta, res*onde a una *arti)u#ar G9 Resu#ta sinto&$ti)o en este sentido %ue )o&o neurosis 6a desa*are)ido de# DSM7IV, DMasson, 3ar)e#ona, 1HH@E e# in1entario de en(er&edades &enta#es de &$s re)ono)i&iento &undia#, rea#iado *or #a Aso)ia)i/n -si%ui$tri)a A&eri)ana. G? C(. F. [LVARER7URIA, I"id., H17H,. G@ Se'<n e# santo, e# e#e(ante Ajam(s cambia de hembra, ama tiernamente a la que escoge, pero no est( con ella m(s que de tres en tres aKos, por espacio de cinco d-as, y con tanto secreto, que jam(s se deja *er en este acto, pero el sexto d-a se le *e ir, ante todas las cosas, a buscar alg8n r-o, en el cual se la*a enteramente todo el cuerpo, sin querer *ol*er al rebaKo hasta haberse purificadoB C( FRANCISCO DE SALES, "ntroduccin a la *ida de*ota, Li"rer.a Cat/#i)a de -ons ! CT, 3ar)e#ona 1GCG, III, 9@A79@C. ?G din$&i)a 6ist8ri)a %ue, *arad/4i)a&ente, *retende es)a*ar de ese &odo Den una es*e)ie de 6uida 6a)ia ade#anteE a #a an'ustia ! a #as a&enaas %ue #a &is&a se0ua#idad &o1i#ia. Se0o re*artido ! des)o&*ro&etido *ara e#udir #as i&*#i)a)iones *ro(undas %ue #a se0ua#idad )o&*orta. De ese &odo, #a &ani*u#a)i/n su*er(i)ia# ! des)o&*ro&etida de# otro %ue se en)uentra en #a din$&i)a &$s .nti&a de #a 6isteria, se )on1ierte en &odo so)ia# de en)uentro. E# otro no *asa, en &u)6as situa)iones )ada 1e &$s :ad&itidas; so)ia#&ente, en ser un o"4eto &ani*u#a"#e, )o&o un *rodu)to &$s e# &er)ado. Desde #a &enta#idad de )onsu&o a #a %ue antes nos re(er.a&os, e# entra&ado de re#a)iones inter*ersona#es se 1e dire)ta&ente a(e)tado. Una &enta#idad uti#itarista ! des)o&*ro&etida se i&*one, e1itando )ua#%uier ti*o de )o&*ro&iso en #as 1in)u#a)iones *ersona#es. Los e(e)tos de esta &enta#idad en #a 1ida de #a *are4a ! su re*er)usi/n en #a institu)i/n (a&i#iar, n<)#eo esen)ia# donde se )on(i'ura #a 1ida de# deseo, ##e'an a ser rea#&ente *reo)u*antes. La &enta#idad )onsu&ista de :usar ! tirar; i&*re'na as. #os &odos de re#a)i/n, %ue se 1an 6a)iendo *ro'resi1a&ente &$s ($)i#es, &$s nu&erosos ! )ada 1e ta&"i8n &$s su*er(i)ia#es. La a)tua# (ie"re *or e# :C6at; en Internet, 'eneradora !a de una adi)i/n de(inida *or #a *si)o#o'.a )#.ni)a, i#ustra &e4or %ue nada este estado de )osas GC . Nun)a se dio tanta *osi"i#idad a"ierta *ara e#e'ir )on %uien )o&uni)arse ! nun)a &$s (a)i#idad *ara 6a)er#o de &odo &$s des)o&*ro&etido. Es e# resu#tado de una )u#tura :a**in'; en #a %ue todo se )onsu&e ! &u! *o)o se &eta"o#ia )on1eniente&ente. Se tiende a un desa*e'o e&o)iona# en #as re#a)iones )on o"4eto de e1itar todo ries'o de inesta"i#idad, de)e*)i/n o *asi/n des)ontro#ada %ue *ro1o%ue a#'<n ti*o de su(ri&iento. Sin )o&*ro&iso *ro(undo se es%ui1a #a *osi"i#idad de sentirse 1u#nera"#e. Co&o se intenta ta&"i8n :en(riar e# se0o; Dcool sexE *ara e1itar, de ese &odo, e# *osi"#e tor&ento de #os )e#os o de# ansioso a($n de *osesi1idad. La *er1ersi/n se 6a)e &ani(iesta )uando e# se0o *asa a ser *ura ! e0)#usi1a&ente &er)an).a, &ateria des'a4ada de# )o&*onente su"4eti1o ! *ersona#. En ese )aso #a a#teridad es )o&*#eta&ente anu#ada *ara )on1ertir e# )uer*o en *uro o"4eto de *#a)er, donde no ri4a #e!, nor&a ni #.&ite a#'uno GG . E# au&ento de #a *orno'ra(.a in(anti#, de #a trata de "#an)as, de# turis&o se0ua#, et)., *one de &ani(iesto %ue )ada 1e &$s e# se0o se )on1ierte en art.)u#o dis*oni"#e *ara todos, a# &ar'en de )ua#%uier nor&a o )onsidera)i/n 8ti)a, en #as in(initas redes ! *osi"i#idades DInternet )o&o *rototi*oE de #as %ue 6o! dis*one e# &er)ado. Es #o %ue T. Anatre##a 6a %uerido *oner de &ani(iesto en una o"ra DEl sexo ol*idado GH E GA C(. *or e4e&*#o, e# !a )itado N. MARCUSE en su o"ra Eros y ci*ili)acin$ La "<s%ueda a)tua# de una situa)i/n re'resi1a de (usi/n %ue *retende e0)#uir )ua#%uier ti*o de nor&ati1a es ana#iada *or J.C. SAGNE, La mutation des modQles de lTechange sexuel dans une societ: en changement2 Le Su**#e&ent 111 D1HC?E ?GI7?GH. GC C(. a este *ro*/sito R. GU3ERN, El Eros electrnico, Taurus, 3ar)e#ona ,III. GG C(. AA.VV., Le d:sir et la per*ersion, Ed. du Seui#, -aris 1HAC. GH Sa# Terrae 1HH?. La o"ra, %ue a unos #es resu#ta dis)uti"#e en sus ar'u&entos ! a otros, ?H %ue ta&"i8n 6a )reado #a *o#8&i)a ! #a )on(usi/n. Su autor ar'u&enta )ontra una se0ua#idad %ue se 1e *resionada *or e# &edio so)io)u#tura# a desentenderse de sus di&ensiones a(e)ti1as *ro(undas. En esta so)iedad, su*uesta&ente :#i"erada;, #o *er1erso ! #o s$di)o se i&*onen )ondu)iendo a una *arad/4i)a ne'a)i/n ! o#1ido de# se0o %ue an'ustia ! )on(#i)tua#ia. Se 6an 1a#oriado #as )ondu)tas i&*u#si1as %ue estan)an a# su4eto en #o nar)isista ! en #a "<s%ueda ed.*i)a de# o"4eto in)estuoso *erdido. De ese &odo se o"stru!e #a a*ertura a# otro en su #i"ertad ! su di(eren)ia. En de(initi1a, se #e1antan "arreras )ontra #as e&o)iones ! #as intensidades a(e)ti1as %ue son (#ores o (rutos de #a (uera de# deseo. De ese &odo se a)re)ienta #a di(i)u#tad *ara sentir #a e&*at.a en #a re#a)i/n )on e# otro, *ara ##e'ar a re)ono)er #o %ue #os otros sienten, *ara )a*tar sus )ara)ter.sti)as *ro*ias ! sentirse )on&o)ionado )on #o %ue en ese otro *uede tener #u'ar. Todo e##o, ade&$s, )o&o en #a 6isteria, )on una 'ran di(i)u#tad *ara e0*eri&entar senti&ientos de )u#*a, *or%ue #a &is&a (ra'i#idad de# Bo se resiste a e##o. B si en #a 6isteria en)ontra&os una di(i)u#tad de (ondo *ara asu&ir #a di(eren)ia de se0os HI , ta&"i8n en nuestra )u#tura se *er)i"e )on )#aridad #a a+orana *or #o "ise0ua#, *or #o indi(eren)iado, *or #a e#i&ina)i/n de #as (or&as ! *er(i#es %ue &ar%uen #a di(eren)ia. A##., donde toda1.a no 6a! di(eren)ia)i/n se0ua#, se (antasea e# estado de (usi/n *ri&iti1a a #a %ue #a 6isteria as*ira. E# 1i)ti&is&o %ue desarro##a e# 6ist8ri)o se )on1ierte ta&"i8n en di&ensi/n so)ia# )ada 1e &$s a&*#ia. Nos esta&os )on1irtiendo en ni+os 7insiste -as)a# 3ru)Kner7 *ero ade&$s en ni+os ##ori)ones. Ni+os %ue, *or sentirse )on dere)6o a todo ! o"#i'ados a nada ! )on una ne'ati1a *ara asu&ir (rustra)iones, se sienten 1i)ti&a de in&ediato )uando a#'o se #es nie'a. E0iste 6o! una sor*rendente tenden)ia a sentirse identi(i)ados )on #as 1i)ti&as de# 6o#o)austo. =-or %u8 todo e# &undo %uiere ser :4ud.o; 6o! en d.a, ! #os antise&itas &$s %ue nadie> Se *re'unta -as)a# 3ru)Kner H1 . A #a &$s &.ni&a, e# su4eto o))identa# se siente in4usta&ente &a#tratado ! )on)u#)ado en sus dere)6os (unda&enta#es. De a6. %ue, )o&o di)e e# &is&o 3ru)Kner, *are)e %ue #a a)ti1idad &$s e0tendida en nuestros d.as es #a de #a&entarse so"re s. &is&o, a)ti1idad t.*i)a&ente 6ist8ri)a )o&o e0*resi/n de un deseo *er&anente&ente insatis(e)6o. 5ue4a *er&anente, *ues, re)#a&o *er*etuo, insatis(a))i/n sostenida ! a#i&entada )o&o e#e&entos %ue )on(i'uran esa din$&i)a 6ist8ri)a %ue nuestra so)iedad *are)e esti&u#ar ! (a1ore)er. ``` As. *ues, tanto desde #as *ro*ias 1i)isitudes (a&i#iares ! "io'r$(i)as de )ada uno )o&o desde #a in(#uen)ia de #os dina&is&os so)ia#es, #a 1ida de# deseo *u#siona# se )on(i'ura sos*e)6osa en sus inten)iones, 1iene a i#ustrar, sin e&"ar'o, esa i&*osi"#e neutra#idad (rente a# se0o %ue a(e)ta tanto a# %ue es)ri"e )o&o a# %ue #ee. HI C(. S. FREUD, Las fantas-as hist:ricas y su relacin con la bisexualidad, 1HIG, O.C., II, 19?H7 19@9. H1 I"id., 1,C. @I en )ada )ua# 'enerando *osi"i#idades de *#enitud ! satis(a))i/n *ersona# o en)errando en )a##e4ones sin sa#ida o en des'arros interiores %ue *ueden ##e'ar a ser dra&$ti)os e in(erna#es H, . La e0*erien)ia de #a #o)ura est$ a6. )o&o e0*resi/n *aradi'&$ti)a de# deseo %ue no en)ontr/ *osi"i#idad de arti)u#arse )on #a rea#idad *ara )on1i1ir ! )ana#iarse a tra18s de e##a. Su e0tra1.o se 6io &$0i&o, se eri'i/ en :estado inde*endiente; ! en'#uti/ a# su4eto en su tor"e##ino de1astador. E# #o)o es un )uer*o en e# 1iento de# deseo. En e# )aso de #a *er1ersi/n, e# deseo no a)a"/ )on e# su4eto, *ero #e o"#i'/ a so&eterse a su di)tado arro'$ndose e# *oder de un tirano inso"orna"#e. E# s$di)o, e# &aso%uista, e# &ir/n o e# e06i"i)ionista 1i1en as. 6a)iendo )a&ino *or unos des1.os %ue se i&*usieron en deter&inadas eta*as de su andadura *ersona#. Ni de #o)os ni de *er1ersos tratare&os en este tra"a4o. -ero si *restare&os a6ora nuestra aten)i/n a #os &o&entos )#a1es de# desarro##o a(e)ti1o ! a #os e#e&entos %ue )on(i'uran e# deseo %ue, ##e'ado a #a &adure, *osi"i#ita e# en)uentro )reati1o )on #a 1ida. H, C(. #os tra"a4os )itados anterior&ente2 AA.VV., El desorden de los deseos2 Co&&unio ,, D,IIIE. @1 4I4LIOGRA5A AA.VV., La figura del padre en las familias de las sociedades desarrolladas, Go"iernos de Canarias, Las -a#&as 1HH@. AL3ERDI, I., La nue*a familia espaKola, Taurus, Madrid 1HHH. [LVARER7URIA, F., El sexo de los niKos2 Serie -si)oana#.ti)a ? D1HG9E @@7 H9. ANATRELLA, A., El sexo ol*idado, Sa# Terrae 1HH?. 3RUCLNER, -., La tentacin de la inocencia, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HHH D9TE. CASTILLA DEL -INO, C., Sexualidad y represin, A!uso, Madrid 1HC1. DE MARCNI, L. &ilhelm eich$ >iograf-a de una idea, -en.nsu#a, 3ar)e#ona 1HC?. DOMSNGUER MORANO, C., Sexualidad e institucin$ eflexins de cara a unha no*a moral sexual2 En)ru)i##ada G, D1HH9E 11@719? ! Se#e))iones de Teo#o'.a 99 D1HH?E ,917,9C. FROMM, E., Ser o tener, M80i)o 1HCG, 11I. GAFO, J., La =espiral del sexo=D *alores y seKales de alarma2 Sa# Terrae CI D1HG,E ?H@7@IH. GU3ERN, R., El Eros electrnico, Taurus, 3ar)e#ona ,III. MARCUSE, N., Eros y ci*ili)acin, Sei0 3arra#, 3ar)e#ona 1HAG. MEIL, G., La postmoderni)acin de la familia espaKola, A)ento Editoria#, Madrid 1HHH. -ANIAGUA GIL, J., El en*ejecimiento de la poblacin y sus consecuencias sociales e indi*iduales2 Re1ista de Fo&ento So)ia# ?G D1HH9E ?,97?9,. REICN, M., La re*olucin sexual, Ro)a, M80i)o 1HCA. SAGNE, J.C., La mutation des modQles de lTechange sexuel dans une societ: en changement, Le Su**#e&ent 111 D1HC?E ?GI7?GH. SEGALEN, M., Antropolog-a histrica de la familia, TAURUS, 3ARCELONA 1HH,. @, CA/%ULO I' EL LARGO CAMINO DEL DESEO Nacer e! !eparar!e. Es #ar'o e# )a&ino %ue e# deseo *u#siona# re)orre en #a 1ida de )ada su4eto. Desde e# &is&o d.a de su )on)e*)i/n 4ue'an !a (a)tores %ue 1an a deter&inar, %ui$s de &odo de)isi1o, esa a1entura de "<s%uedas sin'u#ares %ue *retender$ e# deseo *u#siona# de )ada )ua#. -or%ue #os deter&inantes 'en8ti)os 1an a )on(i'urar ta&"i8n #a dire))i/n ! #as estrate'ias de #a 1ida *u#siona#. No es e# terreno en e# %ue se )entra e# *si)oan$#isis. -ero ser.a una in'enuidad ! un error de en(o%ue &u! i&*ortante e# o#1idar %ue #a )onstitu)i/n "io#/'i)a de )ada )ua# est$ ta&"i8n a6. 4u'ando un *a*e# de)isi1o en #a *si)odin$&i)a '#o"a# de #a *ersona#idad. No #o o#1id/ nun)a Freud, %ue sie&*re se &ostr/ atento a se+a#ar e# *a*e# )on4unto %ue )onstitu)i/n ! a&"iente dese&*e+an en #a )on(i'ura)i/n de #os di(erentes as*e)tos de #a 1ida a(e)ti1a. Menor sensi"i#idad, sin e&"ar'o, *restaron sus se'uidores a ese )o&*onente de 6eren)ia ! )onstitu)i/n "io#/'i)a %ue nun)a %ueda a# &ar'en de #a *si)odin$&i)a )on)reta de #a *ersona#idad H9 . Ta&*o)o a%u. nos )entrare&os en esos as*e)tos 'en8ti)os. -ero no %uere&os o#1idar %ue est$n sie&*re a6. 4u'ando un *a*e# deter&inante, aun%ue s/#o sea )o&o *redis*osi)i/n so"re #a )ua# a)tuar$ e# &edio a&"iente *ara a)ti1ar o "#o%uear deter&inadas *osi"i#idades. So"re e# *osi"#e *si%uis&o (eta# resu#ta di(.)i# a1enturar datos (ia"#es. En )ua#%uier )aso, es )re)iente #a sos*e)6a de %ue ta&"i8n durante e# e&"arao 4ue'an !a e#e&entos de orden *s.%ui)o %ue )o&ienan a deter&inar #a 1ida de# deseo. Tanto #a inter*reta)i/n de #os sue+os )o&o e# an$#isis de deter&inados )on(#i)tos &enta#es )ondu4o a Arna#do Ras)o1sK! a a1enturar #a 6i*/tesis de un *si%uis&o (eta#, en e# %ue se 1i1ir.a una situa)i/n se&e4ante a #a de# nir1ana ! "a4o un &odo a#u)inatorio de satis(a))i/n de #as ne)esidades. Di1ersos estudios (isio*ato#/'i)os de# e&"arao &$s re)ientes 6a)en *ensar, sin e&"ar'o, %ue en #a 1ida intrauterina *ueden *resentarse ta&"i8n *ro"#e&as ! dese%ui#i"rios de orden di1erso H? . En )ua#%uier )aso, #a situa)i/n (eta# est$ a6. )o&o un re(erente de# deseo. Re(erente en e# %ue, a ni1e# de (antas.a *ri&iti1a, se de*osita e# &ito de un *ara.so *ri&ero donde #a *ro*ia H9 Co&o a*orta)i/n i&*ortante a #as e1entua#es re#a)iones entre *si)oan$#isis ! "io#o'.a tene&os en Es*a+a #a o"ra de J. ROF CAR3ALLO. C(. *rin)i*a#&ente >iolog-a y psicoan(lisis, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HG?. Una in(or&a)i/n *re)isa so"re #as deter&ina)iones 'en8ti)as en #a 1ida se0ua# #a en)ontra&os en J.R. LACADENA, 0itogen:tica, Ed. Co&*#utense, Madrid 1HHA. H? C(. A. RASCOVSLB, El psiquismo fetal, -aid/s, 3uenos Aires 1HAIJ 0onocimiento del hijo, Ed. Orion, 3uenos Aires 1HC9J S. LE3OVICI 7 A. SOULP, El conocimiento del niKo a tra*:s del psicoan(lisis, F.C.E., M80i)o1HC9, 1A971A@. @9 e0isten)ia (un)iona, a# &ar'en de )ua#%uier ti*o de a#teridad, )o&o una tota#idad (e#i e indi(eren)iada. Mu)6os &itos de #os or.'enes re&iten, de una (or&a u otra, a esta situa)i/n (antaseada en #a 1ida de# deseo H@ . Na)er es, *or tanto, )o&o ser e0*u#sado de# *ara.so HA . Es e# &o&ento en e# %ue, a# e(e)tuarse e# )orte de# )ord/n u&"i#i)a#, nos )on1erti&os !a *ara sie&*re ! de &odo esen)ia# en :seres se*arados;, situa)i/n %ue, )o&o !a ade#ant$"a&os en e# )a*.tu#o II, 1iene a )onstituirse en #a din$&i)a ori'inaria de# deseo 6u&ano. No 8ra&os antes :seres se*arados;. Pra&os una rea#idad indi1isi"#e )on #a de nuestra *ro'enitora. A *artir de ese &o&ento se inau'ura, *ues, #o %ue *asar$ a )onstituir #a situa)i/n &$s de(initoria de nuestra din$&i)a a(e)ti1a ! desiderante. E# o&"#i'o ser$ #a &ar)a de nuestro :)ierre;, testi'o, *or tanto, de nuestra rea#idad :indi1idua#; ! de nuestra se*ara)i/n )onstituti1a. Es &u)6o toda1.a #o %ue resta *ara %ue esa se*ara)i/n %ue nos )onstitu!e ! nos a"re a #a as*ira)i/n &$s radi)a# de# deseo *ueda ser asu&ida ! 6e)6a rea#idad *s.%ui)a. E# re)i8n na)ido 1i1ir$ toda1.a unos #ar'os *er.odos en #os %ue &ediante #a a)ti1idad a#u)inatoria %ue &ar)a su 1ida &enta# 1i1ir$ en una (antas.a de uni/n (usiona# )on e# &undo &aterno. Son *asos *ro'resi1os ! sie&*re )o&*#e4os, )o&o ire&os 1iendo, #os %ue ir$n &ar)ando en su interioridad *s.%ui)a #a rea#idad (.si)a de #a se*ara)i/n %ue tu1o #u'ar e# d.a de# na)i&iento. A #o #ar'o de ese )a&ino ir$ sur'iendo, #a sonrisa *ri&ero, #a *a#a"ra des*u8s )on #a %ue se intentar$ )ruar #a distan)ia %ue de# otro nos se*ara. -or eso, si e# o&"#i'o es #a &ar)a de# )ierre, #a 1o en #a a*ertura %ue nos a"re *ara )o#&ar #a distan)ia de #a se*ara)i/n %ue nos )onstitu!e HC . Ba #o sa"e&os. -or sie&*re *er&ane)ere&os en una as*ira)i/n radi)a# a e#i&inar #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e. Sie&*re a #a "<s%ueda de una a#teridad )on #a %ue a#i1iar nuestra se*ara)i/n. -ersonas, )osas, (antas.as... todo *odr$ o(re)erse )o&o o"4eto &ediante e# )ua# re*rodu)ir, aun%ue sea *or un &o&ento, #a *ri&iti1a uni/n anterior a# na)i&iento. Ena&ora&ientos, *asiones, uniones de )ar$)ter &.sti)o... son #os re'istros de# H@ C(. a este res*e)to, A. VERGOTE, "nterpretation du langage religieux, Seui#, -aris 1HC?. Desde e# *unto de 1ista 4un'uiano en e# *si%uis&o (eta# se 6ar.an !a *resente de a#'una #as 6ue##as de #os 'randes ar%ueti*os de# In)ons)iente Co#e)ti1o. HA E# na)i&iento su*one una ru*tura de# rit&o 1ita# %ue se ten.a en #a situa)i/n intrauterina. A6ora e# )ora/n )a&"ia de rit&o, )o&iena #a res*ira)i/n *u#&onar, e# *#eno (un)iona&iento de #as (un)iones di'esti1as, et). as. )o&o ta&"i8n se introdu)e una situa)i/n, #a de# &undo e0terno, en #a %ue #a satis(a))i/n ! #a (rustra)i/n se 6a)en *resente en una a#ternan)ia in)o&*rensi"#e a<n *ara e# re)i8n na)ido. C(. 3. TNIS, +aitre, Au"ier7 Montai'ne, -aris 1HC9. Dentro de# *si)oan$#isis O. RANL resa#t/ #a an'ustia de# na)i&iento )o&o (uente (unda&enta# de toda an'ustia *osterior DEl trauma del nacimiento, -aid/s, 3uenos Aires, 1HA1E. Freud, %ue )on)edi/ un 1a#or a esta teor.a de RanK, se distan)i/ de e##a )uando este autor a"so#uti/ e# *a*e# de esa an'ustia *ri&ordia# )o&o e0*#i)a)i/n <#ti&a de toda #a an'ustia 6u&ana. C(. S. FREUD, "nhibicin, s-ntoma y angustia, 1H,A, O.C., III, ,G997,GH,. HC En esa #.nea se e0*resa D. VASSE, en un su'erente te0to titu#ado El ombligo y la *o), A&orrortu, 3uenos Aires, 1HC?. @? deseo, #as 1.as *ri1i#e'iadas *or #as %ue )ada uno diri'e sus *asos *ara )a#&ar nuestra radi)a# ! ori'inaria :(a#ta de ser;. Los *asos ser$n #entos ! )o&*#e4os 6asta %ue, (ina#&ente, *ueda ser asu&ida #a se*ara)i/n *ara *osi"i#itar %ue esos ena&ora&ientos, *asiones ! en)uentros no %uieran ser una e#i&ina)i/n en'a+osa, una ne'a)i/n rea#iada )on :&a#a (e;, de esa se*ara)i/n %ue nos )on1ierte en seres deseantes. A esos *asos nos ire&os re(iriendo a *artir de a6ora. Incorporar la alteria. La as*ira)i/n a &antener #a uni/n (usiona# *ri&iti1a en)uentra en e# a&a&anta&iento su &e4or "ase. Es e# &e4or so*orte %ue e# deseo *u#siona# *uede en)ontrar *ara #o'rar su *ro*/sito uniti1o. -or eso, en #a a)ti1idad de &a&ar, e# "e"8 satis(a)e #a ne)esidad de a#i&ento, *ero a)o&*a+ada de un *#a)er i&*ortante, %ue *osterior&ente ser$ "us)ado *or s. &is&o. De este &odo, en #a ne)esidad "io#/'i)a de #a nutri)i/n se 1e6i)u#a #a "<s%ueda de (usi/n ! #a 'rati(i)a)i/n ! *#a)er %ue #e a)o&*a+a HG . La ona ora# se )on1ierte as. es (uente de *#a)er, de 'rati(i)a)i/n %ue des"orda )on &u)6o #a ne)esidad de a#i&entarse. E# )6u*ete, e# dedo, e# *i)o de #a &anta, )ua#%uier )osa ser$ <ti# *ara re1i1ir en #a (antas.a, de un &odo a#u)inatorio, #a uni/n deseada )on #o &aterno. Dur&iendo, in)#uso, e# "e"8 *are)e, en o)asiones, su))ionar. No ne)esita !a de nin'<n so*orte e0terno *ara #o'rar e# *#a)er uniti1o e in)or*orador de# o"4eto "ueno, e# *e)6o &aterno HH . En de(initi1a, to&ar e# *e)6o se )on1ierte en un a#'o &$s, &u)6o &$s, %ue satis(a)er #a ne)esidad "io#/'i)a de nutrirse. Es #a o*ortunidad *ara 1i1en)iar una in)or*ora)i/n de# o"4eto &aterno, de# *e)6o, %ue se )on1ierte as. en un o"4eto *s.%ui)o, :o"4eto *ar)ia#; 1II , ade&$s de "io#/'i)o. Lo e0terno, es :in7)or*orado;, es de)ir, introdu)ido )o&o *arte de# *ro*io )uer*o, )o&o *arte de #a *ro*ia rea#idad *ersona#. E# "e"8 %ue se a&a&anta se )on(unde, se (unde, *ues, )on #a instan)ia &aterna 6asta e# *unto de no ##e'ar a sa"er si 8# &is&o es "o)a o *e)6oJ 1a).o %ue re)i"e o *#enitud %ue se o(re)e. Tan (undido, tan )on7 HG C(. S. FREUD, /sicoan(lisis y teor-a de la libido, 1H,9, O.C., III, ,AAGJ 0ompendio de psicoan(lisis, 1H9G a1H?Ib, O.C., III, 99GA. HH Se 6a distin'uido en *si)oan$#isis una *ri&era (ase de esta eta*a ora# en #a %ue *redo&ina #a a)ti1idad de #a su))i/n ! otra *osterior, en #a %ue *redo&ina e# &order. A #a *ri&era se #e 6a ##a&ada :*asi1a; o :(ase ora# *re)o;, &ientras %ue a #a se'unda se #e ##a&/ :a)ti1a; o :(ase ora# s$di)a;. So"re estas eta*as se *uede )onsu#tar )ua#%uier &anua# o di))ionario de *si)oan$#isis. Ca"e rese+ar, F. DOLTO, /sychanalyse et p:diatrie, Ed. du Seui#, -aris 1HC1, L. A3RANAM, LM"ntrojection m:lancolique$ Les deux :tapes de la phase orale du d:*eloppement de la libido, O.C., -a!ot, -aris1HC9, 1o#. II, ,C,7,CG. 1II As. entiende Me#anie L#ein #a re#a)i/n %ue e# "e"8 &antiene )on e# o"4eti1o de e1itar #a a&"i1a#en)ia a(e)ti1a %ue &ar)a su re#a)i/n )on e# o"4eto tota#. -ar)ia#iando #a re#a)i/n se 6a)e *osi"#e 1i1ir una re#a)i/n e0)#usi1a&ente *ositi1a, :"uena;, *reser1$ndo#o de #os senti&ientos de )ar$)ter ne'ati1o. C(. R. N. NINSNELMOOD, Diccionario del pensamiento Fleiniano, A&orrortu, 3uenos Aires 1HGH. s.1. :O"4etos7*artes;. @@ (undido, e0*eri&enta su *ri&era re#a)i/n )on #a a#teridad 1I1 . Co&er o ser )o&ido se )onstitu!e, as. en un te&a )entra# de #as *ri&iti1as (antas.as in(anti#es ! de4ar$n su 6ue##a en e# in)ons)iente de# adu#to. Cuando 8ste, 6a)i8ndose *e%ue+o, 4ue'a )on e# ni+o, #o 6a)e (in'iendo %ue se #o )o&e, *ro1o)ando a #a 1e 'ran re'o)i4o ! susto en #a *arte in(anti# 1I, . Este ni+o no :&e; )o&e nada, di)en a su 1e a#'unas &adres *ara re(erirse a #a (a#ta de a*etito de sus 6i4os, )o&o si (ueran e##as #as %ue toda1.a (ueran )o&idas a tra18s de# a#i&ento de sus )riaturas. Son &u)6os #os &itos, #as #e!endas ! #os )uentos in(anti#es %ue &ani(iestan esa (antas.a *ri&iti1a ! %ue intentan e#a"orar #as ansiedades aso)iadas a esta do"#e a)ti1idad, tan indi(eren)iada en #os *ri&eros estadios de #a e0isten)ia. Desde Cronos a Dr$)u#a, desde #as )o&idas tot8&i)as a# #o"o de Ca*eru)ita, )o&er ! ser )o&ido 6a dese&*e+ado sie&*re un *a*e# i&*ortante en #a (antas.a &$s 6onda de# ser 6u&ano. -ero esta a*o!atura %ue e# deseo en)uentra en #a a)ti1idad nutriti1a de4ar$ su &ar)a *ara sie&*re en #a estru)tura de# deseo. Nutrirse ser$ !a *or sie&*re a#'o &$s %ue a#i&entarse as. )o&o #a uni/n )on e# )uer*o a&ado tendr$ sie&*re ta&"i8n unos &ati)es de :ora#idad; ! :a#i&ento;. -or una *arte, #a re#a)i/n )on #a )o&ida se )on1ertir$ *ara e# ser 6u&ano en a#'o &$s %ue satis(a)er una ne)esidad "io#/'i)a. E# )o&*onente a(e)ti1o se #e unir$, de una &anera u otra, a esta (un)i/n "io#/'i)a de *ri&er orden. :Co&er )on; 6a sido ! se'uir$ siendo sie&*re en todos #os tie&*os ! )u#turas un :unirse a;. Las aso)ia)iones )on e# &undo &aterno ser$n, sin e&"ar'o, #as &$s re#e1antes de todas. Co&er, se'uir$ siendo, de a#'una &anera, in)or*orar *or)iones de a%ue# o"4eto "ueno *ri&iti1o %ue (ue e# *e)6o de #a &adre. Tanto &$s, )uanto &a!ores 6a!an sido #as (i4a)iones o re'resiones a esa *ri&era eta*a de# desarro##o #i"idina#. Es #a )o&ida, e0*#i)a"a un su4eto en *si)otera*ia, e# &o&ento en e# %ue &$s *resente se &e 6a)e e# re)uerdo de &i &adre re)i8n &uerta. -or eso ta&"i8n, #a )o&ida e#a"orada *or #a es*osa es #a %ue, instinti1a&ente, &u)6os 6o&"res )o&*aran )on #a de su *ro*ia &adre. En un ni1e# &$s *ro(undo ! )on #a inter1en)i/n de otros )o&*onentes *ato#/'i)os, #os 'ra1es trastornos #a anore0ia ! #a "u#i&ia, en)ontrar.an a%u. su 1ertiente *s.%ui)a &$s si'ni(i)ati1a 1I9 . 1I1 Estas *ri&iti1as re#a)iones ora#es se esta"#e)en )on una inde*enden)ia re#ati1a a %ue #a a#i&enta)i/n de ##e1e a )a"o &ediante #a #a)tan)ia )on e# *e)6o &aterno Do de %uien #e sustitu!aE o &ediante e# "i"er/n. -ediatras ! *si)oana#istas 1a#oran, sin e&"ar'o, *ositi1a&ente #a re#a)i/n ! )onta)to )on e# *e)6o &aterno, )on *re(eren)ia so"re otros &edios. No es )on1eniente, sin e&"ar'o, a"so#utiar #a )uesti/n. -or%ue, )ierta&ente, &$s 1a#e un "i"er/n "ien dadoJ es de)ir, )on )a#ide, )onta)to tierno, et)., %ue un *e)6o &a# dado *or raones de re)6ao, ansiedad, et). en #a *ersona de #a &adre. 1I, C(. S. FREUD, @istoria de una neurosis infantil, 1H1G, O.C., II, ,III. 1I9 E1idente&ente, en estos *ro"#e&as re#ati1os a #a a#i&enta)i/n inter1ienen ta&"i8n )o&o sa"e&os toda otra serie de (a)tores )onstitu)iona#es, )u#tura#es, et). C(. L.A. NALMI, Anorexia ner*osaD demographic and clinical features in 6U cases2 -s!)6oso&ati) Medi)ine 9A D1HC?E 1G7,AJ L. A. NALMI et a#., 0omorbidity of psychiatric diagnoses in anorexia ner*osa2 Ar)6. Gen. -s!)6. ?G D1HH1E C1,7C1GJ R.E. NALES et a#., #ratado de psiquiatr-a, An)ora, 3ar)e#ona 1HHA. @A Junto a# )o&er, toda otra serie de a)ti1idades de in)or*ora)i/n ora# en#aar$n )on esas *ri&iti1as satis(a))iones de# deseo. 3e"er, (u&ar, dro'arse, &edi)arse, todo *odr$ )on1ertirse en una sustitu)i/n de #as *ri&iti1as in)or*ora)iones de o"4eto. Tran%ui#ian, re#a4an, *ro*or)ionan "ienestar. E# su4eto %ue ne)esita *ortar )onsi'o e# re)i*iente de sus &edi)a&entos, 'enerando una 'ran ansiedad si en un &o&ento se 1e sin e##os, est$ ##e1ando en su "o#si##o a#'o &$s %ue unos )o&*onentes %u.&i)os deter&inados. Est$ a#i1iando su ansiedad )on #a )er)an.a de un :o"4eto "ueno; %ue, ora#&ente, #e *ro*or)iona #a *a. B en #os )asos en #os %ue #a se*ara)i/n de# :*e)6o "ueno; no es to#era"#e, #a adi)i/n a esos o"4etos sustituti1os *ueden &ostrar todo su *eso destru)tor. -or #a "o)a se introdu)e, enton)es, un *e)6o %ue anu#a ! &ata. Sea ta"a)o, a#)o6o#, &edi)a&entos o dro'a. -ero si e# )o&er o e# in)or*orar *or #a "o)a otros e#e&entos se i&*re'nan de #a a(e)ti1idad ora# *ri&iti1a, ta&"i8n e# &undo a(e)ti1o ! er/ti)o de4ar$n 1er #a &ar)a de su anti'ua re#a)i/n )on e# a#i&ento. La "o)a se a#a )o&o o"4eto er/ti)o de *ri&er orden ! #a (antas.a de in)or*ora)i/n ora# 4ue'an )on intensidad en #as re#a)iones se0ua#es, a)ti1ando #os estratos &$s anti'uos de# &undo a(e)ti1o. En ra/n de e##o, #a re#a)i/n de# o"4eto er/ti)o )on e# a#i&ento ! #a nutri)i/n se de4a 1er desde &u)6as *ers*e)ti1as %ue se *ueden ado*tar. La de# #en'ua4e es una de e##as. Se di)e %ue una *ersona es :un "o&"/&;, %ue es una *ersona :du#)e;, %ue :est$ "uena;, %ue :est$ ri)a;, o %ue est$ :est$ *ara )o&8rse#a;. B #a )an)i/n de 80ito *uede re*etir )on insisten)ia :de1/ra&e otra 1e, de1/ra&e otra 1e;. An!ieae! primiti,a!. Durante estos #os *ri&eros estadios de #a 1ida e# "e"8 1i1e en una i&a'inaria re#a)i/n (usiona# ! si&"i/ti)a )on e# &undo. La rea#idad no e0iste toda1.a. Se *odr.a de)ir %ue 8# es todo ! todo es 8#. E# ni+o se re#a)iona as. )on e# &undo de una (or&a (ant$sti)a, en #a %ue #os e#e&entos %ue #a rodean )onstitu!en tan s/#o &oti1o *ara (antasear se'<n sus i&*u#sos ! ne)esidades. En este )onte0to, #a re#a)i/n )on #a &adre Do de %uien 6a'a sus 1e)esE, )onstitu!e e# n<)#eo de #o %ue Ro( Car"a##o deno&in/ :urdi&"re *ri&aria;, es de)ir, una rea#idad Oconstituyente y programadoraO, a &odo de tra&a so"re #a %ue se )onstitu!e toda re#a)i/n )on uno &is&o ! )on #as otras *ersonas 1I? . -or%ue, e(e)ti1a&ente, )uando a# ni+o to&a e# *e)6o o e# "i"er/n, )on #a #e)6e est$ "e"iendo, a# &is&o tie&*o, e# rostro, todo e# &undo interno de #a &adre. E# ti*o de re#a)i/n %ue )on e##a esta"#e)a ser$ de)isi1o. De a#'una &anera, e# &undo ad%uirir$ e# rostro &aterno. -or tanto, si en estas *ri&eras e0*erien)ias 1ita#es *redo&inan #as e&o)iones &$s *ositi1as, e# ni+o se sentir$ se'uro ! *rote'ido, "rotar$ un )on1en)i&iento de %ue e# &undo ! #a 1ida son "uenos. -ero si son #as ne'ati1as #as %ue se i&*onen, #os :o"4etos &a#os; *o"#ar$n su &undo interno, no ser$ *osi"#e su*erar #as (ra'&enta)iones ! diso)ia)iones internas ni se 6ar$ *osi"#e reso#1er e# )on(#i)to entre e# a&or ! odio %ue sie&*re a)o&*a+a a# ser 6u&ano 1I@ . -ro"a"#e&ente sur'ir$ una ne)esidad 1I? C(. J. ROF CAR3ALLO, .rdimbre afecti*a y enfermedad, La"or. 3ar)e#ona 1HA1. 1I@ Ren8 S*it estudio #a situa)i/n de ni+os %ue, )riados en deter&inadas institu)iones @C i&*eriosa ! en(er&ia de a&or ! a(e)to ! un odio a todos a%ue##os %ue no #o o(re)en ta# )o&o se desear.a. Esa :urdi&"re *ri&aria; de #a %ue nos 6a"#a Ro( Car"a##o, es una :rea#idad transa))iona#;, en #a %ue tanto e# ni+o )o&o #a &adre 4ue'an )o&o un &undo )ausas de# uno *ara e# otro2 #o %ue e# "e"8 des*ierte en #a din$&i)a *si)o#/'i)a de #a &adre Dansiedad, )u#*a, a#e'r.a, *osesi1idad...E re1ertir$ ine1ita"#e&ente so"re 8# )onstitu!8ndo#e ante e# &undo. En )ua#%uier )aso, nos en)ontra&os )on una &undo )o&*#e4o *or su &is&a esen)ia Da# &ar'en de #as in)iden)ias *arti)u#ares %ue ten'an #u'ar en )ada )asoE ! en e# %ue no (a#tar$n nun)a ansiedades &u! 6ondas %ue, esen)ia#&ente, tienen %ue 1er )on #a di(i)u#tad *ara asu&ir interna&ente esa se*ara)i/n ori'ina# %ue nos )onstitu!e desde e# &o&ento de na)er. Si #a re#a)i/n ora# *ri&iti1a e0*resa #a as*ira)i/n a &antener un )onta)to (usiona# )on #a a#teridad, de a#'una &anera, ne'ar#a )o&o ta# a#teridad, e##o no i&*ide %ue #a rea#idad de #a se*ara)i/n %ue tu1o #u'ar e# d.a de# na)i&iento se i&*on'a de una &anera ! otra. No es *osi"#e !a #a uni/n tota# ! *er&anente. E# *e)6o &aterno est$ a6. )o&o o"4eto "ueno, uniti1o, *ero no #o est$ de &odo )ontinuo. Na! una a#ternan)ia de *resen)ia ! ausen)ia &aterna %ue de4a 1er #a rea#idad )onstitu!ente de #a se*ara)i/n. Una se*ara)i/n, *or otra *arte, %ue e# re)i8n na)ido no *uede )o&*render ni, *or tanto asi&i#ar en su interior. Tan s/#o entiende %ue su ne)esidad uniti1a se 1e (rustrada, %ue tiene 6a&"re ! no re)i"e de in&ediato su a#i&ento, %ue tiene sed ! no se #a )a#&an, %ue tiene (r.o o )a#or ! no #e re&edian, %ue e0*eri&enta ansiedad ! no en)uentra una 1o %ue #e a#i1ie, et). Enton)es #a &adre no es un :*e)6o %ue no est$;, se )on1ierte de in&ediato en un :*e)6o &a#o;, *erse'uidor, 6osti# ! *e#i'roso. E# &undo, de re*ente, se 1ue#1e una rea#idad a&enaante. La se*ara)i/n en estos *ri&eros &o&entos de #a 1ida es *er)i"ida )o&o *ura ne'ati1idad. Una ne'ati1idad a)ti1a ! en8r'i)a&ente *e#i'rosa, %ue in1ade #a *ro*ia rea#idad interior, 6a"ida )uenta %ue e# "e"8 no es a<n )a*a de di(eren)ia su rea#idad *ro*ia de #a de# &undo e0terno. Una an'ustia *erse)utoria se insta#a as. en e# re)i8n na)ido )o&o e0*resi/n de #a into#era"#e se*ara)i/n, no entendida sino tan s/#o :*ade)ida;. La rea#idad *s.%ui)a de# re)i8n na)ido %ueda de este &odo es)indida entre un &undo "ueno ! un &undo &a#o, una &adre "uena ! una &adre &a#a, &$s e0a)ta&ente Ddado %ue e# re)i8n na)ido no es )a*a de una *er)e*)i/n '#o"a# de# o"4etoE, un :*e)6o "ueno; ! un :*e)6o &a#o;. Se'<n se a)ti1e una rea#idad u otra, todo e# a&or ! todo e# odio se desen)adenar$ de in&ediato. Es #o %ue Me#anie L#ein deno&in/ #a :*osi)i/n es%uio7 *aranoide; 1IA , ! en donde en)ontra&os #as dis*osi)iones *s.%ui)as de #os )on(#i)tos &enta#es 6os*ita#arias, )re)ieron sin #a )on1eniente aten)i/n ! )uidado a(e)ti1o. Des)ri"i/ e# )uadro %ue deno&in/ :de*resi/n ana)#.ti)a;, ta&"i8n deno&inada :6os*ita#is&o;. Los s.nto&as e0*resan unos )on(#i)tos de )ar$)ter &u! serios2 anore0ias, estados de tristea *ro(undos, *ro"#e&as (.si)os 1ariados )on 'ran resisten)ia *ara #a )ura)i/n, et). C(. R. S-ITR, Anaclitic Depression, /sychoanalytic Study of the 0hild, Int. Uni1. -ress, NeW BorK 1H?AJ S- y no$ Sobre la g:nesis de la comunicacin humana, Nor&8, 3uenos Aires 1HAIJ El primer aKo de la *ida del niKo, A'ui#ar, Madrid 1HC9. 1IA Esta *osi)i/n (ue des)rita *or Me#anie L#ein en 1H?A ! 6a en)ontrado un #u'ar de )entra# en #as teoria)iones *si)oana#.ti)as *osteriores. C(. /sicopatolog-a de la posicin esqui)o5paranoide, -aid/s, 3uenos Aires 1HC?, O.C., I, @C7AH. Co&o o"ras de introdu))i/n @G &$s 'ra1es, as. )o&o &u)6as re*resenta)iones &.ti)as ta#es )o&o #as de #as "ru4as o 6adas, &adrastras &a#1adas o &adres "ondadosas, dioses o de&onios, et). Ta&"i8n, sin duda, en)uentran a%u. sus ra.)es <#ti&as deter&inados &odos de *ensar de tenden)ias &ani%uea %ue, in)a*a)es de &atia)i/n, di1iden, es)inden #a rea#idad en "#o%ues n.tidos de )o&*#eta&ente "#an)os o tota#&ente ne'ros. De*endiendo de #os &odos de re#a)i/n %ue se esta"#e)an en estos *ri&eros estadios, entre e# )uarto ! e# se0to &es Daun%ue #a di&ensi/n te&*ora# es re#ati1a, *or #o %ue Me#anie L#ein *re(iere 6a"#ar de :*osi)i/n; &$s %ue de :estadio; o :eta*a;E se *odr$ ir e#a"orando esa *ri&era *osi)i/n es%uio7*aranoide, *ara irse introdu)iendo #a :*osi)i/n de*resi1a;, en #a %ue #a a)e*ta)i/n de #a se*ara)i/n )onstitu!ente se 1a *osi"i#itando 1IC . E# "e"8 :)aer$ en #a )uenta; de %ue no e0iste una :&adre "uena; %ue #e asiste ! #e )uida ! otra :&a#a; %ue #e a"andona o #e *ersi'ue. Tan s/#o e0iste #a <ni)a rea#idad de una &adre, %ue a6ora )o&iena !a a ser *er)i"ida de &odo &$s inte'rado )o&o o"4eto tota# ! no &era&ente *ar)ia#, %ue est$ *resente ! se 1a, %ue 'rati(i)a ! %ue (rustra, %ue no es ni #a &adre tota#&ente "uena %ue se (antase/, ni #a &adre &a#8(i)a %ue se te&i/ ! %ue i&a'inaria&ente se da+/. Un tra"a4o de due#o se i&*one2 6a! %ue dar *or *erdida esa (antas.a de un o"4eto tota#&ente "ueno, se*arado *or )o&*#eto de otro odioso, (rustrante ! *e#i'roso. La *er)e*)i/n inte'rada de esa <ni)a rea#idad e0istente )o&iena a dese&*e+ar un *a*e# (unda&enta# en #a &adura)i/n de #as re#a)iones 6u&anas ! a (a1ore)er #os senti&ientos 'enerosos ! a#truistas dedi)ados a# "ienestar de# o"4eto &aterno 1IG . La re#a)i/n )on ese o"4eto &aterno *asa, *ues, desde su *ri&iti1a situa)i/n (usiona# a una, &$s e#a"orada, %ue *odr.a&os deno&inar :dua#; ! en #a %ue #a a)e*ta)i/n de #a se*ara)i/n se 1a a"riendo *aso c*ro'resi1a&ente. Toda1.a, sin e&"ar'o, #a &adre ser$ (antaseada )on(or&e a #as *ro*ias ne)esidades ! deseos. No )a"e toda1.a *ensar ni ad&itir %ue #a &adre sea un o"4eto se*arado, es de)ir, %ue e0ista )on inde*enden)ia a #a satis(a))i/n de #as *ro*ias )aren)ia ! ne)esidades 1IH . a# *ensa&iento de esta (i'ura re#e1ante de# *si)oan$#isis C(. N. SEGAL, "ntroduccin a la obra de 9elanie Vlein, -aid/s, 3uenos Aires 1HC@J J. M. -etot, 9elanie Vlein, -aid/s, 3uenos Aires 1HG,J C#. GEETS, 9elanie Vlein, -.U.F., -aris 1HC1. Ta&"i8n se en)uentra in(or&a)i/n a# res*e)to en2 ALOU et a#. Los grandes del "nconsciente, Mensa4ero, 3i#"ao 1HG9 o J. 3. FAGES, @istoria del psicoan(lisis despu:s de ?reud, Mart.ne Ro)a, 3ar)e#ona 1HCH. 1IC La e0*osi)i/n &$s siste&$ti)a de Me#anie L#ein so"re #a *osi)i/n de*resi1a #a en)ontra&os en un te0to de 1H@,2 Algunas conclusiones tericas sobre la *ida emocional del lactante, O.C., 9, 1CC7,IG. 1IG Me#anie L#ein 6a"#/ de :re*ara)i/n; )o&o &e)anis&o %ue e0*resa #a )u#*a"i#idad *ri&iti1a 'enerada *or e# da+o i&a'inario %ue e# "e"8 *ro!e)t/ so"re #a :&adre &a#a;. De*endiendo de# &a!or o &enor *eso %ue a)a"en teniendo #os o"4etos "uenos o &a#os in)or*orados a #o #ar'o de #os a1atares de estas *osi)iones, se estru)turar$n a)titudes *ro(undas de en1idia o 'ratitud en re#a)i/n a #a 1ida ! a #os otros. C(. M. LLEIN, En*idia y gratitud, O.C., A, 1CC7,IG ! #a !a )itada anterior&enteJ M. LLEIN 7 J. RIVI\RE, Amor, odio y reparacin. 1IH Co&o !a se+a#$"a&os en e# )a*.tu#o II, #a teor.a de M. MANLER insisti/ en este te&a de #a se*ara)i/n res*e)to a# o"4eto &aterno )o&o e4e )entra# de# desarro##o. Ade&$s de #a @H Separacione! y p:ria!. La se*ara)i/n )onstitu!ente, sin e&"ar'o, si'ue a"ri8ndose *aso. E# destete, 4ue'a en e##o un *a*e# de i&*ortan)ia. No ser$ sie&*re ($)i#, *uesto %ue su*one #a renun)ia a un )onta)to dire)to )on #a &adre. Co&er, a6ora, %uedar$ "astante &$s redu)ido a #a satis(a))i/n de una ne)esidad "io#/'i)a, aun%ue sie&*re %uede i&*re'nada, )o&o !a 1i&os, de 6ue##as a(e)ti1as *ro(undas. -ero en #os *ro)esos de se*ara)i/n, e# )uer*o se'uir$ &ar)ando *autas i&*ortantes. La &adura)i/n de #os es(.nteres a"rir$ e# *aso a una nue1a a)ti1idad "io#/'i)a, #a de #a de(e)a)i/n, %ue *asar$ a re)o'er intereses ! "<s%uedas, )ar'adas de i&*ortantes )ontenidos a(e)ti1os. Es una nue1a a)ti1idad #a %ue e# ni+o des)u"re, so&etida ade&$s a# )ontro# de su *ro*ia 1o#untad. Se da entrada as. a #o %ue e# *si)oan$#isis deno&in/ (ase ana#, dentro de #a e1o#u)i/n #i"idina#. En este &o&ento, e# inter8s de# ni+o se des*#aa desde #a ona ora# en #a %ue estu1o *o#ariado a #o #ar'o de# *ri&er a+o de 1ida, 6asta esta ona de su )uer*o. Ta&"i8n en e##a, e# ni+o en)ontrar$ una (uente de *#a)er %ue, #i'ada a #a (un)i/n "io#/'i)a de #a de(e)a)i/n, ir$ &$s a##$ de #a &era (un)i/n or'$ni)a. Toda una nue1a *ro"#e&$ti)a se a"re en #a 1ida de# deseo. La do"#e *o#aridad de e0*u#si/n7reten)i/n, a&"as (uentes de *#a)er, se esta"#e)e a6ora )o&o *aradi'&a de re#a)i/n )on #os o"4etos 11I . E# &o&ento es ade&$s i&*ortante *or%ue su*one #a entrada en 4ue'o de #as *ri&eras nor&as de edu)a)i/n 6i'i8ni)a. Nasta ese &o&ento #a )ondu)ta de# ni+o 6a".a )ontado )on e# <ni)o *rin)i*io de# *#a)er. A6ora, se i&*one un nue1o *rin)i*io, e# de #a rea#idad, )on un &undo e0terior 6osti# a sus i&*u#sos. Se 6a)e o"#i'ado e# )on1ertirse en un :ani&a# #i&*io;, en un ser de )i1i#ia)i/n ! )u#tura. Co&o Freud nos se+a#a, nos en)ontra&os a%u. )on #a primera represin de sus posibilidades de placer... lo anal pasa a constituir, desde este punto, el s-mbolo de todo lo prohibido, de todo aquello que nos es preciso recha)ar y apartar de nuestro camino 111 . Frente a #as #i&ita)iones de #as nor&as %ue se i&*onen a6ora, e# ni+o rea))ionar$ de di1erso &odo se'<n #as 1i)isitudes de sus re#a)iones )on e# &edio. A)e*tar$ de "uen 'usto #a renun)ia a su *#a)er o rea))ionar$ o*oni8ndose a e##as de &odo re"e#de. En e# &e4or de #os )asos, #a renun)ia a# *#a)er, no de4ar$ de *ro1o)ar unas rea))iones a'resi1as (rente a %uien i&*one esta renun)ia. Toda #a se0ua#idad ana# %ueda te+ida de un )ar$)ter a'resi1o %ue, )o&o en e# )aso de #os )ontenidos ora#es, se e1iden)ia en #as e0*resiones *o*u#ares )on)ernientes a estos te&as. O"tener e# *#a)er ! a'redir )oin)iden en e# a)to de #a de(e)a)i/n. o"ra !a )itada de esta autora, C(. ta&"i8n M. MANLER 7 F. -INE 7 A. 3ERGMAN, Symbiose humaine et indi*iduation$ La naissance psychologique de lWXtre humain, -a!ot, -aris 1HGI. 11I C( S. Freud, El car(cter y el erotismo anal, 1HIG, O.C., II, 19@@719@CJ /rlogo para un libro de Iohn !regory >ourFe, 1H19,O.C., II, 1H?IJ Sobre las transformaciones de los instintos y especialmente del erotismo anal, 1H1C, O.C., II, ,I9@7,I9AJ Lecciones introductorias al psicoan(lisis, 1H1A71C, O.C., II, ,91H, ,9A9J +ue*as lecciones introductorias al psicoan(lisis, 1H9,, O.C., III, 91@C791@G. 111 #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 1,I,71,I9. AI De ese &odo, #os )o&*onentes a'resi1os %ue se en'aran en #a 1ida de# deseo Dre)orde&os %ue !a en #a (ase ora#, e# &order ! )o&er de4a"an 1er esa tenden)iaE, se de4an 1er )on *arti)u#ar (uera en e# erotis&o ana# 11, !, en o)asiones, se e0tiende &$s a##$ de e##a. No de4a de resu#tar si'ni(i)ati1o a este res*e)to #o %ue !a se+a#/ Ro( Car"a##o )uando nos indi)a"a de %u8 &anera en )aste##ano #a *a#a"ra e&*#eada, en #en'ua4e soe, *ara indi)ar e# a)to a&oroso se uti#ia ta&"i8n *ara e0*resar #a 1io#en)ia destru)tora %ue desea&os e4er)er so"re e# *r/4i&o o %ue *ensa&os %ue e# *r/4i&o *uede des*#e'ar so"re nuestra *ersona. Esta me)cla de amor f-sico, ra-) indiscutible de las formas m(s ele*adas del amor, con la agresi*idad anal debiera ser considerada con m(s atencin por fillogos no*elistas, psicoanalistas e historiadores cuando se trata de bucear en los 8ltimos fondos del alma espaKola 119 . Toda1.a, sin e&"ar'o, )a"e resa#tar otro as*e)to i&*ortante de este &o&ento de #a e1o#u)i/n #i"idina#. Junto )on #a intrin)a)i/n a'resi1a, #a a(e)ti1idad ana# est$ ta&"i8n &ar)ada *or e# se##o de #a o&ni*oten)ia ! e# nar)isis&o. E# ni+o se siente or'u##oso *or este nue1o *oder %ue est$ a su a#)an)e 11? . En)uentra %ue dis*one de un ar&a i&*ortante de autoa(ir&a)i/n, en e# so&eti&iento o #a re"e#d.a %ue se *one a su a#)an)e ! e4er)i)io. -ero ade&$s, #e4os de e0*eri&entar re*u'nan)ia (rente a sus e0)re&entos, #os )onsidera )o&o o"4etos de 'ran 1a#or, en #a &edida en %ue son )o&o *artes des*rendidas de su )uer*o !, *or tanto, tan 1a#iosos )o&o 8# &is&o se siente. S/#o &$s tarde se desarro##ar$ e# sentido de# as)o ! re*u'nan)ia, ta&"i8n )o&o &edida de de(ensa (rente a tenden)ia %ue de"en ser re*ri&idas 11@ . La in)#ina)i/n %ue &ani(iestan #os ni+os *or 4u'ar ! &ani*u#ar todo #o su)io %ue se *one a su a#)an)e, es e# des*#aa&iento %ue 6a)e *osi"#e, a# &is&o tie&*o, #a satis(a))i/n ! #a renun)ia #i'adas a #a ana#idad. M$s tarde, &u)6os de estos )o&*onentes ana#es se unir$n a #a re#a)i/n )on otros o"4etos, *arti)u#ar&ente )on e# dinero 11A )o&o !a tu1i&os o)asi/n de re)ordar en e# )a*.tu#o dedi)ado a #as trans(or&a)iones a)tua#es en #a 1ida de# deseo. La din$&i)a de reten)i/n7e0*u#si/n, %ue &ar)/ #a a)ti1idad ana# en sus *rin)i*ios, se e0tiende as. en e# &undo a(e)ti1o a #a re#a)i/n )on #os o"4etos. -or otra *arte, #a din$&i)a de so&eti&iento &aso%uista o de )ontro# s$di)o, tan *ro*ios de este *er.odo, *odr$ e0tenderse i'ua#&ente a# )a&*o de #as re#a)iones inter*ersona#es. So&eterse o )ontro#ar do&inando )onstitu!en a)titudes %ue 'uardan re#a)i/n )on estos estadios de# desarro##o #i"idina#. 11, C(. C. MONEDERO, /sicolog-a e*oluti*a y sus manifestaciones psicopatolgicas, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HC,, ,I17,I,. En este &anua# se en)ontrar$ una in(or&a)i/n i&*ortante en su ri'or ! "ri##ante en su e0*osi)i/n so"re &u)6os #os te&as a"ordados en este )a*.tu#o. 119 J. ROF CAR3ALLO, ebelin y futuro, Taurus, Madrid 1HCI, 11C. 11? De a6. %ue a #a *ri&era (ase de esta eta*a se #e 6a!a deno&inado )o&o :&e'a#o&an.a)a;. 11@ En )asos 'ra1es de *si)osis es%uio(r8ni)a *uede &ani(estarse una )o*ro(a'ia, e0*resi/n de esta (a#ta de de(ensa (rente a #a ana#idad. 11A So"re este te&a desarro##8 a#'unas ideas en 0reer despu:s de ?reud, -au#inas, Madrid 1HH,, ,?I7,@,. A1 La ley el e!eo. E# #ar'o )a&ino de# deseo, 1e6i)u#ado en e# )uer*o #i"idina#, en)ontrar$ una eta*a (unda&enta# en su estru)tura)i/n )uando su inter8s se )entra en #a 'enita#idad. Ese &o&ento, entre e# ter)er ! )uarto a+o de 1ida, se a"rir$ )uando ten'a #u'ar #a )onstata)i/n de# des)u"ri&iento de #os se0os. Des)u"ri&iento, en su sentido &$s estri)to. -or%ue tanto e# ni+o )o&o #a ni+a 6an 1i1ido 6asta ese &o&ento desde e# )on1en)i&iento de #a e0isten)ia de un se0o <ni)o. En rea#idad, *ara e##os toda1.a no e0ist.a e# 6e)6o de ser 1ar/n o 6e&"ra. Co&o si todos (u8ra&os, si&*#e&ente, *ersonas. E# des)u"ri&iento de dos rea#idades )or*ora#es di(erentes, introdu)e una seria in%uietud en #os ni+os ! #es des*ierta una intensa )uriosidad e inter8s 11C . No se #o es*era"an. B a#'o e0tra+o *are)e a)ae)er de *ronto ante sus o4os. En sus )on1ersa)iones 1o#1er$n a# te&a, *or e##o, una ! otra 1e. Intentando en)ontrar una e0*#i)a)i/n a #o %ue #es resu#ta ine0*#i)a"#e. E# senti&iento de %ue en e# se0o (e&enino (a#ta :a#'o;, indu)e a una seria *reo)u*a)i/n, tanto en e# )6i)o )o&o en #a )6i)a 11G . Nar$ (a#ta un tie&*o 6asta )o&*render %ue tener un *ene no es e%ui1a#ente a ser *oseedor de# (a#o Ds.&"o#o de #a *oten)ia, de #a (e)undidad, en su&a, e# si'ni(i)ante *or antono&asia de# &is&o deseo 11H E ! %ue, *or tanto, e# 1ar/n )on su *ene, )o&o #a 6e&"ra )on su 1a'ina, est$n re&itidos a a)e*tar una :(a#ta;, #a %ue 6a"r$ %ue ad&itir )o&o :)astra)i/n si&"/#i)a;, es de)ir, #a de #a a)e*ta)i/n de una #i&ita)i/n (unda&enta# en #a 1ida de# deseo2 no se es todo *ara nadie, ni de %ue nadie *odr$ ser todo *ara uno &is&o. Di)6o en otros t8r&inos, a %ue nadie es e# (a#o, sino %ue tan s/#o es *osi"#e dis*oner de una )a*a)idad ! *oten)ia#idad #i&itada, sea "a4o #a (or&a de *ene o de 1a'ina 1,I . Lo %ue e%ui1a#e ta&"i8n a de)ir %ue todos #os deseos 6u&anos Ddeseo ora#, ana#, 1isua#, et).E estar$n sie&*re &ar)ados *or #a e0*erien)ia )ru)ia# de 6a"er tenido %ue a)e*tar 11C Todo e##o ori'ina una *o#aria)i/n en #os te&as de #a 'enita#idad, %ue se e0*resa ta&"i8n &ediante )o&*orta&ientos se0ua#es ta#es )o&o #a &astur"a)i/n, 4ue'os er/ti)os, et). 11G Toda una a&*#ia *ro"#e&$ti)a ! de"ate se a"ren en e# )a&*o *si)oana#.ti)o ! (uera de 8# so"re #as si'ni(i)a)iones a)ordadas *or Freud a #o (e&enino ! a# 1a#or atri"uido a# *ene en #a )on(i'ura)i/n de #a se0ua#idad. So"re todo se *uede )onsu#tar2 C(. AA.VV., La castration et le f:menin dans les deux sexes2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se LVII D1HH9EJ AA.VV., ?iliations f:menines2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se LVIII D1HH?EJ J. CNAUSSEGUET7 SMIRGEL, La sexualidad femenina$ +ue*as aportaciones psicoanal-ticas, Laia, 3ar)e#ona 1HC9J S. TU3ERT, La sexualidad femenina y su construccin imaginaria, E# Ar%uero, Madrid 1HGG. 11H C(. J. LACAN, Las formaciones del inconsciente, Nue1a Visi/n, 3uenos Aires 1HCI, 11,. 1,I En esta &is&a dire))i/n se e0*resa A. FAURE7O--ENNEIMER, La eleccin de sexo, AKa#, Madrid 1HGA. C(. ta&"i8n D. NASIO, EnseKan)a de 3 conceptos cruciales del psicoan(lisis, Gedisa, 1HH9, ?H. Ver todo e# )a*.tu#o :)on)e*to de (a#o;, ?@7AI. C(. ta&"i8n de# &is&o autor, El placer de leer a ?reud, Gedisa, Madrid 1HHH, C97CH ! Sobre la teor-a de I$ Lacan, Gedisa, 3ar)e#ona 1HHG. A, #a insatis(a))i/n de# deseo. Insatis(a))i/n de# deseo de ser todo. La naran4a entera ! no #a &edia naran4a %ue se e1iden)ia ante #a *er)e*)i/n de #a di(eren)ia de #os se0os. Media naran4a, %ue se*arada de #a otra &itad, #a "us)ar$ de &i# (or&as, sin en)ontrar nun)a nin'una %ue #e 6a'a e0*eri&entar de &odo esta"#e %ue, en su uni/n, se *odr$ ##e'ar a ser naran4a )o&*#eta. La di(eren)ia i&*edir$ e# a4uste *er(e)to ! #a distan)ia )onstitu!ente se a"rir$ *aso de in&ediato, de4ando 1er #a i&*osi"i#idad de )on%uistar #a redonde *er(e)ta de #a tota#idad 1,1 . Es #a #e! de# deseo2 8ste no *uede ser )o#&ado. Le! %ue se 6a)e o"#i'ado a)e*tar ! %ue en #a estru)tura)i/n ed.*i)a en)uentra su &o&ento &$s estru)turante ! (unda&enta#. Ba nos re(eri&os a e##a en e# )a*.tu#o II. En e# #ar'o )a&ino %ue 6a de re)orrer e# deseo *ara ##e'ar a estru)turarse )o&o deseo 6u&ano se 6a ido (orando a una di1isi/n de# su4eto en una di(eren)ia)i/n de #o *osi"#e ! #o i&*osi"#e, de #o *er&itido ! de #o ne'ado. Las (ases ora#es ! ana#es &ostraron !a unas o"#i'adas renun)ias, se*ara)iones ! *8rdidas. Fueron #a )ondi)i/n *ara *oder *rose'uir e# desarro##o ! &adura)i/n de# deseo, ese deseo %ue en #a in(an)ia a*are)e )o&o o&ni*otente en sus *retensiones ! de1astador en sus e(e)tos, si no ##e'a a re)ono)er #os #.&ites. A6ora, en #a (ase ed.*i)a, de"er$ a(rontar una nor&a ! #i&ita)i/n (unda&enta# )o&o )ondi)i/n ine#udi"#e *ara a))eder a# ni1e# de #o 6u&ano. E# o"4eto tota# de# deseo Dre*resentado *ara e# su4eto in(anti# en #a &adre o en e# *adreE est$ e0)#uido de# )a&*o de satis(a))i/n 1,, . A0omplejo de Edipo; *ara e# *si)oan$#isis, :prohibicin del incesto; *ara e# antro*/#o'o, son #os t8r&inos %ue res*onden a #a di1ersa )on)e*tua#ia)i/n de una rea#idad %ue a(e)ta esen)ia# ! estru)tura#&ente a #a se0ua#idad 6u&ana. E# Edi*o, en este sentido, &$s a##$ de #a 6istoria trian'u#ar, )u!o &$0i&o e0*onente &.ti)o #o en)ontra&os en #a tra'edia S/(o)#es, 1iene a ser )o&o #a 'ran en)ru)i4ada entre e# deseo ! #a rea#idad, entre #a o&ni*oten)ia in(anti# ! #a Le!, e# *aso de #o i&a'inario a #o si&"/#i)o, de #a natura#ea a #a )u#turaJ e# tr$nsito a# &undo de# s.&"o#o, de #a *a#a"ra, de #a rea#idad. B es e1idente, %ue este a)onte)i&iento (undante de #o 6u&ano *uede (un)ionar en #os &o#des de nuestra estru)tura (a&i#iar, a)o&od$ndose, *or tanto, de &odo sustan)ia# a# es%ue&a e0tra.do *or Freud de #a tra'edia de S/(o)#es, o en otros &o#des di(erentes, e0istentes o *or e0istir en otras )u#turas ! &o&entos deter&inados. En su ar'u&enta)i/n o dra&atur'ia *uede )oin)idir &$s o &enos )on ese es%ue&a. -ero esto es, 6asta )ierto *unto, se)undario. La )uesti/n (unda&enta# radi)a en #a )onstitu)i/n de# su4eto a tra18s de unos )au)es donde e# a&or ! e# odio, e# deseo ! #a #e!, #a re"e#i/n ! #a su&isi/n se )ruan en una 1,1 La (antas.a de #a no7di(eren)ia)i/n se0ua# a*are)e, sin e&"ar'o, en &itos ! #e!endas, en sue+os ! (antas.as ! en deter&inadas situa)iones de #a 1ida so)ia# D:lo unisex;E2 es #a ne'a)i/n de #a di(eren)ia, #a ne'a)i/n de #o otro, e# sue+o de #a uni)idad 6er&a(rodita. En (or&a &$s *ato#/'i)a, esa di(eren)ia de #os se0os en ne'ada en e# (eti)6is&o. C(. S. FREUD, ?etichismo, 1H,C, O.C., III, ,HH97,HHA. 1,, En #a estru)tura '#o"a# de# Edi*o e0iste ta&"i8n una )orriente %ue #i'a e# deseo en re#a)i/n a# *ro'enitor de# &is&o se0o. Es #a 1ertiente in1ertida u 6o&ose0ua# de# Edi*o. A e##a se re(iere Freud en una i&*ortante nota introdu)ida en 1H1@ en su o"ra #res ensayos para una teor-a sexual,1HI@. #odo indi*iduo 7nos di)e re(iri8ndose a #a situa)i/n ed.*i)a7 es capa) de una eleccin homosexual y la ha lle*ado, efecti*amente, a cabo en su inconsciente. O.C., II, 11CG. A9 6istori)idad %ue *uede ser &u#ti(or&e 1,9 . -ero no de"e&os o#1idar %ue #a #e! %ue &ar)a ! or'ania a# deseo en #a situa)i/n ed.*i)a no *osee s/#o un )ar$)ter ne'ati1o, de *ro6i"i)i/n. A tra18s de su o"ser1an)ia e# su4eto *odr$ 'anar su *ro*ia identidad ! entrar en e# )a&*o re#a)iona# 1,? . -or%ue en e# inter)a&"io de #a renun)ia a #os *ro'enitores, se sit<a en #a )ontinuidad de #as 'enera)iones ! ad%uirir$ a sus *ro*ios o4os ! a #os o4os de #os otros, un no&"re %ue #e identi(i)a a 8# &is&o ! ante #os de&$s. Co&o !a 1i&os anterior&ente, #a situa)i/n ed.*i)a se &uestra )o&o e# &o&ento de)isi1o en #a estru)tura)i/n de #a su"4eti1idad ! de #a )onstitu)i/n de uno &is&o. En este sentido, ta# )o&o atinada&ente #o e0*res/ e# (i#/so(o (ran)8s Louis A#t6usser, e# Edi*o es #a a1entura *or #a %ue un ani&a#ito na)ido de un 6o&"re ! una &u4er se )on1ierte en su4eto 6u&ano 1,@ . Un su4eto 6u&ano %ue re)i"e e# dere)6o a a&ar ! a *ro)rear )on(or&e a #os t8r&inos de #a #e! %ue or'ania a# deseo. Renun)ia a #a *retendida tota#idad de ser e# (a#o ! *asa a )on(or&arse )on #a *osi"i#idad, %ue es su *oten)ia#idad, de tener un *ene o una 1a'ina 1,A . E# Edi*o )onsa'ra, *ues, en un ni1e# su*erior, esa se*ara)i/n radi)a# %ue se insta#/ una *ri&era 1e en ! *or e# na)i&iento. Es e# &o&ento (unda&enta# en #a a)e*ta)i/n de nuestra rea#idad de :seres se*arados;. Seres se*arados ! ta&"i8n )ontin'entes desde #a *osi"i#idad de *oder o no 6a"er na)ido, de estar ##a&ados a #a (ra'i#idad ! a #a #i&ita)i/n ! de estar, (ina#&ente, a"o)ados a #a &uerte. E# nar)isis&o o&ni*otente, *ro!e)tado anterior&ente en #as (i'uras *arenta#es 6asta e# *unto de )on(erir#e #os atri"utos *ro*ios de una di1inidad D#os *adres #os sa"en todo, #o *ueden todo, son in(a#i"#es ! "uenos sin (a##aE, 1e redu)ida a6ora sus *retensiones. E# Edi*o su*one ta&"i8n, en este sentido, e# *aso (unda&enta# en #a renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#. En toda esta *ro"#e&$ti)a 4ue'a un *a*e# i&*ortante #a *reo)u*a)i/n in(anti# *or #os 1,9 Esta #e! de# deseo, en su )ar$)ter uni1ersa#, es #a %ue Freud des)ri"e en (or&a de :&ito )ient.(i)o; en su o"ra #tem y tab8, 1H19, O.C., II, 1C?@71G@I. Freud se+a#a %ue #a so)iedad s/#o *uede 1er na)i&iento )uando #os 6i4os interiorian #o %ue e# *adre si'ni(i)a. #tem y tab8, )o&o sa"e&os, (ue ori'en de una *o#8&i)a i&*ortante en e# )a&*o de #a antro*o#o'.a. En esta )uesti/n &e )entr8 en /sicoan(lisis y antropolog-a de la religin en Andaluc-a, en ?iestas y religin en la cultura popular andalu)a, Uni1ersidad de Granada, 1HH,, 1?171H,. So"re esta *ro"#e&$ti)a es es*e)ia#&ente i#u&inadora #a o"ra de# (i#/so(o V. GQMER -IN, El psicoan(lisis$ Iustificacin de ?reud, Montesinos, 3ar)e#ona 1HG1. 1,? En este sentido 4ue'a un *a*e# re)tor e# Su*er!/, heredero del complejo de Edipo, %ue #o ##a&/ Freud. E# Su*er!/ su*one #a interna#ia)i/n de #a #e! %ue *ro6."e e# in)esto !, a *artir de e##a, de #as #e!es, idea#es ! *ro*uestas &ora#es %ue &ar)an #a 1ida de# 'ru*o so)ia#. 1,@ L. ALTNUSSER, ?reud y Lacan, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HCI, ,?. 1,A Eso es #o %ue se *retende indi)ar en *si)oan$#isis )uando se uti#ia #a e0*resi/n de castracin simblica2 )orte *rodu)ido *or un a)to %ue se))iona ! diso)ia e# 1.n)u#o i&a'inario ! nar)isista entre #a &adre ! e# 6i4o, #e! %ue ro&*e #a i#usi/n de todo ser 6u&ano de )reerse *oseedor o de identi(i)arse )on una o&ni*oten)ia i&a'inaria. C(. J. LACAN, Escritos, Si'#o FFI, M80i)o, 1HCH ! 1HCG, T. II, AAH7ACI, AC9 ! G,,. D. NASIO, EnseKan)a de siete conceptos fundamentales del psicoan(lisis, Gedisa, 3ar)e#ona 1HH9, ?@7@H. A? te&as re#a)ionados )on e# na)i&iento ! #a (e)unda)i/n 1,C . -ero )o&o indi)a Freud, detr$s de estas )uestiones, e0iste una interro'a)i/n &$s radi)a#, )on )ierta ana#o'.a &eta(.si)a, %ue ser.a #a de# ori'en de #a 1ida. Es #a *asi/n de #os or.'enes. Ta# )uesti/n, sin e&"ar'o, tan s/#o *osee una ana#o'.a )on #o &eta(.si)o. Su &otor aut8nti)o es e# nar)isis&o ! #os senti&ientos de o&ni*oten)ia %ue de 8# se deri1an. E# *rin)i*io ! e# (in de #a 1ida, na)i&iento ! &uerte, son )uestiones %ue 6ieren &orta#&ente esta o&ni*oten)ia %ue as*irar.a a no tener #.&ites ni *ade)er nin'<n ti*o de )ontin'en)ia. -ero na)er ! &orir son #a )ontin'en)ia su&a. De a6. %ue e# ni+o ten'a es*e)ia#es di(i)u#tades *ara )o&*render D*ara a)e*tarE %ue sus *adres, i&$'enes de su o&ni*oten)ia, *uedan tener un ori'en en otros, %ue se en)uentren en)adenados a una su)esi/n de 'enera)iones. Ma!or di(i)u#tad a<n es #a %ue &ani(iestan #os ni+os *ara #a a)e*ta)i/n de #a &uerte2 :&i !o no &e #o *ueden ro"ar;, dir.a e# ni+o )on Una&uno. La reso#u)i/n de toda esta intensa situa)i/n )on(#i)ti1a %ue se e0*eri&enta en #a situa)i/n ed.*i)a *osee tan s/#o una a#ternati1a2 #a renun)ia. Renun)ia a o)u*ar e# *uesto de# *adre o de #a &adre, asu&ir #a :)astra)i/n si&"/#i)a; ! )on(or&arse )on o)u*ar un *uesto, un #u'ar, dentro de #a )onste#a)i/n (a&i#iar. A)e*tar ser tan s/#o un es#a"/n en #a )adena de #as 'enera)iones, )on un *rin)i*io ! un (ina#, )on un deseo %ue i&*u#sa 6a)ia a#'o %ue nun)a se en)uentra, *or%ue )o&o nos de).a Luis Cernuda, el deseo es una pregunta cuya respuesta nadie sabe. Latencia y apert"ra!. La renun)ia a #os deseos in)estuosos de# Edi*o )ondu)ir$ a una #i"era)i/n de# deseo *u#siona#, &$s a a##$ de #os *ri&iti1os ! redu)idos intereses de #a *ri&era in(an)ia. A6ora, a #o #ar'o de #a se'unda in(an)ia ! 6asta #os a+os de #a *u"ertad, e# deseo se a"rir$ a 6oriontes &$s a&*#ios ! "<s%uedas en /rdenes di(erentes. Es un *er.odo de re#ati1a )a#&a %ue se a"re entre dos eta*as de 'ran intensidad en )uanto se re(iere a #os intereses se0ua#es. :Fase de #aten)ia; (ue e# no&"re %ue re)i"i/ en e# *si)oan$#isis, *ara desta)ar e# estado o)u#to en e# %ue *er&ane)er$n, 6asta #a *u"ertad, #as 'randes "<s%uedas ! as*ira)iones er/ti)as 1,G . Esta #aten)ia, 4u'ar$ un *a*e# de)isi1o, sin e&"ar'o, en #a )on(i'ura)i/n de# ser 6u&ano )o&o ser de )u#tura, *uesto %ue #os intereses so)io)u#tura#es 1er$n una o*ortunidad <ni)a en este :a*#aa&iento; de #os intereses &$s *ri&iti1os, *ara in4ertar sus *ro*ias !e&as en #a *#anta de# deseo. E# $r"o# de# deseo *u#siona# en)ontrar$ as. en esta eta*a una o*ortunidad de e0*ansi/n ! se a"rir$ en ra&a4es ! re'istros di1ersi(i)ados. A#i&entar$ as. )on su (uera ori'ina# #os 1a#ores es*e).(i)os %ue #e 1ienen de# entorno so)ia#. -or%ue, si en sus ini)ios, e# deseo *u#siona# )onstitu!/ un tron)o unitario, en estos &o&entos 1i1ir$ una di(eren)ia)i/n, %ue #e *er&itir$ *erse'uir su o"4eti1o nu)#ear de 1,C C(. S. FREUD, #eor-as sexuales infantiles, 1HIG, O.C., II, 1,A,71,C1. En #os #res ensayos para una teor-a sexual, Freud se re(iere a #a :*u#si/n de sa"er; D&issentriebE *o#ariada de &odo i&*ortante en esta 8*o)a en #os te&as )on)ernientes a #a se0ua#idad2 O.C. I, 1,IC71,IH. 1,G E# t8r&ino (ase o *er.odo de #aten)ia (ue a)u+ado *or M. F#iess. A 8# se re(iere Freud en e# *ri&er a*artado de# se'undo ensa!o so"re #a se0ua#idad in(anti# DO.C., I, 11HC711HGE. A@ en)uentro ! uni/n en re'istros &u! di(erentes. De &odo i&*ortante, e# deseo *u#siona# se 1er$ (orado a di(eren)iar #os as*e)tos e0*#.)ita&ente er/ti)os ! se0ua#es de #os si&*#e&ente tiernos, e(e)ti1os ! )$#idos. La intro!e))i/n de #a #e! de# deseo, #a a)e*ta)i/n de %ue #a &adre ! e# *adre est$n e0)#uidos de# )a&*o de inter8s se0ua#, 6ar$ %ue )o&ien)e a desarro##arse 6a)ia e##os todo un intenso a&or, *ero )o&*#eta&ente in6i"ido en sus inten)iones er/ti)as. E# a&or a #os *ro'enitores se :*#atonia; ! #as tenden)ias er/ti)as %uedar$n en un estado #atente 6asta %ue &$s tarde *uedan diri'irse 6a)ia otros o"4etos di(erentes, (uera de# $&"ito (a&i#iar. Lo er/ti)o ! #o tierno se 1er$n as. neta&ente di(eren)iados )o&o ra&as %ue, tras e# Edi*o, se a"ren en dire))iones distintas desde e# tron)o de# deseo. -ero, ade&$s, en ese &is&o tron)o, e# $r"o# de# deseo a)o'er$ #os intereses 1arios %ue e# entorno so)ia# se *reo)u*a de in4ertar en 8#. De ese &odo, e# deseo *u#siona# se trans(or&a *ara a)o'er ! 6a)er *ro*io esos 1a#ores %ue #a )u#tura #e in)or*ora. A *artir de a6., ! *or #a &edia)i/n de# #en'ua4e ! #a si&"o#ia)i/n, )a&"ia e# o"4eto de su "<s%ueda, )o&o )a&"iar$ ta&"i8n e# ti*o de satis(a))i/n %ue en e##a *ueda en)ontrar. Es e# *ro)eso %ue e# *si)oan$#isis )ono)i/ )on e# no&"re de su"#i&a)i/n ! a# %ue, )o&o re'istro (unda&enta# de# deseo, dedi)are&os un )a*.tu#o &$s ade#ante. En este *er.odo de #a 1ida, desde e# %uinto o se0to a+o, esos *ro)esos de su"#i&a)i/n 4ue'an un *a*e# esen)ia# en #a 1ida de# deseo. E# 6orionte (a&i#iar se a"re *ara dar entrada a otras institu)iones so)io)u#tura#es, en #as %ue e# )o#e'io 4ue'a un *a*e# (unda&enta#. Son a6ora otras es(eras de #a 1ida #as %ue 1an a )entrar #a *reo)u*a)i/n ! e# inter8s de# su4eto 1,H . P*o)a /*ti&a, *or tanto, *ara e&*render &<#ti*#es a*rendia4es, *ara in)or*orarse a nu&erosos *ro!e)tos )o#e)ti1os, *ara re(orar #a *ro*ia identidad )on(or&e a #os &ode#os %ue e# entorno o(re)e, *ara esta"#e)er nue1os 1.n)u#os a(e)ti1os en e# terreno de #a a&istad. Las re#a)iones )on #os )o&*a+eros ! )o&*a+eras en e# $&"ito es)o#ar dese&*e+an ta&"i8n un *a*e# i&*ortante en #a )on(i'ura)i/n de #a *ro*ia 1ida de# deseo. No sie&*re es ($)i# #a inte'ra)i/n en ese es*a)io %ue, *or sus di&ensiones *arti)u#ares ! *or #a entrada en 4ue'o de todo un a*arato or'aniati1o, es 1i1ido &u)6as 1e)es )o&o a&enaantes ! *e#i'roso. Se 6a)e o"#i'ado *oner en 4ue'o todo un a"ani)o de 6a"i#idades so)ia#es *ara )on%uistar e# "ene*#$)ito, e# )ari+o o #a ad&ira)i/n de #os otros. B no todos #os )onsi'uen en e# &is&o 'rado. -ero a# &is&o tie&*o, #a 1ida es)o#ar *osi"i#ita ta&"i8n Da# &ar'en de #os )ontenidos a)ad8&i)os ! de 1a#ores so)ia#es %ue intenta trans&itirE, e# re(ora&iento de# *ro*io Bo, &ediante #a identi(i)a)i/n )on #os i'ua#es, as. )o&o &ediante #a )o&*eten)ia ! ri1a#idad )on #os otros. La :*andi##a; de a&i'os, )o&o 'ru*o so)ia# %ue se ini)ia en esta eta*a, ser1ir$ de )au)e *ara 1e6i)u#ar intereses a(e)ti1os as. )o&o ta&"i8n de orden a'resi1o ! destru)tor. 1,H No son raras, sin e&"ar'o, #as e&er'en)ias de *u#siones n.tida&ente er/ti)as ! 'enita#es durante este *er.odo de #aten)ia. La uti#ia)i/n de #a ener'.a *u#siona# de# )6i)o o #a )6i)a en (a1or de #os 1a#ores )u#tura#es no de4a de ser una idea# edu)ati1o de# )ua#, )o&o indi)a, Freud, se des1.a )asi sie&*re e# desarro##o de# indi1iduo en a#'<n *unto !, )on (re)uen)ia, en &u)6os2 En la mayor-a de los casos logra abrirse camino un fragmento de la *ida sexual que ha escapado a la sublimacin, o se conser*a una acti*idad sexual durante todo el per-odo de latencia hasta el impetuoso florecimiento de la pulsin sexual en la pubertad DI"id., O.C. II, 11HGE. AA -or su *arte, #os edu)adores a)o'er$n toda una serie de a(e)tos de orden &u! di1ersos, de*endiendo (unda&enta#&ente de# ti*o de trans(eren)ias *arenta#es %ue se rea#i)en so"re e##os 19I . En una so)iedad en #a %ue, )o&o ana#i$"a&os en e# )a*.tu#o III, se *rodu)e una e0a#ta)i/n nar)isista ! %ue *are)e e0*eri&entar una aut8nti)a a#er'ia ante )ua#%uier ti*o de idea# o nor&ati1a, e# &aestro, ne)esaria&ente *ortador de idea#es, se )on1ierte en una (i'ura %ue re)o'e e# re)6ao ! #a ani&ad1ersi/n &$s 1io#enta. Esa (i'ura %ue, 6a)e )in)uenta a+os, era 'enera#&ente en)o&iada ! 1a#oriada *or e# entorno so)ia#, 6o! se )on1ierte en un aut8nti)o "u)o e&isario %ue re)o'e toda #a a'resi1idad %ue e# 'ru*o e0*eri&enta (rente a #o %ue #e #i&ite. Son &a#os tie&*os *ara %uienes tienen )o&o (un)i/n "$si)a re*resentar ! *ro*oner #os idea#es de #a )u#tura, *ues *are)e %ue e# deseo *u#siona# en nuestros d.as es in1itado a re)6aar )ua#%uier ti*o de #i&ita)i/n %ue #e or'ani)e ! estru)ture )on1eniente&ente. Reacti,acione! y re!ol"cione!. Tras #a eta*a de re#ati1a tran%ui#idad de# *er.odo de #aten)ia, una nue1a o#eada de #a 1ertiente &$s e0*#.)ita&ente se0ua# de# deseo irru&*e en e# su4eto, 1iniendo a ro&*er e# e%ui#i"rio e&o)iona# de# %ue se dis(rut/ a #o #ar'o de #a se'unda in(an)ia 191 . Fa)tores "io#/'i)os de *ri&er orden 4ue'an en esta nue1a situa)i/n. E# *ro)eso 6or&ona# de este *er.odo trae )onsi'o #a &adura)i/n "io#/'i)a de #a se0ua#idad, )on e# desarro##o de #os )ara)teres *ri&arios ! se)undarios de #a &is&a. Todo e##o su*one una irru*)i/n de #a (uera instinti1a se0ua# %ue traer$, )o&o trasunto *s.%ui)o, una rea)ti1a)i/n i&*ortante de #as anti'uas te&$ti)as de# deseo *u#siona#. La din$&i)a 'enera# de #a *ersona#idad entra en una situa)i/n de )on(#i)to %ue ser$ &a!or o &enor ! dese&"o)ar$ en una situa)i/n &$s sana, &$s *er1ersa o &$s neur/ti)a de*endiendo de sus ante)edentes ! de #as )ana#ia)iones <#ti&as %ue, en este *er.odo, en)uentre e# deseo *u#siona#. -ero, en 'enera#, e# Bo, %ue se 6a".a ido (orta#e)iendo a #o #ar'o de #a se'unda in(an)ia, se 1er$ a6ora de nue1o a&enaado *or e# e&*u4e de #as (ueras de# E##o, des*ertadas a6ora *or e# desarro##o 6or&ona#. -or otra *arte, #as e0i'en)ias e idea#es de# Su*er!/ 4u'ar$n ta&"i8n de &odo i&*ortante *ara reestru)turar e# e%ui#i"rio o *ara a)entuar a<n &$s e# )on(#i)to. Cuando e# Bo se 1e asediado *or #as e0i'en)ias de un Su*er!/ tir$ni)o se 1er$ ane'ado de an'ustia ! )u#*a"i#idad, &$s o &enos in)ons)iente. Cuando es e# E##o, sin e&"ar'o, e# %ue se i&*one do&inando a# Bo, se dar$ una tenden)ia a #a "<s%ueda )o&*u#si1a de 'rati(i)a)iones se0ua#es ! a'resi1as %ue no estar$ e0enta de intensos senti&ientos de )u#*a. La intensidad de #a )risis ! su reso#u)i/n de*ender$ enton)es de #a (uera de #os i&*u#sos de# E##o, de #a to#eran)ia o no de# Bo res*e)to a #as *u#siones er/ti)as ! de #a 19I Toda esta *ro"#e&$ti)a es "ien ana#iada *or C. MONEDERO, I"id., ,@G7,A1. C(. ta&"i8n I. AGdERA, Diario de una maestra y sus cuarenta alumnos2 Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHH. 191 J. L. LILLO2 La cesura de la adolescencia2 Te&as de *si)oan$#isis IV D1HHHE 1I9719I. O"ras )#$si)as so"re este *er.odo desde #a /*ti)a *si)oana#.ti)a son #as de N. RULLIGER, La pubertad de los muchachos, Nerder, 3ar)e#ona 1HC, ! La pubertad de las muchachas, Nerder, 3ar)e#ona 1HC9. De *arti)u#ar inter8s es e# )a*.tu#o dedi)ado a #a ado#es)en)ia en #a o"ra )itada de C. MONEDERO, 9I@79AH. AC natura#ea de #os &e)anis&os de de(ensa, &$s o &enos ade)uados, as. )o&o de# ti*o *resi/n e in(#uen)ia %ue se e4era desde e# entorno 19, . Toda esta nue1a situa)i/n *si)odin$&i)a 6a! %ue entender#a, ade&$s, desde #a rea)ti1a)i/n %ue tiene #u'ar en este &o&ento de #os te&as ed.*i)os in(anti#es. M$s o &enos en)u"iertos durante #a (ase de #aten)ia, resur'en a6ora de nue1o )on (uera *ara intentar una reso#u)i/n de(initi1a. Es &o&ento en e# %ue #a 1ida de# deseo en)ontrar$ sus *er(i#es <#ti&os, si "ien, esen)ia#&ente deter&inados *or #as in)iden)ias *si)o"io'r$(i)as anteriores 199 . Esta rea)ti1a)i/n de #os )ontenidos ed.*i)os ! #a ne)esidad de asu&ir, !a de un &odo de(initi1o, #a #e! de# deseo, )on #a renun)ia a #os #aos in)estuosos, es #o %ue o*era )o&o n<)#eo de esta )on&o)i/n a(e)ti1a de #a ado#es)en)ia. Es un :adi/s; a #os anti'uos o"4etos de a&or e# %ue se 6a de *ronun)iar interna&ente, *ro1o)ando senti&ientos de tona#idad de*resi1a ! a)ti1ando ta&"i8n de(ensas de ti*o &an.a)o, tan *rotot.*i)a&ente ado#es)en)ia#es. -or e##o, e# ado#es)ente es &u)6as 1e)es un ser triste, sin %ue ##e'ue a sa"er )u$# es e# &oti1o *ro(undo de su *esar, ni e# *or%u8 de sus de(ensas &an.a)as )on #as %ue intenta 6uir de su de*resi/n, su )antar, re.r ! "rin)ar *or no ##orar ! 1enirse a"a4o. La a)ti1idad &astur"atoria, tan *rotot.*i)a de este &o&ento de #a 1ida, trae &u)6as 1e)es a*are4ada de &odo in)ons)iente #os te&as irresue#tos de #a )on(#i)ti1idad ed.*i)a in(anti#. Es a6., *or #o de&$s, donde *ode&os en)ontrar e0*#i)a)i/n a #a )u#*a"i#idad Dno sie&*re )ons)ienteE %ue tan ($)i#&ente des*ierta este ti*o de )o&*orta&iento. Son &u)6os #os (antas&as %ue, aso)iados a #a &astur"a)i/n, *ro1o)an te&ores, ansiedades ! )u#*as en e# $&"ito in)ons)iente. En este sentido, resu#ta i#ustrati1o 6a)er un re*aso de #as )onsidera)iones %ue de e##a se 6i)ieron en e# )a&*o &8di)o, *or no re(erirse a# $&"ito de #a &ora#. La &astur"a)i/n %ued/ aso)iada a un sin (in de en(er&edades &enta#es ! (.si)as, )on teor.as %ue 6o! nos 6a)en sonre.r, *ero %ue en su tie&*o 'oaron de 'ran *resti'io ! )redi"i#idad entre #os )ient.(i)os 19? . E# &is&o Freud es deudor, en sus *#antea&ientos so"re e# te&a, de *re4ui)ios ! re*aros %ue de#atan #os (antas&as %ue anida"an en #a &enta#idad de su 8*o)a. En su tra"a4o La herencia y la etiolog-a de las neurosis D1GHAE 19@ , *or e4e&*#o, 1e e# onanis&o )o&o una )ausa de neurastenia. B en e# #ar'o de"ate so"re e# te&a %ue se ini)io en 1H1, dentro de #a So)iedad -si)oana#.ti)a de Viena )asi todo %ued/ )entrado en e# )ar$)ter *er4udi)ia# de #a &astur"a)i/n !, so"re todo, en #a posibilidad de la fijacin de fines sexuales infantiles y de la permanencia en el infantilismo ps-quico$ 0on ello est( dada la 19, C(. A. FREUD, el Co y los mecanismos de defensa, -aid/s, 3uenos Aires 1HC9. 199 Durante tie&*o se *resent/ e# *er.odo de #a ado#es)en)ia )o&o *rototi*o de re1o#u)i/n *s.%ui)a. La in1esti'a)i/n *si)oana#.ti)a, sin e&"ar'o, nos 6io 1er %ue todas #as trans(or&a)iones de este *er.odo a)ae)en so"re #as %ue !a tu1ieron #u'ar en #a in(an)ia %ue son, *arti)u#ar&ente #as de #os *ri&eros a+os, #as &$s de)isi1as en #a )on(i'ura)i/n de #a *ersona#idad. 19? C(. en este sentido e# interesante ! !a )itado estudio de F. [LVARER URIA, El sexo de los niKos. 19@ O.C., I, ,CC7,G@. AG predisposicin a la neurosis 19A . Nar$ (a#ta un tie&*o *ara %ue, dentro &is&o de# )a&*o *si)oana#.ti)o, #a &astur"a)i/n *ueda ser )onsiderada )o&o un (en/&eno %ue, *udiendo res*onder a din$&i)as &u! di1ersas, )a"e ser situado dentro de #a nor&a#idad )o&o ta&"i8n dentro de #a sinto&ato#o'.a *ato#/'i)a 19C . Tan s/#o #a inda'a)i/n de #as (antas.as %ue #e a)o&*a+an D)ons)iente o in)ons)iente&enteE )a"e es)#are)er e# sentido a# %ue res*onde di)6o )o&*orta&iento se0ua#. En o)asiones #a a)ti1idad &astur"atoria res*onde a un intento de autoa(ir&a)i/n, una es*e)ie de rei1indi)a)i/n de s. &is&o (rente a #as instan)ias de autoridad %ue e# 4o1en e0*eri&enta )o&o anta'onistas de su deseo. -ero, en este *er.odo, 'enera#&ente, res*onde a# intento de *asar de una din$&i)a nar)isista a otra de ti*o o"4eta#. Desde e# denso autoerotis&o en e# %ue se &ue1e #a din$&i)a ado#es)en)ia# D(a1ore)ido *or #a r$*ida trans(or&a)i/n de su )uer*o de ni+o o ni+a en un )uer*o de 6o&"re o &u4erE, e# 4o1en intenta ta&"i8n transitar a# )a&*o de #os o"4etos de a&or. La 1ida i&a'inaria %ue a)o&*a+a a #a &astur"a)i/n re1e#a ese intento de "<s%ueda ! en)uentro )on #o %ue est$ &$s a##$ de s. &is&o ! de# )a&*o (a&i#iar %ue )on)entr/ su inter8s in(anti# 19G . Co&o se indi)a"a &$s arri"a, #a &a!or o &enor to#eran)ia de# Su*er!/ a #os e&*u4es er/ti)os &ar)ar$ ta&"i8n #a &a!or o &enor )on(#i)ti1idad %ue a)arree este ti*o de )o&*orta&iento. As. )o&o ta&"i8n 6a"r.a %ue se+a#ar %ue #a &astur"a)i/n %ue ##e'a a ad%uirir un )ar$)ter )o&*u#si1o, *ro"a"#e&ente est$ &ani(estando una )on(#i)ti1idad in(anti# %ue no a)a"a de reso#1erse ! %ue *uede )ondu)ir a un estan)a&iento en *osi)iones nar)isistas. En )ua#%uier )aso, e# *ro"#e&a no estar.a tanto en #a a)ti1idad &astur"atoria sino en #os )on(#i)tos #atentes %ue 8sta *one de &ani(iesto. La di&ensi/n 6o&ose0ua# D%ue tratare&os en un )a*.tu#o *arteE )onstitu!e ta&"i8n un e#e&ento a tener en )onsidera)i/n en #a *si)odin$&i)a de# deseo ado#es)en)ia#. E##a se e0terioria &$s %ue en otros *er.odos de #a 1ida ! *one de &ani(iesto esa rea)ti1a)i/n ed.*i)a %ue )ara)teria a este *er.odo Den su di&ensi/n in1ertidaE, as. )o&o #a di(i)u#tad %ue e# ado#es)ente e0*eri&enta *ara e# a)er)a&iento a# otro se0o. Las :a&istades .nti&as; *ro*ias de esta eta*a re1e#an esa )orriente 6o&ose0ua#, &$s o &enos #atente, en e0tre&a )on(iden)ia#idad, )on &ati)es tan e06i"i)ionistas, as. )o&o en #os )e#os ! *osesi1idad %ue )ara)teria a este ti*o de a&istades 19H . E# *ro*io se0o rease'ura (rente a #os (antas&as %ue e# 19A S. FREUD, 0ontribuciones al simposio sobre la masturbacin, 1H1,, O.C., II, 1CIC. 19C C(. R. S-ITR, @acia una re*aluacin del autoerotismo, -roteo, 3uenos Aires 1HAH. 19G Un "uen estudio so"re toda esta *ro"#e&$ti)a #o en)ontra&os en A. ALSTEENS, La masturbacin en los adolescentes, Nerder, 3ar)e#ona 1HCI. M$s a##$ de este *er.odo C(. L. -. SARNOFF 7 I, SARNOF , Onanismo$ Estudio sobre la masturbacin en las relaciones adultas, Ed. Gri4a#"o, 3ar)e#ona 1HGI. 19H En o)asiones *ueden darse )o&*orta&ientos e0*#.)ita&ente 6o&ose0ua#es D'enera#&ente "a4o (or&a de &utua &astur"a)i/nE, sin %ue 8stos ##e'uen a tener e# *oder de orientar #a din$&i)a a(e)ti1o7se0ua# en esa dire))i/n. Es &$s, *are)e )#ara&ente )ontra*rodu)ente e# a#ar&is&o ! dra&atis&o %ue, en o)asiones, se 6a *uesto de &ani(iesto ante este ti*o de situa)iones. Esos )o&*orta&ientos di(.)i#&ente dar$n #u'ar a una o*)i/n 6o&ose0ua# de(initi1a, si *re1ia&ente no se 6a )on(i'urado !a una estru)tura)i/n de# deseo en esa #.nea. AH otro '8nero sue#e des*ertar en e# ado#es)ente. Esos (antas&as )on re#a)i/n a# otro se0o son #os %ue est$n ta&"i8n en #a "ase de #os ena&ora&ientos *#at/ni)os tan )ara)ter.sti)os de esta edad. La (i'ura a&ada se *resenta ni&"ada de una idea#idad %ue #e a)er)a &u)6o a #as i&$'enes *arenta#es de*ositadas en e# (ondo de# *ro*io &undo interno. -or e##o ta&"i8n esos a&ores *#at/ni)os se #i&itan a #os )o&*onentes *ura&ente tiernos ! a(e)ti1os, de4ando a# &ar'en #os e#e&entos &$s e0*#.)ita&ente er/ti)os ! 'enita#es. Se 6a di)6o, ! )on ra/n, %ue e# *ri&er ena&ora&iento en estas eta*as, in)ons)iente&ente, tiene &u)6o %ue 1er )on e# *ri&ero de todos2 e# %ue en #a eta*a ed.*i)a tu1o #u'ar )on re#a)i/n a #as (i'uras de #a &adre o de# *adre 1?I . La se*ara)i/n de #a ternura ! #o er/ti)o es #o %ue de &odo &$s )#aro re1e#a esa #i'a/n )on #as re*resenta)iones *arenta#es. E# reto %ue se *#antea, enton)es, a# ado#es)ente es e# de 1o#1er a uni(i)ar esas dos )orrientes an.&i)as %ue, ne)esaria&ente se*aradas en #a situa)i/n ed.*i)a, 6an de 1o#1er a (undirse en e# en)uentro )on e# o"4eto de a&or %ue 6a de )on%uistar en e# terreno situado a# &ar'en de #a (a&i#ia. Pste ser$ uno de #os *untos )#a1es en #a &adura)i/n deseo, te&a en e# %ue nos )entrare&os en e# si'uiente )a*.tu#o. 1?I C(. C. MONEDERO, I"id. 9,G. CI 4I4LIOGRA5A ALSTEENS, A., La masturbacin en los adolescentes, Nerder, 3ar)e#ona 1HCI. 3LOS, La transicin adolescente, A&orrortu, 3uenos Aires 1HHA. DOLTO, F., /sychanalyse et p:diatrie, Ed. du Seui#, -aris 1HC1. #ener hijos, 9 1o#s., -aid/s, 3ar)e#ona 1HG171HG,. ERILSON, E., "nfancia y sociedad, -aid/s, 3uenos Aires 1HAA. Sociedad y adolescencia, Si'#o FFI, M80i)o 1HCC. FREUD, S., #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 1,I,71,I9. #eor-as sexuales infantiles, 1HIG, O.C., II, 1,A,71,C1. 0ontribuciones al simposio sobre la masturbacin, 1H1,, O.C., II, 1CIC. LLEIN, M., 7 RIVI\RE, J., Amor, odio y reparacin. LLEIN, M., Algunas conclusiones tericas sobre la *ida emocional del lactante, O.C., -aid/s, 3uenos Aires 1HC?, 1o#. 9, 1CC7,IG. En*idia y gratitud, O.C., 1o#. A, 1CC7,IG LACAN, J., Las formaciones del inconsciente, Nue1a Visi/n, 3uenos Aires 1HCI. LE3OVICI, S. 7 SOULP, A., El conocimiento del niKo a tra*:s del psicoan(lisis, F.C.E., M80i)o1HC9, 1A971A@. MANLER, M., 7 -INE, F., 7 3ERGMAN, A., Symbiose humaine et indi*iduation$ La naissance psychologique de lWXtre humain, -a!ot, -aris 1HGI. MONEDERO, C., /sicolog-a e*oluti*a y sus manifestaciones psicopatolgicas, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HC, RASCOVSLB, A., El psiquismo fetal, -aid/s, 3uenos Aires 1HAI. ROF CAR3ALLO, J., .rdimbre afecti*a y enfermedad, La"or. 3ar)e#ona 1HA1. S-ITR, R., S- y no$ Sobre la g:nesis de la comunicacin humana, Nor&8, 3uenos Aires 1HAI El primer aKo de la *ida del niKo, A'ui#ar, Madrid 1HC9. TU3ERT, S., La sexualidad femenina y su construccin imaginaria, E# ar%uero, Madrid 1HGG. MINNICOTT, D.M., Acerca de los niKos, -aid/s, 3uenos Aires 1HHG. Los beb:s y sus madres, -aid/s, 3uenos Aires 1HHG. C1 CA/%ULO ' ASUMIR LA AUSENCIA Es #ar'o e# )a&ino de# deseo. Ina)a"a"#e de a#'una &anera, *uesto %ue ina)a"a"#e es #a as*ira)i/n ori'ina# de e#i&inar toda distan)ia ! toda di(eren)ia. -ero esa as*ira)i/n <#ti&a de# deseo s. *uede ! de"e ser or'aniada, de &odo %ue su dina&is&o *ueda )on1ertirse *ara e# su4eto en un i&*u#so de 1ida ! no en una *oten)ia de destru))i/n. E# deseo, !a #o 1e.a&os desde e# *rin)i*io, *uede ser #a (uente tanto de #a %ui&era )o&o de #a es*erana, de# des1ar.o ! #a #o)ura )o&o de# a#iento 1ita# ! #a i#usi/n %ue *er&iten un a))eso )reati1o a #a rea#idad. -ara e##o ser$ ne)esario ese ir a)e*tando *ro'resi1a&ente nuestra )ondi)i/n de :seres se*arados;, 6asta ##e'ar a# re)ono)i&iento &$s *#eno *osi"#e de nuestra (a#ta de ser, de #a ausen)ia %ue se ins)ri"e en e# )ora/n de# deseo. S/#o de ese &odo, en e(e)to, *odre&os #i"erarnos de #a %ui&era %ue nos *ierde, *ara a))eder a un dina&is&o %ue, desde #a rea#idad, se e&*e+a en i#usionar a#'o &e4or. No es ($)i# e# )a&ino. Ni si%uiera e# des)ri"ir#o ade)uada&ente. De a6., %ue antes de intentar#o en estas *$'inas, nos 1ea&os o"#i'ados a e&*render un an$#isis )r.ti)o de #os )on)e*tos i&*#i)ados en #a des)ri*)i/n de di)6o *ro)eso. Ma"re8) Un concepto pro#lem3tico. E# )on)e*to de &adure *resenta *ro"#e&as &u! serios. B *ro"a"#e&ente en)ontra&os a6. una de #as raones *or #as %ue e# *si)oan$#isis se &ostr/ sie&*re tan )auto a #a 6ora de des)ri"ir en %u8 *odr.a )onsistir di)6o estado. 3astar.a 6a)er un re*aso de #o %ue se 6a ido entendiendo a #o #ar'o de #a 6istoria ! en #as di1ersas )u#turas *ara *onerse en 'uardia so"re #o %ue di)6o t8r&ino *ueda si'ni(i)ar. Ser sa"io o ser 4usto *udieron ser #os idea#es de &adure en #as )u#turas 'rie'a o 4ud.a. En #a Edad Media se *riorian, sin e&"ar'o, #as ideas de es*iritua#ia)i/n, )onte&*#a)i/n ! as)etis&o. Ser &oderado 6a sido un idea# de &adure estoi)a %ue ta&"i8n 6a e&er'ido una ! otra 1e a #o #ar'o de #a 6istoria desde #a anti'Vedad 6asta e# Rena)i&iento. E# *redo&inio de #a ra/n 6io de# ser 6u&ano 'uiado *or e##a e# idea# de &adure en #a I#ustra)i/n. L#e'ados #os tie&*os &odernos, nos en)ontra&os )on %ue #a idea de &adure se *si)o#o'ia nota"#e&ente ! *ierde #as )onnota)iones &ora#es %ue tu1o en 8*o)as anteriores 1?1 . A6ora, *or e4e&*#o, en #os tie&*os de #a *ost7&odernidad, en #os %ue se *rodu)e #a e0a#ta)i/n de# indi1iduo, #a &adure es entendida ($)i#&ente en torno a #a )#a1e de #a autoesti&a, te&a so"re e# %ue 1endre&os )r.ti)a&ente en e# )a*.tu#o so"re e# nar)isis&o. E# 6e)6o es %ue e# )on)e*to ! #a idea %ue nos 6a)e&os de &adure se 1e ($)i#&ente &u! )ondi)ionada *or 4ui)ios ! ta&"i8n *or *re4ui)ios deter&inados so)io)u#tura#&ente. 1?1 Un desarro##o 6ist/ri) de# )on)e*to de &adure #o en)ontra&os en2 J. J. RACARPS 7 E. SERRA, La madure) personal$ /erspecti*as desde la psicolog-a, -ir$&ide, Madrid 1HHG. Este estudio nos "rinda una in1esti'a)i/n ri'urosa ! "astante )o&*#eta so"re di)6o te&a. C, Todo e##o di(i)u#ta enor&e&ente su de(ini)i/n !, &$s a<n, su e1entua# dia'n/sti)o ! e1a#ua)i/n. En di)6o )on)e*to se in)#u!en, *or #o 'enera#, )ons)iente o in)ons)iente&ente, o*)iones *ersona#es de #o %ue )ada )ua# )ree %ue )onstitu!e #a esen)ia o 1a#or su*re&o de# 1i1ir 6u&ano2 *#a)er, (e#i)idad, &.sti)a, inte#i'en)ia, a#truis&o, et). 1?, . Ta&"i8n #os 'ru*os ! #as institu)iones tienden a desarro##ar sus *ar$&etros so"re #o %ue 6a! %ue )onsiderar en su seno )o&o &aduro o in&aduro, di)ta&inando su dia'n/sti)o )on(or&e #os &ie&"ros *ertene)ientes a di)6o 'ru*o o institu)i/n se a)o&oden o no a di)6as *autas e0*#.)itas o i&*#.)ita&ente *ro*uestas. A 1e)es, in)#uso se da e# )aso de su4etos %ue, 4usta&ente en #a &edida en #a %ue unos sanos *ro)esos de &adura)i/n #e )ondu)en a )uestionar di)6os *ar$&etros 'ru*a#es o institu)iona#es, son, sin e&"ar'o, en4ui)iados de :in&aduros; o :dese%ui#i"rados; ! re&itidos a deter&inados es*e)ia#istas en *si)otera*ia, )on e# *ro*/sito de %ue sean a)o&odados *or e##os a #as *autas de #a institu)i/n. No (a#tar$n :es*e)ia#istas; dis*uestos a ##e1ar a )a"o esa tarea de :en)a4e;. A todo esto 6a! %ue a+adir %ue #a &adura)i/n *ersona# ##e1a sie&*re i&*#i)ada un )on4unto de *ro)esos )o&*#e4os ! de orden &u! di(erentes ta&"i8n. La &adure, en e(e)to, )on##e1a unos )o&*onentes "$si)os de )ar$)ter "io#/'i)o, sin #os )ua#es no se 6a)e *osi"#e e# desarro##o en otros /rdenes Ddi(.)i#&ente, *or e4e&*#o, *uede &adurar un ni+o en #as 1ertientes a(e)ti1as de #a (ase ana# si no #o'ra )on anterioridad #a ne)esaria &adura)i/n de #os es(.nteres %ue *osi"i#itan su *ro*io )ontro# en #a de(e)a)i/nE. -ro)esos )o'niti1os, so)ia#es, et). Se i&*#i)an ! )ondi)ionan &utua&ente, *ro'resan )on rit&os di(erentes ta&"i8n, 6a)iendo %ue #a e1a#ua)i/n '#o"a# de #a &adura)i/n *ersona# )uente )on di(i)u#tades &u! es*e)ia#es. Cuando un 4o1en 6a &adurado !a en sus estru)turas )o'niti1as D)on %uin)e a+os se *uede !a dis*oner de #a estru)tura des)rita *or J. -ia'et )o&o :#/'i)a (or&a#;E se en)uentra, sin e&"ar'o, #e4os a<n de dis*oner de e#e&entos esen)ia#es en #a &adura)i/n so)ia# o a(e)ti1a. Todo esto nos o"#i'a a *ensar %ue #a &adure )onstitu!e un *ro)eso %ue no est$ nun)a de# todo a)a"ado. Es una :uto*.a; %ue nos de"e &o1i#iar a se'uir re)orriendo un )a&ino %ue nun)a se 1e, sin e&"ar'o, )u&*#i&entado *#ena&ente )on #a ##e'ada a #a &eta. Nadie es *#ena&ente :&aduro;. Es &$s, #a a)e*ta)i/n serena de %ue )ada uno es 6i4o de una 6istoria %ue #e 6a &ar)ado )on i&"orra"#es #u)es ! so&"ras, %ui$s 1en'a a )onstituir uno de #os &e4ores ras'os de# a)ertado *ro)eso de &adura)i/n *ersona# 1?9 . La concepcin p!icoanal-tica e ma"re8 p!ico!ex"al. Es di(.)i# en)ontrar en #a #iteratura *si)oana#.ti)a ideas re(eridas a# )on)e*to de &adure. Resu#ta si'ni(i)ati1o a este res*e)to #a ausen)ia de di)6o t8r&ino Do e%ui1a#entesE en #os di))ionarios ! en)i)#o*edias de *si)oan$#isis Den )ontraste )on #o %ue o)urre en tratados o &anua#es de *si)o#o'.a 6u&anista, *or e4e&*#oE. Cuando &$s, en)ontra&os re(eren)ia a# )on)e*to de desarro##o, en #a #.nea en #a %ue #o 6e&os des)rito en e# )a*.tu#o anterior. -ero en esa des)ri*)i/n de# desarro##o, 'enera#&ente, no se e0*#i)ita )u$# *odr.a ser 1?, As. #o se+a#a atinada&ente J. A. GARCSA7MONGE, #reinta palabras para la madure), Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHC, 99. 1?9 C(. I"id., 9@. En e# )a*.tu#o dedi)ado a# nar)isis&o ! autoesti&a )ontinuare&os #a re(#e0i/n so"re estas ideas. C9 #a &eta (ina# de# &is&o. Tan s/#o se se+a#an #as e1entua#es *ertur"a)iones %ue *odr.an detener o 6a)er (ra)asar e# *ro)eso. Es de)ir, se 6a"#a de *osi"#es (i4a)iones, re'resiones o )on(#i)tos %ue i&*edir.an su e1o#u)i/n nor&a#. -ero, *or #o 'enera#, no se indi)a )u$# ser.a #a &eta o (ina# /*ti&o de di)6a e1o#u)i/n o, en otros )asos, se des)ri"en )on indi)a)iones de )ar$)ter &u! 'enera#. As., *or e4e&*#o, Eide#"er' de(ine #a &adura)i/n )o&o e# desarro##o *ro'resi1o de #as (un)iones de# a*arato *s.%ui)o %ue estar.a deter&inado si&u#t$nea&ente *or e# siste&a ner1ioso )entra# en )orres*onden)ia )on e# &edio a&"iente. La *ersona#idad tota# &adura ser.a a%ue##a %ue es :re#ati1a&ente inde*endiente de #os o"4etos e0ternos; 1?? . En otros )asos, #a &adura)i/n 6a sido entendida, esen)ia#&ente, )o&o :ada*ta)i/n; a #as )ir)unstan)ias a&"ienta#es en #a %ue e# su4eto desarro##a su e0isten)ia, o#1idando si esas )ir)unstan)ias son o no sanas 1?@ . Es e# )aso de ese *si)oan$#isis %ue so"re todo en Nortea&8ri)a 6a sido uti#iado )o&o un &edio &$s de )ontro# so)ia# 1?A . Los 4ui)ios ! *re4ui)ios ta&"i8n 6an i&*re'nado, )o&o 1e&os, #as es)asas )onsidera)iones *si)oana#.ti)as so"re e# estado de &adure. Ca"e *#antearse )u$# (ue e# *#antea&iento de Freud a# res*e)to. Sin duda, es en #os #res ensayos$$$ donde en)ontra&os #as *ri&eras indi)a)iones i&*ortantes so"re #a )uesti/n. A##. se nos 6a"#a de una eta*a <#ti&a de# desarro##o #i"idina#, )onsiderada )o&o )ondi)i/n o"#i'ada *ara #a &adura)i/n de #a se0ua#idad. Ser.a 8sta #a de #a :su*re&a).a de #a or'ania)i/n 'enita#; ! #a *ara#e#a uni(i)a)i/n en e##a de todas #as *u#siones *ar)ia#es in(anti#es 1?C . Ta# ser.a, *ues, e# )riterio <#ti&o de :nor&a#idad; o #a )ondi)i/n ine0)usa"#e *ara #a &is&a. A6. %ueda todo. La se0ua#idad adu#ta enton)es, no ser.a *ara Freud sino e# #o'ro de una s.ntesis <#ti&a, en #a %ue %uedar.a uni(i)ada todo e# )on4unto de *u#siones se0ua#es in(anti#esJ *u#siones %ue anterior&ente (ueron inde*endientes, *ar)ia#es, aut/no&as en su "<s%ueda de satis(a))i/n D*u#siones ora#es, ana#es, ($#i)as, e06i"i)ionistas, 1o!eristas, s$di)as, &aso%uistas, et).E 1?G . 1?? L. EIDEL3ERG, Enciclopedia del psicoan(lisis, Es*a0, 3ar)e#ona 1HC1, s.1. :Madura)i/n;. 1?@ Co&o a(ir&a E. A. LEVB7VALENSI, &ediante e# *si)oan$#isis no se trata de :a4ustar; a# su4eto a #a rea#idad )o&o si 8sta (uera un o"4eto dado, sino de i&*u#sar un dina&is&o *ro*io de trans(or&a)i/n de s. &is&o ! de esa rea#idad )ir)undante. C(. El psicoan(lisis, perspecti*as y riesgos, Maro1a, Madrid 1HC,, 9,?. 1?A As. #o entendi/, *or e4e&*#o, toda #a )orriente nortea&eri)ana de :*si)oan$#isis )u#tura#ista; %ue redu4o toda #a &eta*si)o#o'.a (reudiana a una :*si)o#o'.a de# Bo; de )ar$)ter &$s so)io#/'i)o %ue aut8nti)a&ente *si)oana#.ti)o. 1?C La organi)acin completa slo se alcan)ar( a tra*:s de la pubertad, en una cuarta fase, en la fase genital D#as anteriores, se'<n 1i&os, ser.an #as (ases ora#, ana#, ! ($#i)aE2 0ompendio de psicoan(lisis, 1H9G a1H?Ib, O.C., III, 99GA. 1?G Co&o &$s ade#ante 1ere&os en e# )a*.tu#o dedi)ado a# te&a de #a 6o&ose0ua#idad, e# &odo en e# %ue es entendido ese &is&o )riterio de uni(i)a)i/n en #a ##a&ada :or'ania)i/n 'enita#; 6a de"ido ser re*ensado *or e# *si)oan$#isis *osterior. De a#'una &anera, Freud si'ue siendo deudor Da *esar de #a re1o#u)i/n %ue o*er/ en #as ideas de su 8*o)aE de una )on)e*)i/n de #a se0ua#idad )u!o )riterio de nor&a#idad 1en.a dado *or #os *ro*/sitos de# instinto "io#/'i)o !, *or tanto, *or #a )a*a)idad *ara #a re#a)i/n se0ua# %ue *osi"i#ita #a C? Es e1idente, sin e&"ar'o, %ue en #os *#antea&ientos (reudianos #a adu#te ! #a &adura)i/n de# deseo si'ni(i)a a#'o &$s %ue *oseer #a )a*a)idad de &antener unas re#a)iones se0ua#es or'aniadas desde e# a))eso a #a 'enita#idad, )on #a )onsi'uiente su"ordina)i/n de #as ##a&adas :*u#siones *ar)ia#es;. Esa su*re&a).a de #a :or'ania)i/n 'enita#; i&*#i)a, desde #ue'o, a#'o &$s %ue una &era )a*a)idad de re#a)i/n se0ua# )o&*#eta, *residida *or #a 'enita#idad. Son &u)6os #os #o)os %ue 6a)en e# a&or a diario, a(ir&a"a Freud en un es)rito su'erente&ente titu#ado :*si)oan$#isis si#1estre; 1?H ! en e# %ue se en(renta rotunda&ente a #a idea de un trata&iento *si)oana#.ti)o )on)e"ido )o&o una si&*#e in1ita)i/n a# &anteni&iento de re#a)iones se0ua#es. Si se o#1idan #os :senti&ientos a(e)ti1os;, #o %ue en este te0to Freud deno&inada #a :*si)ose0ua#idad;, se est$ &u! #e4os de una )on)e*)i/n aut8nti)a&ente *si)oana#.ti)a. La ##a&ada :su*re&a).a de #a or'ania)i/n 'enita#; i&*#i)a, *ues, toda una serie de di&ensiones *s.%ui)as de (ondo, no sie&*re ($)i#es de *oner en 4ue'o. En )ua#%uier )aso, *are)e %ue, ta# )o&o 6e&os 1enido entendiendo e# deseo *u#siona#, su &adura)i/n e0i'ir.a tener en )uenta otros as*e)tos di(erentes de #os de #a se0ua#idad en su sentido &$s estri)to. Todo ese tras(ondo a&*#io en e# %ue #a 'enita#idad e&er'e tendr.a %ue 1er )u&*#idos, en e(e)to, unos o"4eti1os, a&*#ios ta&"i8n, &ediante #os )ua#es se (uera ##e1ando a )a"o #a &adura)i/n ! e# (un)iona&iento ade)uado de ese deseo *u#siona#. A este res*e)to no de4a de resu#tar si'ni(i)ati1o %ue, )uando Freud traa #o %ue tendr.a %ue ser e# o"4eti1o de un trata&iento *si)oana#.ti)o, #o des)ri"iera desde &u! *ronto D1HI?E )o&o el restablecimiento de la capacidad de trabajo y de goce 1@I . A+os &$s tarde, en 1H,9, insiste, )on &$s deta##e, en #a &is&a idea2 La finalidad del tratamiento puede concretarse en procurar al sujeto$$$ la m(s completa unificacin y el m(ximo robustecimiento posible de su Co, ahorrarle el gasto ps-quico exigido por sus conflictos internos, hacer de :l lo mejor que se pueda con arreglo a sus disposiciones y capacidades, y hacerlo as- capa) de rendimiento y de goce 1@1 . De &odo &$s e0*#.)ito, Freud 1io en #a )a*a)idad de a&ar ! tra"a4ar #os dos e4es "$si)os, a tra18s de #os )ua#es #a *ersona #o'ra su e%ui#i"rio ! &adure. Estos dos e#e&entos, a&or ! tra"a4o, nos ser1ir$n, *ues, de *istas *ara e#a"orar unas re(#e0iones so"re este *ro"#e&$ti)o )on)e*to de &adure *ersona#. En e##as nos )ontentare&os )on des)ri"ir #os 'randes ras'os %ue )on(or&ar.an #a adu#te en #a 1ida de# deseo, teniendo en )onsidera)i/n #o %ue ##e1a&os 1isto 6asta e# &o&ento. Renun)ia&os, *or tanto, a de#i&itar )on deta##e otros as*e)tos de #a &adura)i/n %ue 'uardan re#a)i/n )on otras di&ensiones de #a *ersona#idad, ta#es )o&o #as )o'niti1as, so)ia#es, &ora#es, et). Dentro de #a &is&a din$&i)a de# deseo, reser1are&os *ara )a*.tu#os *osteriores as*e)tos *arti)u#ares de &adura)i/n %ue 6a"r.a %ue tener en )uenta dentro de #os di1ersos :re'istros; de# desear. *ro)rea)i/n. 1?H C(. S. FREUD, El psicoan(lisis =sil*estre=, 1H1I, O.C., II, 1@C,. 1@I C(. El m:todo psicoanal-tico de ?reud, 1HI?, O.C., I, 1II@. 1@1 /sicoan(lisis y teor-a de la libido, 1H,9, O.C., III, ,AC,. C@ Amore! ."e matan. No son inde*endientes estas dos di&ensiones de# e%ui#i"rio ! #a adu#te 6u&ana. A&or ! tra"a4o, o en t8r&inos &$s a&*#ios, deseo ! *ro!e)to, *oseen .nti&as )one0iones ! &uestran en #a 1ida de #os su4etos una &utua interde*enden)ia. Co&o tendre&os o)asi/n de ana#iar en e# )a*.tu#o dedi)ado a# te&a de #a su"#i&a)i/n, e# tra"a4o, entendido )o&o un *ro!e)to de trans(or&a)i/n de #a rea#idad, se a#i&enta i'ua#&ente de #a 1ida de# deseo !, *odr.a&os de)ir, %ue se )onstitu!e ta&"i8n en un :o"4eto de a∨ D)on *osi"i#idades i'ua#&ente de ser un a&or in(anti#, neur/ti)o o *er1ersoE. So"re este as*e)to, *ues, nos detendre&os &$s en ese )a*.tu#o *osterior, *ara )entrar a6ora #a )uesti/n en #a &adura)i/n de# deseo, es de)ir, en #a )a*a)idad de re#a)i/n inter*ersona#, en #a a*titud *ara a&ar ! ser a&ado. -ero )on1iene *re)isar de ante&ano %ue e# a&or, en e# 4usto *are)er de Freud, es e# t8r&ino &$s e%u.1o)o de )uantos e0isten 1@, . En 8# in)#ui&os desde #as re#a)iones &antenidas *ara satis(a)er unas ne)esidades 'enita#es D#o %ue sue#e deno&inar )o&o :6a)er e# a∨E, )o&o #os senti&ientos *ositi1os e0istentes entre *adres e 6i4os o entre 6er&anos ! 6er&anas, o, &$s a##$ de# $&"ito (a&i#iar, 6a"#a&os de a&or in)#uso en #as re#a)iones de a&istad, ta&"i8n, en un sentido &$s a&*#io toda1.a 6a"#a&os de a#truis&o ! de# a&or a toda #a 6u&anidad. Co&o ta&"i8n 6a"#a&os, ! 6o! d.a &u)6o, de a&or a uno &is&o. E# a&or, *osee, enton)es, 1ariad.si&os re'istros, #os :re'istros de# deseo;, %ue *ueden ir desde e# %ue se e0*eri&enta en #a re#a)i/n %ue esta"#e)e&os en #os di(erentes &odos de 1in)u#a)iones 6u&anas, en #as re#a)iones i&a'inarias )on #o sa'rado De# a&or a DiosE o, in)#uso, en #a re#a)i/n %ue &antene&os )on #as ideas ! #as )osas. -ero, si di(erentes son #os re'istros en )uanto a #os o"4etos de nuestro a&or, di(erentes ta&"i8n *ueden ser #os re'istros su"4eti1os desde #os %ue &antene&os su e0*erien)ia. E# a&or, en su sentido &$s *si)odin$&i)o es, se'<n *udi&os 1er, deseo de uni/n, *retensi/n de )er)an.a, !, )on e##o, e#i&ina)i/n de toda distan)ia o di(eren)ia %ue di(i)u#ten #a 1in)u#a)i/n. -or e##o &is&o, ta&"i8n #a e0*erien)ia de# a&or *uede resu#tar de una terri"#e a&"i'Vedad. @ay amores que matan, e0*resa )on toda #a ra/n #a sa"idur.a *o*u#ar. E# *si)/#o'o )#.ni)o tiene o)asi/n de 1eri(i)ar#o )ada d.a en su *r$)ti)a *si)otera*8uti)a 1@9 . E# a&or *uede *retender esen)ia#&ente #a "<s%ueda de s. &is&o en #a i&a'en es*e)u#ar de# otro, *uede ##e1arse a )a"o )on #a as*ira)i/n &$s o &enos #atente de no *erder una )er)an.a ! 1a#ora)i/n ne)esaria *ara 1i1ir, *uede e0*resar un deseo de 1in)u#a)i/n *asi1a ! de*endiente, o de un do&inio ! )ontro#, no e0ento de a'resi1idad, dentro de #a &is&a din$&i)a %ue 6a! %ue se'uir )onsiderando, sin e&"ar'o, )o&o :a&orosa;. -uede ta&"i8n )onstituirse )o&o una estrat8'i)a ! en8r'i)a de(ensa Da &odo de :(or&a)i/n rea)ti1a; 1@? E (rente a una )on(#i)ti1idad 1@, C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1H9I, O.C, III, 9I?I79I?1. 1@9 C(. AA.VV., LTamour2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se LF D1HHAEJ L. L. ALTAMNN, Some *icissitudes of lo*e2 JA--A ,@ D1HCCE 9@7@,J F.E. FREINERR, Amorios, amores, amor$$$, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HC,J I. G[RATE MARTSNER, Del amar y sus riberas2 C#.ni)a ! an$#isis 'ru*a# ,, D,IIIE AH7G1J J. RATTNER, /sicologia y psicopatolog-a de la *ida amorosa, Si'#o FFI, Me0i)o 1HCA D1ITE. 1@? As. se deno&ina e# &e)anis&o de de(ensa %ue )onsiste en &antener un CA %ue no se es )a*a de ad&itir. O se *uede "us)ar #a &is&a e0*erien)ia de a&ar *or s. &is&a, *or e# *#a)er %ue di)6a e0*erien)ia re*orta, 1iniendo a uti#iar a# otro )o&o un &ero instru&ento *ara o"tener ese ti*o de satis(a))i/n. En #a 6isteria, *or e4e&*#o, no se a&a a# otro, sino %ue se a&a #a &is&a e0*erien)ia de a&ar. Con sa)ri(i)io, in)#uso. Con una o"#ati1idad ! a*arente desinter8s %ue ##e'uen a )ausar #a ad&ira)i/n de todos. Con ra/n se 6a *odido de)ir %ue nadie a&a &$s %ue #a *ersona 6ist8ri)a. -ero no *ode&os o#1idar %ue se trata de un a&or %ue *retende *re)isa&ente e#i&inar #a )ondi)i/n (unda&enta# *ara #a &adura)i/n de 8ste2 e# res*eto a #a distan)ia ! #a di(eren)ia. As., *ues, no "asta se+a#ar #a )a*a)idad de a&ar *ara 6a"#ar de &adure, sino %ue se 6a)e o"#i'ado es*e)i(i)ar %u8 &odo de a&or es e# %ue se esta"#e)e. A e##os dedi)are&os #as si'uientes re(#e0iones. La ren"ncia a la totalia. Se 6a)e o"#i'ado insistir. Tan s/#o en #a a)e*ta)i/n de nuestra )ondi)i/n de :seres se*arados; es *osi"#e a))eder a #a &adura)i/n de# deseo. S/#o a tra18s de# #a"orioso re)ono)i&iento de nuestra se*ara)i/n )onstitu!ente, de #a asun)i/n de #a )aren)ia %ue nos )onstitu!e ! %ue nos introdu)e en e# orden de# s.&"o#o ! e# #en'ua4e D)o&o orden %ue re&ite a una ine1ita"#e *resen)ia7ausen)iaE *ode&os ser ani&ados *or e# deseo, #i"erar#o en #a "<s%ueda de sus rea#ia)iones Dsie&*re *ar)ia#esE ! 1i1ir dina&iados *or su e&*u4e, e1itando e# e0tra1.o de #a %ui&era !, en su #.&ite, e# estra'o de #a #o)ura 1@@ . S/#o, *ues, desde e# re)ono)i&iento de #a ausen)ia, desde #a rea# asun)i/n de #a so#edad %ue nos )onstitu!e, e# &undo se entrea"re )o&o 6orionte de *osi"i#idades ! se 6a)e *osi"#e e# a&or %ue da 1ida ! no e# %ue, )o&o en #a 6isteria, &uti#a ! &ata. Ese re)ono)i&iento de #a ausen)ia D%ue de(ine %ui$s de un &odo e4e&*#ar e# (ina# de un *ro)eso de *si)oan$#isis 1@A E, no )ondu)e D)ontra #o %ue se *udiera *ensarE a# a"surdo o a# )o&*orta&iento e0a)ta&ente o*uesto a# in)ons)iente&ente deseado. 1@@ Las di(i)u#tades *ara asu&ir #a se*ara)i/n *ueden tener e0*resiones &u! di(erentes. -ero )a"e desta)ar entre e##as #as %ue tienen #u'ar en e# )a&*o *si)oso&$ti)o. Es e# )uer*o e# %ue, &u)6as 1e)es, de4a 1er #a resisten)ia a #a se*ara)i/n, :6a"#ando; #o %ue #a )on)ien)ia )a##a. #odos mis problemas de asma desaparecieron cuando mand: a mi madre a la mierda, de).a un *a)iente en *si)otera*ia, 6i4o <ni)o, a# %ue, *or #o de&$s, se #e de).a %ue no se #e dio nin'<n 6er&ano *ara %ue 8# *udiera re)i"ir en e0)#usi1a todo #o %ue sus *adres eran. So"re este te&a, )(. #a teor.a de J. 3LEGER so"re #a :indi(eren)ia)i/n *ri&iti1a;2 Simbiosis y ambigYedad$ Estudio psicoanal-tico, -aid/s, 3uenos Aires 1HAC. 1@A C6. 3#onde# &ani(est/, a# *are)er, %ue e# *si)oan$#isis )on1ert.a a# ser 6u&ano en un )erdo !, ade&$s, en un )erdo triste. En esta a(ir&a)i/n se de#ata #a )on)e*)i/n de# *si)oan$#isis )o&o una &era in1ita)i/n a #a #i"era)i/n de #as tenden)ias instinti1as %ue, *or #o %ue ##e1a&os 1isto, est$ "ien #e4os de una )orre)ta )o&*rensi/n de #os o"4eti1os de un *ro)eso ana#.ti)o. Re)orde&os, una 1e &$s, #a )r.ti)a de Freud a ta# )on)e*)i/n de #a tera*ia ana#.ti)a en su es)rito El psicoan(lisis sil*estre DO.C., II, 1@C,E. -ero, de otra *arte, en #a a(ir&a)i/n atri"uida a 3#onde# se de4a 1er i'ua#&ente %ue #o %ue es una *arte Di&*ortante desde #ue'oE de# *ro)eso ana#.ti)o, es de)ir, su tarea CC desa#iento ante #a 1ida. Todo #o )ontrario, e##a &is&a "rinda #a *osi"i#idad de# en)uentro )on uno &is&o, )on #os otros ! )on #a rea#idad. Un en)uentro aut8nti)o *or%ue !a no "rota de #a ne)esidad %ue de1ora ! ani%ui#a #a rea#idad de# otro, en )uanto se &ani(iesta )o&o distante ! di(erente. E# en)uentro se *rodu)e desde e# deseo %ue re)ono)e su )aren)ia !, desde e##a, se diri'e )o&o de&anda a# otro #i"re ! di(erente. No trata as. de i&*onerse )ie'a&ente, sin tener )onsidera)i/n de# #en'ua4e ! e# in)ons)iente de# otro. Desde e# re)ono)i&iento de #a (a#ta *uede sur'ir e# otro, )o&o 6o&"re o )o&o &u4er ! *ueden sur'ir #os otros )o&o )o&*a+eros de e0isten)ia. Sur'e e# &undo )o&o un *oten)ia# de )rea)i/n, de sentido ! de *ro!e)to a rea#iar. Se trata, en de(initi1a, de a)e*tar %ue no so&os todo *ara nadie ! %ue nadie *odr$ nun)a ser todo *ara nosotros. Lo &$s ! #o &e4or %ue se nos 6a )on)edido desde nuestra )ondi)i/n de seres se*arados es e# )onstituirnos )o&o a)o&*a+antes ! so#idarios unos de otros. En di1ersos &odos ! re'istros2 en e# a&or a*asionado de #a *are4a, en e# )o&*ro&iso .nti&o de #a a&istad, en e# *ro!e)to so#idario de #a (raternidad. Sie&*re, sin e&"ar'o, desde e# )on1en)i&iento de %ue esa )o&*a+.a nun)a *retender$ e#i&inar #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue res*eta nuestra )aren)ia &$s .nti&a ! )onstitu!ente. Toda )o&uni/n ! en)uentro entre dos su"4eti1idades es ne)esaria&ente !, a# &is&o tie&*o *resen)ia ! ausen)ia, o*a)idad ! dia(an.a. E# a&or7(usi/n )o&o tenta)i/n de# deseo su*one a #a #ar'a #a destru))i/n &is&a de# a&or. -or%ue #a (usi/n i&*#i)a #a destru))i/n ! #a desa*ari)i/n de #os su4etos %ue se inter)a&"ian e# a&or. E# deseo na)e sie&*re )o&o *oten)ia# de en)uentro en e# su4eto "ien )onstituido en su su"4eti1idad, es de)ir, en %uien 6a sido )a*a de asu&ir su )aren)ia <#ti&a, e1itando 1erse *erdido en e# re&o#ino de "<s%uedas %ue #e )a#&en. S/#o de este &odo ser$ )a*a de diri'irse a otro, a %uien re)ono)e )o&o otro, es de)ir, )o&o distinto ! di(erente. B a# &is&o tie&*o, se a"rir$ #a *osi"i#idad de un en)uentro .nti&o )onsi'o &is&o, *or%ue #os :o"4etos "uenos internos; *redo&inan so"re esos otros de )ar$)ter a&enaantes, %ue (ueran a una )o&*u#si1a 6uida de #a *ro*ia rea#idad. Se 6a)e *osi"#e as. 'ustar ta&"i8n de #a &is&a so#edad, *or%ue se en)uentra en e##a #a *osi"i#idad de a))eder a un ti*o de en)uentro ! )o&uni)a)i/n )on uno &is&o, %ue es (uente de ri%uea interna ! *oten)ia)i/n de aut8nti)o en)uentro )on #os de&$s 1@C . 5uien &e4or #o e0*res/ (ue Antonio Ma)6ado )on sus 1ersos2 0on*erso con el hombre que siempre *a conmigoZ quien habla solo espera hablar a Dios un d-aZ mi soliloquio es pl(tica con este buen amigoZ que me enseK el secreto de la filantrop-a. -or%ue tan s/#o %uien es )a*a de esta"#e)er en #a so#edad una 6onda ine1ita"#e&ente :desi#usionadora;, se )on(unde )on su &eta u o"4eti1o (ina#. Na! todo un tra"a4o de :due#o; en un *ro)eso *si)oana#.ti)oJ es de)ir, de tristea *or #as (antas.as %ue i#usoria&ente sir1ieron *ara 6a)er so*orta"#e #a rea#idad, entor*e)iendo *or eso &is&o, una "uena re#a)i/n )on e##a. Se trata, enton)es, de atra1esar una :sa#uda"#e de*resi/n; )o&o *aso o"#i'ado *ara un en)uentro )on #a *ro*ia e0isten)ia, )on todas sus *oten)ia#idades ! #i&ita)iones, ! )on #a rea#idad de #os otros, &$s a##$ de #as *retensiones de tota#idad %ue se #es atri"u.a ! se #e de&anda"a. Desde ese :*unto )ero;, *ues, %ue se a"re en e# (ina# de# *ro)eso ana#.ti)o e# &undo se a"re )o&o un *oten)ia# de )reati1idad ! de en)uentro. 1@C So"re este te&a, )(. #a su'erente ! *ro(unda o"ra de F. DOLTO, Solitude, Ga##i&ard, -aris 1HH?. Se *uede 1er ta&"i8n2 AA.VV., La soledad, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HAH. CG )o&uni)a)i/n )on su *ro*io &undo interior *odr$ )o&uni)arse )on 6ondura en e# en)uentro )on #os otros. Deja la casa de tu padre y de tu madre. -ero !a 1i&os %ue tan s/#o tras un #ar'o ! )o&*#e4o *ro)eso se 6a)e *osi"#e a))eder a #a se*ara)i/n )onstitu!ente. B en es #ar'o )a&inar #a situa)i/n ed.*i)a se *resenta )o&o un &o&ento )u#&inante en e# %ue se )onsa'ra, en e# ni1e# *s.%ui)o, esa se*ara)i/n %ue (.si)a&ente tu1o #u'ar en ! *or e# na)i&iento )on e# )orte de# )ord/n u&"i#i)a#. Lo 1e.a&os en e# )a*.tu#o anterior2 de a#'una &anera, en #a estru)tura)i/n ed.*i)a na)e&os de nue1o, a# asu&ir ! 6a)er nuestra esa se*ara)i/n %ue se ##e1a a )a"o *or #a &edia)i/n de# s.&"o#o *aterno. Se trata, )o&o en e# )aso de A"ra6a&, de #a o"#i'atoriedad de :de4ar #a )asa de# *adre ! de #a &adre *ara en)a&inarse 6a)ia un #u'ar des)ono)ido;. Es de)ir, e# de #a *ro*ia 6istoria a rea#iar en e# en)uentro )reati1o )on uno &is&o ! )on #os de&$s. De4ar #a )asa de# *adre ! de #a &adre es, *ues, e# 'ran reto *ara #a &adura)i/n de# deseo. -ero e# *ro!e)to no resu#ta nun)a ($)i# ni se )on)#u!e de un d.a *ara otro. -or%ue, e1idente&ente, nos esta&os re(iriendo a a#'o &$s %ue a a"andonar #a &ateria#idad de #a )asa *arenta#. Se trata de renun)iar a #as *ri&eras 1in)u#a)iones %ue se esta"#e)ieron )on #os *ro'enitores, a #os anti'uos a&ores ! odios #i'ados a estas re*resenta)iones *arenta#es, de &odo %ue, en #as *osteriores re#a)iones ! 1.n)u#os %ue se 1a!an esta"#e)iendo, no se *retenda en)ontrar una *ro#on'a)i/n de esas &is&as re*resenta)iones *ara *ro#on'ar )on e##as #a satis(a))i/n de #as anti'uas as*ira)iones in(anti#es. Son &u)6as #as sustitu)iones %ue *ode&os en)ontrar a #o #ar'o de #a 1ida de esas *ri&eras re*resenta)iones %ue )on(i'uraron nuestra a(e)ti1idad a #o #ar'o de #a in(an)ia. Desde &u! *ronto &aestros ! &aestras o)u*aran un *uesto en #a )adena de :trans(eren)ias; 1@G *arenta#es %ue se ir$n esta"#e)iendo. -osterior&ente, *odr$n ser otras (i'uras de &itos, 68roes o #.deres so)ia#es, )o&o ta&"i8n 4e(es, su*eriores ! autoridades en 'enera# D&8di)os, sa)erdotes, )uranderosE o in)#uso, )o&o 1ere&os en )a*.tu#os *osteriores, #os &is&os a&i'os o, in)#uso, e# &is&o )/n!u'e. E# 1.n)u#o *ri&ero se *ro#on'a ! se )ondensa as. en esas otras re#a)iones, di(i)u#tando #a o"#i'ada sa#ida de# :6o'ar *arenta#;. No sie&*re se esta"#e)er$ esa :trans(eren)ia; "a4o e# &odo de de*enden)ia a&orosa. -uede i'ua#&ente esta"#e)erse "a4o #a (or&a o*uesta de re"e#i/n ! a'resi1idad *er&anente. En )ua#%uier )aso, de a&"os &odos se e0*resa #a &is&a di(i)u#tad *ara a# a"andono de esas re*resenta)iones internas ! e# #o'ro de una autono&.a, inde*enden)ia ! #i"ertad en #as 1@G Co&o sa"e&os, #a trans(eren)ia )onstitu!e un )on)e*to )entra# de #a teor.a ! #a *r$)ti)a *si)oana#.ti)a %ue se re(ieren a #a a)ti1a)i/n de #as *ri&eras re#a)iones de o"4eto en #os en)uentros ! re#a)iones *osteriores, *rin)i*a#&ente, en #a %ue se esta"#e)e en un *ro)eso *si)oana#.ti)o. So"re este te&a &e )entr8 en2 El fenmeno transferencial en la *ida y obra de S$ ?reud, en Seminarios de la .nidad de Docencia y /sicoterapia 16645166U, Ser1i)io Anda#u de Sa#ud, Granada 1HH@, ,9H7,C1, as. )o&o en 0reer despu:s de ?reud, *ara su a*#i)a)i/n a #a *astora# D,C179IHE ! en su a*#i)a)i/n a# (en/&eno de# )uranderis&o2 #ransferencia, omnipotencia y curacinD un enfoque psicoanal-tico, en J.A. GONR[LER ALCANTUD, 7 S. RODRSGUER 3ECERRA, 0reer y curarD La medicina popular, Di*uta)i/n -ro1in)ia# de Granada, Granada 1HHA, ,@179II. en esos te0tos se *uede en)ontrar una "i#"i'ra(.a &$s a&*#ia so"re este te&a. CH re#a)iones esta"#e)idas. -ara#e#a&ente, e# otro no ser$ nun)a aut8nti)a&ente otro. Ser$ un (antas&a de #a re*resenta)i/n *arenta# a&ada u odiada, desen(o)ando as., de &odo esen)ia#, #a *ro*ia rea#idad de# otro. E# 80odo de #a )asa *arenta#, sin e&"ar'o, no ser$ *osi"#e si #as *ri&eras re#a)iones esta"#e)idas en e##a no *osi"i#itaron #a intro!e))i/n de unos :o"4etos "uenos; 1@H , su(i)iente&ente s/#idos, )o&o *ara a)o&eter e# en)uentro )on #o distante ! #o di(erente. Di)6o de otro &odo, si no se in)or*oraron )o&o *artes *ro*ias una &adre ! un *adre "uenos, %ue 6a'an *osi"#e a renun)iar a #a "<s%ueda en e# e0terior de i&a'inarias sustitu)iones de e##os. Meta(/ri)a&ente, un o"4eto "ueno &aterno *ro*or)ionar.a #a "ase *ara un nar)isis&o )o6esi1o, sano, %ue )o&o 1ere&os en e# )a*.tu#o dedi)ado a# te&a, ser.a a su 1e #a (uente de una )on1eniente autoesti&a ! se'uridad en s. &is&o 1AI . Un "uen o"4eto *aterno interioriado, a su 1e, si'ni(i)ar.a #a in)or*ora)i/n de unas &etas, idea#es ! *ro*uestas de rea#ia)i/n ! desarro##o *ersona#. Di)6o de otro &odo, #a in)or*ora)i/n de un Idea# de# Bo esti&u#ante ! a)o&odado a #as *ro*ias *osi"i#idades. Ese Idea# de# Bo tendr.a %ue &antener una distan)ia ade)uada entre #as *osi"i#idades rea#es de# !o ! #as *ro*uestas idea#es, de &anera %ue introdu)a una sana tensi/n entre :#o %ue se es; ! :#o %ue se desear.a ser;, e1itando, *or otra *arte, una distan)ia e0)esi1a entre #o *osi"#e ! #o idea#. Eemos, en efecto, 7se+a#/ Freud7 que los hombres enferman con igual frecuencia cuando se apartan de un ideal que cuando se esfuer)an en alcan)arlo. 1A1 En #os )asos en #os %ue #a tensi/n es e0)esi1a, e# Bo su)u&"e a un estado de (rustra)i/n, (uente de senti&ientos de in(erioridad. En nin'<n )aso siente %ue :est8 a #a a#tura; de #o %ue su e0i'ente Idea# de# Bo #e *ro*one 1A, . Un as*e)to .nti&a&ente re#a)ionado )on #a &et$(ora *aterna ! )on e# Idea# de# Bo es e# de #os senti&ientos de )u#*a"i#idad, donde *ro"a"#e&ente en)ontra&os una de #as tareas &$s di(.)i#es de 'estionar en #a 1ida *s.%ui)a de #os 6u&anos. Su )o&*#e4idad i&*ide a%u. un an$#isis deta##ado %ue des"ordar.a )on &u)6o #os *ro*/sitos de este estudio 1A9 . 3aste se+a#ar 1@H Estos t8r&inos, i&*ortantes en #as e#a"ora)iones *si)oana#.ti)as *osteriores a Freud, *arti)u#ar&ente en #a es)ue#a de Me#anie L#ein, denotan una e0*erien)ia o (antas.a in)ons)iente de un o"4eto )on)reto #o)a#iado (.si)a&ente en e# interior de# !o, %ue tiene sus *ro*ios &oti1os e inten)iones 6a)ia e# !o ! 6a)ia #os otros o"4etos. La e0isten)ia de #os o"4etos internos "uenos o &a#os, de*ende *ro(unda&ente de #a 1i1en)ia 6a"ida )on #os o"4etos e0ternos. Los o"4etos internos son, *or de)ir#o as., es*e4os de #a rea#idad. -ero ta&"i8n *#as&an de &anera si'ni(i)ati1a, *or 1.a de *ro!e))i/n, #a e0*erien)ia ! *er)e*)i/n %ue se tiene de esos &is&os o"4etos e0ternos. C(. #a o"ra !a )itada en e# )a*.tu#o IV, R. D. NINSNELMOOD, Diccionario del pensamiento Fleiniano, s.1. :O"4etos internos;. 1AI N. LONUT, Los seminarios de @ein) Vohut, -aid/s, 3uenos Aires 1HHI. 1A1 C(. Sobre las causas ocasionales de la neurosis, 1H1,, O.C., II, 1C9I. 1A, C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9IA@79IAA. 1A9 So"re este te&a &e 6e )entrado en #a o"ra )itada 0reer despu:s de ?reud, 1?I71AHJ 0onfesar la culpaD Rcon*ersin o destruccinS2 Cuadernos de Ora)i/n, CG D1HHIE ?71IJ SacrificioD Apuntes psicoanal-ticos sobre culpa y sal*acin2 -ro!e))i/n ?I D1HH9E 997@,J GI a%u. %ue son a&*#.as, .nti&as ! *ro(undas #as re#a)iones entre #a 1ida de# deseo ! #os senti&ientos de )u#*a"i#idad. M$s en *arti)u#ar, dentro de# a&*#io )a&*o de# deseo, #os as*e)tos er/ti)os ! 'enita#es sus)itan ($)i#&ente senti&ientos de )u#*a %ue, tantas 1e)es, *oseen un )ar$)ter e0)#usi1a&ente in)ons)iente. No 6a! se0ua#idad sin #e! !, *or tanto, en toda se0ua#idad #os senti&ientos de )u#*a *ueden 4u'ar un *a*e# i&*ortante. Todo e##o a *esar de #os i&*ortantes )a&"ios %ue 6an tenido #u'ar en #os &odos de *ensarse ! 1i1en)iarse #a 1ida er/ti)a, ta# )o&o ana#i$"a&os en e# )a*.tu#o so"re e# i&*a)to so)ia# en #a 1ida de# deseo. Una )u#*a"i#idad %ue, ta# )o&o 1e.a&os en e# )a*.tu#o *re)edente a *ro*/sito de #a &astur"a)i/n, )on (re)uen)ia, es resistente a todo ti*o de ar'u&enta)i/n ra)iona# *or%ue se en)uentra #i'ada a :ar'u&enta)iones; in)ons)ientes a4enas a #a #/'i)a de #a )on)ien)ia. Una )u#*a, ta&"i8n, %ue en &u)6as o)asiones ni si%uiera es e0*eri&entada )on)iente&ente )o&o ta#, sino %ue se des*#aa a otros )a&*os de #a e0*erien)ia, a*arente&ente a4enos a #os de #a 1ida &ora#. Deter&inados te&ores, (o"ias, *ro"#e&as de orden *si)oso&$ti)os, a)tos (a##idos de )ar$)ter destru)ti1o, et). son &u)6as 1e)es e0*resiones de una )u#*a"i#idad #i'ada a #a 1ida de# deseo, sin %ue se 6a!a &ani(estado nun)a )o&o ta# a #a )on)ien)ia. La tarea, *or tanto, de &ane4ar )on1eniente&ente #os senti&ientos de )u#*a es )o&*#e4a, di(.)i# !, *ro"a"#e&ente, *er&anente ta&"i8n. Cuando 6a"#a&os, enton)es, de in)or*orar un o"4eto interno *aterno %ue *ro&ue1a ade)uados idea#es ! 'estione #os senti&ientos de )u#*a nos esta&os re(iriendo a un as*e)to &u! (unda&enta# en #a &adura)i/n de #a 1ida de# deseo. Sa"er re)ono)erse )u#*a"#e )uando se 6a )ausado un da+o D*or%ue no se trata, e1idente&ente, de a#e4ar )ua#%uier ti*o de )u#*a"i#idad 1A? E, sa"er a)ti1ar &e)anis&os de re*ara)i/n de ese da+o )ausado ! &ostrar ta&"i8n, en otros &o&entos, #a )a*a)idad *ara no 6a)er *ro*io )ua#%uier senti&iento de )u#*a, *ara no esta&*ar #a *ro*ia (ir&a de"a4o de e##os tras un an$#isis ra)iona# de #a *ro*ia )ondu)ta. En de(initi1a, *oseer #a )a*a)idad *ara ne'o)iar #os *ro*ios senti&ientos de )u#*a"i#idad, e0*resando #a )on(or&idad o dis)on(or&idad )on e##os, e# asenti&iento o #a desa*ro"a)i/n, )onstitu!e una tarea indis*ensa"#e de# su4eto adu#to. Esa tarea su*one 6a"er e&*rendido una )on1eniente in)or*ora)i/n de #a &et$(ora *aterna %ue, de una *arte, asu&e #a se*ara)i/n %ue e# s.&"o#o *aterno re*resenta !, de otra *arte, e1ita #a ne)esidad de re)urrir a instan)ias e0teriores &ediante #as )ua#es #o'rar una de)#ara)i/n de )u#*a"i#idad o ino)en)ia. La ren"ncia a la omnipotencia in&antil. 0ulpa y reparacin, Re1ista de -si)o#o'.a de E# Sa#1ador, FI, ?@ D1HH,E ,?@7,C1. En esos te0tos se *uede en)ontrar "i"#io'ra(.a a"undante so"re e# te&a. -osee *arti)u#ar inter8s #a o"ra de L. RA3ALTEGUI RODRSGUER, R/or qu: me culpabili)o tantoS, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHC. 1A? E0iste 6o! una tenden)ia a )onsiderar )o&o ne'ati1o todo senti&iento de )u#*a"i#idad. Sin e&"ar'o, #a )a*a)idad *ara re)ono)er e# *ro*io &a# 6e)6o ! e0*eri&entar un &a#estar interno en ra/n de e##o 6a! %ue )onsiderar#o )o&o un )#aro si'no de adu#te. Cuando #a )u#*a no es re)ono)ida, *or%ue e# *ro*io nar)isis&o #o i&*ide, ($)i#&ente se 1iene a *ro!e)tar#a so"re #os de&$s, en un &e)anis&o de de(ensa %ue e# *si)oan$#isis 6a re)ono)ido e identi(i)ado "ien. Es #a *ro!e))i/n so"re otros de #os *ro*ios senti&ientos de )u#*a"i#idad. Se e#i'en as. unos :"u)os e&isarios; so"re #os %ue se *ro!e)ta e# *ro*io &a# interno !, de ese &odo, se intenta a#i1iar e# .nti&o &a#estar ! *eso &ora#. G1 E# a"andono de #a )asa de# *adre ! de #a &adre ! #a in)or*ora)i/n de #o *aterno ! &aterno )o&o o"4etos internos orientadores de #a *ro*ia e0isten)ia, i&*#i)a 6a"er renun)iado a #a *retensi/n de tota#idad %ue )ara)teria a# deseo in(anti#. E# deseo %ue no 6a! sido or'aniado, estru)turado ! #i&itado *or #a #e! es de1astador en sus *retensiones. #odo ya es e# #e&a %ue &e4or e0*resa #a as*ira)i/n de# ni+o. La )on1eniente in)or*ora)i/n de #as instan)ias *arenta#es, sin e&"ar'o, re*resenta #a a)e*ta)i/n de %ue e# todo es)a*a a #as *osi"i#idades de# ser 6u&ano ! %ue #a (initud, #a )ontin'en)ia ! #a #i&ita)i/n son #os *ar$&etros en #os )ua#es 6a de desarro##arse nuestra e0isten)ia. Li&ita)i/n ! )ontin'en)ia %ue si'ni(i)a #a *osi"i#idad de 6a"er na)ido o no, *or%ue D)uesti/n dura de tra'ar *ara e# deseo in(anti#E de*ende&os radi)a#&ente de# deseo de otros *ara %ue nuestra &is&a e0isten)ia ten'a #u'ar. Finitud ta&"i8n #a %ue &ar)a nuestra 1ida en #a i&*osi"i#idad de #o'rar #a satis(a))i/n de tantos deseos *arti)u#ares !, a 1e)es, )o&o se *one de &ani(iesto *ara 'ran *arte de #a 6u&anidad, 6asta de #as ne)esidades &$s e#e&enta#es. Contin'en)ia (rente a #a #as #e!es de #a natura#ea, de #a )or*ora#idad, de #a sa#ud o #a en(er&edad, as. )o&o de #as )ir)unstan)ias 6ist/ri)as en #as %ue nos to)/ desarro##ar nuestra 1ida. Finitud ! )ontin'en)ia su&a, #a de estar a"o)ado ine#udi"#e&ente a #a &uerte, )o&o #a ne'a)i/n &$s radi)a# de #as as*ira)iones <#ti&as de# deseo, %ue se e&*e+a en ne'ar una ! otra 1e esa )ondi)i/n de #o 6u&ano 1A@ . A"di)ar de o&ni*oten)ia in(anti#, renun)iar a ese no re)ono)ido *ero i&*ortante deseo de ser dioses, es #a )ondi)i/n de *osi"i#idad *ara nuestra *oten)iaJ #a 6u&ana, #a #i&itada, )ontin'ente ! (inita. La <ni)a %ue se nos 6a dado ! #a <ni)a, *or otra *arte, %ue 6a)e *osi"#e e# desarro##o ! #a *#enitud de #o %ue nos )orres*onde. La <ni)a ta&"i8n %ue *uede )on1ertir nuestro deseo en (uente de e%ui#i"rio, )entra&iento ! "ienestar, ! no en una (uera %ue nos en'u##a en e# tor"e##ino en %ue se )on1ierte )uando no es su(i)iente&ente #i&itado en sus as*ira)iones. Desde una /*ti)a di(erente a #a *si)oana#.ti)a, -edro La.n Entra#'o su*o e0*resar )on su 6a"itua# &aestr.a ! "ri##ante #o %ue su*one esta renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#. Cuando se *re'unta %u8 es #a &adure 6u&ana, res*onde as.2 Es haber descubierto que algo o mucho de lo que uno podr-a ser ya no podr( serlo nunca, saber que maKana ya no podr( uno comen)ar a *i*ir de nue*o, en sentir que la muerte puede llegar para uno en cualquier momento y Aporque s-B y en poseer m(s profunda, consciente y degustadoramente aquello 1A@ $$$R0mo se conduce nuestro inconsciente ante el problema de la muerteS La respuesta ha de serD 0asi exactamente lo mismo que el hombre primiti*o$$$nuestro inconsciente no cree en la propia muerte, se conduce como si fuera inmortal...as. se e0*resa Freud en un te0to titu#ado 0onsideraciones de actualidad sobre la guerra y la muerte, 1H1@, O.C., III, ,11@. Un te0to des)ono)ido 6asta 6a)e *o)o ! titu#ado +osotros y la muerte, se 1e )o&o un es)rito *re1io a #a se'unda *arte de# te0to anterior. C(. Freudiana 1 D1HH1E 117,1. En 8# se 6a"#a !a de #a i&*osi"i#idad de %ue #a &uerte ten'a una ins)ri*)i/n en nuestro *si%uis&o. Lo %ue #a (e en un &$s a##$ *ueda o no su*oner es una )uesti/n de#i)ada *ara )ua#%uier teo#o'.a. En )ua#%uier )aso no de"er.a nun)a )on1ertirse esa )reen)ia en una )oartada *ara &antener inta)tos #os senti&ientos in)ons)ientes e in(anti#es de in&orta#idad. Co&o &u! "ien a(ir&a"a -edro La.n Entra#'o, no )ree&os en #a in&orta#idad de# a#&a, sino en #a resurre))i/n de #os &uertos. G, que uno toda*-a puede ser o que toda*-a est( siendo 1AA . De otro &odo, -as)a# 3ru)Kner en su (or&ida"#e ensa!o La tentacin de la inocencia, se re(iere ta&"i8n a #a adu#te en t8r&inos i#u&inadores ! &u! )oin)identes )on #as ideas %ue 1eni&os desarro##ando2 ROu: es ser adulto, idealmente hablandoS Es a*enirse a determinados sacrificios, renunciar a las pretensiones desorbitadas, aprender que m(s *ale AderrotarB los propios deseos antes que el orden del mundoB %Descartes'$$$ Es comprender por 8ltimo que hay que formarse transform(ndose, que uno se fabrica siempre contra s- mismo, contra el niKo que fue, y que, al respecto, cualquier educacin, hasta la m(s tolerante, es una prueba que uno se inflige para desprenderse de la inmediate) y de la ignorancia$ En un palabra, *ol*erse adulto 5en el supuesto de que alguna *e) se consiga5 es rebajar nuestras alocadas esperan)as y trabajar para ser autnomo, para ser tan capa) de autoin*entarse como de abstraerse de uno mismo 1AC . La renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#, a# se)reto an6e#o de ser dioses, en)uentra una de sus e0*resiones &$s i&*ortantes en #a )a*a)idad *ara asu&ir #as &<#ti*#es (rustra)iones %ue #a 1ida nos *uede i&*oner en )ua#%uier &o&ento, sin %ue esas (rustra)iones desen)adenen de in&ediato una (uria )ontra #o %ue, o #os %ue #as 'eneren o )ontra nosotros &is&os. E# o&ni*otente deseo in(anti# )uando se 1e (rustrado *ata#ea )ontra sus #i&itadores D*adres o edu)adoresE o se 'o#*ea a s. &is&o ##eno de ira ! (uror. Su :so"erana &a4estad; e# ni+o, no ad&ite #i&ita)i/n a su deseo. Cre)er ! &adurar i&*#i)a #a serena a)e*ta)i/n de %ue nuestro deseo se *uede 1er o"sta)u#iado, ne'ado, redu)ido en sus as*ira)iones sin %ue #a 1io#en)ia destru)tora se *on'a en &ar)6a. La 1io#en)ia a)o&*a+/ a# deseo desde #os ini)ios. Su))ionar se )on1irti/ en &order durante #a #a)tan)ia. M$s tarde, se'<n *udi&os 1er ta&"i8n, #a o"#i'ada a)e*ta)i/n de #as nor&as 6i'i8ni)as durante #a (ase ana# se en1o#1i/ en &o1i&ientos a'resi1os de )ar$)ter s$di)o o &aso%uistas. La ne)esaria )on(or&idad )on #a #e! %ue #i&it/ e# deseo in)estuoso durante e# Edi*o, )on1irti/ ese &o&ento en un )ru)e 1io#ento de a&or, odio ! )u#*a"i#idad. En su rea)ti1a)i/n durante #a ado#es)en)ia, #a 1io#en)ia resur'i/ en (or&a de in)on(or&is&o, autoa(ir&a)i/n a'resi1a, ! ta&"i8n de )u#*a"i#idad ! de*resi/n, )o&o (or&as de autoa'resi/n. La a'resi1idad, *ues, se entre)rua )on e# deseo en unos 4ue'os )o&*#i)ados *ero i&*ortantes a #o #ar'o de toda #a 1ida 1AG . En o)asiones, *are)e )o&o si esa a'resi1idad #o'rara *oner a su ser1i)io #a (uera de# deseo ! 8ste se )on1irtiera en un #a)a!o de sus *ro*ios (ines destru)ti1os. La 1ita#idad se )on1ierte enton)es en a&ar'ura, resenti&iento, iron.a destru)tora %ue )on(i'uran unos ti*os de )ara)teres siniestros, %ue tantas 1e)es #a #iteratura o e# )ine des)ri"ieron de &odo tan 1AA Sobre la amistad, Re1ista de O))idente, Madrid 1HC,, ,9I7,99. 1AC Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HHA. 1AG So"re esta *ro"#e&$ti)a C(. AA.VV, Eiolence et destruction2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se ?G D1HG?E H1C71IH9J J. ROF CAR3ALLO, Eiolencia y ternura, Es*asa, Madrid 1HGGJ E. FROMM, Anatom-a de la destructi*idad humana, Si'#o FFI, Madrid 1HC@J J. L. TIRQN, Agresi*idad y Organi)aciones %psicopatolgicas' de la relacin en el funcionamiento l-mite2 Intersu"4eti1o 9 D,II1E @7,G. En sus as*e)to *si)o*eda'/'i)os2 F. DOLTO, #ener hijos, 1o#., 12 +iKos agresi*os o niKos agredidos, 3ar)e#ona 1HG171HG,. G9 &a'istra# 1AH . E# &ane4o, *ues, ! #a 'esti/n de #os )o&*onentes a'resi1os %ue, nos 'uste o no, a)o&*a+an a# deseo, se )onstitu!e en uno de #os e#e&entos &$s deter&inantes de #a *si)odin$&i)a *ersona# ! de su e%ui#i"rio o de su *ertur"a)i/n. En una &edida &u! i&*ortante, a# &enos, esos )o&*onentes a'resi1os to&ar$n una u otra dire))i/n de*endiendo de #a )a*a)idad %ue se 6a!a tenido *ara renun)iar a #a *ri&iti1a o&ni*oten)ia %ue, )re.a&os, nos )orres*ond.a 1CI . En este sentido, es o"#i'ado re)ono)er %ue e# sentido de# 6u&or se &ani(iesta )o&o uno de #os si'nos &$s ine%u.1o)os de &adura)i/n en #a di(.)i# tarea de asu&ir #as #i&ita)iones ! )ontin'en)ia de #a rea#idad. De a#'una &anera )on 8# se &ani(iesta una *arad/4i)a 1i)toria so"re esa rea#idad a #a %ue uno *re1ia&ente se 6a so&etido, )o&o )ondi)i/n ine0)usa"#e *ara 1i1ir ade)uada&ente en e##a. -ero e# dis'usto %ue *ro1o)a #a renun)ia a #os *ro*ios an6e#os en aras de esa a)e*ta)i/n de #a rea#idad, se )on1ierte, *or o"ra ! 'ra)ia de# 6u&or, en *#a)er ! 'usto ! en una )ierta :1en'ana; so"re e##a. Freud #o ana#i/ )on a'udea en un "re1e ! su'erente te0to so"re e# te&a 1C1 . En e# 6u&or 7a(ir&a a##.7 e# Bo re6<sa de4arse o(ender ! *re)i*itar a# su(ri&iento *or #os in(#u4os de #a rea#idadJ se e&*e)ina en no de4arse a(e)tar *or #os trau&as de# &undo e0terior. Es &$s, *retende en o)asiones, *ro)ura %ue se )on1iertan en &oti1os de *#a)er. El humor no es resignado sino rebelde, nos di)e 1C, . En esta ne'ati1a a so&eterse a #as )ondi)iones de #a rea#idad, e# 6u&or *are)er.a, desde una *ers*e)ti1a *si)o*ato#/'i)a, &ostrar una 1ertiente re'resi1a ! rea))ionaria. B, sin e&"ar'o, a# no i'norar ni de(or&ar #a rea#idad D&ediante #a a#u)ina)i/nE, sino )onte&*#$ndo#a desde otra *ers*e)ti1a D#a de un Su*er!/ )ari+oso ! *rote)tor, di)e FreudE, 6a)e *osi"#e re)6aar e# su(ri&iento, a(ir&ar a# Bo *or en)i&a ! a )osta de# &undo e0terior ! sustentar astuta ! triun(a#&ente e# *rin)i*io de# *#a)er. E# 6u&or se )on1ierte as. en un &edio inte#i'ente ! no *ato#/'i)o de re)6ao de #o rea#. E# resu#tado es una #i"era)i/n sana ! :e0u#tante;. E# 6u&or nos &uestra %ue e# )onta)to ! a)e*ta)i/n de #a rea#idad no o"#i'a ine0ora"#e&ente a #a ado*)i/n de una (i#oso(.a estoi)a ! resi'nada, sino %ue )a"e una re#a)i/n )on e##a en #a %ue e# deseo se a"re a un &undo de *osi"i#idades ! satis(a))iones &$s e(i)a)es %ue #as %ue *retende *ro)urarnos #a &era (antas.a in(anti#. A#rir!e a la pre!encia. 1AH Re)orde&os, *or e4e&*#o, #a (a&i#ia de #os 3uend.a de Ga"rie# Gar).a M$r%ue en 0ien aKos de soledad, donde #a 1ida ! #a &uerte *are)e *asar triun(a# ! a*#astadora&ente *or )ada una de #as dos 'randes ra&as de #a (a&i#ia. 1CI De4a&os a%u. de #a do toda #a *ro"#e&$ti)a )on)erniente a #a e0isten)ia de unas *u#siones ori'inarias de destru))i/n, ta# )o&o Freud #o (or&u#ar$ en 1H,I )on su o"ra 9(s all( del principio del placer, O.C., III, ,@IC7,@?1. 1C1 El humor, 1H,C, O.C. III, ,HHC79III. 1C, I"id., ,HHG. G? E(e)ti1a&ente, e# )on4unto de #as anteriores re(#e0iones so"re e# deseo *u#siona# ! #as )ondi)iones *ara su &adura)i/n *uede indu)ir #a idea de %ue &adurar radi)a esen)ia#&ente en renun)iar, a"andonar, #i&itar e# deseo, asu&ir unas nor&as ! #e!es, et). En de(initi1a, una )onsidera)i/n un tanto ne'ati1a de #a &adura)i/n *ersona#. Sin e&"ar'o, no *ode&os *erder de 1ista %ue, si "ien se 6a)e o"#i'ado ##e1ar a )a"o esa i&*ortante tarea de renun)ia ! des*o4o, todo e##o est$ en)a&inado 6a)ia un o"4eti1o ##eno de *ositi1idad2 e# de #a e*i(an.a de# otro, #a &ani(esta)i/n de #a a#teridad, #a a*ertura a #a *resen)ia, %ue sur'e tan s/#o )uando se des1ane)en #as "ru&as de #a *ro*ia o&ni*oten)ia ! nar)isis&o in(anti# de# %ue todos *arti&os. -or%ue e# deseo *u#siona# no &ani(iesta tan s/#o nuestra falta de ser, sino ta&"i8n, de un &odo &u! radi)a#, nuestro anhelo de ser$ Ta# )o&o #o e0*res/ O)ta1io -a, sentirse so#os *osee un do"#e si'ni(i)ado2 *or una *arte )onsiste en tener )on)ien)ia de s.. La so#edad, %ue es #a )ondi)i/n &is&a de nuestra 1ida, se nos a*are)e )o&o una *rue"a ! una *ur'a)i/n, a )u!o t8r&ino an'ustia e inesta"i#idad desa*are)er$n. La plenitud, la reunin, que es reposo y dicha, concordancia con el mundo, nos esperan al fin del laberinto de la soledad$ 1C9 Cuando e# re)ono)i&iento de nuestra falta de ser se 6a ##e1ado a )a"o se a"re, en e(e)to, #a *osi"i#idad de e(e)tuar un en)uentro )on e# otro, )on su sin'u#aridad &$s es*e).(i)a, )o&o un t< #i"re ! di(erente. E# otro de4a de ser as. un o"4eto de satis(a))i/n *ar)ia#, un *e)6o o una "o)a )on e# %ue )a#&ar e# 6a&"re o )on e# %ue sentirse a#i&ento. Es un t<, )o&o una rea#idad inte'ra# %ue, desde su radi)a# su"4eti1idad ! desde su #i"ertad de res*uesta *uede de)irnos %ue s. o %ue no. En de(initi1a %ue *uede o(re)8rse )o&o o"4eto de satis(a))i/n *ero ta&"i8n de (rustra)i/n, *ues no res*onde o"#i'ada&ente a #a (antas.a de un :o"4eto "ueno tota#;, %ue satis(a)e sie&*re ! *#ena&ente. Es #a no1edad *er&anente de# deseo de# otro. De &odo &$s )on)reto, a#)anar #a *osi)i/n de en)uentro )on #a no1edad radi)a# de# otro su*one 6a"er su*erado #a tenta)i/n de redu)ir#o a ser un &ero o"4eto de de*enden)ia o un o"4eto de do&inio ! )ontro#. En una *osi)i/n adu#ta, en e(e)to, e# otro de4a de ser )on)e"ido )o&o un &ero su&inistro de# %ue *asi1a&ente se re)i"e, )on e# %ue se *retende ser nutrido, a#i&entado, et)., sin %ue se )onsidere #a *osi"i#idad de )onstituirse ta&"i8n *ara ese otro en a#'uien %ue ta&"i8n *uede o(re)er ! dar. De# &is&o &odo, ta&*o)o e# otro *uede ser redu)ido a #a )ondi)i/n de "o)a %ue o"#i'ada&ente re)i"e #o %ue e# su4eto, identi(i)ado )o&o un *e)6o "ueno ! *otente, se e&*e+a en dar 1C? . La )a*a)idad adu#ta de a&ar tan s/#o se 1e esta"#e)ida )uando se 6a)e *osi"#e e# &utuo inter)a&"io, en #a #i"ertad, de# don ! de #a de&anda, de #a o(renda ! #a *eti)i/n. Ese inter)a&"io #i"re e1ita i'ua#&ente #a enor&e tenta)i/n de )on1ertir, redu)ir a# otro a ser un o"4eto de do&inio ! )ontro#. Una re#a)i/n en #a %ue #a #i"ertad de# otro es 1i1en)iada )o&o una a&enaa *ara #as tenden)ias *osesi1as %ue *retenden en)errar#e en #os *ro*ios )on(ines, 'arantiando as. ser, o"#i'ada&ente, e# o"4eto de su deseo. En esta situa)i/n, #a re#a)i/n se ti+e de una di&ensi/n &ar)ada&ente a'resi1a ! destru)ti1a. E# deseo de# otro se 1i1e )o&o un *e#i'ro, *or #o %ue se e&*rende una tentati1a de redu)ir#o a# 1C9 I"id, 9?,. 1C? A&"os &odos de situarse en e# )a&*o de #as re#a)iones inter*ersona#es 'uardan re#a)i/n )on dis*osi)iones de*resi1as o &an.a)as, en #as %ue #os )o&*onentes ora#es &$s *ri&iti1os de #a a(e)ti1idad se a)ti1an en esas di(erentes &oda#idades. G@ &.ni&o, si (uera *osi"#e, de e#i&inar#o, de anu#ar#o tota#&ente. E# *#a)er se a#.a )on e# su(ri&iento a4eno. -ero, ade&$s, #a )o&*#i)idad *uede ($)i#&ente esta"#e)erse, de &odo de #a re#a)i/n se i&*re'ne de una )orriente sado&aso%uista, &$s o &enos e0*#.)ita ! en #a %ue a&"as tenden)ias, #a a)ti1a s$di)a, )on #a *asi1a &aso%uista, se a#ternen en #as identi(i)a)iones &utuas ! 1i1en)ias interiores de #os *arti)i*antes 1C@ . No es ne)esario, *or #o de&$s, %ue estos &odos de re#a)i/n ad%uieran )ara)teres &ani(iestos, a# &odo de #o %ue *udi8ra&os )onte&*#ar en una *e#.)u#a de 3u+ue#. En &u)6as o)asiones, dentro de #os )a&*os &$s re(inados de #a )u#tura o de #a es*iritua#idad se *ueden *rodu)ir re#a)iones de este ti*o %ue 'oan )on #a ani%ui#a)i/n ! e# )ontro# o do&inio de# otro o )on e# so&eti&iento in)ondi)iona# en #a ne'a)i/n de# *ro*io deseo ! de #a *ro*ia 1o#untad. Estos &odos de re#a)i/n esta"#e)idos desde #a de*enden)ia o desde e# do&ino ! )ontro# &uestran #as 6ue##as de #os *ri&iti1os estadios de# desarro##o. A%ue##os %ue en e# )a*.tu#o *re)edente 1e.a&os re#a)ionados )on #as (ases ora# ! ana# de# desarro##o #i"idina#. Tan s/#o, *ues, en #a su*era)i/n de esas eta*as ! en e# a))eso a una inte'ra)i/n en #o %ue Freud deno&in/ :or'ania)i/n 'enita#; se 6a)e *osi"#e e# en)uentro )on un t< )on e# %ue esta"#e)er un en)uentro ! una )o&uni)a)i/n en e# res*eto a #a distan)ia ! a #a di(eren)ia, en una re#a)i/n de interde*enden)ia %ue su*era #a de*enden)ia in(anti# ! %ue *osi"i#ita e# esta"#e)i&iento de re#a)iones de )oo*era)i/n ! )o&*#e&enta)i/n, de inter)a&"io &utua de #a o(renda ! #a de&anda. -ero, )o&o !a 1e.a&os, #a :or'ania)i/n 'enita#; a #a %ue Freud se re(er.a, i&*#i)a a#'o &$s %ue una )a*a)idad *ara esta"#e)er una re#a)i/n se0ua# )o&*#eta. E##a su*one #a su"ordina)i/n de #as ##a&adas :*u#siones *ar)ia#es; Dora#es, ana#es, e06i"i)ionistas, et).E en 1ista a ese en)uentro de )ar$)ter '#o"a# %ue se esta"#e)e ! #a su"ordina)i/n, *or tanto, de #os senti&ientos ! a(e)tos %ue )orres*onden )on esos *ri&eros estadios de #a e1o#u)i/n #i"idina#. Desde esta *osi)i/n adu#ta, e# en)uentro ad%uiere un )ar$)ter '#o"a#. Es e# su4eto e# %ue )on toda su inte'ridad sa#e a# en)uentro de# otro, )onsiderado ta&"i8n )o&o su4eto inte'ro, di(erente ! #i"re. Con 8# *uede esta"#e)er una )o&uni)a)i/n de *ro(unda e&*at.a, *or%ue res*etando #a distan)ia %ue e1ita #a )on(usi/n, se 6a)e )a*a de situarse en e# #u'ar de# otro, )o&o si (uera 8#, *ero sa"iendo, a# &is&o tie&*o %ue no es ni *odr$ ser#o nun)a. En ese ti*o de en)uentro, #a re#a)i/n se0ua# *uede 1enir a e0*resar todo e# dina&is&o in6erente a #a 1ida de# deseo. En e##a se e0*resa esa as*ira)i/n radi)a# a e#i&inar toda #a distan)ia %ue &ar)a nuestra )ondi)i/n de :seres se*arados;. -ero a# &is&o tie&*o, en una re#a)i/n se0ua# esta"#e)ida desde este ni1e# de &adura)i/n, no se )on(unde a# otro )on un o"4eto %ue se in)or*ora o se so&ete. B aun%ue esa uni/n de #os )uer*os 1en'a a re*resentar #a rea#ia)i/n &$s e0*#.)ita de# deseo de uni/n, esos )uer*os se sa"en &ar)ados *or #a *a#a"ra, %ue e0*resa #a distan)ia %ue se 6a)e o"#i'ado re)ono)er. 3ernardo 3erto#u))i e0*res/ &a'istra#&ente en su (i#& El 8ltimo tango en /aris, #a destru))i/n %ue tiene #u'ar )uando #a re#a)i/n de #os )uer*os *retende &atar #a *a#a"ra *or #a %ue esos )uer*os se re)ono)en ! aut8nti)a&ente se en)uentran )o&o dos t<, #i"res ! di(erentes en #a e0*resi/n de su de&anda ! de su o(renda. 1C@ C(. S. FREUD, Los instintos y sus destinos, 1H1@, O.C., II, ,I9H7,I@,J /egan a un niKo, 1H1H, O.C., III, ,?A@7,?GIJ El problema econmico del masoquismo, 1H,?, O.C., III, ,C@,7,CAI. GA En e# en)uentro se0ua# esta"#e)ido desde #a *osi)i/n adu#ta *arti)i*an ta&"i8n, sin e&"ar'o, #os estratos &$s 6ondos, anti'uos ! *ri&iti1os de# deseo *u#siona#. Contenidos %ue tienen %ue 1er )on #os *ri&eros estadios de #a e1o#u)i/n #i"idina#, es de)ir, toda #a a(e)ti1idad de )ar$)ter ora# o ana#, )on sus *u#siones ! an6e#os es*e).(i)os, entran en 4ue'o en e# en)uentro )on e# otro. Co&o inter1ienen ta&"i8n di&ensiones e06i"i)ionistas e, in)#uso, s$di)as o &aso%uistas. -ero #o 6a)en su"ordinadas a ese des)u"ri&iento ! )onta)to '#o"a# )on #a sin'u#aridad %ue se &ani(iesta en e# otro. E# en)uentro intenta, *ues, )u"rir #a distan)ia %ue nos se*ara, su*ri&ir #os #.&ites %ue nos )ir)uns)ri"en !, a# &is&o tie&*o, se re)ono)e #a i&*osi"i#idad de anu#ar de(initi1a&ente #a di(eren)ia ! #a distan)ia %ue nos )onstitu!e. La re#a)i/n se0ua# )o&o #a e0*erien)ia &.sti)a D%ue tantas 1e)es se e0*res/ en t8r&inos de en)uentro er/ti)o e .nti&oE sa"en a&"as %ue est$n ##e1ando a )a"o #a &$0i&a as*ira)i/n de# deseo de uni/n %ue so&os !, a# &is&o tie&*o, de #a i&*osi"i#idad de %ue esa uni/n "orre #a distan)ia %ue nos )onstitu!e 1CA . En esa *osi)i/n de a(e)ti1idad adu#ta, es de)ir, de un deseo %ue 6a sido *re1ia&ente or'aniado *or #a #e!, %ue asu&e #a di(eren)ia de se0os ! %ue 6a )#ari(i)ado #a *ro*ia identidad *si)ose0ua#, e# *#a)er no es 1i1ido )o&o una a&enaa %ue o"#i'a a su retra))i/n, !a %ue a# no as*irar a #a tota#idad ! su*re&a).a a"so#uta %ue &antu1o durante #a in(an)ia, se sa"e )on *osi"i#idad ! dere)6o a e0*eri&entar#o sin an'ustia. Las dis(un)iones se0ua#es de (ri'ide, i&*oten)ia, e!a)u#a)i/n *re)o, et). no en)ontrar.an un sustento en esa a(e)ti1idad !a &adurada. A# &is&o tie&*o, desde #a asi&i#a)i/n de esa #e! de# deseo %ue o"#i'/ a se*arar #a ternura de #o er/ti)o en #a re#a)i/n )on #as (i'uras *arenta#es, se a"re de nue1o a su uni(i)a)i/n en e# en)uentro )on un otro %ue !a no es un &ero re(#e4o o sustitu)i/n de esas (i'uras *arenta#es. Con ese otro, *or tanto, se 6a)e *osi"#e de nue1o #a )on4un)i/n de #a ternura )on #o %ue es &$s es*e).(i)a&ente er/ti)o ! 'enita#, es)a*ando a esa situa)i/n des)rita *or Freud, en #a %ue se+a#a"a a #os %ue si a&an no *ueden desear, ! si desean no *ueden a&ar. As. *ues, en e# a"andono de #a )asa de# *adre ! de #a &adre *ara 6a)er un )a&ino des)ono)ido, es de)ir, e# de #a *ro*ia 6istoria %ue se arries'a desde #a )uota de so#edad %ue todos )o&*arti&os, se 6a)e *osi"#e e# 1is#u&"ra&iento de unas *resen)ias, <ni)as ! sin'u#ares *ara )ada )ua#, )on #as %ue e# deseo, en sus di(erentes re'istros, en)uentra su a#e'r.a ! su satis(a))i/n. A)er%u8&onos, *ues, a esos di1ersos re'istros en #os %ue e# deseo se &o1i#ia en #a "<s%ueda de sus o"4etos. 1CA Un "e##o ! su'erente an$#isis (eno&eno#/'i)o de #a re#a)i/n se0ua# es #a %ue nos o(re)e C. MONEDERO, /sicopatolog-a general, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HC9. Ca*. FIV, El cuerpo como ser sexuado, ,AA7,H1. GC 4I4LIOGRA5A AA.VV., LTamour2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se LF D1HHAE. ADNILANI, G.S., A comparati*e Study of emotional maturity. -ers*e)ti1es in -s!)6o#o'i)a# Resear)6es H D1HGAE A@7AA. 3LEGER, J. Simbiosis y ambigYedad$ Estudio psicoanal-tico, -aid/s, 3uenos Aires 1HAC. 3OML3B, J., La separacin afecti*a, -aid/s, 3ar)e#ona 1HG@. DOLTO, F., Solitude, Ga##i&ard, -aris 1HH?. ERILSON, E., La adulte), F.C.E., M80i)o 1HG1. El ciclo *ital completado, -aid/s, 3uenos Aires 1HG@. FIERRO, A., Dimensiones de la personalidad sana2 Re1ista de -si%uiatr.a ! -si)o#o'.a M8di)a de Euro*a ! A&8ri)a 1A D1HG?E 9C979C1. FIERRO, A., 7 CARDENAL,V., Estudio dimensional de la personalidad madura2 Re1ista de -si)o#o'.a Genera# ! A*#i)ada ?A D1HH9E ?117?1H. FREUD, S., El humor, 1H,C, O.C. III, ,HHC79III. GARCSA7MONGE, J.A., #reinta palabras para la madure), Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHC NEATN, D.N., ?ulfilling li*esD paths to maturity and success, Josse!73ass, San Fran)is)o 1HH1. LIEFER, C.M., #he mantle of maturityD A history of ideas about character de*elopment, State Uni1ersit! o( NeW BorK, NeW BorK 1HGG. ROF CAR3ALLO, J., Eiolencia y ternura, Es*asa, Madrid 1HGG. ROGERS, C., El proceso de con*ertirse en persona, -aid/s, 3uenos Aires 1HC,. SMELSER,N.J. 7 ERILSON, E., #rabajo y amor en la edad adulta, Gri4a#"o, 3ar)e#ona 1HG,. RA3ALTEGUI RODRSGUER, L., R/or qu: me culpabili)o tantoS, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHC. RACARPS, J.J. 7 SERRA, E., La madure) personal$ /erspecti*as desde la psicolog-a, -ir$&ide, Madrid 1HHG. GG II /AR%E LOS REGIS%ROS DEL DESEO GH CA/%ULO 'I ENAMORAMIEN%O 0 /ARE6A Es e# re'istro &$s "$si)o de# deseo. -or donde )ir)u#a &$s a&*#ia ! *oderosa&ente. Cuenta *ara e##o, *or #o de&$s, )on #os a*o!os de)isi1os de #o "io#/'i)o ! de #o so)io)u#tura#. La di&ensi/n "io#/'i)a %ue 4ue'a )o&o sustrato "$si)o de# deseo *u#siona# *resta, sin duda, su (uera ! e&*u4e *ara (a1ore)er #a uni/n de #os '8neros ! ase'urar #a su*er1i1en)ia de #a es*e)ie. Los datos %ue #a *si)oan$#isis e1o#uti1a nos o(re)e *odr.a, in)#uso 6a)ernos *ensar, %ue tras e# idea# ro&$nti)o de #a uni/n de #a *are4a, #o %ue su"!a)e son, *ura ! si&*#e&ente, &e)anis&os "io#/'i)os a# ser1i)io de #a su*er1i1en)ia de #a es*e)ie. La )ondu)ta de e&*are4a&iento, desde deter&inadas *ers*e)ti1as, se *are)e &u)6o &$s de #o %ue &u)6as 1e)es i&a'ina&os, a #a de deter&inadas es*e)ies ani&a#es. De a6., %ue se 6a!a *re)oniado este *unto de 1ista de )ar$)ter &ar)ada&ente e1o#u)ionista ! darWiniano *ara entender e# (en/&eno 6u&ano de# e&*are4a&iento. En *arti)u#ar, teor.as )o&o #as de Da1id M. 3uss 6an )ausado un i&*a)to de i&*ortan)ia en este te&a 1CC . En e##a se o(re)e e# resu#tado de un estudio ##e1ado a )a"o so"re e# e&*are4a&iento en &$s de die &i# *ersonas de treinta ! siete )u#turas distintas. E#e&entos )o&o #os de #as estrate'ias se0ua#es, atraer a un )o&*a+ero, )onser1ar#o, e# )on(#i)to entre #os se0os ! de&$s son en(o)ados )o&o )ontinua)i/n ! *er1i1en)ia de #os &o#des "io#/'i)os se'uidos *or #a e1o#u)i/n de #as es*e)ies. En de(initi1a, #as &oti1a)iones <#ti&as de )ondu)tas a*arente&ente su"#i&es ! ro&$nti)as, no res*onder.an sino a &e)anis&os i&*uestos *or e# instinto "io#/'i)o %ue *retender.a 'arantiar as. sus o"4eti1os de es*e)ie. E1idente&ente, #as resonan)ias %ue se en)uentran entre #os &odos de )o&*ortarse e# &undo ani&a# ! 6u&ano son 'randes Da 1e)es, )6o)antes, in)#uso, aun%ue ta&"i8n sa#uda"#es ! *ro(i#$)ti)as de )ara a# in1eterado or'u##o 6u&anoE ! #as di(eren)ias no son tantas )o&o 'enera#&ente tende&os a *ensar. Sin e&"ar'o, *are)e e1idente ta&"i8n %ue #as trans(or&a)iones %ue #a so)iedad ! #a )u#tura 6an i&*ri&ido so"re e# instinto "io#/'i)o 1CC D.M. 3USS, La e*olucin del deseo, A#iana, Madrid 1HHA. La o"ra se ins)ri"e dentro de #a )orriente de so)io"io#o'.a %ue )uenta 6o! )on nu&erosos ade*tos. Un estudio )#$si)o e inte#i'ente&ente )r.ti)o es e# de J. RUFFIP, De la biolog-a a la cultura, Mu)6niK Editores, 3ar)e#ona 1HG,. Estas teor.as so)io"io#/'i)as 6an )ontado )on nu&erosos ade*tos ! 6an sido uti#iadas in)#uso )o&o "ase *ara #a rea#ia)i/n de nu&erosos do)u&enta#es te#e1isi1os. La teor.a de Nenri La"orit se uti#i/ )o&o "ase *ara e# 'ui/n de #a (a&osa *e#.)u#a de A#ain Resnais, 9i t-o de Am:rica D1HGIE, en #a %ue de &odo *ara#e#o o"ser1$"a&os e# )o&*orta&iento de #os *rota'onistas en un t.*i)o tri$n'u#o a&oroso en su a#ternan)ia )on e# )o&*orta&iento de unos ratones so&etidos a situa)iones :an$#o'as; en e# #a"oratorio. Co&o a#'<n )o&entarista de# (i#& se+a#/, ten.a&os a##. #a i&*resi/n de %ue ni e# &is&o A#ain Resnais, dire)tor de #a *e#.)u#a, a)a"a de )reerse #a teor.a de su )o7'uionista Nenri La"orit. HI o"#i'an a *ensar %ue, en este terreno ta&"i8n, 6a tenido #u'ar un aut8nti)o sa#to )ua#itati1o en re#a)i/n a #as otras es*e)ies. Sa#to )ua#itati1o *osi"i#itado desde esas &is&as estru)turas "io#/'i)as en sus re#a)iones dia#8)ti)as )on e# &edio a&"iente 1CG . A# &is&o tie&*o, e# *ro*io &edio a&"iente 6a ido )on(i'urando ! &ode#ando en #as di1ersas )u#turas #os &odos de e&*are4a&iento )on(or&e a #os intereses es*e).(i)os de# 'ru*o. Intereses e)on/&i)os, *o#.ti)os, re#i'iosos, et)., %ue se )onstitu!en &$s a##$ de #os &era&ente "io#/'i)os %ue est$n en su "ase. De este &odo, #a uni/n entre e# 6o&"re ! #a &u4er %ue no 6a sido nun)a *or esta ra/n un asunto *ri1ado, sino ta&"i8n un 6e)6o *<"#i)o %ue 6a interesado (a1ore)er ! &antener en sus di1ersas &oda#idades 1CH . E# deseo *u#siona# se 1e, *ues, sostenido en este re'istro *arti)u#ar *or esos dos *i#ares "$si)os %ue son #os "io#/'i)os ! so)io)u#tura#es. De e##os, sin e&"ar'o, *res)indire&os en este )a*.tu#o, *ara )entrarnos es*e).(i)a&ente en #a di&ensi/n desiderati1a %ue )ir)u#a a *artir de# estrato "io#/'i)o ! a tra18s de #o institu)iona# ! )u#tura#. B en esa di&ensi/n desiderati1a, en)ontra&os e# (en/&eno de# ena&ora&iento )o&o *unto de arran%ue (unda&enta# de# en)uentro en #a *are4a Dta&"i8n. de #a 6o&ose0ua# de #a %ue tratare&os en e# si'uiente )a*.tu#oE, ##e'ue 8sta a )onstituirse so)ia#&ente )o&o &atri&onio o :*are4a de 6e)6o; o "ien, se &anten'a a# &ar'en de )ua#%uier ti*o de institu)iona#ia)i/n. La re,elaora 1loc"ra2 el enamoramiento. 5ui$s no e0ista otra situa)i/n en #a 1ida %ue &ani(ieste de un &odo tan *atente #as as*ira)iones &$s radi)a#es de# deseo *u#siona#. E# (en/&eno de# ena&ora&iento, en e(e)to, 6a)e e&er'er de# &odo &$s radi)a# #a )aren)ia de (ondo %ue so&os !, a# &is&o tie&*o, e# an6e#o de 1er esa )aren)ia *#ena&ente )o#&ada. E# deseo *u#siona#, *or e##o, se i&*one de ta# &odo en esta situa)i/n, %ue todo #o de&$s, e# &undo e0terno )on todas sus )ir)unstan)ias ! e0i'en)ias *are)en %uedar en un e1idente se'undo *#ano. La rea#idad *s.%ui)a de# ena&orado es *#ena&ente a"sor"ida *or #a sensa)i/n de en)ontrarse ante e# o"4eto "ueno idea# %ue 1endr$, (ina#&ente, a )u&*#ir sus e0*e)tati1as, a satis(a)er sus )aren)ias, a rea#iar *#ena&ente su deseo de *er(e)ta )o&uni/n. En #a )u#&ina)i/n &$0i&a de una re#a)i/n a&orosa 7a(ir&a Freud7 no su"siste inter8s a#'uno *or e# &undo e0teriorJ a&"os a&antes se "astan a s. &is&os. En ning8n caso como en este, el Eros traduce con mayor claridad el 1CG Co&o se+a#a Jos8 Luis -ini##os, no *ode&os o#1idar %ue #a e0*#osi/n )e($#i)a %ue o)urri/ en #os @II.III a+os *osteriores a# 6o&o ere)tus (ue #a )onse)uen)ia, &$s %ue #a )ausa, de unas nue1as )ondu)tas, %ue o"#i'a"an a reso#1er *ro"#e&as de su"sisten)ia &$s a##$ de #as *uras *autas instinti1as. E# uso de o"4etos, e# na)i&iento de# #en'ua4e ! #a di1isi/n de# tra"a4o su*onen (a)tores de *ri&er orden en #a trans(or&a)i/n de# )ere"ro de# antro*oide en e# 6o&"re, 6a)iendo *osi"#e de ese &odo %ue #o e)o#/'i)o )eda su *aso a #o )u#tura#. C(. J.L. -INILLOS, /rincipios de psicolog-a, A#iana, Madrid 1HC@, @,7@@. 1CH C(. A. 3URGUI\RE ! otros, @istoria de la familia, A#iana, Madrid 1HGG, as. )o&o e# )#$si)o de M. MEAD, Sexo y temperamento, -aid/s, 3uenos Aires 1HC, donde nos &uestra )/&o tantas )osas atri"uidas en este terreno a# instinto "io#/'i)o son, en rea#idad, *rodu)tos so)io)u#tura#es. H1 n8cleo de su esencia, su propsito de fundir *arios seres en uno solo 1GI . -ero todos sa"e&os %ue e# a&or es )ie'o. Es de)ir, %ue e# a&or de# ena&orado 1i1e una e0*erien)ia intensa&ente i#usoria ! %ue, desde e##a, #a *er)e*)i/n de# ser a&ado est$ intensa&ente )o#oreada ! trans(or&ada *or #a *ro*ia ne)esidad ! de&anda de uni/n sin distan)ia. Es #a i#usi/n, #a 'ran i#usi/n, *or tanto, de e#i&inar de una 1e *or todas esa distan)ia ! di(eren)ia %ue nos )onstitu!e )o&o :seres se*arados;. Na!, en este sentido, una aut8nti)a *8rdida de rea#idad %ue 6a)e %ue, )on toda ra/n, se *ueda asentir )on e# di)6o *o*u#ar %ue )onsidera %ue e# a&or es )ie'o. Ni )onstitu!e una e0a'era)i/n #a a(ir&a)i/n de Freud de %ue e# ena&ora&iento se nos *resenta como el prototipo normal de la psicosis 1G1
-or%ue se da, en e(e)to, una aut8nti)a *8rdida de #a rea#idad, )o&o en e# *ro)eso *si)/ti)o. E# &undo e0terno se di#u!e ! )asi desa*are)e en e# en)uentro de #os ena&orados, a"sor"idos *or )o&*#eto en #a intensa e0*erien)ia de )o&uni/n. E# uno *ara e# otro se )onstitu!en en e# &edio *ara *ro&o1er ! e0*eri&entar una (antas.a en#aada a #os &$s *ri&iti1os estadios de# *si%uis&o. B todo e##o, )on una intensidad ta# %ue, ($)i#&ente, )ondu)e a una &inus1a#ora)i/n de #os e#e&entos ! )ir)unstan)ias de #a rea#idad en #a %ue tiene ne)esaria&ente %ue en)uadrarse. -ero, a# &is&o tie&*o, tene&os %ue entender ta&"i8n %ue se trata de una *si)osis normal$ -or%ue se trata de un e*isodio %ue, a# &is&o tie&*o %ue a#e4a de #a rea#idad e0terior, a)er)a ! to)a (ondo )o&o en nin'una otra e0*erien)ia )on #a rea#idad de (ondo %ue nos )onstitu!e. De ta# &odo, %ue *o)as e0*erien)ias 6u&anas re1e#en )on tanta e i'ua# intensidad #a (a#a)ia, e# en'a+o, #a *8rdida de rea#idad !, a# &is&o tie&*o #a 1erdad, #a e1iden)ia ! e# )onta)to )on #a rea#idad de (ondo %ue so&os todos 1G, . En su (uera, ade&$s, tantas 1e)es arre"atadora, &ani(iesta ta&"i8n e#o)uente&ente 6asta %u8 *unto no dis*one&os de una a(e)ti1idad sino %ue, &$s "ien, :so&os tenidos; *or e##a, *udiendo su e&er'en)ia, en o)asiones re*entina, )a&"iar radi)a#&ente e# )urso ! e# sentido de nuestras as*ira)iones )ons)ientes &$s )e#osa&ente *rote'idas. /sicosis normal, *or otra *arte, %ue, )o&o 1ere&os, se )on1ierte en un *ro)eso o"#i'ado ! )o&o en un ne)esario ! *re1io re%uisito *ara ase'urar #a esta"i#idad ! (orta#ea 1GI El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9I?979I??. 1G1 #tem y tab8, 1H19, O.C., II, 1GI?. 1G, En este sentido resu#ta su&a&ente dis)uti"#e #a idea e0*resada en &$s de una o)asi/n *or Freud de %ue e# ena&ora&iento no )onstitu!e sino un re1esti&iento de #a ne)esidad se0ua#, %ue una 1e satis(e)6a, se des1ane)e ! %ue, tan s/#o #a )on)ien)ia de %ue esa ne)esidad resur'e *ronto, )ondu4o a #a *ersisten)ia de ese re1esti&iento de# o"4eto se0ua# %ue es e# ena&ora&iento. E# a&or se0ua#, *ues, ne)esit/ de# a&or de ternura. C(. S. FREUD, /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, ,@GH. La )on)e*)i/n de deseo *u#siona# %ue &ane4a&os, en e# %ue #a ne)esidad 'enita# )onstitu!e tan s/#o una e0*resi/n 4unto a otras, o"#i'an a *ensar %ue e# ena&ora&iento res*onde en rea#idad a esa ne)esidad &$s radi)a# ! 6onda %ue *ura&ente se0ua# ! %ue ser.a, se'<n 6e&os 1isto, #a de e#i&inar #a distan)ia ! di(eren)ia %ue nos )onstitu!e desde e# d.a en %ue (ui&os des'a4ados de# )uer*o &aterno. H, de# 1.n)u#o de #a *are4a. E# )o&*onente i#usorio de# ena&ora&iento, #o %ue #e )on1ierte en un (en/&eno de )e'uera, sa"e&os %ue se 1a des1ane)iendo, *ara ir de4ando *aso a #a &ani(esta)i/n de #a rea# a#teridad de #a *ersona a&ada. La (antas.a *ri&era, sin e&"ar'o, se'uir$ siendo una "ase i&*ortante en #a )onstru))i/n de# 1.n)u#o !, de a#'una &anera, se'uir$ nutriendo ta&"i8n #a re#a)i/n %ue se 1a!a )on e# tie&*o esta"#e)iendo. Esa re#a)i/n de *are4a, %ue *arti)u#ar&ente en nuestros d.as *are)e en)ontrar su <ni)o (unda&ento en e# #ao a(e)ti1o de sus )o&*onentes, di(.)i#&ente *odr$ sustentarse si no 6a e0*eri&entado de una &anera u otra ese (en/&eno de des"orda&iento a(e)ti1o, i#usorio ! su&a&ente do#oroso ! *#a)entero %ue es e# ena&ora&iento 1G9 . No son tanto #os (a)tores e)on/&i)os ! so)ia#es #os %ue, )o&o en otros tie&*os, 4ue'an *ara e# &anteni&iento de #a 1ida de *are4a. Su a*o!o )asi e0)#usi1o es #a e0*erien)ia de en)uentro ! )o&uni)a)i/n e0istente entre e##os. B si e# (en/&eno de ena&ora&iento no su*one, )o&o 1ere&os, nin'una 'arant.a de esta"i#idad, a# &is&o tie&*o *are)e %ue esa esta"i#idad *arti)u#ar de #a re#a)i/n de *are4a no se 6a)e *osi"#e si no se 6a e0*eri&entado en nin'<n &o&ento esa din$&i)a a(e)ti1a sin'u#ar %ue es e# sentirse ena&orado. En de(initi1a, e# ena&ora&iento a*are)e )o&o un (en/&eno no su(i)iente, *ero s. ne)esario, si tene&os en )uenta #as )ir)unstan)ias en #as %ue se desarro##a #a 1ida de #a *are4a en nuestras so)iedades de 6o!. Son &u)6as #as re#a)iones %ue se *ueden &antener 'ra)ias a una "uena dosis de :"uena 1o#untad;. La de #a *are4a, sin e&"ar'o, *are)e ne)esitar ta&"i8n de esa e0*erien)ia sin'u#ar D%ue *uede ser &u! di1ersa ! ta&"i8n de intensidades &u! di(erentesE %ue es #a de# ena&ora&iento. La! ra-ce! e la experiencia amoro!a. Un (en/&eno tan *arti)u#ar ! tan intenso )o&o es e# de# ena&ora&iento de"e )ontar )on (a)tores &oti1a)iona#es i&*ortantes ta&"i8n. B, en e(e)to, sie&*re #os tiene ! de 'ran 6ondura ! si'ni(i)a)i/n. En e# sur'i&iento de# *ro)eso, e(e)ti1a&ente, se des*iertan ! se a)ti1an toda una serie de tenden)ias #atentes, de i&$'enes idea#iadas, de e0*e)tati1as des)ono)idas, de (antas.as in)ons)ientes %ue dor&itan desde anti'uo a #a es*era de este a)onte)i&iento. En su &o&ento, todo *uede *are)er, en e(e)to, )o&o #a irru*)i/n de a#'o radi)a#&ente nue1o, ines*erado ! sor*rendente. B sin e&"ar'o, toda un )on4unto de (a)tores internos esta"an a6. de ante&ano, )o&o a'uardando e# &o&ento o*ortuno *ara &ani(estarse. E# ena&ora&iento desen)adena as. una #i"era)i/n de una serie de &ode#os in)ons)ientes, %ue se (ueron )onstru!endo a #o #ar'o de )o&*#e4os *ro)esos de in(an)ia ! ado#es)en)ia. De entre e##os, sin duda, #os %ue (ueron e#a"orados a tra18s de #as identi(i)a)iones ! )ontra7identi(i)a)iones %ue se (ueron ##e1ando a )a"o a *artir de #as i&$'enes *arenta#es 1G? . Cuando e# a&or es )orres*ondido ! se 1G9 Ba 1i&os en e# )a*.tu#o III )/&o e# a&or no (ue sie&*re e# (unda&ento ! &oti1o (unda&enta# *ara e# &atri&onio, ta# )o&o se *retende en nuestros d.as. Eran, &$s "ien, raones de orden e)on/&i)o ! so)ia# #as %ue 4u'a"an )o&o ra/n "$si)a *ara #a )onstitu)i/n de# &atri&onio ! #a (a&i#ia. Toda1.a, en nuestros d.as, se dis)ute si #os &ie&"ros de #a rea#ea *ueden 'oar o no de #a &is&a #i"ertad *ara e#e'ir *are4a, en ra/n e0)#usi1a de sus senti&ientos ! no de #os intereses *<"#i)os ! so)ia#es. 1G? C(. a todo este res*e)to S. FREUD, /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, O.C., III, ,@GH7,@H,, a*artado titu#ado Enamoramiento e @ipnosis, C(. ta&"i8n AA.VV., LTamour2 H9 ini)ia un *ro)eso de *are4a se *rodu)e una intera))i/n de #os i&*u#sos, ansiedades, deseos, et)., de #os %ue se *onen en )onta)to. Cada uno, ade&$s, no s/#o tiene #a (antas.a de )/&o es e# otro, sino %ue ta&"i8n (antasea )o&o e# otro #e *er)i"e a 8# 1G@ . Ba 1i&os en e# )a*.tu#o IV )/&o #os *ri&eros o"4etos de a&or (ueron esas (i'uras *arenta#es. So"re e##os se )on)entraron, en e(e)to, #as as*ira)iones ! de&andas de# deseo *u#siona#. Lo %ue en ese &o&ento deno&in$"a&os :#a #e! de# deseo; i&*uso, sin e&"ar'o, una #i&ita)i/n (unda&enta# a esas *ri&eras atra))iones de nuestro &undo a(e)ti1o. Con #as (i'uras *arenta#es tan s/#o )a".an !a desde enton)es #os senti&iento de ternura. Las de orden &$s es*e).(i)a&ente er/ti)o de"ieron ser so&etidas a un *ro)eso de re*resi/n. -ero ta&"i8n 1e.a&os de %u8 &anera en #a *u"ertad, resur'.an esas tenden)ias ! o"#i'a"an a reso#1er, de &odo !a de(initi1o, #a renun)ia a #os *ri&eros o"4etos de a&or ! #a nue1a inte'ra)i/n de #as tenden)ias tiernas )on #as de )ar$)ter er/ti)o, diri'i8ndo#as 6a)ia unos nue1os o"4etos de a&or a4enos a #os de# ).r)u#o (a&i#iar. -ero esos nue1os o"4etos 6an de res*onder de una &anera u otra a #as i&$'enes internas e#a"oradas en esas *ri&eras (i4a)iones de# deseo *u#siona#. S/#o as. #o'rar$n atraer toda #a )ar'a de a(e)to 1in)u#adas a #as re*resenta)iones internas %ue se e#a"oraron a *artir de #as (i'uras *arenta#es. En e# ena&ora&iento, *ues, e# deseo *u#siona#, a# t8r&ino de una #ar'a es*era e%ui1a#ente a un #ento tra"a4o *re*aratorio, des)u"re en e# e0terior su o"4eto ! ##ena, *or (in, a tra18s de este des)u"ri&iento, una nosta#'ia ori'ina#. B, )o&o se+a#a C6ar#es Da1id, e# "ri##o de ese o"4eto %ue *are)e en ese &o&ento, i#u&ina un !o %ue se 1e &ara1i##ado )on esa )#aridad re*entina %ue #e des#u&"ra ! #e e0a#ta. La i&a'en idea#, e# *rototi*o in)ons)iente de# a&ado, se (unde as. )on su &ode#o, )on)retiado a6ora en #a *ersona a&ada 1GA . -ero son esas re*resenta)iones internas a)ti1adas #as %ue deter&inan esen)ia#&ente #a e0*erien)ia ! #as %ue nu"#an #a *er)e*)i/n rea# de #a &is&a *ersona %ue #as des*ert/. E##a se )on1irti/, de a#'una &anera, en #a dis)u#*a *ara %ue todo ese &undo resur'iera ! se a)ti1ara )on intensidad. E# (a)tor %ue *ro1o)/ #a a)ti1a)i/n *uede %uedar, *or #o de&$s, &u! o)u#to *ara #os %ue e0*eri&entan e# (en/&eno. -udo "astar un tono de 1o, un &odo de 'esti)u#ar, un )o#or de o4os *ara %ue e# :(#e)6ao; ten'a #u'ar ! arrastre todo ese )<&u#o de i&$'enes internas )on sus res*e)ti1as )ar'as de a(e)to. Todo e##o trae )onsi'o ese (en/&eno tan )ara)ter.sti)o de# ena&ora&iento %ue es e# de #a idea#ia)i/n de #a *ersona a&ada 1GC . Todas unas intensas )ar'as de a(e)to se trans(ieren desde e# *ro*io Bo 6a)ia e# o"4eto a&oroso, en'rande)i8ndo#o )on e# *oder de todas esas i&$'enes internas %ue a)ti1/ su *resen)ia. E# ena&ora&iento )ondu)e as. a una i&*ortante trans(or&a)i/n de #a #i"ido nar)isista, de*ositada en e# *ro*io Bo, en #i"ido o"4eta#, Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se LF D1HHAE. 1G@ C(. a todo este res*e)to2 A. 3O3P, 9ecanismos inconsciente en la eleccin de la pareja, en2 A. 3O3P 7 C. -PRER TESTOR, 0onflictos de pareja$ diagnstico y tratamiento, -aid/sUFunda)i/ Vida# i 3arra%uerU 3ar)e#ona 1HH?, 9@7?I. 1GA C(. C6. DAVID, LM:tat amoureux, -a!ot, -aris 1HC1, ,?@. 1GC La idea#ia)i/n es un &e)anis&o de de(ensa %ue )onsiste en diso)iar e# o"4eto idea# *ara *reser1ar#o de #os as*e)tos ne'ati1os ! &antener#o en un estatuto de in1u#nera"#e. H? trans(erida a #a *ersona a&ada 1GG . E# Bo, di)e Freud se 6a)e )ada 1e &enos e0i'ente ! &$s &odesto, !, en )a&"io, e# o"4eto de1iene )ada 1e &$s &a'ni(i)o ! *re)ioso, 6asta a*oderarse de todo e# a&or %ue e# Bo sent.a *or s. &is&o 1GH . La *ersona ena&orada, #o sa"e&os "ien, *uede o#1idarse de s. &is&o, 6u&i##arse ! re"a4arse #o %ue sea ne)esario, rendirse a #os deseos de# otro !, a 1e)es, 6asta des)uidar sus 6$"itos ! ne)esidades &$s e#e&enta#es. Su entre'a a# ser a&ado ad%uiere as. ras'os se&e4antes a #os de# 6i*notiado (rente a# 6i*notiador. -ero se *odr.a de)ir %ue #a idea#ia)i/n 1HI %ue ##e1a a )a"o de #a *ersona a&ada es &u! interesada. Con e##a *retende 6a)er#a )orres*onder #o &$s e0a)ta&ente *osi"#e a sus *ro*ias re*resenta)iones internas deseadas. En ra/n de e##o, ##e1a a )a"o de &odo in)ons)iente una e#i&ina)i/n de a%ue##os as*e)tos %ue *udieran *oner en )uesti/n esas as*ira)iones &$s .nti&as. -arti)u#ar&ente, en #os &o&entos ini)ia#es de #a re#a)i/n, #a a'resi1idad %ueda de este &odo e0)#uida, de4ando tan so#o #u'ar *ara #a )orriente *ositi1a de# a(e)to. M$s a<n si e# a&or no es )orres*ondido. En esa situa)i/n #a idea#ia)i/n se a)re)ienta, sin de4ar es*a)io a#'uno *ara %ue #a rea#idad de# otro *ueda e4er)er un *a*e# redu)tor de #a (antas.a *ro!e)tada. El objeto ha ocupado el lugar del ideal del Co, a(ir&a Freud 1H1 . La idea#ia)i/n %ue tiene #u'ar en #a situa)i/n de ena&ora&iento *osee, natura#&ente, una )one0i/n estre)6a )on #a )on(i'ura)i/n *si)odin$&i)a *arti)u#ar de )ada su4eto. Esa idea#ia)i/n &uestra sie&*re e# )o#orido es*e)ia# %ue )ada )ua# 6a ido dando a su &undo interno a *artir de su *si)o"io'ra(.a *arti)u#ar ! de# ti*o de de&anda %ue de a6. 6a ido sur'iendo. Cada )ua# tiene sus &oti1os <ni)os, in)ons)ientes 'enera#&ente, *ara ena&orarse de un &odo deter&inado ! de una *ersona deter&inada ta&"i8n. En #a #iteratura *si)oana#.ti)a es !a )#$si)a #a distin)i/n %ue Freud ##e1/ a )a"o entre dos &oda#idades (unda&enta#es de esta"#e)erse e# 1.n)u#o a&oroso. Una %ue estar.a esen)ia#&ente &oti1ada *or #a "<s%ueda en #a otra *ersona de #a i&a'en interna de #a &adre o de# *adre. I&a'en &aterna o *aterna e#a"oradas interna&ente a *artir de #a re#a)i/n dia#8)ti)a 1GG Co&o 1ere&os &$s ade#ante en e# )a*.tu#o dedi)ado a# nar)isis&o, Freud distin'ui/ una #i"ido nar)isista de una o"4eta# se'<n su o"4eto (uera e# *ro*io !o o un o"4eto e0terno. C(. "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I1C7,I9G. 1GH C(. /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, ,@HI. 1HI En #a teor.a *si)oana#.ti)a se di(eren)ia e# *ro)eso des)rito de idea#ia)i/n de# %ue &$s ade#ante ana#iare&os de su"#i&a)i/n. En 8sta <#ti&a, )o&o 1ere&os, 6a! una trans(or&a)i/n de# deseo *u#siona# %ue, tras)endiendo sus o"4eti1os &$s *ri&arios ! renun)iando a e##os, es )a*a de a))eder a otro o"4eti1o &ediante un *ro)eso de si&"o#ia)i/n. En #a idea#ia)i/n, sin e&"ar'o, e# deseo *u#siona# no se &odi(i)a ni )a&"ia su *retensi/n. Es tan s/#o e# o"4eto e# %ue es &odi(i)ado *or #a e0a#ta)i/n interesada %ue e# Bo 6a)e de 8#. 1H1 /sicolog-a de las masas, 1H,1, O.C., III, ,@HI. Freud )o&*ara #a situa)i/n de ena&ora&iento )on #a %ue tiene #u'ar en #a &e#an)o#.a2 a##. ta&"i8n e# !o se *ierde )o&*#eta&ente en e# o"4eto ! %ueda do&inado *or 8#. C(. Duelo y 9elancol-a, O.C., II, ,IHC. H@ )on e##as &antenida ! %ue, *or tanto, su*onen una )onstru))i/n *s.%ui)a en #a %ue se &e)#an #os e#e&entos *ro)edentes de# e0terior )on e# de #as *ro*ias ne)esidades ! (antas.as de )ada uno. -ero, en de(initi1a, un &odo de e#e))i/n de o"4eto de a&or %ue 'uarda re#a)i/n )on a%ue##as (i'uras *ri&ordia#es de nuestra e0isten)ia. 3<s%ueda de una &u4er %ue 1en'a a re&e&orar a%ue# *ri&er a&or de #a in(an)ia o "<s%ueda de un 1ar/n %ue rea1i1e #a i&a'en intro!e)tada de #o %ue (ue #a (i'ura *aterna. La e#e))i/n de #a &u4er o e# 1ar/n 'uardar.an enton)es una re#a)i/n dire)ta o indire)ta )on e# *ri&er a&or de #a in(an)ia, #a &adre %ue a#i&enta o e# *adre %ue *rote'e 1H, . -or%ue esa e#e))i/n se *uede 1er ta&"i8n dina&iada *or #a "<s%ueda de una )ontra7 i&a'en &aterna o *aternaJ es de)ir, *or a#'uien %ue se a#e4e e0*resa&ente de esos *ri&eros &ode#os !, en ese sentido, #a e#e))i/n resu#ta ta&"i8n )#ara&ente &oti1ada *or #a 6uida de una (rustra)i/n e0*eri&entada )on e##os ! *or #a i&a'en idea#iada %ue se e#a"or/ interna&ente a &odo de ne'ati1o de #a rea#idad 1i1ida )on esas (i'uras *arenta#es. -ero, in)#uso en estos )asos, se de4a 1er ta&"i8n en &$s de una o)asi/n %ue e#e))iones rea#iadas a*arente&ente en "<s%ueda de #o &$s o*uesto a #as rea#idades *arenta#es, )on e# tie&*o, #os *ro)esos din$&i)os %ue se 1an esta"#e)iendo en #a re#a)i/n 1an 6a)iendo )ada 1e &$s *er)e*ti"#e *untos i&*ortantes de re#a)i/n )on esas (i'uras *arenta#es %ue, en #os *ri&eros &o&entos, *are).a %ue era #o %ue, *re)isa&ente, se trata"a de e1itar. Las din$&i)as in)ons)ientes se i&*onen as., en o)asiones, &ani(estando todo su *oder de re*eti)i/n. -ero de a)uerdo )on e# &ode#o *ro*uesto *or Freud )o&*ro"a&os ta&"i8n %ue e0isten otra &oda#idad di(erente de "<s%ueda a&orosa )on sus di1ersas 1ariantes. Esta ser.a #a %ue se ##e1a a )a"o i&*u#sada *or #a "<s%ueda de una i&a'en %ue 'uarde re#a)i/n )on #a de s. &is&o, es de)ir, una e#e))i/n de o"4eto )on(or&e a un &ode#o nar)isista en #a %ue de &odo in)ons)iente se *retende re)u*erar a#'o an$#o'o a #o %ue uno es D#a "<s%ueda enton)es de #o &$s *are)ido *osi"#e a #a *ro*ia rea#idadE, a #o %ue uno (ue en otro &o&ento ! %ue e# tie&*o o #as )ir)unstan)ias (oraron de de4ar atr$s Din(anti#, in'enuo, re"e#de, *er1erso...E o #o %ue uno %uisiera o *odr.a 6a"er sido Dsue+os idea#es %ue, *or una )ausa u otra, se 1ieron (rustradosE o, toda1.a, a #a *ersona %ue 6a sido una *arte de #a *ro*ia *ersona, )o&o ser.a, *or e4e&*#o, e# )aso en e# %ue se *retende resta"#e)er #a unidad *erdida %ue se tu1o )on #a &adre, )onstitu!endo a# otro en un o"4eto %ue #e re*resenta a s. &is&o, *ara re1i1ir )on 8# a%ue# anti'uo a&or %ue e# tie&*o o"#i'/ a de4ar atr$s. A&ar#o, enton)es, )o&o se sinti/ a&ado en a%ue##a *ri&iti1a situa)i/n. Ve&os as., %ue esa enor&e idea#ia)i/n de# o"4eto %ue 6e&os 1isto tan *rotot.*i)a de #a situa)i/n de ena&ora&iento se ##e1a a )a"o &ediante #a trans(eren)ia %ue so"re 8# se 6a)e de esas i&$'enes *ro(undas re#a)ionadas )on e# a&or *ri&ero de #as (i'uras *arenta#es o )on #as %ue e# su4eto 'uarda en re#a)i/n a su &is&a *ersona 1H9 . -ero en de(initi1a, 6a)en 1erdad a%ue##os de %ue todo objeto encontrado no es, a decir *erdad, que un objeto reencontrado 16U . 1H, Este ti*o de 1.n)u#o, a su 1e, (a1ore)er$ #a identi(i)a)i/n )on #a i&a'en de# *ro'enitor de# *ro*io se0o, )on e# ries'o de 1enir a esta"#e)erse una re#a)i/n de *are4a en #a se re*iten #os es%ue&as interioriados de #a *ro*ia *are4a *arenta#. 1H9 C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I,?7,I,A. 1H? S. FREUD, #eor-as sexuales infantiles, 1HIG, O.C., II, 1,A,. HA Esos en#a)es, sin e&"ar'o, son sie&*re )o&*#e4os ! *ueden &u! "ien *rose'uir *ara (a1ore)er #a inte'ra)i/n ! esta"i#idad de una *are4a, o *ueden, *or e# )ontrario, deter&inar ta&"i8n e# ni1e# de )on(#i)to o de i&*osi"i#idad de #a &is&a. La re#a)i/n %ue se ini)ia i&*u#sada desde esas (antas.as in)ons)ientes *uede, )o&o o)urre en todo *ro)eso 1i1o, trans(or&arse re*arando )on(#i)tos ! a"rir nue1as *ers*e)ti1as o "ien, *uede, *or e# )ontrario, rea)ti1ar 6eridas ! *ro(undiar #os dese%ui#i"rios en)u"ados desde anti'uo. Todo e# intenso )ontenido e&o)iona# %ue se a)ti1a en e# &o&ento de ena&ora&iento se *uede )onstituir, *or tanto, en #a (uente %ue nutre un *ro)eso de )re)i&iento ! *#enitud *ersona# o en e# ori'en de una *e#i'rosa din$&i)a de destru))i/n. En de(initi1a, e# ena&ora&iento nos a*are)e )o&o un *ro)eso sin e# )ua# di(.)i#&ente se *uede *ensar una (utura 1ida de *are4a, *ero, a# &is&o tie&*o, de"ido a #as ra.)es in)ons)ientes %ue #e a#i&entan ! a# *oten)ia# a(e)ti1o %ue dina&ia, *uede )ondu)ir tanto a e%ui#i"rar ! *oten)iar #a 1ida de un su4eto, )o&o *uede ta&"i8n arrastrar#o 6a)ia #a des)o&*ensa)i/n &$s *e#i'rosa. La! ,inc"lacione! peli(ro!a!. -o)as situa)iones 6u&anas )o&o #a de# ena&ora&iento &uestran de &odo tan *atente e# 6e)6o de %ue &$s %ue :tener; un &undo a(e)ti1o, :so&os tenidos; *or 8#. La situa)i/n, en e(e)to, *are)e i&*onerse a# su4eto de un &odo ta# %ue, en &u)6as o)asiones, *are)e de4ar#e )on *o)o o, in)#uso, )on nin'<n &ar'en de &anio"ra. Mu! a su 'usto o &u! a su *esar, de*endiendo de #as )ir)unstan)ias, #a 1i1en)ia de sentirse *o#ariado *or #a atra))i/n 6a)ia e# o"4eto de a&or #o in1ade ! #o )o#orea todo. De a6., %ue en tantas o)asiones #a #iteratura, en todas sus e0*resiones, 6a!a )antado ! &a#de)ido ta&"i8n esta (uera a(e)ti1a %ue arrastra ! se i&*one *or en)i&a de )ua#%uier deseo o 1o#untad. Todo e##o &uestra %ue #a din$&i)a de# ena&ora&iento *uede )ondu)ir a 1e)es a situa)iones %ue *ueden ##e'ar a ser "astante )on(#i)ti1as ! *ro"#e&$ti)as. En &u)6as (or&as, en e(e)to, e# des*ertar de# senti&iento a&oroso *uede *ro1o)ar situa)iones de 'ran di(i)u#tad *ara %uienes #o e0*eri&entan, 6asta ##e'ar a )on1ertirse, a #a #ar'a, en una (uente de des'aste ! destru))i/n *ersona#. E# ena&ora&iento, *ues, *uede 1enir a )onstituirse en e# ori'en de una e0*erien)ia %ue 1en'a a *osi"i#itar tanto #o &e4or )o&o #o *eor %ue *uede o)urrir en #a 1ida de una *ersona. Se'<n !a )onsider$"a&os en e# )a*.tu#o II, #os o"4etos de# deseo *ueden %uedar *or sie&*re i'norados, es)indidos de #a )on)ien)ia a tra18s de #a re*resi/n. -er&ane)en as. en e# $&"ito de #o in)ons)iente, de4ando 1er tan s/#o deter&inados as*e)tos *ar)ia#es ! sie&*re de(or&ados de e##os. Todo unos )o&*#e4os *ro)esos inter1ienen *ara %ue #a e&er'en)ia de esos deseos %ueden su(i)iente&ente o"sta)u#iada. Nuestras as*ira)iones &$s *ro(undas 7de).a&os a##.7 *ueden ##e'ar a )on1ertirse en tenden)ias in)o&*ati"#es ! en)ontradas. De a6., ese ni1e# &$s o &enos e#e1ado de )on(#i)to en e# %ue todos *arti)i*a&os. En #a situa)i/n de ena&ora&iento, es de)ir, )uando una de estas as*ira)iones de# deseo e&er'e *ara i&*oner una re#a)i/n, e# su4eto *uede &u! "ien 1erse redu)ido a ser e# es)enario de una "ata##a, en e# %ue tan s/#o #e %ue*a #a )ondi)i/n de es*e)tador su(riente. Uno de #os &oti1os *or #os %ue e# ena&ora&iento *uede )on1ertirse en una aut8nti)a tra&*a *ara una *ersona 1iene dado *or e# 6e)6o de %ue ese senti&iento a&oroso *uede 1enir HC a esta"#e)erse desde una 1ertiente de #a a(e)ti1idad %ue no se 1ea res*a#dada o en ar&on.a )on e# )on4unto de# dina&is&o *ersona#, in)#uidos sus as*e)tos )ons)ientes e in)ons)ientes. En &u)6as o)asiones, en e(e)to, e# 1.n)u#o se esta"#e)i/ desde una ona de# &undo a(e)ti1o, &$s o &enos &ar'inada *or e# resto, ! desde a6., si'uiendo su dina&is&o natura#, tiende a i&*onerse )on toda su ener'.a en un )on4unto %ue, sin e&"ar'o, #e es e0tra+o o #o re)6aa. La situa)i/n de )on(#i)to est$ !a *re*arada *ara desen)adenarse &$s tarde o &$s te&*rano. La estru)tura)i/n (reudiana de #a *ersona#idad en #a ##a&ada se'unda t/*i)a, es de)ir, en su di1isi/n de E##o, Bo ! Su*er!/, nos *uede a!udar a )o&*render &e4or este ti*o de situa)iones %ue intenta&os des)ri"ir 1H@ . En o)asiones su)ede, en e(e)to, %ue e# en#a)e entre dos *ersonas se ##e1a a )a"o a *artir de #as os)uras (ueras de una *asi/n, %ue *or en)ontrarse en#aada a e#e&entos re*ri&idos de# E##o, no #e es *er&itido ar&oniarse )on #a )on(i'ura)i/n %ue e# Bo (ue ad%uiriendo "a4o e# in(#u4o de sus *ro*ios idea#es. E# 1.n)u#o a&oroso re)i"e sus (ueras desde esas di&ensiones i'noradas *ara e# *ro*io su4eto, entrando en una (ran)a )o#isi/n )on e# resto de sus intereses )uando #a re#a)i/n trata de to&ar )uer*o. De a#'una &anera, un os)uro *asado trata de i&*onerse en e# *resente, dese%ui#i"rando #a ar&on.a %ue se #o'r/ )on%uistar a #o #ar'o de# tie&*o. -ero #a (uera %ue e# 1.n)u#o a&oroso re)i"e es ta#, %ue 1iene a i&*edir ta&"i8n #a se*ara)i/n %ue, )ons)iente e idea#&ente, se *uede ##e'ar a desear *ara *rose'uir #a din$&i)a de 1ida e%ui#i"rada %ue di(.)i#&ente se #o'r/ esta"#e)er. Las os)uras (ueras de# E##o se unieron de este &odo, a# &ar'en ! en desa)uerdo )on #as *ro*uestas idea#es de# Su*er!/ %ue )on(i'uraron "uena *arte de# su4eto. Pste se 1e as. di1idido entre dos 1o#untades )ontrarias %ue #e des'arran. Un a&or %ue se i&*one ! %ue #o'ra *ro*or)ionar satis(a))iones &u! 6ondas ! una i&*osi"i#idad *ara ##e1ar#o a )a"o ! de ar&oniar#o )on e# )on4unto de *ro*uestas, intereses ! a)titudes ante #a 1ida, %ue (ueron (ra'uando a #o #ar'o de# tie&*o. Mi# intentos *or re)onstruir #a re#a)i/n se 1en &i# 1e)es a"o)ados a# (ra)aso ante #a i&*osi"i#idad de ar&oniar estas internas 1o#untades o*uestas. En otras o)asiones, *or e# )ontrario, e# 1.n)u#o se esta"#e)i/ desde unas sinton.as )on idea#es %ue en esas eta*as de #a 1ida se en)ontra"an (uerte&ente a(e)ti1iados, *ero %ue de4a"an re#e'ados, )uando no re*ri&idos, otros as*e)tos i&*ortantes de #a *ro*ia din$&i)a *ersona# %ue, di(.)i#&ente, 6u"ieran *odido entrar en una ar&/ni)a intera))i/n. Una 1e, sin e&"ar'o, %ue esos idea#es 1an siendo erosionados en ra/n de# &is&o desarro##o Des ($)i# %ue esta situa)i/n a)ae)a en eta*as 4u1eni#es *ro)#i1es a (uertes idea#ia)iones 8ti)as o re#i'iosasE o *or e# i&*a)to de #as )ir)unstan)ias a&"ienta#es, #as estru)turas din$&i)as de (ondo de4an 1er #a i&*osi"i#idad de en#aar )on1eniente&ente *ara )on(i'urar una 1ida de *are4a. E# 1.n)u#o se or'ani/ enton)es desde unas sinton.as &$s o &enos su*er!oi)as, *ero de4/ e0)#uidos #os )o&*onentes &$s *ri&iti1os, 1in)u#ados a #as (ueras de# E##o ! %ue, 'arantian &e4or un ti*o de re#a)i/n 6u&ana )o&o es e# de #a *are4a. Son, *ues, re#a)iones *e#i'rosas, 1in)u#a)iones de# a(e)to a&oroso %ue, #e4os de *ro)urar una )o&*#e&enta)i/n ar&/ni)a ! *ro*u#soras de# desarro##o *ersona# a)a"an *rodu)iendo, o "ien, una situa)i/n de )on(#i)to, )on un enor&e des'aste *ersona#, o "ien, una (uente de de)e*)iones *ro(undas ! de (ra)asos i&*ortantes. Son #os :a&ores i&*osi"#es;, o #as :1in)u#a)iones *e#i'rosas;, )o&o #as %ue nos a*are)en en e# (or&ida"#e (i#&s de St6e*6en 1H@ C(. El Co y el Ello, 1H,9, O.C., III, ,CI17,C,G. HG Frears, en su ada*ta)i/n de #a no1e#a Les liaison dangereuses 16G . E# ena&ora&iento, a*are)e enton)es )o&o una e0*resi/n de# deseo *u#siona# %ue, )uando e&er'e sin una su(i)iente inte'ra)i/n )on e# )on4unto de #os dina&is&os *ersona#es, se )on1ierte, de"ido a #a intensidad de #as (ueras %ue 1e6i)u#a, en una de #as )ausas &$s i&*ortantes de )on(#i)to en #a 1ida de #as *ersonas. -o)as situa)iones )o&o estas nos 6a)en 1er #a *oten)ia#idad, *ara #a *#enitud o *ara #a destru))i/n, %ue e# deseo *u#siona# )o&*orta en #a 1ida. El amor como la &lec*a ."e !e a$"!ta a la *eria. Es ($)i# e%ui1o)arse en #as )uestiones de# deseo, *or%ue no sie&*re 8ste nos a*are)e n.tido en sus as*ira)iones &$s 6ondas ! aut8nti)as. De a6. %ue en #a e#e))i/n de *are4a *uedan darse tantas e%ui1o)a)iones ! se den tantas situa)iones do#orosas de :a&ores i&*osi"#es; o de :re#a)iones *e#i'rosas;. En otras o)asiones, sin e&"ar'o, e# deseo *are)e a)ertar en #a e#e))i/n de su o"4eto &$s aut8nti)a&ente a+orado. Esto, sin e&"ar'o, no tiene *or %u8 si'ni(i)ar %ue *ro*or)ione )on e##o un "ien a %uien #o en)uentra. Ca"e %ue #a e#e))i/n 1en'a a esta"#e)er de ese &odo una (i4a)i/n de)isi1a en #os sus di&ensiones &$s *ato#/'i)as o re'resi1as de ese deseo. Ser$n a&ores *osi"#es, a&ores esta"#es, in)#uso. -ero de una rea#idad ! esta"i#idad %ue su*ondr$n un )osto &u! i&*ortante en #a 1ida de #os %ue se unen, se'<n #a e0*resi/n de La(Ka, a# &odo en e# %ue :#a (#e)6a se a4usta a #a 6erida;. No *ode&os *erder de 1ista %ue en #a *are4a nos en)ontra&os sie&*re )on un siste&a din$&i)o en e# %ue a&"as *artes se retroa#i&entan, tanto a ni1e# )ons)iente, )o&o de &odo &u! i&*ortante, a ni1e# in)ons)iente ta&"i8n. La *are4a se )on1ierte as. en una nue1a entidad *s.%ui)a, )onstituida )o&o a#'o &$s %ue #as dos *artes %ue #a )o&*onen. Desde esta *ers*e)ti1a, deno&inada :di$di)a;, #a or'ania)i/n din$&i)a de )ada )o&*onente de #a *are4a est$ en una re#a)i/n )onstante )on #a de# otro &ie&"ro. (un)ionando a&"os )o&o )o&*#e&ento de# otro. Los i&*u#sos internos, ansiedades, deseos ! ne)esidades, (rustra)iones ! "<s%uedas *arti)u#ares de )ada &ie&"ro de #a *are4a entran en )onta)to ! en intera))i/n .nti&a )on #os &is&os as*e)tos de# &undo interno de# otro. En esa nue1a entidad *s.%ui)a %ue es #a *are4a toda &odi(i)a)i/n intra*ersona# se )on1ierte en una &odi(i)a)i/n ta&"i8n inter*ersona# ! 1i)e1ersa. Cada *are4a )onstru!e as. un *ro*io &undo interior, un &odo de re#a)i/n inter*ersona# <ni)o, as. )o&o ta&"i8n un &odo ori'ina# de re#a)i/n )on e# &edio e0terno 1HC . Desde esta din$&i)a nue1a %ue se )rea )uando dos su4etos (or&an una *are4a, se da *ie ($)i#&ente a# (en/&eno deno&inado :)o#usi/n;. Es de)ir, un *arti)u#ar 4ue'o e&o)iona# )on4unto, in)ons)iente ! es)ondido, entre #os dos &ie&"ros de #a *are4a, %ue entran en una se)reta )o&*#i)idad de re#a)iones, a 1e)es, &u! *ro"#e&$ti)a desde e# *unto de 1ista de #a sa#ud *s.%ui)a. Cada uno, enton)es, )o&o ad1ierte A. Go&is, 4ue'a e# :4ue'o; de# otro, *ese a 1HA La no1e#a de C6risto*6er Na&*son (ue ##e1ada a #a *anta##a *or e# dire)tor in'#8s Ste*6en Frears en 1HGG. La *e#.)u#a se *resent/ en Es*a+a )on e# titu#o de Las amistades peligrosas. Otra ada*ta)i/n de# &is&o re#ato (ue #a %ue un a+o &$s tarde ##e1/ a# )ine e# dire)tor Mi#os Fro&an )on e# t.tu#o Ealmont. 1HC C(. en este sentido e# e0)e#ente estudio de A. GOMIS, La pre*encin, en A. 3O3P 7 C. -PRER TESTOR, I"id., 1?A71G1. Ta&"i8n e# tra"a4o de A. 3O3P, )itado anterior&ente. HH no sa"er e0a)ta&ente e# ti*o de 4ue'o %ue 4ue'an 1HG . B e# 4ue'o, en o)asiones, *uede resu#tar &u! *e#i'roso. Son a&ores, a 1e)es, &u! intensos !, *ara#e#a&ente, &u! en(er&os ta&"i8n. La a#iana esta"#e)ida 4ue'a )o&o &u#ti*#i)adora de #as tenden)ias &$s re'resi1as e in(anti#es de a&"os &ie&"ros de #a *are4a. B a#i&ent$ndose &utua&ente *ueden 1enir a esta"#e)er una re#a)i/n "astante intensa !, *uede, %ue "astante esta"#e ta&"i8n. Su esta"i#idad, sin e&"ar'o, se (unda&enta en #a satis(a))i/n de ne)esidades in(anti#es %ue no #o'raron una su(i)iente &adura)i/n ! %ue en)ontraron en #a 1ida de *are4a un )au)e *er(e)to *ara &antenerse ! *oten)iarse re).*ro)a&ente. De este &odo, un su4eto an)#ado en deseos in(anti#es de )ar$)ter s$di)o, *uede en)ontrar su :esta"i#idad; de *are4a a# dar )on una &u4er deseosa de &antener *osi)iones &aso%uistas en #a re#a)i/n )on e# 1ar/n. E# (i#& de Luis 3u+ue# >elle de jour D1HAAE, i#ustra &a'istra#&ente 6asta d/nde *ueden ##e'ar este ti*o de situa)iones. Co&o ta&"i8n una &u4er, en una *osi)i/n de en1idia ! ri1a#idad )on #o &as)u#ino, *uede en)ontrar *ara su satis(a))i/n a un 1ar/n deseoso de :reen)ontrar; una &adre )astradora %ue #e so&eta, en)ontrando a su 1e una satis(a))i/n *ara#e#a ! )o&*#e&entaria. Los )o&*onentes &as)u#ino ! (e&eninos re*ri&idos en )ada &ie&"ro de #a *are4a *ueden inter1enir ta&"i8n en este &odo de :)o#usi/n; *ro*i)iando situa)iones en #as %ue )ada )ua# de*osita su *ro*ia *arte ne'ada en e# otro. La &u4er, desde una *osi)i/n &as)u#ina &antiene ! (a1ore)e #a (e&inidad no re)ono)ida de# 1ar/n ! 1i)e1ersa. Todo se ##e1a as. a )a"o de &odo :se)reto;, en un (a1ore)i&iento &utuo de #o %ue nin'uno de e##os se atre1ieron nun)a a )on(esarse *ersona#&ente. La *ato#o'.a se 6a)e as. estru)tura#, :sin )on(#i)to; !, *or tanto, )on una *r$)ti)a i&*osi"i#idad )uestiona&iento ni de su*era)i/n. Son #as situa)iones en #as %ue #a (#e)6a se a4usta a #a 6erida. Otras son #as situa)iones en #as %ue e# )on(#i)to se de4a 1er &$s )#ara&ente en #a &is&a re#a)i/n %ue se esta"#e)e. No entra en #os *ro*/sitos de estas *$'inas deta##ar as*e)tos *si)o*ato#/'i)os de# deseo *u#siona# 1HH . Sin e&"ar'o, *are)e o"#i'ado 6a)er &en)i/n a# &enos de a#'unos ti*os de 1in)u#a)i/n en #as %ue e# deseo se en'ara de &odo insano. E##as &ani(iestan &e4or #o %ue, de &odos &enos estridentes, *uede a)ae)er en otras &u)6as re#a)iones a&orosas de *are4a. Entre estos &odos *ro"#e&$ti)os de 1in)u#a)i/n )a"e &en)ionar e# des)rito *or Freud en #os %ue e# 1ar/n "us)a en#aarse )on &u4eres )onsideradas )o&o de 1ida se0ua# :dudosa;, :sos*e)6osas;, o a#e4adas de# idea# de :*urea; o 1ir'inidad %ue otros, sin e&"ar'o, 1HG I"id., 1@1. 1HH So"re #os as*e)tos *ato#/'i)os de #a *are4a )(. J. FONT, /sicopatolog-a de la pareja, en #a o"ra )itada de A. 3O3P 7 C. -PRER TESTOR, I"id., ?17CG. A##. en)ontra&os un an$#isis )#ari(i)ador de )in)o &oda#idades de *ato#o'.a )o&o son #as de *redo&inio 6isteroide Den re#a)iones de a*asiona&iento ! re)6aos a#ternati1osE, o"sesi1o Den *redo&inio de )ontro# ! a&"i1a#en)ia re).*ro)asE, *si)/ti)o D)on una de*enden)ia ad6esi1a ! un *e#i'roso a#e4a&iento de# &undo e0teriorE, )ara)teria# D)ara)teriadas *or su inesta"i#idad ! su*er(i)ia#idadE !, (ina#&ente, #as de *redo&inio *si)oso&$ti)o D&ar)adas )on una i'noran)ia de# )on(#i)to intra*s.%ui)o %ue se des*#aa 6a)ia #o )or*ora#. 1II *retenden a toda )osta ,II . Son situa)iones en #as %ue *are)e *onerse de &ani(iesto esa insu(i)iente arti)u#a)i/n de #as )orrientes a(e)ti1as de ternura )on #as de sensua#idad ! erotis&o %ue, en e# )a*.tu#o V, 1e.a&os )o&o un si'no o"#i'ado *ara *ensar en #a &adure de# deseo *u#siona#. A##. 1e.a&os )/&o #a asi&i#a)i/n de #a #e! de# deseo %ue o"#i'/ a se*arar #a ternura de #o er/ti)o en #a re#a)i/n )on #as (i'uras *arenta#es, se ten.a %ue a"rir de nue1o #o'rando una uni(i)a)i/n en e# en)uentro )on un otro %ue !a no era un &ero re(#e4o o sustitu)i/n de esas (i'uras *arenta#es. Con ese otro, *or tanto, de).a&os a##., se 6ar$ *osi"#e #a )on4un)i/n de #a ternura )on #o &$s es*e).(i)a&ente er/ti)o ! 'enita#, es)a*ando a esa situa)i/n des)rita *or Freud, en #a %ue se+a#a"a a #os %ue si a&an no *ueden desear, ! si desean no *ueden a&ar. E# 1ar/n %ue se (i4a en este ti*o de din$&i)a %ue, e0a'erando un tanto su )ondi)i/n se *odr.a deno&inar )o&o de :a&or a #a *rostituta;, re1e#a as. su in)a*a)idad *ara a&ar a una &u4er %ue #e sus)ite senti&ientos de ternura, an$#o'os a #os %ue su *ro*ia &adre &o1i#i/ ,I1 . Otros, sin e&"ar'o, e0i'ir$n *or e# )ontrario *#ena :*urea; ! se+a#es *er)e*ti"#es de 1ir'inidad *ara *oder en#aar a(e)ti1a&ente )on su *are4a. Las resonan)ias ed.*i)as %ue #aten en este ti*o de situa)iones (ueron ta&"i8n ana#iadas *or Freud ! *or todo e# *si)oan$#isis *osterior. Tan s/#o una &u4er :no to)ada; *uede atraer su deseo, *or%ue s/#o de este &odo en#aa )on sus as*ira)iones ed.*i)as in(anti#es, )uando *retendi/ )ontar )on su &adre de &odo e0)#usi1o. Co&o ta&"i8n se de4an 1er )#ara&ente #as as*ira)iones ed.*i)as irresue#tas en #a tenden)ia, tantas 1e)es in)ons)iente, a "us)ar *ersonas %ue se en)uentran !a #i'adas *re1ia&ente a otro )o&*a+ero o )o&*a+era ! 1enir, de este &odo, a )u&*#ir e# do"#e deseo de arre"atar a un ri1a# su o"4eto de a&or !, si&u#t$nea&ente, )onse'uir#o *ara s.. -ro1o)ar #os )e#os de otro o, *or e# )ontrario, e0*eri&entar#os intensa&ente en s. &is&o se *uede *resentar en deter&inadas re#a)iones trian'u#ares )o&o un )o&*onente ne)esario &ediante e# %ue #o'rar #a e0)ita)i/n a(e)ti1a ! se0ua#. Es ($)i#, *ues, e%ui1o)arse en #a #e)tura de# deseo ! son &u)6os #os )a&inos *or #os %ue se *uede e0tra1iar. La )o&*#i)idad %ue se 1iene a dar en #a re#a)i/n de *are4a, 6a)e *osi"#e, *or #o de&$s, e# esta"#e)i&iento de unas din$&i)as insanas %ue se re(ueran &utua&ente en esa intera))i/n *ro(unda %ue #e es es*e).(i)a. -or otra *arte, *o)as rea#idades 6u&anas *uede, )o&o #a de# 1.n)u#o a&oroso en *are4a, dar )u&*#i&iento a #as as*ira)iones &$s 6ondas de# deseo *u#siona#, o(re)er#e una de #as &$s )o&*#etas )ana#ia)iones ! )onstituirse en #a "ase &ediante #a %ue #o'rar una esta"i#idad, enri%ue)i&iento ! *#enitud *ersona#. La )on)ien)ia de %ue, e(e)ti1a&ente, *uede ser as. es #a %ue, sin duda, &oti1a a #a &a!or *arte de #os seres 6u&anos a "us)ar en e##a su (unda&enta# &odo de 1ida. Tra"a4ar, ,II C(. S. FREUD, Sobre un tipo especial de eleccin de objeto en el hombre, 1H1I, O.C., II, 1A,@71A9I. C(. ta&"i8n El tab8 de la *irginidad, 1H1G, O.C., III, ,???7,?@9. ,I1 Este ti*o de re#a)i/n en#aa ($)i#&ente )on #a *retensi/n de :sa#1ar; a esa &u4er de su #i'erea o de*ra1a)i/n. La do"#e 1ertiente de *rostituta7&adre se de4a entre1er en este ti*o de 1in)u#a)iones ana#iadas )on a'udea *or Freud en #os te0tos )itados en #a nota anterior. -or su *arte, #a &u4er ta&"i8n *uede 1enir ($)i#&ente a )aer en #a tra&*a de unos senti&ientos de o&ni*oten)ia en #a as*ira)i/n de :)urar; a# 6o&"re a&ado, a# &odo en e# %ue una &adre *oderosa ser.a )a*a de )rear ! &ode#ar #a 1ida de su 6i4os )on(or&e a sus deseos. En &$s de un )aso #a &u4er se 6a )re.do as. )on e# *oder de trans(or&ar #a orienta)i/n 6o&ose0ua# de un 1ar/n a&ado o de trans(or&ar #os as*e)tos *er1ersos de sus e#e))iones a&orosas. 1I1 *ues, *ara %ue *ueda ##e'ar )on1ertirse en una rea#idad )er)ana a #o so+ado )onstitu!e un (a)tor (unda&enta#. Aterri8ar tra! el al"ni8a$e. La #i'a/n a&orosa a*are)e )o&o un *ro)eso en e# %ue )a"en di(eren)iar eta*as *ro'resi1as. Desde #a *ri&era (ase de esta"#e)i&iento, )on una situa)i/n de :(#e)6ao; &$s o &enos de(inida, se *asar$ a esa otra situa)i/n, en #a %ue e# ena&ora&iento, )on todos #os ras'os !a des)ritos, *er&itir$ 'oar de esa :)e'uera de# a∨, %ue #e e#e1a *or en)i&a ! a# &ar'en de toda rea#idad %ue no sea #a de #a *ro*ia 1i1en)ia a&orosa. Es e# *er.odo %ue &u! "ien *odr.a&os identi(i)ar )on #a ##a&ada :#una de &ie#;. No es de &inus1a#orar esa eta*a, dado %ue en e##a se esta"#e)en i&*ortantes )one0iones a(e)ti1as %ue *restar$n au0i#io ! ser1ir$n de so*orte en e# (uturo. Ese *er.odo, en e(e)to, e&inente&ente (a1ora"#e *ara *ro(undiar en #a )o&uni)a)i/n re).*ro)a !, *or #o tanto, *ara au&entar ! a&*#iar #a 'a&a de (ueras atra)ti1as %ue a*are)en es*ont$nea&ente en su trans)urso ,I, . Desde #a :#una de &ie#;, sin e&"ar'o, se ir$ *rodu)iendo de &odo *ro'resi1o un des)enso a #a tierra, )on todas sus )ir)unstan)ias ! #i&ita)iones, %ue de1ue#1en a #os ena&orados a esa rea#idad %ue durante un tie&*o %ued/ )o&o en #a #e4an.a. Sin duda, este &o&ento ser$ de)isi1o *ara #a (utura esta"i#idad de #a *are4a, *or e# reto %ue su*one en#aar todas esas )ar'as a(e)ti1as e0*eri&entadas en #a eta*a anterior a esa rea#idad, %ue se *resenta a6ora )o&o <ni)o #u'ar en e# %ue #a re#a)i/n *odr$ se'uir siendo *osi"#e. Un tra"a4o de due#o se i&*one, en un 'rado u otro, en estos &o&entos. Due#o *or #o %ue #a 1ida de *are4a su*one de )a&"io en #a din$&i)a *ersona# de )ada uno a *artir de #as e0i'en)ias de 1ida en )o&<n ! #a )onsi'uiente renun)ia a #as di1ersas a)titudes ! &odos de )o&*orta&iento #ar'a&ente esta"#e)idos en )ada uno de e##os. B de &odo &$s i&*ortante a<n, due#o *or #o %ue #a nue1a rea#idad &uestra de distan)ia res*e)to a #o %ue en #a (antas.a de )ada uno sur'i/ en #os &o&entos de ena&ora&iento ! #una de &ie#. La rea#idad *ersona# de# otro se &uestra no s/#o en su distan)ia, sino ta&"i8n en su di(eren)ia. La as*ira)i/n de# deseo *u#siona# a e#i&inar *#ena&ente #a se*ara)i/n, %ue tan intensa&ente *arti)i*/ en #a (ase de# ena&ora&iento, se re1e#a a6ora, de &odo es*e)ia#&ente intenso ! do#oroso, )o&o un i&*osi"#e. Ba 1e.a&os anterior&ente )/&o di)6o *er.odo de ena&ora&iento, i#ustra"a )o&o nin'una otra situa)i/n #a din$&i)a i#usionante de# deseo en su as*ira)i/n a "orrar toda se*ara)i/n. -ero a6ora, se 6a)e o"#i'ado )onstatar %ue ta&*o)o se est$ de#ante de# o"4eto "ueno tota# (antaseado, sino de una *ersona rea#, %ue (rustra a 1e)es ! 'rati(i)a otras, ! %ue, *or tanto, 6a)e i&*osi"#e esa uni/n sin distan)ia %ue 1endr.a a )o#&ar *#ena&ente nuestra )aren)ia. Todo un tra"a4o se i&*one, *ues, en #a renun)ia de #as (antas.as in(anti#es %ue se ,I, Le&aire insiste en %ue e# *ron/sti)o es so&"r.o *ara #as *are4as %ue no a*ro1e)6an )on1eniente&ente esta (ase de# *ro)eso a&oroso. Esta (ase es e&inente&ente (a1ora"#e *ara *ro(undiar en su )o&uni)a)i/n re).*ro)a !, *or #o tanto, no au&entan #a 'a&a de (ueras atra)ti1as %ue a*are)en es*ont$nea&ente en su trans)urso. C(. J.C. LEMAIRE, La terapia de pareja, A&orrortu, 3uenos Aires 1HC1. C(. ta&"i8n E., LQ-ER AR-ITARTE, Las crisis conyugales$ .na reflexin sobre la complejidad del amor2 -ro!e))i/n FLIV D1HHCE 9C7?G. 1I, i&*#i)aron en #a anterior eta*a de des#u&"ra&iento a&oroso *ara (a)i#itar as. e# inter8s ! #a atra))i/n *or #a rea#idad de# otro. -or%ue #a ne'ati1a a ##e1ar a )a"o este tra"a4o de due#o, traer.a )onsi'o #a i&*osi"i#idad *ara a"rirse a #a rea#idad de# otro, en)ontrando en e##a as*e)tos ! 1a#ores %ue en #a :)e'uera; de# a&or no se a)ertaron a des)u"rir. La *ro*ias i&$'enes internas *ro!e)tadas so"re 8#, #o i&*ed.an. -ero si no se *rodu)e un reen)uentro, en un ni1e# nue1o ! di(erente, #a &is&a re#a)i/n se0ua# a)a"ar$ ($)i#&ente *or "ana#iarse, *ara 1enir )aer en una es*e)ie de rutina. E##a ne)esita ta&"i8n ser e0*resi/n 'oosa de #a no1edad des)u"ierta, de #a re)on)i#ia)i/n )on #a rea#idad %ue (or/ un e0i#io de )iertas (antas.as, de# deseo de *er&ane)er en e# 1.n)u#o %ue se )re/ ! )on e# )o&*ro&iso %ue se )ontra4o. Se 6a)e o"#i'ado, *ues, des)u"rir nue1os as*e)tos de# otro, asistir )o&o in1itado 'ooso a# *ro)eso din$&i)o ! )a&"iante %ue sie&*re es #a 1ida de una *ersona ! a)e*tar, en de(initi1a, %ue en #a 1ida de #a *are4a 6a"r$ 'rati(i)a)iones ! (rustra)iones, *#a)eres ! su(ri&ientos. Esta di(.)i# situa)i/n de *aso desde #a (antas.a i#usionante de# ena&ora&iento a #a rea#idad )on)reta ! es*e).(i)a de# otro ser$ 1i1ida, )on sus di1ersas *e)u#iaridades, *or un &ie&"ro ! otro de #a *are4a. Ser$ i&*ortante, enton)es, %ue a&"os *ro)uren ta&"i8n a!udarse en )ontener e# su(ri&iento de*resi1o %ue esta situa)i/n i&*#i)a, as. )o&o a retener #os senti&ientos de ra"ia ! 6osti#idad desen)adenados *or #as ine1ita"#es (rustra)iones %ue a)arrea #a distan)ia ! #a di(eren)ia. A# &is&o tie&*o, ser$ i&*ortante ta&"i8n dar &uestra de )reati1idad *ara en)ontrar nue1os &odos de en'ar)e %ue *ro*or)ionen *#a)er ! satis(a))i/n )on4unta, sustitu!endo #as 'rati(i)a)iones %ue tu1ieron #u'ar en #as *ri&eras (ases de :(#e)6ao; ! ena&ora&iento. Ta&"i8n #a tierra o(re)e *#a)eres %ue no se en)ontraron en #a #una, *or &u! du#)e ! de &ie# %ue (uere. -ara en)ontrar#os, se 6a)e o"#i'ado, sin e&"ar'o, e# des)enso ! aterria4e tras esa 1enturosa e0*#ora)i/n #unar. Li#erta y com"nicacin. Ba tu1i&os o)asi/n de ana#iar )/&o #a &adura)i/n de# deseo *u#siona# *asa *or e# re)ono)i&iento de nuestra falta de ser, )o&o <ni)a *osi"i#idad *ara rea#iar un en)uentro )on e# otro, )on su sin'u#aridad &$s es*e).(i)a, )o&o un t< #i"re ! di(erente. S/#o de este &odo, e# otro de4a de ser un o"4eto de satis(a))i/n *ar)ia#, un *e)6o o una "o)a )on e# %ue )a#&ar e# 6a&"re o )on e# %ue sentirse a#i&ento ! *uede &ani(estarsenos )o&o un t< %ue, desde su radi)a# su"4eti1idad ! desde su #i"ertad de res*uesta, *uede de)irnos %ue s. o %ue no. En de(initi1a %ue *uede o(re)8rse )o&o tanto o"4eto de satis(a))i/n )o&o ta&"i8n de (rustra)i/n, *ues no res*onde o"#i'ada&ente a #a (antas.a de un :o"4eto "ueno tota#;, %ue 1en'a a satis(a)er sie&*re ! *#ena&ente todas nuestras as*ira)iones. Se a"re as. #a no1edad *er&anente de# deseo de# otro. En #a 1ida de #a *are4a, esta renun)ia a #a *ro*ia (antas.a de tota#idad ! esa a*ertura a #a rea#idad de# otro )o&o otro se 6a)e o"#i'ada )ondi)i/n *ara a))eder a un aut8nti)o en)uentro ! )o&uni/n so#idaria ! )onstru)ti1a. S/#o #a a)e*ta)i/n de #a ine#udi"#e se*ara)i/n %ue nos )onstitu!e, e# asu&ir #a *ro*ia ausen)ia, *er&itir$ (a1ore)er #a identidad de# otro, )e#e"rar#a, ##e'ar a identi(i)arse )on sus *ro*ias satis(a))iones, e&*atiar )on sus ne)esidades ! an'ustias, )o&*artir su *#a)er ! su do#or, et). E##o i&*#i)a &ostrar ta&"i8n #a )a*a)idad *ara renun)iar a esa ($)i# tenden)ia de *retender )on(i'urar a# otro )on e# *er(i# %ue 6ar.a 1I9 *osi"#e #a )on4un)i/n *er(e)ta %ue a+ora e# deseo *u#siona#. De a#'una &anera, #a re#a)i/n de"e estar &ar)ada *or un res*eto (unda&enta# a #a #i"ertad de# otro )o&o otro, de res*eto a #a inti&idad de su deseo. S/#o as. se 6a)e *osi"#e e# a)o&*a+a&iento &utuo, )on ese )ar$)ter .nti&o ! e0)#usi1o %ue *osee #a re#a)i/n de *are4a. Un a)o&*a+a&iento %ue, sin e&"ar'o, no *odr$ nun)a, ni de"e *retender#o, anu#ar #a .nti&a so#edad %ue a todos nos )onstitu!e )o&o su4etos. La se*ara)i/n, *ues, es insa#1a"#e ! #a di(eren)ia no *odr$ nun)a ser e#i&inada. En esa &is&a &edida, un &ontante de (rustra)i/n ! )on(#i)to ser$n, *or tanto, ta&"i8n *er&anentes. La de)e*)i/n, e# re*ro)6e, #a ri1a#idad, #a en1idia, son senti&ientos %ue en )ua#%uier &o&ento *ueden sur'ir en #a din$&i)a de #a re#a)i/n. -or e##o, ser$ su&a&ente i&*ortante %ue se ad%uiera #a *osi"i#idad de dar no&"re a esos senti&ientos e0*eri&entados ! a #os )on(#i)tos %ue ine1ita"#e&ente sur'ir$n en e# )6o%ue %ue *rodu)e #as *arti)u#ares aristas esos dos *er(i#es %ue intentan a4ustarse ! unirse. La di(eren)ia de"e ser enton)es a(rontada en una )o&uni)a)i/n *ro(unda %ue se*a )o&"inar #a )#aridad D#as :a&orosas )rue#dades; %ue de).a e# *oeta Ga"rie# Ce#a!aE )on #a ternura, #a )o&*rensi/n ! #a a)e*ta)i/n &utua. Se trata en esa )o&uni)a)i/n de en)ontrar nue1os )a&inos de re*ara)i/n ! de &utua a)o&oda)i/n a #as di(eren)ias de# otro. La dis)usi/n en e# seno de #a *are4a no de"e, *ues, ser te&ida. E##a a"re ta&"i8n #a *osi"i#idad de "us)ar nue1as so#u)iones a# intento de )on%uistar esa nue1a identidad %ue se tiene %ue ir )reando desde #a re#a)i/n de *are4a. Tan s/#o desde #a )on)ientia)i/n de# )on(#i)to ! su 1er"a#ia)i/n en e# seno de #a re#a)i/n, *odr$ #i"rar a #a *are4a de 1enir a )aer en unas re#a)iones )on(usas, es*esas ! soterradas %ue ine1ita"#e&ente ir.an 'enerando e# deterioro o #a "ana#ia)i/n de #a 1ida en )o&<n. Esa )a*a)idad de *ensar tan s/#o 1endr$ dada desde #a su*era)i/n de #as e&o)iones &$s in(anti#es ! desde #a #i"era)i/n de #os a(e)tos &$s *ri&arios %ue, *or s. &is&os, )ondu)ir.an tan so#o a un ti*o *ri&ario actuacin, no )on)ientiada en sus &oti1a)iones <#ti&as ! (uente de un deterioro de #a re#a)i/n. En este sentido, ta# )o&o a(ir&a A. Go&is, #a )a*a)idad de *ensar, de insight, entendida )o&o aptitud y actitud de comprensin emocionalmente acti*a de as*e)tos de #a *ro*ia *ersona#idad, es una )ondi)i/n ne)esaria *ara %ue #a *are4a no 1en'a a 1i1ir en e# )aos ! #a )ie'a a)tua)i/n. Cuando esta (un)i/n de *ensar, )aer en #a )uenta ! 1er"a#iar no se ##e1a a )a"o, #a *are4a tender$ en e# &e4or de #os )asos, a re*etir &on/tona&ente ! rutinaria&ente #os es%ue&as ! estereoti*os so)ia#es, as. )o&o a# intento de en)ontrar (uera de #a re#a)i/n #a so#u)i/n a #os *ro*ios )on(#i)tos ,I9 . Una )uesti/n %ue a(e)ta dire)ta&ente a #os &odos de )o&uni)a)i/n en #a *are4a es #a de# ti*o de #.&ites %ue 8sta *one en re#a)i/n a# &undo e0terior ! e# %ue sit<a entre sus dos &ie&"ros. -or una *arte, #a *are4a ne)esita *ara esta"#e)er su *ro*io dina&is&o interno de inter)a&"io ! )o&uni)a)i/n e# )rear un es*a)io *ro*io, %ue #e es e0)#usi1o, "ien de#i&itado de )ara a todas #as re#a)iones %ue se &antienen )on e# &undo e0terno. Es*a)io %ue, *or otra *arte, ta&*o)o de"e ser e0)esi1a&ente r.'ido )o&o *ara en)errar#a en una es*e)ie de :&undo a*arte;, a4eno a #a rea#idad )ir)undante. E# esta"#e)er enton)es unos #.&ites )#aros ! a# &is&o tie&*o, su(i)iente&ente (ran%uea"#es, )onstitu!e una sa"ia tarea en #a %ue no sie&*re es ($)i# a)ertar ,I? . ,I9 C(. A. GOMIS, I"id. 1@G71@H ! 1C,7 1C9. 1I? Ese es*a)io .nti&o ! *ro*io de #a *are4a de"e, *ues ser de(endido de #a in(#uen)ia, a 1e)es in1asi1a de #as res*e)ti1as (a&i#ias de uno ! otro de sus &ie&"ros. No es ($)i# tarea, *or%ue en &u)6as o)asiones, e##os &is&os no a)ertaron a :a"andonar #a )asa de# *adre ! de #a &adre; de un &odo su(i)iente. Se esta"#e)e, enton)es, un do"#e 1.n)u#o, )on #a *ro*ia (a&i#ia ! )on #a nue1a %ue se desea )rear, %ue 'enera di1isi/n interna ! tensi/n en #a re#a)i/n )on e# otro. Mantener una distan)ia su(i)iente %ue, a# &is&o tie&*o, no su*on'a una ru*tura de una de*enden)ia res*e)to a e##os, ser$ sie&*re un e%ui#i"rio %ue 6a"r$ %ue "us)ar. En )ua#%uier )aso, )ada &ie&"ro de #a *are4a de"e sa"er %ue, de una &anera u otra, su re#a)i/n )on su )/n!u'e ser$ sie&*re ta&"i8n una re#a)i/n en #a %ue se en)uentra i&*#i)ada su (a&i#ia de *ro)eden)ia, su &ito#o'.a *arti)u#ar, su :#e!enda; ! :sa'a;, )on sus re(eren)ias *ro*ias, a)titudes )ara)ter.sti)as, &odos de rea))ionar ! de &odos es*e).(i)os de reso#1er #as di(i)u#tades ! )on(#i)tos. Esa #e!enda 1a in)or*orada en #a din$&i)a interna de )ada uno de e##os ! se 6ar$ *resente una ! otra 1e en #a intera))i/n %ue &antienen. Ni si%uiera #os 6i4os de"en in1adir e# es*a)io *ro*io de #a *are4a. A *esar de #a i&*ortante )ar'a a(e)ti1a %ue en e##a se es e0*eri&enta )on #as re#a)iones de &aternidad ! *aternidad, esos 6i4os de"en a*render a re)ono)er %ue sus *adres de"en 'oar de un es*a)io %ue s/#o a e##os #es *ertene)e ! en e# )ua# e##os no tienen entrada. En de(initi1a, #a identidad *arenta# no de"e "orrar #a de es*osos, ni si%uiera *or e# "ien &is&o de esos 6i4os. La di(eren)ia)i/n, *ues, de #a *ro*ia re#a)i/n de *are4a de todos #os de&$s ti*os de re#a)i/n %ue se 6an de &antener (or&a *arte esen)ia# de #a )onstru))i/n de esa nue1a identidad %ue se de"e ir )onstru!endo en )ada uno de #os )/n!u'es ! en #a %ue e# (orta#e)i&iento &utuo de# 1.n)u#o a&oroso a*are)e )o&o un o"4eti1o (unda&enta#. 5ortalecer el ,-nc"lo amoro!o. -ara 'arantiar #a sana e1o#u)i/n de #a *are4a no "asta #a to&a de )on)ien)ia de #o %ue su*one #a distan)ia ! #a di(eren)ia, ni ta&*o)o #a )rea)i/n de un es*a)io *ro*io %ue (a1ore)a una )o&uni)a)i/n a"ierta ! (ran)a. En #a re#a)i/n de *are4a ser$ *arti)u#ar&ente i&*ortante tra"a4ar ta&"i8n *ara %ue e# 1.n)u#o a&oroso se re(uer)e, se nutra, ! se a&*#.e en una 'a&a sie&*re nue1a de senti&ientos ! e&o)iones. Es (unda&enta# %ue en e# en)uentro ! #a intera))i/n %ue se 1a *rodu)iendo #as e0*erien)ias *ositi1as *ro*or)ionadas *or #a re#a)i/n *re1a#e)an so"re #as ne'ati1as, (rustrantes o )on(#i)ti1as. Na"r$ %ue *ro)urar, *or tanto *ara e##o, %ue se esta"#e)a, a todos #os ni1e#es, un "uen e%ui#i"rio entre #a o(renda ! #a de&anda, entre #a )a*a)idad de dar ! de re)i"ir. -or%ue s/#o de ese &odo se *odr$ instaurar esa de*enden)ia &adura, %ue su*era #a "<s%ueda en(er&ia ! )onstante de a(e)to o e# intento de *oseer a# otro "a4o e# *ro*io do&inio ! )ontro#, )on una *ara#e#a tenden)ia a odiar#o si no *ro*or)iona ese ti*o de satis(a))iones. La de*enden)ia &adura sa"e e0*resar una )a*a)idad de &antener re#a)iones de )oo*era)i/n ! )o&*#e&enta)i/n )on o"4etos "ien di(eren)iados ! sa"e &antener e# senti&iento de autono&.a en e# a&or. No atenta a# res*eto ! a #a #i"ertad a #a %ue &$s arri"a nos re(er.a&os ni )on1ierte en in(ran%uea"#e #a distan)ia %ue es ne)esario re)ono)er ! a)e*tar ,I@ . ,I@ C(. N.V. DICLS, #ensiones matrimoniales, Nor&8, 3uenos Aires 1HCI, 1I@ En este )uidado de# 1.n)u#o a&oroso, #as re#a)iones se0ua#es 4ue'an un *a*e# de i&*ortan)ia )onsidera"#e. E##as a#i&entan #as ra.)es &$s *ri&iti1as de# 1.n)u#o ! de"ido a #a 'rati(i)a)i/n "$si)a %ue *ro*or)ionan, se o(re)en ta&"i8n )o&o un sustento de i&*ortan)ia *ara so*ortar ! asu&ir de &e4or &anera #as ine1ita"#es di(i)u#tades. A*are)en, *or tanto, )o&o un terreno a tra"a4ar a)ti1a&ente *or a&"as *artes. S/#o as. #as re#a)iones se0ua#es *odr$n e1o#u)ionar )reati1a&ente ! *odr$n ser un )au)e de e0*resi/n *ara #as nue1as 1i1en)ias %ue se 1an *rodu)iendo a &edida %ue #a re#a)i/n se a6onda ! se intensi(i)a en otros as*e)tos. La a"ierta )o&uni)a)i/n de #os *ro*ios deseos, di(i)u#tades, (antas.as ! te&ores e0istentes en este terreno (a1ore)er$ ! a&*#iar$n 'oosa&ente e# )a&*o de re#a)i/n ,IA . E# 1.n)u#o a&oroso, en e# se0o ! (uera de 8#, estar$ atento *ara a"rir *aso de &odo *er&anente a #a satis(a))i/n de ne)esidades a(e)ti1as anti'uas, a# &is&o tie&*o %ue e1itar$ #a (i4a)i/n en ese ti*o de ne)esidades. Na!, e(e)ti1a&ente, en e# a&or de *are4a un )a&*o a"ierto *ara e0*eri&entar satis(a))iones *ri&iti1as, de a*arente )ar$)ter re'resi1o, *ero %ue a# ser )onte0tua#iadas en una re#a)i/n a"ierta a #a rea#idad *resente, *osee e# )ar$)ter de nutrir ese *resente, a1i1$ndo#o en un deseo de (uturo ,IC . La re#a)i/n de *are4a, enton)es, &uestra #a )a*a)idad de re&itir a# *asado &$s anti'uo ! *ri&iti1o de# su4eto, a# &is&o tie&*o %ue es )a*a ta&"i8n de *reser1ar inta)tos #os s.&"o#os de inte'ridad %ue se 6an ido e#a"orando a #o #ar'o de# desarro##o. En deter&inados &o&entos, *or e4e&*#o, un 1ar/n *uede &u! "ien e0*eri&entar )on su es*osa #a 1i1en)ia de sentirse a)o'ido ! )uidado )o&o un 6i4o, o #a &u4er de sentirse *rote'ida *or su &arido )o&o *or un *adre. Lo i&*ortante ser$, sin e&"ar'o, %ue a&"os se*an %ue esa &u4er ! ese 1ar/n no *ueden %uedar redu)idos a o"4etos de )ate'or.a *arenta# ! %ue ese ti*o de e0*erien)ias no in1a#idar$n nun)a #a )on)ien)ia de %ue e# otro no es una &adre o un *adre, sino un )o&*a+ero o )o&*a+era. -or otra *arte, tendr.a&os %ue )uidarnos ta&"i8n de )on(undir #a &adure )on #a ado*)i/n de una a)titud o&ni*otente de *seudose'uridad ! (a#sa autono&.a %ue e0i&e de #a &ani(esta)i/n de a(e)tos tiernos ! )ari+osos o de #a &ani(esta)i/n a"ierta de #a *ro*ia de"i#idad en deter&inados &o&entos. -ro"a"#e&ente, e# 1ar/n 6a sido )on(i'urado en su edu)a)i/n )on una tenden)ia a &ani(estarse )o&o :(uerte; e :inde*endiente; !, *or tanto, )o&o no ne)esitado de e0*resi/n en e# terreno a(e)ti1o ! e&o)iona#. Ese *a*e# se reser1/ a #a &u4er, %ue ($)i#&ente *uede ado*tar en #a *are4a #a *osi)i/n de d8"i# ! ne)esitada de *rote))i/n. Es e1idente %ue en e# )a&*o de #a e0*erien)ia a&orosa D*arti)u#ar&ente en e# $&"ito de #as re#a)iones se0ua#esE, #o &$s anti'uo, #o &$s ar)ai)o ! *ri&iti1o, *uede 6a)er a)to de *resen)ia. Los )o&*onentes ora#es, ana#es, ($#i)os, et)., de# deseo *u#siona# *ueden en)ontrar ,IA So"re este te&a *arti)u#ar es a"undante #a "i"#io'ra(.a %ue se o(re)e. C(. N.S. LA-LAN, La nue*a terapia sexual, A#iana, Madrid 1HG,J F. AL3ERONI, El *uelo nupcial, Gedisa, 3ar)e#ona 1HH,J F. S. CA-RIO, .n psiquiatra habla de sexo, -si%u8, 3uenos Aires 1HCH, M. COSTA 7 M. SERRAT, #erapia de pareja, A#iana, Madrid 1HG,, E. FUCNS, Deseo y ternura, Des)#8e de 3roWer, 3i#"ao 1HH@. ,IC Desde )ierto *unto de 1ista, se tratar.a de una re'resi/n *ar)ia#, *ro1isiona#, *uesta a# ser1i)io de# Bo, )on )a*a)idad *ara retornar ! de esta"#e)er as. )a&inos (ir&es en un *resente %ue %ueda )#ari(i)ado ! a&*#iado a *artir de #a e0*erien)ia a&orosa. 1IA a##. un es*a)io *ara su e0*resi/n ! )u&*#i&iento. -ero todo e##o de"e tener #u'ar desde #a inte'ra)i/n en una estru)tura !a adu#ta ! e1o#u)ionada, en #a %ue esos )o&*onentes &$s 6ondos de #a *ersona#idad, 6a"iendo sido in)or*orados en un ni1e# su*erior, se e0*eri&entan en un re'istro &u! di(erente de# %ue en)ontra&os en #a aut8nti)a re'resi/n. De ese &odo, e# a&or de *are4a a)ierta a aunar e# *asado ! e# *resente, a# &is&o tie&*o %ue dina&ia ! se a"re a un *ro!e)to de (uturo. 1Ai! al mac*o2. Si *ensa&os en #a *si)odin$&i)a de #a *are4a a)tua# nos 1e&os o"#i'ados a )onsiderar %ue uno de #os (a)tores %ue 6o! )ausan &a!or i&*a)to en #a 1ida de #a *are4a es e# de #os )a&"ios *ro(undos %ue 6an tenido #u'ar en #a *osi)i/n so)ia# de #a &u4er. Ba en e# )a*.tu#o III nos deten.a&os en )onsiderar #os )a&"ios %ue, *or e(e)to de# a1an)e )ient.(i)o, 6an tenido #u'ar en #a 1ida se0ua# de #a &u4er !, desde a6., en #a )on)e*)i/n '#o"a# de #a 1ida de *are4a. Una 1ida %ue )asi *or )o&*#eto esta"a )entrada en #a *ro)rea)i/n ! )riana de #os 6i4os, de4/ *aso a una re#a)i/n de *are4a en #a %ue #os )o&*onentes a(e)ti1os ! re#a)iona#es se i&*on.an ! 'ana"an un es*a)io ! un tie&*o in)on)e"i"#e en todos #od &o&entos de #a 6istoria. -ero ade&$s, otros (a)tores so)ia#es )ondu4eron a un *ro)eso de #i"era)i/n de #a )on)ien)ia de #a &u4er %ue, sin duda, 6a! %ue situar )o&o #a re1o#u)i/n so)ia# &$s i&*ortante a)ae)ida a #o #ar'o de# si'#o FF. E# i&*a)to so"re #a 1ida de *are4a es e1idente ! se 6a)e resonar desde &u)6as situa)iones de )risis ! de di(.)i# rea)o&oda)i/n a #as nue1as situa)iones )readas. E# te&a es de )onsidera"#e a&*#itud ! no se *retende en estas *$'inas dar )uenta de todos sus as*e)tos. Tan s/#o )entrare&os, *ues, nuestra aten)i/n en a%ue##os as*e)tos *si)odin$&i)os &$s re#e1antes %ue deter&inan #a re#a)i/n de #a *are4a a)tua#. En <#ti&a instan)ia, e# i&*a)to de# &o1i&iento de #i"era)i/n de #a &u4er en #a 1ida de #a *are4a radi)a en e# 6e)6o de %ue e# e%ui#i"rio de #a *are4a tradi)iona#, tantas 1e)es intro!e)tada en #os 1arones )on(or&e a sus *ro*ios &ode#os *arenta#es, se *one en )uesti/n seria&ente, 'enerando un des)on)ierto, una *er*#e4idad, una ra"ia ! una (rustra)i/n %ue no sie&*re es *osi"#e asi&i#ar ! e#a"orar )on1eniente&ente. 5uien &e4or #o e0*res/ (ue Mar)o Fererri en sus &e&ora"#es (i#&s La ultima mujer D1HCAE o Adis al macho D>ye, bye monFey, en su t.tu#o ori'ina#, de 1HCGE. Son &u)6os, #os %ue )o&o e# *rota'onista de #a *ri&era de di)6as *e#.)u#as, se 1en dra&$ti)a&ente )ondu)idos a e0)#a&ar2 me han educado para ser patriarca de una familia que ya no existe$ En de(initi1a, esta #i"era)i/n de #a &u4er 1iene a si'ni(i)ar %ue 6a 1enido a 6a)erse su4eto de su *ro*io deseo. Es de)ir, %ue de4a de ser ese o"4eto de# deseo &as)u#ino %ue )a##ada ! *asi1a&ente es*era a %ue e# 1ar/n #o &ani(ieste *ara a)udir r$*ida&ente en su res*uesta. Co&o )onse)uen)ia i&*ortante tene&os %ue #a &u4er de 6o! se nie'a a esa a"so#utia)i/n a#ienante %ue se 6a 6io de sus *oten)ia#idades a(e)ti1as ! &aterna#es, )on una e0)#usi/n Dre*resi/nE (unda&enta# de de# resto de sus re'istros *u#siona#es. Todo e##o ten.a i&*ortantes deri1a)iones en #a 1ida a(e)ti1a de #a &u4er. Entre otras, #a de (a1ore)er una se*ara)i/n *ro(unda de #as )orrientes de ternura ! de se0ua#idad %ue, )o&o 1i&os, se sit<an en #a "ase de una &adura)i/n a(e)ti1a adu#ta. De a#'una &anera, #a &u4er (ue )ondenada a )on1ertirse en una re*rodu)tora de 6i4os ! en una *rodu)tora de a#i&entos *re*arados. Durante &u)6o tie&*o #a <ni)a '#oria de #a %ue *od.a dis*oner una &u4er era #a de *oseer un 1IC )uer*o (e)undo ! unas &anos 6$"i#es *ara #a )o)ina. Eran sus 'randes (un)iones so)ia#es. -ero eso 6o! 6a )a&"iado radi)a#&ente ,IG . -or otra *arte, #a en)#austra&iento en sus *oten)ia#idades a(e)ti1as ! &aterna#es #a )ondu4o a una aut8nti)a e0a)er"a)i/n de #a di&ensi/n nar)isistaJ es de)ir, a un in1esti&ento de su *ro*io )uer*o )o&o <ni)o o"4eto de a&or *er&itido. -ero ade&$s, ta# in1esti&ento nar)isista (ue (o&entado *ara )on1ertir#a en ade)uado o"4eto er/ti)o de# 1ar/n, a# %ue ten.a %ue atraer ! sedu)ir D*asi1a&enteE si %uer.a ##e'ar a ser #o <ni)o %ue se #e *er&it.a2 ser es*osa ! &adre. Enton)es, a# 6a)er su!a #a (un)i/n de o"4eto er/ti)o #a &u4er se 1io o"#i'ada a des*i#(arrar "uena *arte de su ener'.a en &antenerse )o&o ta#2 un o"4eto er/ti)o sie&*re atra!ente, )on e# dra&a )onsi'uiente a *erder sus )ua#idades en este terreno tan tra"a4osa&ente )on%uistado ,IH . -ero resu#ta e1idente ta&"i8n %ue toda esta situa)i/n 6a tra.do *are4a )onsi'o unas dosis i&*ortantes de a'resi1idad in)ons)iente 6a)ia e# 1ar/n Una a'resi1idad %ue en &u)6as o)asiones se e0*res/ de &odo sinto&$ti)o en di1ersas &oda#idades2 "ien en (or&as de a#tera)iones de )ar$)ter se0ua# D(ri'ide, astenia, s.nto&as *si)oso&$ti)os, et).E %ue )on (re)uen)ias *ose.an #a in)ons)iente inten)i/n de )asti'ar a# 1ar/n Den o)asiones *ro)urando )on(ir&ar #os a&enaantes te&ores de# &is&o de no ser "uen a&ante o su(i)iente&ente *otente en sus re#a)iones se0ua#esE, o "ien en otros &odos &$s suti#es de a'resi/n, esta"#e)iendo una re#a)i/n de )ontro# ! do&inio so"re 8# en ese $rea, #a de #a a(e)ti1idad, donde se sent.a )on &$s &u)6a &$s 6a"i#idad ! destrea. En otras )ir)unstan)ias ta&"i8n, a*ro1e)6ando ! *oten)iando #a se)reta as*ira)i/n &as)u#ina a ser *ose.do a(e)ti1a&ente una &u4er Den #os as*e)tos se0ua#es do&ina 8#E, de# &is&o &odo en %ue (uera *ose.do *or su &adre. E# &is&o &o1i&iento (e&inista, en a#'unas de sus &ani(esta)iones &$s radi)a#iadas, *are)i/ ta&"i8n in)a*a de sortear #a tenta)i/n de e4er)er su 1en'ana so"re e# 1ar/n. Una a'resi1idad %ue a 1e)es 6a de4ado de ser (un)iona# D)o&o e0*resi/n de una #u)6a %ue intenta re)on%uistar un 4usto *oder detentado *or e# 1ar/nE *ara )on1ertirse en o"4eti1o *rioritario ! e0*resi/n de un resenti&iento, en1idia ! ansia de destru))i/n. Son situa)iones en #as %ue, *arad/4i)a&ente, 1endr.a a )on(ir&ar #a teor.a (reudiana de #a en1idia de# *ene %ue, )o&o sa"e&os, en)ontr/ tanta ani&ad1ersi/n en &u)6os 'ru*os (e&inistas. El feminismo es la teor-a, el lesbianismo la pr(ctica, se ##e'/ a e0*resar en e# :Mo&en Li"; estadounidense, *oniendo de &ani(iesto una a)titud su*re&a de 1en'ana ! re)6ao de# 1ar/n. Es #a rea))i/n desen)a4ada de una )ausa 4usta. La !o!pec*o!a ieali8acin e la m"$er. Las &oti1a)iones %ue 4ue'an en #a &ar'ina)i/n de #a &u4er son, sin duda, de /rdenes &u! di1ersos ! )o&*#e4os2 e)on/&i)os, *o#.ti)os, ideo#/'i)os, et). -ero nos interesa a%u. inda'ar en #as &oti1a)iones *si)odin$&i)as %ue 4ue'an en ta# ti*o de e0)#usi/n. E##as nos *ro*or)ionan una #u i&*ortante so"re e# )a&"io de *a*e# %ue #a &u4er de 6o! se 1e ##a&ada a ##e1ar a )a"o en &u)6as situa)iones de *are4a. Sin duda %ue una de #as raones *ro(undas *or #as %ue #a &u4er 6a sido ! es ,IG C(. I. MAGLI., La 9adonna, Rio#i, Mi#ano 1HGC. ,IH C(. C. CASTILLA DEL -INO, , 0uatro ensayos sobre la mujer, A#iana, Madrid 1HC1. 1IG so)ia#&ente &ar'inada ! re"a4ada 1iene dada *or #a a)tua)i/n de una serie de (antas&as in)ons)ientes. Co&o !a *udi&os 1er a# tratar de# desarro##o de# deseo *u#siona#, #a 'enita#idad (e&enina sus)ita )on (re)uen)ia en e# 1ar/n unos intensos ! a&enaadores (antas&as de )astra)i/n. Cuando #a &u4er a*are)e )o&o un ser &uti#ado, 6a! %ue a#e4ar#a ! a*artar#a en su di(eren)ia. -rodu)e &iedo, ! un &odo e(i)a de atenuar ese &iedo )onsiste, *re)isa&ente, en re"a4ar#e #a )ondi)i/n. La *retendida e i&a'inaria su*re&a).a ($#i)a D!a 1i&os )/&o 1ar/n ! &u4er se 1en )on(rontados a #a &is&a renun)ia a ser e# (a#oE, se 1e a&enaada *or #a di(eren)ia e intenta rease'urase &ediante ese re"a4a&iento de #a &u4er. -or este ti*o de &oti1a)iones in)ons)ientes, e# (en/&eno de #a &enstrua)i/n ! de #a san're est$n )ar'ados a ni1e# )o#e)ti1o e indi1idua# de *oderosos ta"<es %ue intentan *reser1ar de esos an'ustiosos (antas&as ,1I . Todo e##o )ondu)e a un *ro)eso de a#e4a&iento de #a &u4er en deter&inados /rdenes de #a 1ida, )on una *ara#e#a idea#ia)i/n de #a &is&a %ue, )o&o 1ere&os, res*onde a intereses &u! in(anti#es. En e(e)to, desde 6a)e !a tie&*o se )o&en/ a sos*e)6ar de #as inten)iones o)u#tas %ue se *od.an en)errar en e# )anto, entre a*asionado ! ro&$nti)o, de# :eterno (e&enino;. La idea#ia)i/n de #a &u4er, e# *ane'.ri)o de sus (un)iones &aterna#es, #a e0a#ta)i/n de su di'nidad es*e).(i)a ! #a insisten)ia en e# )ar$)ter insustitui"#e de su *resen)ia en e# $&"ito (a&i#iar, et)., 6an sido su(i)iente&ente denun)iadas ! *uestas a# des)u"ierto desde $n'u#os &u! di1ersos a #o #ar'o de nuestro si'#o. No 1a&os a insistir, *or tanto, en e##o. A%u. )on1iene tan s/#o se+a#ar #as &oti1a)iones %ue desde #as estru)turas &$s in)ons)ientes 6an *odido 4u'ar en #a '8nesis de esa ideo#o'.a %ue, desde e# *unto de 1ista ana#.ti)o, )on1endr.a )a#i(i)ar de ra)iona#iadora. Es de)ir, de teoria)iones inten)ionadas %ue, )o&o &e)anis&os de de(ensa in)ons)iente, 'uardan e# o"4eti1o de o)u#tar 1erdades in)on(esa"#es ,11 . Tendr.a&os %ue interro'arnos, *ues, *or #a inten)i/n *ri&era de# 1ar/n en su e0a#tado )anto de #o (e&enino. -ara e##o, ser$ ne)esario (i4ar *re1ia&ente #a aten)i/n en #o %ue *ode&os )onsiderar )o&o #as as*ira)iones &$s *ro(undas %ue sustentan #a estru)tura a(e)ti1a de #a &as)u#inidad. Co&o !a 6e&os ido 1iendo, se*arado (.si)a&ente de #a &adre desde e# d.a de su na)i&iento, e# su4eto no #o'rar$, sin e&"ar'o, 6a)er *s.%ui)a&ente e(e)ti1a esa se*ara)i/n sino &u)6o &$s tarde ! a *artir de )o&*#e4os ! do#orosos *ro)esos *s.%ui)os. En e##os, e# Edi*o 4ue'a )o&o su &o&ento )u#&inante, en e# %ue, de &odo de(initi1o, de"er$ %uedar (i4ada esa se*ara)i/n ! di(eren)ia )on #a ori'inaria &atri &aterna. Tan s/#o a *artir de a6., se 1er$ ase'urada #a *ro*ia su"4eti1idad )o&o entidad inde*endiente, #i&itada ! !a *or sie&*re distante, desde #a (a#ta %ue esa se*ara)i/n instaura. Ta&"i8n 6e&os *odido )onsiderar en &$s de un &o&ento %ue no sie&*re se #o'ra ##e1ar *#ena&ente a )a"o di)6a )onstitu)i/n de s. &is&o en e# esta"#e)i&iento de #a se*ara)i/n, #a #i&ita)i/n ! #a di(eren)ia. E# di(.)i# 4ue'o de #as (un)iones &aternas ! *aternas ! sus *arti)u#ares intera))iones de)idir$n #a estru)tura)i/n (ina# de )ada su4eto en sus *osi)iones res*e)to a s. &is&o !, desde a6., ta&"i8n res*e)to a #os de&$s. En e# 1ar/n, res*e)to a #a &u4er ta&"i8n, de un &odo &u! *arti)u#ar. La as*ira)i/n a &antener e# (antas&a de una &adre tota#, de un o"4eto "ueno )o&*#eto, *uede &antener *or sie&*re su 1i'en)ia. De este &odo e# 1ar/n *uede &antener e# intento de )onstituirse a s. &is&o )o&o e# ,1I C(r. S. FREUD, El tab8 de la *irginidad, O.C., III, ,??97,???. ,11 C(. J. SPDAT, Acerca del amor cort:s$ El del feminismo en el siglo [""D C#.ni)a ! An$#isis Gru*a# ,, D,IIIE ?97AG. 1IH o"4eto <ni)o ! tota# *ara e# deseo de #a &adre, ser #o %ue )o#&a su )aren)ia, )onstituirse en e# falo %ue )o&*#eta su (a#ta. -ero )on1endr.a resa#tar un as*e)to )ru)ia# de #a )uesti/n. Nun)a se de"er.a o#1idar %ue #a &ar'ina)i/n de #a &u4er en #os $&"itos de# entra&ado so)ia# no res*onde *ri&aria&ente a una )uesti/n de ri1a#idad, de en1idia o si&*#e 1io#en)ia de# 1ar/n )ontra e##a, )on e# o"4eto de &antener *ara s. e# &ono*o#io de# *oder. Es una )uesti/n de a&or. Tan arrai'ada ! *ri&iti1a 7tendr.a&os %ue *ensar7 %ue #a )on1ierte en a#'o &$s de)isi1o %ue )ua#%uier otra as*ira)i/n de )o&*eten)ia ! do&inio, )on #o (uerte %ue 8sta *ueda ser ta&"i8n. Una )uesti/n de a&or %ue 7eso s.7, *osee un )ar$)ter tan re'resi1o e in(anti#, %ue 'enera de in&ediato un "#o%ueo a#ienante en e# 1ar/n ! tiende una tra&*a terri"#e a #a &u4er. Un a&or, *or tanto, %ue 6a! %ue sa"er )o&"atir sin tre'ua ! sin es)r<*u#os. -or%ue )o&o #a sa"idur.a *o*u#ar a(ir&a ! !a 6e&os *odido )onsiderar a otros *ro*/sitos, hay amores que matan. Con sus &e4ores inten)iones. -or%ue, )on #as &e4ores inten)iones, ##e1an e# 1eneno dentro. Es i&*ortante, sin e&"ar'o, )o&*render ! 6a)erse )ar'o de su din$&i)a, *or%ue, de otro &odo, *odr.a&os errar &u! seria&ente a #a 6ora de e1a#uar #os )a&"ios %ue *are)en tener #u'ar en #as re#a)iones entre e# 1ar/n ! #a &u4er en e# $&"ito de #a *are4a. 5ui$s e# )a&"io &$s (unda&enta# en este orden de )osas radi%ue en #a ne'ati1a de #a &u4er a 4u'ar )o&o so*orte *ara %ue e# 1ar/n si'a &anteniendo su (antas.a de &adre. A#'o %ue, )on (re)uen)ia, e# 1ar/n *uede ($)i#&ente entender, so"re todo si es *ersona a"ierta &enta#&ente, *ero *ara #o %ue *uede e0*eri&entar, sin e&"ar'o, (uertes resisten)ias. Sus *ro*ios &ode#os *arenta#es intro!e)tados, 4unto a sus *ro*ias di(i)u#tades &adurati1as, #e di(i)u#tan e# a))eso a un nue1o ti*o de re#a)i/n, %ue #a &u4er, )on(i'urada !a de otro &odo en #a in)or*ora)i/n de #os nue1os es%ue&as ! *or e(e)to de sus nue1os *a*e#es ! res*onsa"i#idades so)ia#es, #e re)#a&a ! e0i'e. Esa &u4er !a no *are)e dis*uesta en &u)6os )asos a redu)irse )o&o o"4eto *asi1o de# deseo &as)u#ino ni, *or tanto a ne'ar #a e0*resi/n de su *ro*io deseo Dse0ua# ta&"i8nE, ni a 1erse redu)ida a #a *asi1idad, e# si#en)io ! #a a)o&oda)i/n a #as *autas de# 1ar/n. A#'o de (ondo 6a )a&"iado en e##a %ue #e e&*u4a a ser #a )o&*a+era de )a&ino ! no e# o"4eto idea#iado %ue rea)ti1a #a (antas.a de #a &adre i&a'inaria. Toda una nue1a tarea, *ues, se i&*one *ara #os &ie&"ros de #a *are4a, en #a %ue en )ada )aso *arti)u#ar se tendr$ %ue "us)ar e# *ro*io e%ui#i"rio, arti)u#ando su es*e).(i)o &odo de (un)ionar en #a di1ersidad de ro#es ! (un)iones Dtra"a4os de# 6o'ar, edu)a)i/n ! )uidado de #os 6i4os, et).E, *ero en e# res*eto ! #a sensi"i#idad a #a i'ua#dad de 1a#or ,1, . %ener *i$o!. Ser &adre ! *adre su*one a"rir un nue1o re'istro en e# )a&*o de# deseo, %ue ta&"i8n )o&o en e# )aso de #a (or&a)i/n de #a *are4a, se 1e a&*#ia&ente res*a#dado *or #os estratos "io#/'i)os de #a *ersona#idad. No o"stante, #a e0*erien)ia 6u&ana de &aternidad ! ,1, So"re estas )uestiones ! desde un en(o%ue *si)oso)ia#, )(. J. MARTSNER CORTPS, J., ROu: hacemos con la familiaS en OCuadernos Fe ! Se)u#aridadO, Madrid 1HH1. 11I *aternidad se a&*#.a ! e0tiende &u)6o &$s a##$ de #o %ue e# instinto *odr.a *ro&o1er ! res*a#dar. B, *ro"a"#e&ente, es este un )a&*o en e# %ue e# ser 6u&ano es deudor de #a )u#tura &$s de #o %ue 'enera#&ente se tiende a *ensar. En )ua#%uier )aso, #os 6i4os su*onen en #a din$&i)a ! 1ida de #a *are4a un (a)tor de)isi1o de i&*ortantes re*er)usiones en &u)6as $reas de su e0isten)ia. Fi48&onos tan s/#o en a%ue##as %ue a(e)tan de &odo &$s *ri&ario a #a 1ida de# deseo. E# 1.n)u#o a&oroso de #a *are4a e0*eri&enta, en e(e)to, una i&*ortante trans(or&a)i/n )on #as ##e'ada de #os 6i4os. La *ro*ia identidad de )ada uno de sus )o&*onentes se &odi(i)a ! )on(i'ura a6ora )on una di&ensi/n nue1a2 #a &u4er se 6a)e &adre ! e# 1ar/n *adre. Con e##o, todas #as *re1ias identi(i)a)iones ##e1adas a )a"o )on sus res*e)ti1os *ro'enitores, se )o&*#e&entan de un &odo &u! deter&inante ,19 . E##os a6ora ta&"i8n re*resentan ese *a*e# ! esa (un)i/n %ue (ue de)isi1a en sus res*e)ti1as eta*as in(anti#es. Reani&ada esa *ri&iti1a identi(i)a)i/n, ser$n &u)6os #os e#e&entos *ro)edentes de ese *asado #os %ue entren a6ora en 4ue'o en sus res*e)ti1as re#a)iones )on #os 6i4os. Mu)6as (antas.as, ansiedades ! a&"i1a#en)ias tenidas en #as *ri&iti1as re#a)iones *arenta#es ($)i#&ente 1an a entrar en 4ue'o a #a 6ora de enta"#ar #a re#a)i/n )on #os *ro*ios 6i4os. -ero, ade&$s, a&"os &ie&"ros de #a d.ada, &utua&ente se &irar$n ta&"i8n "a4o un nue1o as*e)to %ue 6a)e sus en#a)es )on esas i&$'enes de #os *ro*ios *ro'enitores. La es*osa, )on1ertida en &adre, re&itir$ &$s a<n a #a *ro*ia &adre ! e# es*oso, *er)i"ido )o&o *adre, en#aar$ i'ua#&ente )on #as i&$'enes *ro(undas de# *ro*io *ro'enitor. De &odos &u! di(erentes ta&"i8n #a ##e'ada de #os 6i4os 1a a in(#uir so"re e# &is&o 1.n)u#o de #a *are4a. -ara &u)6as &u4eres, dar un 6i4o a# 1ar/n #es su*one )o&o una es*e)ie de 'arant.a %ue *resta !a )onsisten)ia, &$s o &enos de(initi1a, a# &atri&onio. En otros )asos ta&"i8n, #a ##e'ada de# 6i4o 1a a su*oner una *ertur"a)i/n ! una )ierta )risis en e# 1.n)u#o a&oroso. Son &u)6os #os 1arones, *or e4e&*#o, %ue e0*eri&entan senti&ientos de )e#os ! ri1a#idad )on e# re)i8n ##e'ado %ue de &odo tan i&*ortante a)a*ara e# a(e)to de su es*osa. -or%ue e# "e"8 no es tan s/#o e# re)e*tor *asi1o de un a(e)to, sino %ue 8# &is&o ta&"i8n se )on1ierte en un a'ente a)ti1o %ue in(#u!e ! deter&ina e# &undo a(e)ti1o de #a &adre ,1? . E# *adre #o *uede e0*eri&entar )o&o e# en)uentro )on un ri1a# %ue #e ro"a e# inter8s ! )er)an.a de su es*osa. Es un 6e)6o )ierto %ue #a e0*erien)ia de &aternidad *one en 4ue'o &u)6as 1e)es una dosis i&*ortante de su"#i&a)i/n en e# deseo (e&enino, %ue 1iene a re"a4ar, a 1e)es de &odo i&*ortante, #os intereses &$s es*e).(i)a&ente er/ti)os ! 'enita#es )on re#a)i/n a su *are4a. En )ua#%uier )aso, #a idea#ia)i/n de #a &aternidad ! #a *aternidad no *ueden 6a)ernos o#1idar %ue ta&"i8n esta re#a)i/n 6u&ana se 1er$ &ar)ada de un &odo u otro *or #a a&"i1a#en)ia %ue *or natura#ea )ara)teria a toda )o&uni)a)i/n inter*ersona#. A&"i1a#en)ia %ue no sie&*re a))ede a #a )on)ien)ia, *ero %ue ti+e #a re#a)i/n )on senti&ientos %ue *ueden ,19 So"re este as*e)to se (i4/ Freud en e# te0to La feminidad2 +ue*as lecciones introductorias al psicoan(lisis, O.C., III, 91CC. C(. Ta&"i8n 3. TNIS, El /adreD acto de nacimiento, -aid/s, 3ar)e#ona7 3uenos Aires, 1HHA. ,1? Co&o !a J. ROF CAR3ALLO se+a#ara, #a re#a)i/n &adre76i4o se )on1ierte en un do"#e siste&a de )ausas %ue &utua&ente se )ondi)ionan ! deter&inan. C(. #a !a )itada o"ra .rdimbre afecti*a y enfermedad. 111 ir desde #os )e#os, a #a ri1a#idad, #a en1idia, o #a 6osti#idad (ran)a ! &ani(iesta. La *re1a#en)ia de #os senti&ientos ! e&o)iones *ositi1as so"re #as ne'ati1as ! #a )a*a)idad de #as *ri&eras *ara arti)u#ar ! )ontener a #as se'undas ser$n (a)tores "$si)os *ara %ue &aternidad ! *aternidad se )on1iertan en un re'istro sa#uda"#e de# deseo ! en un &otor e0*ansi1o de #a *ersona#idad. Un as*e)to re#e1ante de #a re#a)i/n entre #os *adres ! #os 6i4os re)i8n ##e'ados es e# de esta"#e)erse una din$&i)a a(e)ti1a en #a %ue #as di&ensiones nar)isista de #a *ersona#idad 4ue'an un 'ran *a*e#. E# 6i4o es 1i1en)iado Dde &odo &$s intenso a<n en #a &u4erE )o&o una *arte de s. &is&o, )o&o una *ro#on'a)i/n de# *ro*io ser. A&ar#e, *or eso, es en "uena &edida ta&"i8n a&arse en 8#. Todo e# )uidado, e# &i&o, ! #a ternura %ue des*iertan #os *e%ue+os se a#i&enta en "uena &edida de #a as*ira)i/n a *ro*or)ionar e# a&or sin #.&ite %ue todo ser 6u&ano dese/ *ara s. ! %ue #a 1ida (ue *ro'resi1a&ente (rustrando ! #i&itando ,1@ . Ese ni+o *are)e o(re)er, *ues, #a o*ortunidad de re*resentar#e a s. &is&o, en un i&*ortante *ro)eso de identi(i)a)i/n. -ero a# &is&o tie&*o, #a se*ara)i/n %ue se ini)ia desde e# *arto (uera ta&"i8n una din$&i)a en #a %ue, desde e# nar)isis&o, se a"re en #a dire))i/n de# a&or o"4eta#. Ese 6i4o se 1a &ostrando )o&o un ser a*arte, :se*arado; ! as*irante a )on%uistar una autono&.a e inde*enden)ia *ersona#. B es, 4usta&ente, a6. donde tendr.a&os %ue situar uno de #os retos &$s de)isi1os %ue tienen #os *ro'enitores en #as re#a)iones )on sus 6i4os. No sie&*re ser$ ($)i# ad&itir #a di(eren)ia ! #a distan)ia %ue se 1an &ani(estando )ada 1e &$s ! %ue tendr.a %ue se )on(ir&ada ! rea(ir&ada *or #os *adres. Di)6o de otro &odo, )on(erir un re)ono)i&iento a ese 6i4o %ue, si&"o#iado en e# otor'a&iento de un no&"re ! dos a*e##idos, #e )on1ierten en un es#a"/n &$s en #a )adena de #as 'enera)iones. En o)asiones, #os *ro'enitores tendr$n #a tenta)i/n de a#i&entar su nar)isis&o a tra18s de sus 6i4os, (orando en e##os una identi(i)a)i/n )on sus *ro*ia rea#idad o, &$s ($)i# toda1.a, )on a%ue##as i&$'enes de s. %ue no #o'raron en)ontrar una rea#ia)i/n en #a *ro*ia 1ida. Se *rodu)e as. #o %ue Ser'e Le"o1i)i deno&in/ :&andato trans'enera)iona# in)ons)iente;, &ediante e# )ua# se *retende indu)ir en e# 6i4o, a 1e)es in)#uso antes de# na)i&iento, una identidad )on #a )ua# tendr.an %ue &ode#arse *ara res*onder a# deseo 'enerador ,1A . Tenta)i/n, *ues, de &ode#ar en #os 6i4os una es*e)ie de )#/n de su rea#idad *ro*ia o so+ada *or%ue, de a#'una &anera, #a di(eren)ia de ese 6i4o es 1i1ida )o&o una a'resi/n a #a *ro*ia i&a'en. -ero si #a di(eren)ia a(e)ta a #a i&a'en nar)isista de #os *adres, #a distan)ia %ue se a'randa )on e# desarro##o de #os 6i4os *uede ser ta&"i8n o"4eto de di(i)u#tad. La resisten)ia a esta *osi"i#idad de *8rdida de# o"4eto a&oroso sue#e &oti1ar %ue #os *adres (a1ore)an #as (i4a)iones ed.*i)as de sus 6i4osJ *or #o 'enera#, #a de #a &adre )on sus 6i4os 1arones ! #as de# *adre )on sus 6i4as. La *ro*ia situa)i/n ed.*i)a irresue#ta, se )on1ierte as. en &otor de una ,1@ Freud resa#t/ esta di&ensi/n nar)isista de# a&or a #os 6i4os )o&o )o&*onente esen)ia#&ente (e&enino, *ues !a sa"e&os %ue sie&*re atri"u!/ a #a &u4er un )ar$)ter &$s nar)isista %ue a# 1ar/n. Es uno de #os 1ariados as*e)tos en #os %ue #os *re4ui)ios (reudianos en torno a #o (e&enino se de4aron 1er. C(. "ntroduccin al narcisismo, O.C., II, ,I,A7,I,C. ,1A C(. a#'unas i#ustra)iones de este ti*o de :&andato trans'enera)iona# in)ons)iente; en 3. GOLSE, @ommage L Serge Lebo*ici2 Le Carnet -s!. @G D,IIIE 1G. 11, es*e)ie de )ontra7Edi*o en #as re#a)iones de )o&*#i)idad )on sus 6i4os res*e)ti1os ,1C . La situa)i/n se 1ue#1e &$s intensa ! *ro"#e&$ti)a *ara e# desarro##o de 8stos )uando estas (i4a)iones )ontra7ed.*i)as de #os *adres deri1an de #as )aren)ias de a&"os e0*eri&entan en #a re#a)i/n de *are4a. Los 6i4os se )on1ierten enton)es en e# o"4eto de a&or sustituti1o de #o %ue #a *are4a no *ro*or)iona. As. *ues, dada #a enor&e intensidad %ue *oseen #os 1.n)u#os *arenta#es en esa do"#e dire))i/n de nar)isis&o ! a&or o"4eta#, #a )a*a)idad *ara asu&ir en e##a #a distan)ia ! #a di(eren)ia, se &uestra )o&o un si'no ine%u.1o)o de 6asta %u8 *unto tu1o #u'ar #a a)e*ta)i/n de %ue so&os :seres se*arados;. E##a, a su 1e, dar$ ta&"i8n #a &edida de# )re)i&iento ! #a &adura)i/n %ue se *osi"i#ita en e# seno de #a &is&a *are4a, as. )o&o #a %ue se *er&ite en #a din$&i)a &adurati1a de sus des)endientes. ,1C C(. a este res*e)to S. FREUD, "ntroduccin al psicoan(lisis, O.C., II, ,991 ! El sueKo y la telepat-a, 1H,,, O.C., II, ,A9C. En este <#ti&o )aso ana#ia Freud #a (i4a)i/n in)estuosa de un *adre en una 6i4a. 119 4I4LIOGRA5A AL3ERONI, F., Enamoramiento y amor, Gedisa, 3ar)e#ona 1HG@. El *uelo nupcial, Gedisa, 3ar)e#ona 1HH,. 3O3P, A. 7 -PRER TESTOR, C., DCo&*.E 0onflictos de pareja, -aid/s7Funda)io Vida# i 3arra%uer7-aid/s, 3ar)e#ona 1HH?. CUSINATO, M., /sicolog-a de las relaciones familiares, 3ar)e#ona, Nerder 1HH,. DAVID, CN., LWWetat amoureux, -a!ot, -aris 1HC1. DOLTO, F., #ener hijos, 9 1o#s., -aid/s, 3ar)e#ona 1HG171HG,. DICLS, N.V., #ensiones matrimoniales, Nor&8, 3uenos Aires 1HCI. FUCNS, E., Deseo y ternura, Des)#8e de 3roWer, 3i#"ao 1HH@. LEN3ERG, O., "mpedimentos de la capacidad de enamorarse y de mantener *-nculos amorosos duraderos, en2 La teor-a de las relaciones objetales y el psicoan(lisis cl-nico, -aid/s, M80i)o 1HCA. LAGACNE, D. ! otros, La *ida de la pareja, 3i#"ao 1HG@,Mensa4ero. LEMAIRE, J.C., La terapia de pareja, A&orrortu, 3uenos Aires 1HC1. MARTSNER CORTPS, J., ROu: hacemos con la familiaS,Sa# Terrae, Santander 1HH1. MILLER, J7A., Lgicas de la *ida amorosa, Manantia#, 3uenos Aires 1HH1. RATTNER, J., /sicolog-a de la *ida amorosa, Si'#o FFI, M80i)o 1HCA D 11T E. ROGERS, C., El matrimonio y sus alternati*as, Lair/s, 3ar)e#ona 1HCA. ROJAS MARCOS, L., La pareja rota, Madrid 1HH?. Es*asa Ca#*e. SEGALEN, M., Antropolog-a histrica de la familia, Taurus, 3ar)e#ona 1HH,. STIERLIN, N., /sicoan(lisis y terapia de familia, I)ara Ed. 3ar)e#ona 1HCH SUARER, T. 7 ROJERO, C., /aradigma sist:mico y terapia de familia, Meriarsa, Madrid 1HG9. TNIS, 3., El /adreD acto de nacimiento, -aid/s, 3ar)e#ona7 3uenos Aires, 1HHA. MILLI, J., La pareja humanaD relacin y conflicto, Morata, Madrid 1HCG. MINNICOTT, D.M., El hogar, nuestro punto de partida, -aid/s, 3uenos Aires 1HHA. 11? CA/%ULO 'II UN AMOR DI5EREN%E) LA ;OMOSE+UALIDAD. Ne a%u. un re'istro de# deseo %ue ($)i#&ente se )on1ierte en *ro"#e&$ti)o. Re'istro %ue, de una &anera u otra, se 6a!a *resente en todo ser 6u&ano, *ero )on e# %ue se 6a)e ne)esario ##e1ar a )a"o una :ne'o)ia)i/n; %ue no sie&*re resu#ta ($)i# ni e0enta de )on(#i)ti1idad. 5uien en)uentra en ese re'istro #a 1.a (unda&enta# *or #a %ue dea&"u#ar en sus as*ira)iones er/ti)as, di)6a :ne'o)ia)i/n; #e *uede su*oner e# en(renta&iento a unos es%ue&as so)io7)u#tura#es %ue, de una &anera u otra, en)uentra ta&"i8n intro!e)tados en su *ro*ia interioridad. La "ata##a, en &a!or o &enor 'rado, est$ esta"#e)ida. -ara %uienes en)ontraron en #a 1.a 6eterose0ua# su )a&ino *ro*io, #a )uesti/n 6o&ose0ua# no #es es ta&*o)o indi(erente. Ta&"i8n en e##os #o 6o&ose0ua# est$ *resente )o&o una di&ensi/n de su deseo %ue, aun%ue no sea *re1a#ente, de"e ser )ana#iada *or #a 1.a de #a su"#i&a)i/n o, en e# *eor de #os )asos, de #a re*resi/n. En )ua#%uier )aso #a :ne'o)ia)i/n; ta&"i8n se i&*one, )on &e4ores o *eores resu#tados. La 6o&o(o"ia es e# testi'o %ue de#ata %ue #o 6o&ose0ua# a(e)ta ta&"i8n a %uienes te/ri)a&ente %uieren situarse )o&o a"so#uta&ente a4enos a e##a. -or eso, se *uede de)ir )on toda ra/n %ue no 6a! *osi)i/n ino)ente ! o"4eti1a so"re #a 6o&ose0ua#idad. De a#'<n &odo, es )o&o si todos estu1i8se&os a&enaados. La )uesti/n 6o&ose0ua#, en e(e)to, sus)ita toda una serie de (antas&as indi1idua#es ! )o#e)ti1os. A#'o *oderosa&ente destru)ti1o *are)e anidar en e##a. A ni1e# *ersona#, *are)e )o&o si *or sie&*re *er&ane)iera e# ries'o de *oner en *e#i'ro #a i&a'en *si)o7 se0ua# de 6o&"re o &u4er %ue, tan #a"oriosa&ente, 6e&os ido )on%uistando ! de(endiendo a #o #ar'o de nuestra 1ida. A ni1e# so)ia#, *are)e )o&o si todo se *udiera ta&"a#ear en #a )onsidera)i/n de un &odo de 1i1ir #a se0ua#idad a# &ar'en de #a )e#osa&ente *rote'ida institu)i/n (a&i#iar. Indis)uti"#e&ente, 6o! se o*era un )a&"io nota"#e en e# &odo de a(rontarse #a )uesti/n. Nue1os *untos de 1ista se a"ren so"re #a )uesti/n 6o&ose0ua# *oniendo en )uesti/n 4ui)ios ! *re4ui)ios *ro)edentes tanto de# )a&*o 8ti)o )o&o de# )ient.(i)o. -arti)u#ar&ente, #as in1esti'a)iones *si)oso)ia#es, ro&*iendo e# &ar)o &$s estre)6o de #a )#.ni)a, 6an )uestionado #os &u)6os estereoti*os so)ia#es e0istentes so"re #a 6o&ose0ua#idad ! de #os %ue todos, en una &edida u otra, 6e&os *arti)i*ado. E# (a&oso OIn(or&e Linse!O, *ese a todas sus de"i#idades, tiene %ue se'uir (i'urando )o&o e# *ri&ero de estos estudios %ue 1ino a ro&*er una i&a'en "ien )on(i'urada so"re #os 6o&ose0ua#es. Tras 8#, otras in1esti'a)iones *si)oso)ia#es )o&o #as de A#an -. 3e## ! Martin S. Mein"er', ! #as de 8ste <#ti&o ! Co#in J. Mi##ia&s, )orri'iendo #as de(i)ien)ias de# *ri&ero, nos o"#i'aron a re*#antear *ro(unda&ente &u)6os de #os en(o%ues tradi)iona#es. Todo e##o 6a )ondu)ido ta&"i8n a %ue #os &edios de )o&uni)a)i/n, )ine, te#e1isi/n, *rensa es)rita, et)., 11@ *resenten #a 6o&ose0ua#idad )o&o una orienta)i/n *er(e)ta&ente asu&i"#e ! de #a %ue no es o"#i'ado a1er'onarse. B, sin e&"ar'o, ser.a una in'enuidad *ensar %ue #a )uesti/n 6o&ose0ua# de4a 6o! de *#antear )on(#i)tos. In)#uso, 6a"r.a %ue sos*e)6ar de %ue eso sea as. en #os a&"ientes en #os %ue te/ri)a&ente se *iensa ! )onstante&ente se a(ir&a :%ue no 6a! *ro"#e&a; a#'uno )on #a orienta)i/n se0ua# de )ada uno. Tras estas (ir&es ase1era)iones, no es di(.)i# dete)tar %ue a un ni1e# &$s *ro(undo #o 6o&ose0ua# si'ue sus)itando una serie de te&ores, ansiedades ! re)6aos &$s o &enos en)u"iertos *or una sos*e)6osa *retensi/n de :estar a# d.a;. Re(#e0ionar, *or tanto, so"re este te&a en e# %ue todos esta&os i&*#i)ados )onstitu!e una tarea %ue a todos, 6o&ose0ua#es u 6eterose0ua#es, nos "ene(i)ia ,1G . Ampliano el p"nto e mira. E# (en/&eno 6o&ose0ua# 6a sido a(rontado )asi sie&*re desde #a *si%uiatr.a ! #a *si)o#o'.a )#.ni)a. De a6. %ue, a *esar de# 1a#or inne'a"#e de &u)6os de #os estudios rea#iados desde esta *ers*e)ti1a, este en(o%ue tan *ar)ia#iado 6a )ontri"uido ta&"i8n un desen(o%ue i&*ortante en e# an$#isis de #a )uesti/n. So"re todo 6a 4u'ado un *a*e# deter&inante en #a )onsidera)i/n de #a 6o&ose0ua#idad )o&o un (en/&eno *ato#/'i)o *or natura#ea. Co&o en tantas otras o)asiones Dre)orde&os #os se+a#ado a *ro*/sito de #os 4ui)ios &8di)os de otros tie&*os so"re #a &astur"a)i/nE, #os (antas&as in)ons)ientes re#ati1os a #a 1ida de# deseo se 6an re1estido de :)ien)ia o(i)ia#;. B ta&*o)o se *uede o#1idar %ue #a &a!or *arte de #os *si)otera*eutas deri1an de una tradi)i/n *si%ui$tri)a, %ue 6a so#ido uti#iar e# *unto de 1ista de #a so)iedad so"re #a )ondu)ta deseada )o&o *unto de re(eren)ia &a!or, a *artir de# )ua# 6a".an de &edir #as des1ia)iones ,1H . De 6e)6o, 6an sido &u! (re)uentes !, a 1e)es, 6asta 'rotes)as #as de(i)ien)ias &etodo#/'i)as de &u)6os de esos estudios *retendida&ente :)ient.(i)os;. Las &uestras )on #as %ue tra"a4aron )#.ni)os ! *si)otera*8uti)a (ueron, 'enera#&ente, &u! redu)idas !, #a &a!or *arte de #as 1e)es, &u! *o)o re*resentati1as ta&"i8n. La ausen)ia de 'ru*os de )ontro#, e# des)ono)i&iento de &u)6as de #as 1aria"#es a)tuantes, #a (re)uente (a#ta de *re)isi/n )on)e*tua#, et)... )onstitu!eron #i&ita)iones %ue, &u)6as 1e)es, no se tu1ieron en )uenta a #a 6ora de e1a#uar #os resu#tados. Es un dato de so"ra )ono)ido #a a)usa)i/n rea#iada *or #os in1esti'adores so)ia#es de #a se0ua#idad a #os *si)/#o'os )#.ni)os ! *si%uiatras en e# sentido de %ue tra"a4an 4usta&ente )on e# se)tor &$s )on(#i)ti1o ! neurotiado de #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua# ! %ue, desde a6. e0tienden sus )on)#usiones, 'enera#i$ndo#as inde"ida&ente a toda #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua# ,,I . ,1G En e# *resente )a*.tu#o o(re)o una re1isi/n de un tra"a4o *u"#i)ado anterior&ente DEl debate psicolgico sobre la homosexualidad, en2 J. GAFO, La homosexualidadD un debate abierto, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHC, 197 H@E de# %ue resu&o unos a*artados, re1iso otros ! a+ado otros nue1os. ,1H C(. #a )itada o"ra de C. A. TRI--. La cuestin homosexual, ,A1. 11A De 6e)6o, #a *ri&era in1esti'a)i/n so)io#/'i)a de en1er'adura rea#iada *or e# e%ui*o Linse!, su*uso una (uerte )ontro1ersia entre so)i/#o'os ! )#.ni)os %ue, entre otras )osas, e1iden)ia"a e# &a#estar *si%ui$tri)o ante e# e1idente derru&"a&iento de &u)6as de #as o*iniones e&itidas desde #a )#.ni)a. Si e# In(or&e Linse! *resenta"a &u)6as #i&ita)iones &etodo#/'i)as, *osterior&ente, e# e%ui*o (undado *or e# &is&o Linse!, ##e1/ a )a"o una nue1a in1esti'a)i/n a #o #ar'o de die a+os ! dada a )ono)er en 1HCG, %ue *resent/ e# induda"#e 1a#or de a)er)arnos de un &odo &$s a&*#io, *or #o &enos, ! de un &odo &$s o"4eti1o, %ui$s ta&"i8n, a #o %ue e# (en/&eno 6o&ose0ua# si'ni(i)a en nuestra so)iedad ,,1 . De di)6o in(or&e e0traere&os #os datos &$s si'ni(i)ati1os, "ien *or #o %ue su*on'a de ru*tura en re#a)i/n a #os estereoti*os so)ia#es &$s e0tendidos, "ien *or #o %ue *uedan su*oner de )on(ir&a)i/n de #os &is&os. Fi4are&os es*e)ia#&ente nuestra aten)i/n en a%ue##os %ue a(e)tan de &odo &$s dire)to #a te&$ti)a de# dia'n/sti)o )#.ni)o so"re #a 6o&ose0ua#idad ! asu *osi"#e )onsidera)i/n )o&o (en/&eno *ato#/'i)o. A+adire&os ta&"i8n #a in(or&a)i/n o"tenida *or otro in(or&e i&*ortante, rea#iado *or M. S. Mein"er' ! C. J. Mi##ia&s en otras $reas di(erentes de #as de Estados Unidos ,,, , as. )o&o #a &u! interesante in1esti'a)i/n de J. L. Tre)6era ##e1ada a )a"o en Es*a+a ,,9 . S/#o de ese &odo #o'rare&os una 1isi/n su(i)iente&ente a&*#ia ! )o&*#e4a *ara a*ro0i&arnos a #a )o&*rensi/n de #o %ue toda1.a 6o! es un te&a de"atido ! un es*inoso *ro"#e&a. Al("no! ato! para repen!ar. E# o"4eti1o *ri&ordia# de# nue1o in(or&e Linse! @omosexualidades, es e# de "us)ar una di(eren)ia)i/n ti*o#/'i)a en e# &undo 6o&ose0ua#. Ta# intento es )ierta&ente de a'rade)er dada #a ino"4eti1a uni(i)a)i/n de #a 6o&ose0ua#idad %ue se ad1ierte )on (re)uen)ia en #os estudios de )orte )#.ni)o, as. )o&o en #a o*ini/n *o*u#ar 'enera#. Se 6a"#a de 6o&ose0ua#idad )o&o si se diese un &odo <ni)o ! es*e).(i)o de ser#o, identi(i)ado )on (re)uen)ia, *or #o de&$s, )on sus as*e)tos &$s *ro"#e&$ti)os o, in)#uso, )ari)atures)os. Los autores, )orre#a)ionando di1ersas &edidas, se'<n di1ersos as*e)tos de #a e0*erien)ia se0ua#, 6an )on(e))ionado una ti*o#o'.a )on )in)o 'ru*os di(erentes2 e# *ri&ero 6a sido deno&inado Emparejados cerrado, ! se )orres*onde )on e# 'ru*o de 6o&ose0ua#es %ue 1i1en en *are4a )on una re#a)i/n )asi &atri&onia#J e# se'undo, est$ (or&ado *or #os Emparejados abiertos %ue se )ara)terian (unda&enta#&ente *or una insatis(a))i/n en sus 1idas de *are4aJ #os ter)eros son #os ##a&ados ?uncionales, a #os %ue )orres*onde e# tener un 'ran n<&ero de )o&*a+eros se0ua#es, as. )o&o una es)asa *esadu&"re *or e# 6e)6o de ser 6o&ose0ua#J #os )uartos son #os ##a&ados Disfuncionales, 8stos *resentan ta&"i8n un 'ran n<&ero de )o&*a+.as se0ua#es *ero, a di(eren)ia de #os ,,1 A.-. 3ELL 7 M.S. MEIN3ERG, @omosexualidades$ "nforme Vinsey, Madrid 1HCH. ,,, M.S. MEIN3ERG 7 C.J. MILLIAMS, I"id. E# estudio a"ar)a, de un &odo )o&*arati1o, &uestras de Estados Unidos, No#anda ! Dina&ar)a. ,,9 C(. J.L. TRECNERA, Los homosexuales *istos por s- mismos$ Datos y conclusiones de una muestra espaKola, en #a )itada o"ra2 GAFO, J., La homosexualidadD un debate abierto, ,,97,AC. 11C anteriores, *unt<an &u! a#to en *esadu&"re *or ser 6o&ose0ua#es as. )o&o en *ro"#e&as de ti*o se0ua#J *or <#ti&o, #os Asexuales, %ue *untu$n &u! "a4o en ni1e# de a)ti1idad se0ua# ! &u! a#to en *ro"#e&as se0ua#es, as. )o&o en *esadu&"re *or e# 6e)6o de ser 6o&ose0ua#es. Estas )in)o 'randes (or&as en %ue #a 6o&ose0ua#idad *uede ser 1i1ida i&*#i)an 1ariedades *si)o#/'i)as ! so)ia#es &u! di1ersas ,,? . Otro dato de &$s inter8s *ara nosotros, *uesto !a de re#ie1e en e# *ri&er in(or&e Linse!, 1iene dado *or #o %ue #os autores ##a&an e# continuo homosexual5heterosexual$ De 6e)6o no e0iste e# 6o&ose0ua# *uro )o&o ta&*o)o e0iste e# *uro 6eterose0ua#J todo es un )ontinuo &$s %ue una )#ara dis!unti1a. En rea#idad, ta# dato *si)oso)io#/'i)o no es sino #a e0*resi/n de #a "ise0ua#idad *si)o#/'i)a *uesta !a de re#ie1e *or e# *ri&er *si)oan$#isis. Freud esta"a (ir&e&ente )on1en)ido de %ue en todo 6o&ose0ua# se *uede en)ontrar un resto de orienta)i/n 6eterose0ua#, )o&o en todo 6eterose0ua# e0iste sie&*re #a *osi"i#idad de una e#e))i/n 6o&ose0ua# de o"4eto. M$s a<n, en #a 1ida de todo indi1iduo 76o&"re o &u4er7 se da una os)i#a)i/n de #a #i"ido entre e# o"4eto &as)u#ino ! e# (e&enino. En general 7a(ir&a Freud7 el hombre oscila durante toda su *ida entre sentimientos homosexuales y heterosexuales, y la pri*acin y el desencanto en uno de tales sectores le impulsa hacia el otro ,,@ . So"re e##o 1o#1ere&os &$s ade#ante. Es i&*ortante desta)ar %ue en #a *untua)i/n de I a A de #a es)a#a Linse!, se'<n e# &enor o &a!or 'rado de 6o&ose0ua#idad, a*are)en su4etos )on *untua)i/n 9, %ue de"en ser )onsiderados, *or tanto, )o&o "ise0ua#es. En este )aso, Masters ! Jo6nson *re(ieren #a deno&ina)i/n de ambisexual, distin'uiendo as. a# su4eto %ue se siente i'ua#&ente )/&odo en una re#a)i/n 6o&o %ue 6eterose0ua#, de# "ise0ua# %ue, 'enera#&ente, *resenta una *re(eren)ia &a!or *or uno de #os se0os. Un as*e)to a retener de #as in1esti'a)iones *si)oso)io#/'i)as ##e1adas a )a"o es e# )uestiona&iento de ese estereoti*o %ue nos 6a)e 1er a# su4eto 6o&ose0ua# )o&o a"so#uta&ente do&inado *or e# se0o ,,A . Los datos, sin e&"ar'o, no res*a#dan ta# idea. 5ui$s #a )reen)ia *o*u#ar ! #a a(ir&a)i/n de &u)6os )#.ni)os deri1e de una 'enera#ia)i/n inde"ida, rea#iada a *artir de un 'ru*o )on)reto de 6o&ose0ua#es %ue *odr.a )oin)idir )on #os su"'ru*os ?uncionales y Disfuncionales des)ritos *or e# nue1o in(or&e Linse! ! %ue, *ro"a"#e&ente, son #os %ue )on &$s (re)uen)ia a)uden en "us)a de a!uda *si)otera*8uti)a. En ta#es )asos, s. *are)e darse una )ierta a"so#utia)i/n de #o se0ua#. En )ua#%uier )aso, #os autores de# in(or&e @omosexualidades se 1en o"#i'ados a )on)#uir %ue para la mayor-a de los homosexuales el sexo no es una preocupacin especialmente dominante ,,C . Co&o ,,? A.-. 3ELL7 M.S. MEIN3ERG, I"id.., 1AA71CH. ,,@ S. FREUD, Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %=Dementia paranoides=' autobiogr(ficamente descrita, 1H11, O.C., II, 1@IH. ,,A Mar)e# E)K, *or e4e&*#o, a(ir&a2 El heterosexual puede *i*ir aparte de su sexualidad, mientras que para el homosexual, su sexualidad es su mundo y su destino y todo lo ju)ga en funcin de su sexualidadD M. ECL2 Sodoma$ Ensayo sobre la homosexualidad, Nerder, 3ar)e#ona 1HAG, ,?9. Se *odr.an )itar otros &u)6os te0tos de este &is&o tenor dentro de# )a&*o &8di)o. 11G ta&*o)o es &a!or e# ni1e# de a)ti1idad se0ua# res*e)to a #os 6eterose0ua#es ,,G . De otra *arte, e# *or)enta4e de *ersonas )on *ro"#e&as de orden se0ua# *are)e ser e# &is&o en 6o&o %ue 6eterose0ua#es. Ta#es *ro"#e&as 7se+a#an #os autores7 en #os su4etos 6o&ose0ua#es no eran, *or #o 'enera#, )on1eniente&ente en(o)ados a ni1e# )#.ni)o 6asta 6a)e *o)o tie&*o. Co&o a(ir&an 3e## ! Mein"er', a# )onsiderar #a 6o&ose0ua#idad )o&o un *ro"#e&a en s. &is&o, e# tera*euta )re.a 6a)erse )/&*#i)e de a#'o *ato#/'i)o si intenta"a atender #os *ro"#e&as se0ua#es )on)retos de #os 6o&ose0ua#es. Un a!pecto pro#lem3tico) la promi!c"ia. Aten)i/n es*e)ia# &ere)e e# )a*.tu#o )on)erniente a #a *ro"#e&$ti)a de #a *ro&is)uidad en e# &undo 6o&ose0ua#. E# 'ran t/*i)o, en este )aso, *are)e re1e#arse )ierto. E0iste, e(e)ti1a&ente, una *ro*ensi/n entre #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua# a tener un e#e1ado n<&ero de )o&*a+.as se0ua#es. La &itad de #os 1arones en)uestados *or 3e## ! Mein"er' )on(iesan 6a"er tenido un *ro&edio de @II )o&*a+eros ,,H . Este dato, *ro"a"#e&ente, 6a )a&"iado de &odo i&*ortante en #os <#ti&os a+os de"ido a# (a)tor SIDA %ue, a# *are)er, 6a &odi(i)ado de &anera )onsidera"#e #as )ostu&"res ! &oda#idades de )onta)to ! en)uentro. En )ua#%uier )aso, #a *ro&is)uidad *are)e )ara)teriar si'ni(i)ati1a&ente #os $&"itos 6o&ose0ua#es. As., *ues, 1eni&os a en)ontrarnos )on un 6e)6o %ue *are)e *ro*or)ionar "ases su(i)ientes *ara *ensar en una di&ensi/n *ato#/'i)a de# &undo 6o&ose0ua#. Una di(i)u#tad es*e)ia# *ara #a 1in)u#a)i/n a(e)ti1a ! *ersona# *are)er.a in6erente a su *si)odin$&i)a. -ero ni si%uiera ante este dato en)ontra&os unani&idad a #a 6ora de e&*render una inter*reta)i/n ! 1a#ora)i/n *si)odia'n/sti)a. E# dato, *or otra *arte, 6a de tener en )uenta un e#e&ento de i&*ortan)ia a #a 6ora de "us)ar#e una si'ni(i)a)i/n. Todos #os estudios *onen de &ani(iesto %ue e# &odo en %ue #a &u4er 6o&ose0ua# 1i1e su 1in)u#a)i/n es nota"#e&ente di(erente a )o&o #a rea#ia e# 6o&ose0ua# &as)u#ino. En e##a, #as )o&*a+.as se0ua#es son ##a&ati1a&ente &$s es)asas, &$s )ontinuas ! *arten 'enera#&ente de un )ono)i&iento *re1io ! no de en)uentros (ortuitos. La *ro&is)uidad a*enas se da en #os a&"ientes 6o&ose0ua#es (e&eninos. Sin duda, son &u)6os #os (a)tores %ue se en)uentran i&*#i)ados en #a *ro&is)uidad 6o&ose0ua# &as)u#ina ! %ue 6a"r.a %ue desentra+ar a #a 6ora de e(e)tuar 1a#ora)iones. -ara C. A. Tri**, *or e4e&*#o, no resu#ta sor*rendente %ue e# deseo *ro&is)uo sea a#'o es*e).(i)o de# se0o &as)u#ino, "asado parcialmente en tradiciones biolgicasD un ele*ado impulso sexual, una capacidad de respuesta de f(cil desencadenamiento, y qui)(s una historia de la especie de la ca)a sexual ,9I . Se'<n e# &is&o autor, #os 1arones ,,G I"id., H?. ,,H Resu#tado an$#o'os se en)uentran en #a in1esti'a)i/n rea#iada *or J.L. TRECNERA en Es*a+a. I"id., ,?G7,@I. ,9I C. A. TRI--, I"id., 1CA. C(. ta&"i8n a este *ro*/sito SN. NITE, Estudio de la sexualidad femenina, -#aa X Jan8s, 3ar)e#ona 1HCC e "nforme @ite sobre sexualidad masculina, -#aa X Jan8s, 3ar)e#ona 1HH,. 11H 6eterose0ua#es est$n #i&itados *or #a es)ase de )o&*a+eras de dis*osi)i/n in&ediata ! *or e# 6e)6o de %ue #as &u4eres se &ue1en )on (re)uen)ia en su re#a)i/n )on e# 6o&"re *or &oti1os distintos a# deseo se0ua#. Otros autores se+a#an ta&"i8n )o&o )ausas de #a *ro&is)uidad &as)u#ina 6o&ose0ua# #a *ro*ensi/n de# 6o&"re, 6o&o u 6eterose0ua#, a esti&ar su 1a#.a se0ua# en (un)i/n de #a )antidad de e0*erien)ias se0ua#es ! a )onsiderar #a (ide#idad )o&o una restri))i/n a #a #i"ertad. -ero de4are&os a%u. e# dato *ar reto&ar#o *osterior&ente a #a 6ora de ana#iar #a *osi"#e *si)o*ato#o'.a de #a orienta)i/n 6o&ose0ua#. -or #o %ue se re(iere a #a dura"i#idad de #a *are4a 6o&ose0ua#, es so"rada&ente )ono)ida #a inesta"i#idad %ue *resenta. E# *ro"#e&a se &uestra .nti&a&ente )one)tado )on toda #a te&$ti)a de #a *ro&is)uidad. A 8#, sin e&"ar'o, 6a"r.a %ue a+adir %ue #a ausen)ia de san)i/n #e'a#, #a ine0isten)ia de #os 6i4os ! #as &a!ores di(eren)ias so)ia#es ! )u#tura#es %ue se dan )on (re)uen)ia en #a *are4a 6o&ose0ua# )onstitu!en (a)tores %ue, sin duda, 'eneran un di(.)i# e%ui#i"rio *ara este ti*o de re#a)i/n. Si #a *are4a 6eterose0ua# )uenta )on e# a*o!o !, a 1e)es, 6asta )on #a *resi/n de todo e# )uer*o so)ia# *ara ase'urar su &anteni&iento, es e1idente %ue no su)ede de i'ua# &odo )on #a *are4a 6o&ose0ua#. M$s "ien #o )ontrario. No 6a"r.a %ue o#1idar, *or otra *arte, %ue esta"i#idad no e%ui1a#e a )a#idad. 3ien #o sa"e&os a *artir de &u#titud de &atri&onios s/#ida&ente :esta"#es;. La aaptacin p!icol(ica en la *omo!ex"alia. Sin duda, uno de #os (a)tores &$s de)isi1o en e# #o'ro de una esta"i#idad *si)o#/'i)a de# 6o&ose0ua# 1iene dado *or e# grado de aceptacin de #a &is&a. En este *unto son )on)#u!entes tanto #as in1esti'a)iones so)ia#es rea#iadas )o&o #os resu#tados o"tenidos en #a )#.ni)a. Es*e)ia#&ente si'ni(i)ati1a a este res*e)to es #a o"ra de M. J. Sen'ers Se reconna\tre homosexuel ,91 . Cuanto &$s ne'ati1a es #a *er)e*)i/n de# 6o&ose0ua#, tanto &a!ores son #os *ro"#e&as *si)o#/'i)os %ue se 1e o"#i'ado a a(rontar. -ara S. Mein"er' ! J. Co#in, #a *osi"i#idad de )on1ertir en rutina )o&*orta&ientos 6o&ose0ua#es se)undarios D)u#turia)i/nE, #a a)e*ta)i/n de #a 6o&ose0ua#idad Dnor&a#ia)i/nE ! #a resisten)ia a a"andonar#a D)o&*ro&isoE )onstitu!en *ar$&etros ne'ati1a&ente re#a)ionados )on #os *ro"#e&as *si)o#/'i)os ,9, . Con (re)uen)ia se a#ude a #as in4usti(i)adas *retensiones de #os 'ru*os 6o&ose0ua#es a )onsiderarse a s. &is&os nor&a#es o in)#uso &e4ores %ue #os de&$s. Cierta&ente una &inor.a se 6a re"e#ado !, en o)asiones, #o 6a 6e)6o de un &odo desen)a4ado ! rea)ti1o. La 6eterose0ua#idad 6a sido )onsiderada :nor&a#idad se0ua# (as)ista;, e# )on)e*to de 6o&ose0ua# 6a sido de)#arado )o&o (ruto e0)#usi1o de una ideo#o'.a "ur'uesa, se 6an rei1indi)ado *ara e# 6o&ose0ua# #os &$s a#tos 1a#ores ! a*titudes 6u&anas, ! una intensa )ar'a de a'resi/n se 6a desen)adenado ta&"i8n en &u)6os de estos 'ru*os )ontra #a &a!or.a 6eterose0ua#. No )on1iene o#1idar, sin e&"ar'o, ,91 Na&e, -aris 1HCI. ,9, C(. M.S. MEIN3ERG 7 C.J. MILLIAMS, I"id., ,@9. Datos se&e4antes se en)uentran en #a in1esi'a)i/n es*a+o#a de J. L TRECNERA, I"id., ,91. Co&o dato di(eren)ia# )on otros estudios, se ad1ierte %ue en #a *o"#a)i/n es*a+o#a di)6a a)e*ta)i/n no )on##e1a una de(ensa rea)ti1a (rente a #a 6etersoe0ua#idad. 1,I %ue ta#es rea))iones son &inoritarias ! %ue #a in&ensa &a!or.a de #os 6o&ose0ua#es *are)en 6a"er es)o'ido &$s "ien e# )a&ino de# es*anto ! #a autorre*resi/n de s. &is&os. No es 4usti(i)a"#e identi(i)ar, )o&o 6a)e M. E)K a todo 6o&ose0ua# %ue disienta de #os 4ui)ios *si%ui$tri)os esta"#e)idos, )on esa Sodo&a re)a#)itrante ! a'resi1a %ue de 6e)6o se *uede en)ontrar tan so#o en a#'unos se)tores &inoritarios de &i#itantes :'a!s; ,99 . Nu&erosas in1esti'a)iones se 6an )entrado en o"tener #as di(eren)ias *osi"#es entre #a ada*ta)i/n *si)o#/'i)a de 6o&o ! 6eterose0ua#es. No sie&*re 6an sido an$#o'os #os resu#tados. En )ua#%uier )aso, e# )on4unto de datos o"#i'a a )on)#uir *or e# &o&ento en una i&*osi"i#idad de distin'uir a #os 6o&ose0ua#es de #os 6eterose0ua#es. E# estudio de J. L. Tre)6era, rea#iado en e# )onte0to es*a+o#, )on)#u!e %ue no se *er)i"en di(eren)ias sustan)ia#es entre 6o&ose0ua#es ! 6eterose0ua#es. Las di(eren)ias se *resentan no tanto dentro de #a orienta)i/n se0ua# D6o&o o 6eterose0ua#E sino &$s entre #os di(erentes se0os D1arones o &u4eres, 6etero u 6o&ose0ua#esE ,9? . De4ando *ara &$s ade#ante #as )onsidera)iones de )ar$)ter &$s es*e).(i)a&ente )#.ni)as, resu&ire&os a6ora "re1e&ente #os resu#tados de #a in1esti'a)i/n *si)oso)io#/'i)a de# nue1o in(or&e Linse! @omosexualidades so"re #a ada*ta)i/n *si)o#/'i)a de #os 6o&ose0ua#es. -ara #os autores resu#ta e1idente %ue no se *uede 6a"#ar de ada*ta)i/n *si)o#/'i)a en t8r&inos 'enera#es. Se 6a)e ne)esario distin'uir entre #os di1ersos su"'ru*os 6o&ose0ua#es. S/#o #os :Dis(un)iona#es; ! :Ase0ua#es;, *resentan un ni1e# &$s a#to de *ro"#e&as *si)o#/'i)os %ue #os 6eterose0ua#es. /arece que los adultos homosexuales que se han adaptado a su homosexualidad, que no lamentan su orientacin sexual y que pueden funcionar efica)mente en el aspecto sexual y social, no tienen m(s problemas psicolgicos que los hombres y mujeres heterosexuales$ esulta e*idente que el terapeuta que sigue creyendo que su labor consiste necesariamente en cambiar la orientacin sexual de un cliente homosexual, desconoce cu(l es el *erdadero problema con el que se enfrenta ,9@ . En e# e*.#o'o de #a o"ra #os autores )on)#u!en2 son relati*amente pocos los hombre y mujeres homosexuales que responden al horrible estereotipo que la mayor-a tienen de ellos %$$$' Oui)(s el resultado menos ambiguo de nuestra in*estigacin es el de que homosexualidad y patolog-a son t:rminos que no est(n necesariamente relacionados ,9A . 5ueda *or 1er, sin e&"ar'o, a un ni1e# &$s *ro(undo, si #a 6istoria %ue da ori'en a #a orienta)i/n 6o&ose0ua# es)onde una serie de trau&as, (i4a)iones o des1ia)iones in)ons)ientes %ue i&*#i%uen ne)esaria&ente una *ato#o'.a %ue 8stas in1esti'a)iones de )ar$)ter *si)oso)ia# no a#)an)en a dete)tar. A e##o 1o#1ere&os &$s ade#ante. -ero no )a"e duda de %ue estos datos a*ortados desde #a in1esti'a)i/n *si)oso)ia#, sin ser )on)#u!entes, a"ren unos 6oriontes &$s a&*#ios %ue *are)en e0i'ir una re)onsidera)i/n de a#'unos ,99 C(. M. ECL, I"id., 9?A79?C. ,9? J. L. TRECNERA, I"id., ,9?. ,9@ A.-. 3ELL 7 M.S.,MILLIAMS, I"id., ,G,. ,9A I"id., 9I9. En e# estudio de J. L. TRECNERA e# GC_ se &uestra satis(e)6o )on su orienta)i/n se0ua#. I"id., ,@9. 1,1 4ui)ios e&itidos en e# &$s redu)ido, aun%ue %ui$s ta&"i8n &$s *ro(undo, &ar)o de #a )#.ni)a. Un a)er)a&iento a #a *ro"#e&$ti)a de #os or.'enes ! dia'n/sti)o de #a orienta)i/n 6o&ose0ua# e0i'ir$ *re1ia&ente, ##e1ar a )a"o a#'unas )onsidera)iones i&*ortantes so"re a#'unos as*e)tos "io#/'i)os de #a se0ua#idad. Con permi!o e la #iolo(-a. Uno de #os *rin)i*a#es in1esti'adores en #as *asadas d8)adas en e# )a&*o de #a &oti1a)i/n se0ua# 6a sido FranK 3ea)6. Su *ro*osi)i/n es %ue #a e0)ita)i/n se0ua# se 6a)e enor&e&ente 1ariada ! )o&*#e4a a &edida %ue se as)iende en #a es)a#a (i#o'en8ti)a ! %ue #a 1ariedad de )ondu)tas se0ua#es en %ue se e&*e+an #os ani&a#es su*eriores est$ )orre#a)ionada )on e# desarro##o de sus )orteas )ere"ra#es. E# )ontro# 6or&ona# en #os ani&a#es in(eriores )ede e# *uesto a un )ontro# neuro#/'i)o en #os ani&a#es su*eriores. En este sentido a(ir&a F. 3ea)6 %ue en e# )urso de #a e1o#u)i/n, e# 'rado )on %ue #as 6or&onas se0ua#es )ontro#an e# )o&*orta&iento se0ua#, 1a re&itiendo *ro'resi1a&ente, )on e# resu#tado de %ue e# )o&*orta&iento 6u&ano se 6a)e re#ati1a&ente inde*endiente de esta (uente de )ontro# ,9C . Los e0*eri&entos rea#iados *or 8ste ! otros in1esti'adores so"re #a )astra)i/n arti(i)ia# i#ustran esta *ro'resi1a )o&*#e4i(i)a)i/n de #a se0ua#idad. En ani&a#es in(eriores, #a )astra)i/n su*one #a *r$)ti)a anu#a)i/n de #as (un)iones se0ua#es. A &edida %ue se a1ana en #a es)a#a ani&a# ta# deter&ina)i/n 1a *erdiendo *oder, 6asta ##e'ar a# ser 6u&ano, donde #a )astra)i/n no su*one en a"so#uto nin'una *8rdida de# inter8s se0ua# ni redu))i/n en #a (re)uen)ia de )o*u#a)i/n ! *#a)er. E# in(#u4o de# &edio a&"iente 1a de este &odo )o"rando *ro'resi1a i&*ortan)ia en #a deter&ina)i/n de #a )ondu)ta se0ua#. A &edida %ue se a1ana en #a e1o#u)i/n de #os *atrones se0ua#es !a no est$n estereoti*ados ni se 'u.an *or se+a#es es*e).(i)asJ resu#tan )asi tota#&ente de*endientes de# a*rendia4e indi1idua#. Co&o a(ir&a C. A. Tri**, )on )ada *ro'reso de# )ere"ro, se 6a ido *rodu)iendo una re#a4a)i/n *ro'resi1a de# )ontro# es*e).(i)o (isio#/'i)o so"re #a se0ua#idad ,9G . La se0ua#idad de# ser 6u&ano &uestra, en este sentido, un *ro'reso &$0i&o2 #a )a*a)idad de i&a'inar una o*ortunidad, de *#anear#a ! de en)ontrarse a *unto ! dis*uesto antes de %ue 8sta o)urra. Nuestro Gre'orio Mara+/n #o e0*res/ atinada&ente )uando a(ir&/ %ue e# &a!or /r'ano se0ua# de# ser 6u&ano es su )ere"ro. Aun%ue nuestro an$#isis se )entra esen)ia#&ente en #a )onsidera)i/n de sus di&ensiones *si)o#/'i)as se 6a)e o"#i'ado D*ara %ue esas &is&as )onsidera)iones no e0tra*o#en e# )on4unto de #os datos o"tenidosE 6a)er &en)i/n de #a *osi"#e deter&ina)i/n "io#/'i)a de #a 6o&ose0ua#idad. Sus di&ensiones *si)o#/'i)as ser$n e1a#uadas de &odo di1erso se'<n se ten'an o no en )uenta #os datos *ro1enientes de# )a&*o de #a "io#o'.a. Si a #o #ar'o de #a e1o#u)i/n (i#o'en8ti)a se 6a ido *rodu)iendo una *ro'resi1a re#a4a)i/n de #os )ontro#es es*e).(i)os, eso 6a tra.do )o&o una de sus )onse)uen)ias &$s i&*ortantes e# 6e)6o de %ue #a 6o&ose0ua#idad 6a'a !a a"ierta a*ari)i/n en deter&inadas es*e)ies ani&a#es. En esas es*e)ies, #as 6or&onas si'uen 4u'ando un *a*e# i&*ortante *ara su se0ua#idad, *ero no !a tanto *ara #a orienta)i/n de #a &is&a. Dos ani&a#es de# &is&o ,9C C(. e# !a )itado F. 3EACN 7 C. L. FORD, /atterns of sexual beha*ior, ,AA. ,9G C. A. TRI--, I"id., ?I7?1. 1,, se0o *ueden es*e).(i)a&ente 1erse atra.dos &utua&ente ##e'ando a una e0)ita)i/n ! re#a)i/n se0ua# ,9H . Ta# )ondu)ta se 6a o"ser1ado entre #os #eones, &ari*osas, *uer)os es*ines, &onos ! una 'ran 1ariedad de ani&a#es. B en todos e##os, )ontra #a )reen)ia *o*u#ar, en *resen)ia de *osi"i#idades de &antener una re#a)i/n 6eterose0ua#. Ta#es )o&*orta&ientos 6o&ose0ua#es en distintas es*e)ies ani&a#es *are)en tener &u)6as 1e)es una (ina#idad de(ensi1aJ e# ani&a# ado*ta una *ostura (e&enina )uando se 1e ata)ado *or otro de# &is&o se0o, si8ndo#e i&*osi"#e es)a*ar ,?I . Sin e&"ar'o, e0isten o"ser1a)iones en #as %ue #os )o&*orta&ientos 6o&ose0ua#es *odr.an ser )a#i(i)ados de *ri&iti1os, o, )o&o indi)a Corrae, irredu)ti"#es a #as re#a)iones do&inan)ia7su&isi/n, ni e0*#i)a"#e )o&o des*#aa&iento o sustitu)i/n a (a#ta de a#'o &e4or2 +o podemos afirmar que la relacin homosexual se explica en todos los casos, por una inhibicin de conductas de omisin$ /ues acaece que los machos se entregan a tales conductas incluso en presencia de las hembras de manera espont(nea$ Aparte de la utili)acin que pueda hacerse de un sistema de defensa, hay que tener presente la existencia de un comportamiento homosexual primiti*o ,?1 . La <ni)a e0*#i)a)i/n *osi"#e 1iene dada *or e# 6e)6o de %ue )uanto &$s e1o#u)ionada est$ #a es*e)ie, tanto &$s au&enta su deuda 6a)ia e# &edio ! res*e)to a #o ad%uirido. Co&o )on)#u!e Corrae, e# )o&*orta&iento se0ua# no es es*e).(i)o de un se0o u otro2 Existe una posibilidad permanente de manifestaciones sexuales opuestas al sexo biolgico, por tanto, contrarias a la reproduccin de la especie %$$$' En resumen, la obser*acin de los animales est( a fa*or de una bisexualidad psicolgica, expresin incluso de la dependencia relati*a de las estructuras de este orden respecto al genotipo ,?, . La 6o&ose0ua#idad, *ues, a*are)e, )o&o otros &u)6os ti*os de )ondu)ta, )on *er&iso de #a "io#o'.a. Todos estos datos no su*onen, natura#&ente, ni una e0*#i)a)i/n ni una 4usti(i)a)i/n de #a 6o&ose0ua#idad *ero s. i&*#i)an un )uestiona&iento de a%ue##as *osi)iones %ue no %uieren 1er en #a se0ua#idad 6u&ana sino un &ero trasunto "io#/'i)o en e# %ue #o &as)u#ino ! (e&enino 1ienen deter&inado de un &odo &era&ente instintua#, auto&$ti)o ! es*e)i(i)o. As., *ues, 6a! %ue )onsiderar %ue, )on inde*enden)ia de #os (a)tores "io#/'i)os %ue *uedan *redis*oner o )ondi)ionar #a 6o&ose0ua#idad, se 6a)e !a rea#&ente di(.)i# atri"uir #a &as)u#inidad o (e&inidad *si)o#/'i)as a )ausas *ura&ente )ro&os/&i)as, 'on$di)as, 6or&ona#es, ni a #as di(eren)ias &or(o#/'i)as se0ua#es. Co&o !a a(ir&ara J. Ga(o 6a)e a#'<n tie&*o en un estudio so"re #os (a)tores "io#/'i)os de #a 6o&ose0ua#idad la *irilidad o feminidad de un indi*iduo dependen no tanto de imperati*os biolgicos, cuando de condicionamientos socio5culturales o psicolgicos ,?9 . ,9H C(. a este *ro*/sito J. D. MEINRICN, "s homosexuality biologically naturalS, en2 M. -AUL ! otros, @omosexualityD Social, /sychological and >iological "ssues, Sa'e, 3e1er#! Ni##s 1HG,, 1HC7,I,. ,?I G.V. NAMILTON, "ncesto y homosexualidad, en2 A. M. LRICN, Los homosexuales *istos por s- mismos y por sus m:dicos, Morata, Madrid 1HAA, 9IG7919. ,?1 J. CORRARE, La homosexualidad y sus dimensiones, Fa0, Madrid 1HC,, 1HI. ,?, I"id., 1H971H?. ,?9 J. GAFO, Los factores biolgicos en el problema de la homosexualidadD Sa# Terrae A@ D1HCHE A9I. 1,9 El *omo!ex"al ."e nace o !e *ace. Sin e&"ar'o, a *esar de %ue #o "io#/'i)o di(.)i#&ente *uede !a ser )onsiderado )o&o #a e0*#i)a)i/n <#ti&a ! "$si)a de #a orienta)i/n 6o&ose0ua# o 6eterose0ua#, e# de"ate *er&ane)e a"ierto. La *rensa, )o&o sa"e&os, nos #o re)uerda de tie&*o en tie&*o )on noti)ias :sor*rendentes; so"re deter&inados des)u"ri&ientos %ue *onen de &ani(iesto unas di(eren)ias "io#/'i)as o anat/&i)as entre 6o&ose0ua#es ! 6eterose0ua#es ,?? . B es %ue, e(e)ti1a&ente, e# asunto est$ #e4os de reso#1erse de un &odo de(initi1o. E0isten de 6e)6o una serie de (a)tores 'en8ti)os ! endo)rinos %ue *are)en dese&*e+ar ta&"i8n un i&*ortante *a*e# en e# 4ue'o de #as orienta)iones se0ua#es. Vea&os )u$#es son #os resu#tados de #as in1esti'a)iones &$s re)ientes. E0isten una serie de datos "io#/'i)os %ue *are)en 'uardar una re#a)i/n, aun%ue no &u! "ien deter&inada, )on e# (en/&eno 6o&ose0ua#. E# se0o &as)u#ino o (e&enino %ueda deter&inado, )o&o todos sa"e&os &ediante #os )ro&oso&as FF en #a &u4er ! FB en e# 6o&"re. De 6e)6o e0iste #a *osi"i#idad de una serie de &odi(i)a)iones %ue dan #u'ar a deter&inadas ano&a#.as. Entre e##as )a"e desta)ar #a &odi(i)a)i/n )ro&oso&$ti)a dada *or #a a*ari)i/n de su4etos FFB %ue ##e1a )onsi'o, a 1e)es, una serie de trastornos *s.%ui)os en #a identidad se0ua# ! una &a!or *redis*osi)i/n *ara #a 6o&ose0ua#idad. Deter&inadas &odi(i)a)iones de# desarro##o e&"rionario de# su4eto 6u&ano De# estr8s *renata#E dan #u'ar ta&"i8n a a#tera)iones en #a di(eren)ia)i/n se0ua#. La deter&ina)i/n se0ua# no o)urre 6asta #a s8*ti&a se&ana de# e&"arao !, a 1e)es, una resisten)ia a #os andr/'enos o una e0)esi1a *rodu))i/n de #os &is&os, da #u'ar a una a*arente 'enita#idad (e&enina en e# 1ar/n o a una &as)u#inia)i/n 'enita# en un ser 'en8ti)a&ente (e&enino. Resu#ta, sin e&"ar'o, re1e#ador %ue e# se0o en e# %ue e# su4eto es edu)ado es e# %ue )on(i'urar$ #a (utura identidad *si)ose0ua#. La *er)e*)i/n de #os /r'anos 'enita#es 1iene a desen)adenar todo un dis)urso )u#tura# &as)u#ino o (e&enino ! ser$ este dis)urso i&*uesto *or #a edu)a)i/n e# %ue )on(i'urar$ a# su4eto )o&o 6o&"re o &u4er &$s a##$ de su se0o )ro&antiniano, 'on/di)o, 'onodo(/ri)o o 'enita# e0terno. Los tra"a4os de Mone!, Na&*son ! Na&*son re1a#orian esta o*osi)i/n entre un )ierto ni1e# de se0o "io#/'i)o ! e# se0o en e# %ue 6an sido edu)ados #os su4etos ,?@ . Las 6or&onas *are)en tener una in(#uen)ia en #a se0ua#ia)i/n de #a *ri&iti1a estru)tura "ise0ua# de# )ere"ro ,?A . En *arti)u#ar, #as in1esti'a)iones ini)iadas *or Gunter ,?? Se 6a"#a de deter&inadas eni&as D*arti)u#ar&ente, #a ,176idro0i#asaE %ue *ueden re*resentar una *redis*osi)i/n 'en8ti)a *ara #a 6o&ose0ua#idad. Una es*#8ndida in(or&a)i/n ! e1a#ua)i/n de toda esta )uesti/n #a en)ontra&os en e# tra"a4o de J. R. LACADENA, >iolog-a del comportamiento sexual humanoD gen:tica y homosexualidad, en #a )itada o"ra2 J. GAFO, La homosexualidadD un debate abierto, HC719@. ,?@ C(. J. MONEB, El hermafroditismo, en2 Enciclopedia "nternacional de las 0iencias Sociales, A'ui#ar, Madrid 1HC?, Vo#. ,, C1C7C1H. 1,? Derner en A#e&ania ! *rose'uida en Estados Unidos de A&8ri)a *or Si&on LeVa! 6an #e1antado de nue1o #a *o#8&i)a so"re e# ori'en "io#/'i)o de #a orienta)i/n 6o&ose0ua#. Este ti*o de in1esti'a)iones insisten en %ue tanto #o 6o&ose0ua#idad )o&o #a 6eterose0ua#idad son (un)iones de# 6i*ot$#a&o ! de #a in(#uen)ia %ue so"re este /r'ano e4er)e e# ni1e# de andr/'enos e0istente entre e# )uarto ! %uinto &es de desarro##o (eta# ,?C . As. *ues, a *artir de #os datos %ue 6o! *or 6o! se nos o(re)en en este )a&*o de #a in1esti'a)i/n "io#/'i)a, *are)e o"#i'ado a(ir&ar %ue si #os (a)tores "io#/'i)os no #o e0*#i)an todo, s. *are)e %ue e0*#i)an a#'o. Co&o J. R. La)adena ase'ura, #os 'enes *ueden *redis*oner &$s %ue deter&inar #a )ondu)ta 6o&ose0ua# ! %ue, aun )uando #os ras'os 'en8ti)os ! neuroanat/&i)os *are)ieran estar )orre#a)ionados )on #a orienta)i/n se0ua#, #a re#a)i/n )ausa# no est$ ni &u)6o &enos )ono)ida ,?G . Mu)6os *ro"#e&as *er&ane)en a<n en #a os)uridad, tanto dentro de este $&"ito "io#/'i)o )o&o en e# de #as deter&ina)iones *s.%ui)as %ue ana#iare&os *osterior&ente. Dado, *ues, e# )on4unto de datos de #os %ue dis*one&os *or e# &o&ento *are)e %ue #o &$s raona"#e es )on)#uir %ue en e# ori'en de #a orienta)i/n 6o&ose0ua# 6a"r.a %ue situar una a)tua)i/n )on4unta de (a)tores "io#/'i)os, *s.%ui)os ! so)ia#es en di1ersos 'rados de intera))i/n. Las *oten)ia#idades e0istentes en )ada uno de esos /rdenes s/#o ##e'ar.an a a)ti1arse en #a &edida en #a %ue #os otros restantes #o (a)i#itasen. As., *ues, una (uerte *redis*osi)i/n "io#/'i)a *ara #a 6o&ose0ua#idad *odr.a %uedar en nada si #os (a)tores a&"ienta#es no (a)i#itan e# 4ue'o de identi(i)a)i/n *si)ose0ua#es en esa dire))i/n. Le "astar.a, sin e&"ar'o, un a&"iente &.ni&a&ente (a1ora"#e en ese sentido *ara %ue #a o*)i/n 6o&ose0ua# %uede esta"#e)ida. -or e# )ontrario, una &.ni&a *redis*osi)i/n "io#/'i)a *odr.a ser su(i)iente *ara diri'ir #a orienta)i/n se0ua# )on ese ru&"o si #os (a)tores *si)oso)ia#es )ontri"u!en "$si)a&ente en esa #.nea. S. 5re") el ori(en p!icoin3mico e la *omo!ex"alia. Freud se *resenta, sin duda, )o&o e# &$0i&o e0*onente de #a teor.a *si)o'en8ti)a de #a 6o&ose0ua#idad, e0istiendo a)uerdo *r$)ti)a&ente un$ni&e en )onsiderar %ue #as "ases de #os a)tua#es dis)ursos )#.ni)os so"re e##a (ueron sentadas a *artir de sus ,?C C(. G. DfRNER 7 3. SCNENL 7 3. SCNMIEDEL 7 L. ANRENS, Stressful e*ents in prenatal life of bi5and homosexual men2 E0*eri&enta# and C#ini)a# Endo)rino#o'! G1 D1HG9E G97GC. Se *uede en)ontrar una in(or&a)i/n ! 1a#ora)i/n a# res*e)to en #a o"ra )itada en e# )a*.tu#o II, M. RUSE, I"id.J C(. ta&"i8n S. LE VAB, El cerebro sexual, A#iana, Madrid 1HH@. Las in1esti'a)iones de G. Derner estu1ieron desde e# *ri&er &o&ento rodeadas *or #a *o#8&i)a. Fue a)usado de &e)#ar inde"ida&ente #os datos )on #os 4ui)ios de 1a#or ! de %ue "a4o ro*a4e )ient.(i)o a&*ara"a #os *re4ui)ios ! #a dis)ri&ina)i/n. Sin e&"ar'o, Dener a(ir&a"a en 1HH1 en Madrid %ue tanto #a "ise0ua#idad )o&o #a 6o&ose0ua#idad eran 1ariante natura#es de #a se0ua#idad ! %ue de"er.a&os e1itar su )ri&ina#ia)i/n, dis)ri&ina)i/n o *ato#o'ia)i/n. C(. G. DfNER, !ene 5and en*ironemnt5 dependent neuroendocrine etiogenesis of homosexuality and trans5exualismD -onen)ia en e# Curso de Verano de #a Uni1ersidad Co&*#utense so"re Estado intersexuales, E# Es)oria#, Madrid 1HH1. ,?G C(. J. R. LACADENA, I"id., 191. 1,@ inter*reta)iones. Este es e# &oti1o ta&"i8n *or e# %ue, *ara a#'unos, Freud a*are)a )o&o )u#*a"#e en *ri&er 'rado de #a in4usti(i)ada i&a'en ne'ati1a %ue so"re e# 6o&ose0ua# se 6a ido e#a"orando en e# $&"ito )#.ni)o. -ara otros, Freud sent/ #as "ases &$s s/#idas *ara #a )onsidera)i/n *ato#/'i)a de #a 6o&ose0ua#idad. -ara otros, sin e&"ar'o, re*resenta #a ru*tura de(initi1a de #os *re4ui)ios so)ia#es, a# )onsiderar #o 6o&ose0ua# )o&o una di&ensi/n (unda&enta# de toda se0ua#idad 6u&ana. Es *osi"#e %ue e# dis)urso (reudiano d8 *ie a todas estas inter*reta)ionesJ es *osi"#e, %ue a"riese unas (ronteras re1o#u)ionarias en #a )onsidera)i/n de #a 6o&ose0ua#idad, a# &is&o tie&*o %ue se 6a).a )/&*#i)e de #as )on1i))iones so)ia#es de su 8*o)a ! %ue, de este &odo, *ueda ser uti#iado Oa (a1orO o Oen )ontraO se'<n #os *ro*ios intereses, sie&*re a)tuantes de &odos &$s o &enos in)ons)ientes, en esta )uesti/n. E# 6e)6o es %ue e# dis)urso (reudiano, )on sus #a'unas ! )ontradi))iones se o(re)e )on un ri'or ! una )o6eren)ia (unda&enta# %ue, )ierta&ente, se e)6a de &enos en #a *osterior #iteratura *si)oana#.ti)a so"re #a 6o&ose0ua#idad. Modestas su'eren)ias (reudianas se 6an )on1ertido en do'&as, datos (unda&enta#es son ##a&ati1a&ente re#e'ados o tenden)iosa&ente de(or&ados ! &u)6as )uestiones a"iertas se )onsideran )erradas )on una #i'erea sor*rendente. La re(#e0i/n (reudiana so"re e# ori'en de #a 6o&ose0ua#idad *arte de #a a(ir&a)i/n de su )ar$)ter (unda&enta#&ente *si)o'en8ti)o, o*oni8ndose as. (ir&e&ente a #as teor.as de su tie&*o %ue #a )onsidera"an )o&o (ruto de una de'enera)i/n ner1iosa )on'8nita. Desde #os #res ensayos para una teor-a sexual, Freud se sit<a (rente a #as *osi)iones Ode'enerati1asO o OinnatistasO. Lo ad%uirido se i&*one, *ues, so"re #o )on'8nito ,?H . De a6., %ue Freud sie&*re se o*usiera ta&"i8n a #a *retensi/n de #os 6o&ose0ua#es de su 8*o)a %ue, si'uiendo a M. Nirs)6(e#d, *retend.an )onsiderarse )o&o un Oter)er se0oO "io#/'i)o ,@I . Esta insisten)ia (reudiana en e# )ar$)ter ad%uirido de #a 6o&ose0ua#idad no si'ni(i)/ nun)a, sin e&"ar'o, una ne'a)i/n ta0ati1a de *osi"#es (a)tores de orden )onstitu)iona#. La dis*osi)i/n "ise0ua# "io#/'i)a es un dato nun)a o#1idado *or Freud aun%ue, a# &is&o tie&*o, insista en %ue e##a no 'uarda e%ui1a#en)ia )on #a "ise0ua#idad *si)o#/'i)a. No e0iste una de*enden)ia entre e# 6er&a(roditis&o so&$ti)o ! e# *s.%ui)o. De )ua#%uier &odo, %ueda sie&*re *resente en Freud %ue, entre #a &u#ti*#i)idad de (a)tores %ue inter1ienen en e# na)i&iento de #a 6o&ose0ua#idad, 6a! %ue )ontar sie&*re )on (a)tores )onstitu)iona#es, aun%ue no sea *osi"#e deter&inar sus &odos de a)tua)i/n. -ero, sin duda, e# dato &$s re1o#u)ionario en #a )on)e*)i/n (reudiana so"re #a 6o&ose0ua#idad 1iene dado *or #a a(ir&a)i/n de su car(cter uni*ersal, es de)ir, *or #a a(ir&a)i/n de %ue #a se0ua#idad de todo su4eto 6u&ano entra+a )o&o una di&ensi/n esen)ia# #o 6o&ose0ua#. La dis*osi)i/n *ara #a 6o&ose0ua#idad no )onstitu!e, *or tanto, nin'una e0)e*)i/n, sino %ue (or&a *arte ta&"i8n de #a )onstitu)i/n deno&inada nor&a# ,@1 . ,?H C(. S. FREUD, #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 11C9711CC. ,@I C(. S. FREUD, .n recuerdo infantil de Leonardo de Einci, 1H1I, O.C., II, 1@HG7 1@HH. ,@1 C(. S. FREUD, #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 11H9711H?. 1,A De a%u. se deri1a e# 6e)6o de %ue todo indi1iduo ten'a %ue a(rontar un )ierto 'rado de 6o&ose0ua#idad "io#/'i)a ! *s.%ui)a %ue deter&inar$, en 'ran *arte, su (utura orienta)i/n se0ua#, as. )o&o su 'rado de esta"i#idad *si)o#/'i)a. De #as di1ersas so#u)iones %ue, de*endiendo de #a )onstitu)i/n ! e# a&"iente, se a*orten a 8sta di&ensi/n 6o&ose0ua#, de*ender$ %ue se dese&"o%ue (ina#&ente en una situa)i/n de 6o&ose0ua#idad &ani(iesta, de neurosis o de Onor&a#idadO D#8ase en este &o&ento 6eterose0ua#idadE. -ero 1a!a&os a# *unto %ue &$s nos interesa so"re e# ori'en de #a 6o&ose0ua#idad &ani(iesta. Las (ueras 6o&ose0ua#es a)tuantes en todo su4eto *ueden, )o&o 6e&os 1isto, )ondu)ir a di1ersas )on(i'ura)iones se'<n #a )onstitu)i/n *ersona# ! #os (a)tores a&"ienta#es. =Cu$#es son *ara Freud #os (a)tores %ue deter&inan, *ues, e# %ue una *ersona se oriente de un &odo (unda&enta#&ente 6o&ose0ua#> E# *ri&er a*unte so"re e# ori'en de #a 6o&ose0ua#idad #o tene&os en #a *ri&era edi)i/n de #os #res ensayos$$$, de 1HI@. Fi4ando su aten)i/n en un ni1e# de in(#uen)ia &era&ente e0terna, Freud se #i&ita a se+a#ar en e# ter)er ensa!o so"re #a *u"ertad, %ue #a 6o&ose0ua#idad se *uede 1er (a1ore)ida )uando #os *ri&eros )uidados de# ni+o son )on(iados a *ersonas de# &is&o se0o. Ta# situa)i/n *odr.a entor*e)er #o %ue *ara Freud )onstitu!e, en este &o&ento, e# ori'en de #a 6eterose0ua#idad2 e# re)uerdo in(anti# de #a ternura de #a &adre ! #a ri1a#idad )on e# *adre. Esta&os, *ues, a un ni1e# *si)o*eda'/'i)o &$s %ue )#.ni)o ! )on un ##a&ati1o o#1ido de #o %ue *udiera ser e# ori'en de #a 6o&ose0ua#idad (e&enina. No ser$ #a <ni)a 1e %ue )onstate&os ta# o#1ido ,@, . Tres a+os &$s tarde, en #a in1esti'a)i/n so"re #as #eor-as sexuales infantiles, Freud e0*resa una idea %ue en ade#ante se )on1ertir$ en uno de #os 'randes *i#ares de su inter*reta)i/n so"re #os or.'enes de #a 6o&ose0ua#idad2 e# ni+o i'nora #as di(eren)ias se0ua#es ! atri"u!e a toda *ersona, in)#uso a #as de# se0o (e&enino, unos /r'anos 'enita#es &as)u#inos. Esa (antas.a de una O&adre ($#i)aO *uede %uedar (i4ada en #a &ente in(anti#, de ta# &odo %ue, *osterior&ente, #e sea i&*osi"#e renun)iar a# *ene en su *osterior e#e))i/n de o"4eto se0ua#. E# su4eto, en este )aso, se hace necesariamente homosexual ,@9 . La 1isi/n de #os 'enita#es (e&eninos #a inter*retar$ )o&o resu#tado de una &uti#a)i/n %ue aso)iar$ a sus *ro*ias an'ustias de )astra)i/n !, de este &odo, #a 'enita#idad (e&enina #e *rodu)ir$ es*anto en #u'ar de *#a)er. E# *aso desde e# autoerotis&o a# a&or de o"4eto se 1e as. di(i)u#tado, rea#i$ndose tan s/#o de un &odo in)o&*#eto ,@? . As. tene&os, en 1HIG, #os 'randes ras'os de #a estru)tura &oti1a)iona# &$s i&*ortante ! &$s re*etida *or Freud en re#a)i/n a# ori'en 6o&ose0ua#. Se'ui&os sin sa"er nada de #a &u4er. En #a se'unda edi)i/n de #os #res ensayos$$$, en 1H1I, e# es%ue&a anterior %ueda (ir&e&ente *er(i#ado. A*are)e D*or *ri&era 1e en #a o"ra (reudianaE e# )on)e*to de nar)isis&o as. )o&o #os de fijacin e identificacin con la madre, aso)iados todos a# ori'en 6o&ose0ua#. Tras )on(esar %ue e# *si)oan$#isis no 6a )onse'uido un tota# es)#are)i&iento de# ori'en de #a in1ersi/n, Freud a(ir&a2 los in*ertidos pasan en los primeros aKos de su ,@, C(. I"id.,1,,H. ,@9 S. FREUD, #eor-as sexuales infantiles, 1HIG, O. C., II, 1,AA. ,@? C(. S. FREUD, La moral sexual cultural y la ner*iosidad moderna, 1HIG, O.C., II, 1,@9. 1,C infancia por una bre*e fase de fijacin en la mujer %a su madre en la mayor-a de los casos' %$$$' despu:s de esta fase heterosexual se identifican con la mujer y se toman a s- mismos como fin sexual, esto es, buscan partiendo de una posicin narcisista, hombres j*enes y semejantes a su propia persona, a los que quieren amar como su madre los am a ellos ,@@ . En estos &o&entos, *ues, *are)e %ue s/#o e0iste *ara Freud un ti*o )on)reto de 6o&ose0ua#idad2 e# e0a#tado *or #a )i1i#ia)i/n 'rie'a, a%ue# en e# %ue se "us)a en e# o"4eto una transa))i/n, un )o&*ro&iso o un *a)to entre #o &as)u#ino ! #o (e&enino, ta# )o&o se da"a en #a (i'ura de# E(e"o. La ad6eren)ia a #a &adre, e# nar)isis&o, ! #a a&enaa de )astra)i/n %uedan, *ues, )o&o #os tres 'randes e#e&entos. E# es%ue&a si'ue )onstru!8ndose sin re(eren)ia a#'una a #a &u4er. En #a ter)era edi)i/n de #os #res ensayos$$$ en 1H1@, Freud a+ade una #ar'a nota %ue *uede ser )onsiderada )o&o uno de #os 'randes te0tos so"re #a 6o&ose0ua#idad. A6ora s/#o nos interesa resa#tar %ue en )uanto a su ori'en, a Freud #e *are)e esen)ia# la eleccin narcisista de objeto y la persistencia de la significacin sexual de la )ona anal ,@A , sin %ue se deten'a en #a e0*#i)a)i/n de #o %ue si'ni(i)a ta# )onnota)i/n ana#. En e# )aso de# hombre de los lobos, en)ontra&os un nue1o orden de &oti1a)i/n en #a )ausa)i/n de #a 6o&ose0ua#idad. Se trata de# #i'a&en in)estuoso )on e# *ro'enitor de# &is&o se0o a *artir de #a di&ensi/n ne'ati1a de# Edi*o o de# ##a&ado Edipo in*ertido$ De a)uerdo )on #a dis*osi)i/n "ise0ua#, #a situa)i/n ed.*i)a, *resenta sie&*re una (ase a)ti1a ! otra *asi1a ,@C , de ta# &odo, %ue durante e# Edi*o, todo su4eto atra1iesa *or un *er.odo 6o&ose0ua#. De a6., %ue en e# te0to de 1H1H, /egan a un niKo$ Aportacin al conocimiento de la g:nesis de las per*ersiones sexuales, a*are)a de un &odo e0*#.)ito #a "ise0ua#idad ed.*i)a )o&o un (a)tor %ue *uede deter&inar #a a"erra)i/n se0ua#, tanto en #a 1ida in(anti# )o&o en #a adu#ta ,@G . A *artir de 1H,I, en toda #a o"ra (reudiana se de4a sentir e# i&*a)to de #as pulsiones de muerte, )u!a e0isten)ia ar'u&ent/ en 9(s all( del principio del placer$ E# te&a de #a 6o&ose0ua#idad re)i"e ta&"i8n e# i&*a)to. As., la transformacin de impulsos hostiles en cariKosos a*are)e en un te0to de 1H,, )o&o un nue1o &oti1o de orienta)i/n 6o&ose0ua#. En )aso &$s (re)uente, nos indi)a Freud, es e# de #a ri1a#idad )on un 6er&ano &a!or 6a)ia e# %ue se diri'ieron en #a in(an)ia intensos deseos de &uerte %ue son *osterior&ente re*ri&idos ! trans(or&ados en ta# (or&a %ue las personas antes consideradas como ri*ales se con*irtieron en los primeros objetos erticos homosexuales ,@H . As. &is&o, en El Co y el ,@@ S. FREUD, #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 11CG. ,@A I"id., ,@C C(. S. FREUD, Algunas consecuencias ps-quicas de la diferencia sexual anatmica, 1H,@, O.C., III, ,GHC. ,@G C(. S. FREUD, /egan a un niKo$ Aportacin al conocimiento de la g:nesis de las per*ersiones sexuales, 1H1H, O.C., III, ,?CC7,?GI. ,@H S. FREUD, Sobre algunos mecanismos neurticos en los celos, la paranoia y la homosexualidad, 1H,,, O.C., III, ,A1C. 1,G Ello D1H,9E, #a 6o&ose0ua#idad a*are)e )o&o e4e&*#o de trans(or&a)i/n de #as *u#siones 6osti#es en er/ti)as2 La actitud hostil no tiene probabilidad ninguna de conseguir satisfaccin, y en consecuencia %$$$' es sustituida por la actitud ertica ,AI . -ara#e#a&ente a #a a(ir&a)i/n de #as *u#siones de &uerte, #a angustia de castracin se )on1ierte en #os <#ti&os es)ritos (reudianos en e# &otor &$s i&*ortante de# )on(#i)to *s.%ui)o en 'enera# ! ta&"i8n de #a orienta)i/n 6o&ose0ua#. La a&enaa de )astra)i/n est$ .nti&a&ente #i'ada a# *er.odo ($#i)o, durante e# )ua#, e# ni+o ! #a ni+a s/#o re)ono)en un s/#o /r'ano 'enita#, e# &as)u#ino. E# te&a de #a )astra)i/n )o&o &otor de 6o&ose0ua#idad esta"a !a *resente, se'<n 1i&os, en 1HIG. A6ora )o"ra una nue1a ! *ro'resi1a i&*ortan)ia )on e# tras(ondo de #as *u#siones de &uerte. En #a Autobiograf-a D1H,@E, Freud sintetia e# ori'en de #a 6o&ose0ua#idad )o&o dependiendo de la bisexualidad constitucional y la primac-a de la )ona f(lica ,A1 . En e# "re1e ! denso te0to ?etichismo de 1H,C, #a an'ustia de )astra)i/n a*are)e i'ua#&ente )o&o uno de #os &odos de a))eso de #a 6o&ose0ua#idadJ si "ien se )on(iesa %ue no es *osi"#e e0*#i)ar por qu: algunos se tornan homosexuales ante e# terror-fico impacto de la amena)a de castracin al contemplar los genitales femeninos, &ientras %ue otros nie'an ta# i&*resi/n )reando un (eti)6e ! otros #a su*eran a))ediendo a #a 6eterose0ua#idad sin nin'<n ti*o de a"erra)i/n ,A, . La a&enaa de )astra)i/n )onstitu!e ta&"i8n #a *iea )#a1e en #a e0*#i)a)i/n de #a 6o&ose0ua#idad (e&enina. Nasta 1H91 Freud no *resenta nin'<n ti*o de e0*#i)a)i/n es*e).(i)a so"re #a e#e))i/n 6o&ose0ua# en #a &u4er. E##a es, en e0*resi/n de# &is&o Freud, Oun continente ignoradoO. -ero en e# te0to Sobre la sexualidad femenina de 1H91, nos se+a#a #os tres )a&inos %ue #a &u4er *uede se'uir ante e# )o&*#e4o de )astra)i/n2 a*artarse de un &odo '#o"a# de #a se0ua#idad, to&ar a# *adre )o&o o"4eto ! entrar as. en #a (or&a (e&enina de# )o&*#e4o de Edi*o )on #a )onsi'uiente a)e*ta)i/n de su (e&inidad, o &antenerse en una tena a(ir&a)i/n de #a &as)u#inidad a&enaada )onser1ando #a es*erana de *oseer a#'una 1e un *ene. Ta# complejo de masculinidad de #a &u4er puede desembocar en una eleccin de objeto manifiestamente homosexual ,A9 . En #a &is&a #.nea se sit<a e# te0to La feminidad *u"#i)ado en 1H99. La de)e*)i/n %ue, una 1e entrada en e# Edi*o, *uede e0*eri&entar #a ni+a res*e)to a su *adre, *uede *ro1o)ar una re'resi/n a #a eta*a anterior de# )o&*#e4o de &as)u#inidad !, de este &odo, instaurarse una e#e))i/n 6o&ose0ua# de o"4eto ,A? . Id8nti)a &oti1a)i/n a*are)e en e# te0to in)on)#uso datado en 4u#io de 1H9G ! *u"#i)ado */stu&a&ente en 1H?I, 0ompendio de /sicoan(lisis2 #a *ersisten)ia en e# deseo de ser 1ar/n )onstitu!e #a *iea )#a1e en #a *si)o'8nesis de #a 6o&ose0ua#idad (e&enina ,A@ . ,AI S. FREUD, El Co y el Ello, 1H,9, O.C. III, ,C1H. ,A1 S. FREUD, Autobiograf-a, 1H,@, O.C., III, ,CH?. ,A, S. FREUD, ?etichismo, 1H,C, O.C., III, ,HH?. ,A9 C(. S. FREUD, La feminidad, 1H91, O.C., III, 91C@. ,A? I"id., 91A@. ,A@ C(. S. FREUD, 0ompendio de psicoan(lisis,1H?I, O.C., III, 9?IH. 1,H Nasta a%u., #os te0tos &$s i&*ortantes de Freud en re#a)i/n a# ori'en de #a 6o&ose0ua#idad. Sintetiando #as &oti1a)iones *rin)i*a#es de ta# orienta)i/n 6o&ose0ua# tene&os, *ues, en *ri&er #u'ar #a adherencia a la madre %ue )ondu)e 6asta #a identificacin con ella !, a *artir de a6., una eleccin narcisista de objeto *or #a %ue e# su4eto "us)a en e# otro su *ro*ia i&a'en, a# &is&o tie&*o %ue e#ude #a angustia de castracin$ En se'undo #u'ar a*are)e e# Edipo in*ertido *or e# %ue e# *adre Do #a &adre en #a ni+aE se )on1ierte en e# o"4eto *ri&ario de# deseo. -or <#ti&o, e0iste se'<n Freud, otro ti*o de &oti1a)i/n en#aado )on #a *ro"#e&$ti)a de #a a'resi1idad, "ien eludiendo la ri*alidad de un tercero o "ien *or transformacin de los impulsos hostiles en cariKosos hacia una persona del mismo sexo$ En )uanto a #a &u4er, a*are)en )o&o e#e&entos es*e).(i)os e# complejo de masculinidad ! #a )onsi'uiente en*idia del pene$ <Narci!i!ta! y per,er!o!= La re#a)i/n entre 6o&ose0ua#idad ! nar)isis&o est$ *resente en Freud desde #os )o&ienos ,AA . Lo 6o&ose0ua# a*are)e as. )o&o &$s )er)ano a #o autoer/ti)o ! a#e4ado de# *o#o o"4eta# ,AC . Con es*e)ia# )#aridad se *resenta esta re#a)i/n en e# te0to El 0aso Schreber *u"#i)ado en 1H11, e# e# %ue se introdu)e e# estadio narcisista )o&o un *er.odo inter&edio de #a e1o#u)i/n #i"idina# situado entre e# *ri&er autoerotis&o ! e# a&or o"4eta#. La 6o&ose0ua#idad es )onsiderada enton)es )o&o un o"#i'ado *aso inter&edio entre e# nar)isis&o ! #a de(initi1a e#e))i/n de o"4eto 6eterose0ua#. No es *uro nar)isis&o, *uesto %ue en e##a se da una e#e))i/n de o"4eto, *ero, a# &is&o tie&*o, no ##e'a a #o %ue se )onsidera e# *unto (ina# %ue ser.a #a 6eterose0ua#idad ,AG .De a6. se deri1a, *ues, %ue #a 6o&ose0ua#idad ten'a %ue ser )onsiderada )o&o una :*er1ers/n;2 no 6a #o'rado a#)anar #o %ue 6a"r.a %ue )onsiderar )o&o objeto sexual normal$ No o"stante, resu#ta sinto&$ti)o ta&"i8n a todo este res*e)to #a )re)iente di(i)u#tad %ue ad1erti&os en Freud *ara )onsiderar #a 6o&ose0ua#idad )o&o una *er1ersi/n. -arti)u#ar&ente, a *artir de 1HIH esta di(i)u#tad se 1a 6a)iendo )ada 1e &$s *atente2 Freud ad1ierte #a di(eren)ia e0istente entre #a 6o&ose0ua#idad ! e# resto de #as *er1ersiones ,AH ! #as ana#o'.as %ue &$s "ien *resenta )on e# &odo de re#a)i/n 6eterose0ua#. -or otra *arte, ,CI se+a#a %ue en su re#a)i/n se comportan, por lo menos con respecto a su objeto sexual, aproximadamente del mismo modo %ue #os 6eterose0ua#es )on res*e)to a# su!o ,C1 !, en otro #u'ar, )on)#u!e %ue esta&os obligados a *er en la homosexualidad una ramificacin casi ,AA S. FREUD, La interpretacin de los sueKos, 1HII, O.C., I, @G?. ,AC C(. La moral sexual cultura y la ner*iosidad moderna, 1HIG, O.C., II, 1,@9J An(lisis de la fobia de un niKo de cinco aKos, 1HIH, O.C., II, 1?,1J #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C. II, 11CG. ,AG S. FREUD, Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %=Dementia paranoides=' autobiogr(ficamente descrita, 1H11, O.C., II, 1@1C. ,AH C(. S. FREUD, An(lisis de la fobia de un niKo de cinco aKos, 1HIH, O.C., II, 1?,,. ,CI S. FREUD, /sicoan(lisis, 1HIH, O.C., II, 1@@C. 19I regular %regelm]ssige Ab)Neigung' de la *ida ertica ,C, o, di)6o a<n de otro &odo, %ue en e##a tene&os una de las *ariantes de la organi)acin sexual %eine Eariante del genitalem Sexualorganisation' ,C9 . Co&o ta&*o)o *ode&os o#1idar e# te0to de una )arta Dde# H de a"ri# de 1H9@E a una &adre a&eri)ana, %ue se 6a".a diri'ido a Freud *idi8ndo#e %ue )urase a su 6i4o de #a 6o&ose0ua#idad. E# te0to es re1e#ador de 6asta %u8 *unto Freud 6a e1o#u)ionado a #o #ar'o de #os a+os en )uanto a #a )a#i(i)a)i/n de #a 6o&ose0ua#idad2 Dedu)co de su carta que su hijo es un homosexual$ 9e impresiona mucho el hecho de que usted no menciona esta palabra en su informacin sobre :l$ R/uedo preguntarle por qu: e*ita el uso de tal t:rminoS La homosexualidad no es desde luego una *entaja, pero tampoco es nada de lo que uno deba a*ergon)arse, un *icio o una degradacin, ni puede clasificarse como una enfermedad$ M$s ade#ante, tras )onsiderar #a di(i)u#tad *ara )on1ertir#e en 6eterose0ua# a(ir&a2 Lo que el psicoan(lisis puede hacer por su hijo ya en cosa diferente$ Si es desdichado, neurtico, si *i*e desgarrado por sus conflictos, inhibiciones en su *ida social, el an(lisis puede traerle armon-a, tranquilidad mental, completa eficiencia, ya sea que siga siendo homosexual o cambie ,C? . Cierta&ente, resu#ta sor*rendente e# )ontrate entre este &odo en e# %ue Freud en4ui)ia #a 6o&ose0ua#idad en sus <#ti&os a+os ! #as o*iniones %ue *osterior&ente se 1an a desarro##ar en deter&inados se)tores de# *si)oan$#isis. -or%ue, e(e)ti1a&ente, #a 6o&ose0ua#idad 1a a ser a se'uir siendo )onsiderada durante &u)6o tie&*o des*u8s de Freud )o&o una *er1ersi/n, ateni8ndose a #a *ri&era (/r&u#a (reudiana. De este &odo, &u)6os ana#istas, o#1idando e# *ro)eso se'uido *or Freud *re(irieron atenerse a sus *ri&eras *osi)iones en #u'ar de )ontinuar #a e1o#u)i/n %ue *are).a 1enir e0i'ida desde #a nue1a )on)e*)i/n de# deseo *u#siona# %ue se 6a".a a"ierto *aso ,C@ . E# &o1i&iento *ro'resi1o, *ues, %ue de )on4unto ad1erti&os )#ara&ente en #a teoria)i/n (reudiana so"re #a 6o&ose0ua#idad *erder$ *osterior&ente )asi todo su e&*u4e, *ara 1enir a )aer en una din$&i)a re'resi1a %ue, en o)asiones, sit<a #a *ro"#e&ati)a en unos estadios in)#uso &u! anteriores a# de #os *ri&eros *asos de Freud. La a)titud de su&a *ruden)ia )ient.(i)a )on #a %ue se &o1i/ Freud en e# te&a de #a 6o&ose0ua#idad )ontrasta )on #a &a!or *arte de #a #iteratura *si)oana#.ti)a *osterior en torno a #a )uesti/n. Son de&asiadas #as a(ir&a)iones ar"itrarias, do'&$ti)as !, &u)6as 1e)es, a*asionadas %ue se 6an ##e1ado a )a"o so"re e# (en/&eno 6o&ose0ua#. Tanto, %ue 6a )ontri"uido de &odo i&*ortante a *ro1o)ar )ierto des*resti'io de #os *si)otera*eutas ante #os *si)/#o'os e0*eri&enta#es, in1esti'adores *si)oso)ia#es ! antro*/#o'os. Cierta&ente, &u)6as de #as inter*reta)iones rea#iadas dieron *ie *ara #a ($)i# ridi)u#ia)i/n de #a t8)ni)a ! de #a inter*reta)i/n *si)oana#.ti)a. -are)e )o&o si e# (antas&a de #a 6o&ose0ua#idad 6u"iera tendido ta&"i8n sus tra&*as entre %uienes, te/ri)a&ente, &e4or esta"an *re*arados ,C, I"id., ,91?J Dte0to ori'ina# a#e&$n2 G.M., FI, 91GE. ,C9 S. FREUD, Sobre la psicog:nesis de un caso de homosexualidad femenina, 1H,I, O.C., III ,@?CJ Dte0to ori'ina# a#e&$n2 G.M., FII, ,CAE. ,C? S. FREUD, 0arta a una madre americana$ Citada *or E. JONES, Eida y obra de Sigmund ?reud, -aid/s, 3uenos Aires 1HAI, III, ,1?7,1@. ,C@ C(. G. NOC5UENGNEM, @omosexualidad y sociedad represi*a, Grani)a, 3uenos Aires 1HC?, ?1. 191 *ara sortear#as. B as. tene&os %ue #a 'ran re1o#u)i/n %ue su*uso #a a(ir&a)i/n de #a di&ensi/n 6o&ose0ua# *resente en toda se0ua#idad 6u&ana 6u"iera resu#tado ta&"i8n into#era"#e *ara &u)6os *si)oana#istas. Todo e# 'ru*o nortea&eri)ano %ue de(endi/ #a idea de #a 6o&ose0ua#idad )o&o e0*resi/n de una ada*ta)i/n rea)ti1a a #a 6uida de# se0o o*uesto, en)ontr/ e# &e4or )a&ino *ara de(ender su teor.a en #a ne'a)i/n de# )on)e*to de "ise0ua#idad. Un *i#ar )#a1e, si no e# *i#ar )#a1e, de #a teoria)i/n (reudiana se 1io de ese &odo e#i&inado ,CA . Lo )ierto es %ue e# dis)urso *ost7(reudiano so"re #a 6o&ose0ua#idad 6a ##e'ado a re1estir ta# )on(usi/n, ta#es )ontradi))iones, ta# (a#ta de ri'or )ient.(i)o, ta# i&*re'na)i/n de *re4ui)ios ! a)titudes de(ensi1as %ue 6a)en na)er #a sos*e)6a de %ue tras e##o se o)u#ta una )ierta i&*osi"i#idad te/ri)a, (ruto de #a (a#si(i)a)i/n de unos *resu*uestos o de una insu(i)iente )#ari(i)a)i/n de #os &is&os. De 6e)6o, e# *si)oan$#isis *are)e estar 6o! toda1.a &u! #e4os de o(re)er una teor.a )onsistente, &.ni&a&ente unitaria ! tota#iadora de #a 6o&ose0ua#idad. Las )ontradi))iones se &u#ti*#i)an en este te&a )o&o en *o)os otros. -or e##o, toda una serie de Oo#1idosO ! de de(or&a)iones *ost7(reudianas o"#i'an a intentar un serio re*#antea&iento de a#'unas )uestiones (unda&enta#es. Entre e##as 6a! %ue desta)ar #a de #as re#a)iones entre #a *u#si/n ! e# o"4eto as. )o&o #as )on)ernientes a# nar)isis&o ! #a )astra)i/n. 5ui$s uno de #os datos &enos tenido en )uenta, ! %ue 6a ido )ondu)iendo a una *ro'resi1a ininte#i'en)ia de# (en/&eno 6o&ose0ua#, sea e# de #a separacin original de la pulsin y el objeto esta"#e)ida *or Freud desde e# *rin)i*io ! a #a %ue nos 6e&os re(erido en e# )a*.tu#o II. De a6., %ue se si'a )re!endo en #a intr.nse)a ! ne)esaria orienta)i/n 6eterose0ua# de #a #i"ido. -ero e##o si'ni(i)a o#1idar uno de #os *i#ares "$si)os en #os %ue se a*o!a toda #a )on)e*)i/n *si)oana#.ti)a so"re #a se0ua#idad. Ele(ir pare$a *omo!ex"al. Mu! re#a)ionada )on #a )reen)ia en #a ine0ora"#e 6eterose0ua#idad de #a *u#si/n, se en)uentra otro e%u.1o)o i&*ortante en #a 1isi/n de a#'unos *si)oana#istas so"re #a 6o&ose0ua#idad. Se trata de# )on1en)i&iento, &$s o &enos &ani(iesto, de %ue s/#o #a e#e))i/n de o"4eto 6o&ose0ua# est$ re#a)ionada )on e# nar)isis&o. E0iste un (ra'ante Oo#1idoO en #a )uesti/n. Se'<n 6e&os 1isto en e# )a*.tu#o anterior, en #a "ntroduccin al narcisismo, Freud distin'u.a dos ti*os de e#e))i/n de o"4eto2 una ##a&ada de :a*o!o; Do ana)#.ti)aE ! otra de ti*o nar)isista. La e#e))i/n de :a*o!o; es a%ue##a en #a %ue e# o"4eto de a&or se e#i'e so"re e# &ode#o de #as (i'uras *arenta#esJ #a nar)isista, es a%ue##a en #a %ue #a e#e))i/n se e(e)t<a so"re e# &ode#o de #a re#a)i/n de# su4eto )on su *ro*ia *ersona. Nos detendre&os &$s ,CA C(. S. RADO ! otros, @omosexualidad en el hombre y en la mujer, Nor&8, 3uenos Aires 1HAC. RADO a(ir&a, *or e4e&*#o2 La bisexualidad no existe en el hombre ni en ning8n otro *ertebrado superior$$$. Es imperati*o suplantar el engaKoso concepto de bisexualidad$ 1C, ,C. 19, ade#ante en e# an$#isis de #a e#e))i/n de o"4eto de :a*o!o;. A6ora nos interesa desta)ar %ue e# se'undo ti*o de e#e))i/n de o"4eto, e# nar)isista, no )onstitu!e *ara Freud un &ono*o#io de #a e#e))i/n 6o&ose0ua#. E# nar)isis&o in(anti# est$ *resente en todo ti*o de e#e))i/n de o"4eto Din)#uso en #a de :a*o!o; o ana)#.ti)aE, sin %ue sean *ri1ati1os de #a e#e))i/n de o"4eto 6o&ose0ua#. -or otra *arte, ta&*o)o se de"e *ensar %ue a&"os &odos de e#e))i/n de o"4eto, de :a*o!o; ! nar)isista, se e0)#u!en &utua&ente. Todo ti*o de e#e))i/n de o"4eto se rea#ia, de un &odo u otro, )on )ierto )ar$)ter ana)#.ti)o ! )on unas di&ensiones nar)isistas. A&"os &odos, no su*onen, a(ir&a Freud, que los hombre se di*idan en dos grupos seg8n realicen su eleccin de objeto conforme al tipo de apoyo o al tipo narcisista, sino que %$$$' el indi*iduo encuentra ante s- dos caminos distintos para la eleccin de objeto, pudiendo preferir uno de los dos ,CC . Tene&os, *ues, %ue sie&*re ! en di(erentes 'rados, a&a&os #o %ue se nos 6a *are)ido, se nos *are)e, o )orres*onde a )ierta i&a'en de nosotros no rea#iada en #a 1ida Dnuestra *arte (e&enina o &as)u#inaE. La insisten)ia de &u)6os *si)oana#istas, *si%uiatras ! &ora#istas en e# nar)isis&o (unda&enta# de# 6o&ose0ua# su*one una ter'i1ersa)i/n de #os 6e)6os ! de #os te0tos (reudianos en #os %ue *retenden a*o!arse. Se o#1ida %ue e# ti*o de e#e))i/n de o"4eto nar)isista *uede estar tan *resente en e# 6o&ose0ua# )o&o en e# 6eterose0ua#, ! %ue, en todo ti*o de e#e))i/n de o"4eto se da una di&ensi/n nar)isista. La "ntroduccin del narcisismo su*one *ara Freud una *ro(undia)i/n de #as tesis enun)iadas *o)o antes en e# 0aso Schreber$ Ba 1i&os, )o&o en este <#ti&o te0to, 6a".a introdu)ido dentro de# es%ue&a de #a e1o#u)i/n de #a #i"ido, un estadio nar)isista entre e# autoer/ti)o ! e# de #a e#e))i/n de o"4eto. Na"r.a %ue *re'untarse, *ues, a #a #u de #as nue1as (or&u#a)iones &ani(estada en #a "ntroduccin al narcisismo, si e# es%ue&a de# Caso S)6re"er )onstituido *or #a se)uen)ia autoerotis&o7nar)isis&o 7e#e))i/n de o"4eto 6o&ose0ua#7 e#e))i/n de o"4eto 6eterose0ua# no de"er.a ser &odi(i)ado de# &odo si'uiente2 homosexual autoerotismo5narcisismo5eleccin de objeto heterosexual$ No *ode&os o#1idar, *or #o de&$s, e# )ondi)iona&iento %ue su*one ta&"i8n en e# *ensa&iento (reudiano #a ad6esi/n a un r.'ido !, a 1e)es, (orado e1o#u)ionis&o. Ta# &odo de *ensar, sa"e&os "ien, )onstitu!e una de #as deudas de Freud a #a &oda darWiniana tan i&*erante )o&o es%ue&a &enta# en su 8*o)a. La ne)esidad de se+a#ar *asos ! estadios su)esi1os se )on1ierte a 1e)es en una aut8nti)a o"sesi/n %ue, en &$s de una o*ortunidad, #e )ondu)e a un 1erdadera 1io#en)ia so"re #os datos. E# 6e)6o de %ue #o 6eterose0ua# a*are)a )o&o #a &eta <#ti&a de# *ro)eso de e1o#u)i/n #i"idina# *are)e re(#e4ar "ien un su"strato de ti*o "io#o'i)ista, se'<n e# )ua# #a re#a)i/n 6eterose0ua# 6a de %uedar *ri1i#e'iada. S/#o en e##a se da 7)o&o se+a#a en #os #res ensayos$$$7 una subordinacin a la funcin reproductora ,CG . ,CC S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O. C., II, ,I,@. ,CG S. FREUD, #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 1,1I. 199 E# an$#isis )#.ni)o de &u)6os 6o&ose0ua#es ! #os datos *ro1enientes de# #a"oratorio e0*eri&enta# de"er.an, *or otra *arte, )orre'ir, o, a# &enos, &atiar &u)6as de #as a(ir&a)iones *si)oana#.ti)as rea#iadas so"re #a i&*osi"i#idad de #os 6o&ose0ua#es *ara ##e1ar a )a"o un aut8nti)o en)uentro )on e# otro. As., *or e4e&*#o, #a in1esti'a)i/n de Masters ! Jo6nson 6a)e desta)ar de un &odo *ro&inente Dse'<n de)#ara)i/n de #os autores )onstitu!e e# dato &$s re1e#ador de# estudioE e# 6e)6o de %ue es &u)6o #o %ue #a *are4a 6eterose0ua# de"e a*render de# &odo en %ue #a *are4a 6o&ose0ua# se en)uentra en #a re#a)i/n se0ua#. Entre 6o&ose0ua#es 7se'<n estos in1esti'adores7 se da un &a!or en1o#1i&iento su"4eti1o, %ue #os autores atri"u!en a una &a!or )o&uni)a)i/n e in(or&a)i/n e0istente entre e##os. Se ad1ierte, en 'enera#, una &a!or *reo)u*a)i/n *or #a satis(a))i/n de# otro %ue en #a *are4a 6eterose0ua#, donde &u)6as 1e)es se )o&eten aut8nti)os atro*e##os *or (a#ta de in(or&a)i/n, de )o&uni)a)i/n ! de"ido, sin duda ta&"i8n, a #a &enta#idad &a)6ista *re1a#e)iente en nuestra )u#tura ,CH . En de(initi1a, #a &a!or *osi"i#idad de e#e))i/n de o"4eto nar)isista %ue *ueda darse en #a orienta)i/n 6o&ose0ua# D1o#1ere&os so"re e# te&aE es tenden)iosa&ente e0a'erada ! ter'i1ersada )uando se o#1ida %ue e# nar)isis&o ! su e#e))i/n de o"4eto )orres*ondiente no )onstitu!e un &ono*o#io de #a 6o&ose0ua#idad. E0iste una tenden)ia a en)errar de(initi1a&ente a# 6o&ose0ua# en un 4ue'o de es*e4os, donde de nin'<n &odo *uede es)a*ar a #a "<s%ueda de s. &is&o. Mu)6as 1e)es, de #a a(ir&a)i/n de %ue e# 6o&ose0ua# 6a rea#iado una e#e))i/n de o"4eto de ti*o nar)isista, *are)e )o#e'irse, a# si#en)iarse otros datos, %ue 6a e#e'ido O&a#O, %ue #a e#e))i/n )orre)ta es a%ue##a en #a %ue se "us)a e# o"4eto no *or re(eren)ia a uno &is&o sino a otro, es de)ir, se'<n e# ti*o de e#e))i/n de o"4eto de Oa*o!oO o ana)#.ti)a. Con (a)i#idad se o*era una trans*osi)i/n de e4es de re(eren)ias, *or e# %ue se identi(i)a nar)isis&o )on e'o.s&o ! e#e))i/n de :a*o!o; )o&o entre'a ! a&or. Todo e##o, ade&$s de una in4usti(i)ada e0tra*o#a)i/n de *#anos, )onstitu!e ta&"i8n un e%u.1o)o, *ues, ta# )o&o *udi&os 1er en e# )a*.tu#o anterior, #a e#e))i/n de o"4eto %ue se rea#ia en #a *are4a D6eteroE )on(or&e a# &ode#o de :a*o!o; no tiene 'arantiado *or e##o e# a))eso a #a &adure. Arti)u#ada )on #a situa)i/n ed.*i)a, *uede %uedar en)errada en sus (antas&as o *uede, a *artir de e##a, dar "ase *ara un aut8nti)o en)uentro &$s a##$ de #as i&$'enes de #a &u4er nutri o de# 6o&"re *rote)tor. De# &is&o &odo *uede o)urrir en #a e#e))i/n de o"4eto 6o&ose0ua#, sin %ue *oda&os, *or tanto, identi(i)ar homosexualidad5narcisismo5 imposibilidad de encuentro, *or una *arte, ! heterosexualidad5b8squeda del otro5amor, *or otraJ )uando en rea#idad, #os seis e#e&entos *ueden )o&"inarse entre e##os de todos #os &odos *osi"#es. -or%ue e# an$#isis de datos 6a)e *er)e*ti"#e ta&"i8n %ue &u)6as e#e))iones de o"4eto 6o&ose0ua#es *arte de una din$&i)a %ue se )orres*onde &$s )on e# ti*o de :a*o!o; %ue )on e# nar)isista. E#e))i/n de *are4a, *or tanto, %ue *arte en #os 1arones 6o&ose0ua#es de #a "<s%ueda de un *adre *rote)tor !, en #as &u4eres, de una &adre nutri, sin %ue e##o ta&*o)o i&*#i%ue, desde #ue'o, nin'una 'arant.a de &adure (rente a# &odo de e#e))i/n de o"4eto )on(or&e a# nar)isis&o. Tanto e# 6o&ose0ua# )o&o e# 6eterose0ua# *ueden %uedar a*resados en #as &a##as de #os (antas&as ed.*i)os o de# nar)isis&oJ o *ueden, a *artir de #os ,CH C(. M. N. MASTERS 7 V. E. JNONSON, I"id., ,1I7,,@. 19? &ode#os ed.*i)os ! de# nar)isis&o, )a&inar 6a)ia un aut8nti)o en)uentro )on e# otro %ue su*ondr.a 6a"er asu&ido #a *ro*ia )aren)ia deri1ada de# )o&*#e4o de )astra)i/n. El &anta!ma e la ca!tracin. Entra&os as. en uno de #os *untos &$s de"atidos en )uanto a #os 4ui)ios )#.ni)os e&itidos so"re #a 6o&ose0ua#idad. La amena)a de castracin )onstitu!e *ara &u)6os autores #a 'ran &ar)a nun)a su*erada en su din$&i)a *arti)u#ar. E# 6o&ose0ua# es un ser asustado *or #a a&enaa de )astra)i/n. La &u4er #e sus)ita un (antas&a de &uti#a)i/n i&*osi"#e de so*ortar, !, de a6., su "<s%ueda de# *ene %ue #e rease'ura (rente a #a a&enaa )ontinua. E# &iedo a #a 6eterose0ua#idad %ueda as. )o&o #a *iea )#a1e de# ori'en ! #a din$&i)a de# 6o&ose0ua#. -ero es e1idente %ue &u)6os e#e&entos %uedan sin una e0*#i)a)i/n &ediana&ente )o6erente )uando se intenta ##e1ar a )a"o este ti*o de 'enera#ia)i/n a todo ti*o de 6o&ose0ua#idad. -or%ue, )o&o )on ra/n insiste J. Corrae, *are)e %ue de(enderse de #a &u4er es una )osa, ! *asar de a6. a #a 6o&ose0ua#idad es otra. La 6uida de #a &u4er *uede dese&"o)ar en di(erentes siste&as de in6i"i)i/n, en un estru)tura neur/ti)a o en *r$)ti)as *er1ersas %ue, a su 1e, no su*onen ta&*o)o ne)esaria&ente e# #e1anta&iento de unas de(ensas (rente a una 6o&ose0ua#idad %ue no se %uiere a)e*tar ,GI . -are)e, *ues, %ue no toda 6uida de #a )astra)i/n )ondu)e ne)esaria&ente a #a 6o&ose0ua#idad, ni %ue en todos #os )asos #a orienta)i/n 6o&ose0ua# i&*#i%ue una 6uida de #a )astra)i/n. E# &iedo a #a 6eterose0ua#idad *uede )onstituir, %u8 duda )a"e, una &oti1a)i/n i&*ortante en e# ori'en de una orienta)i/n 6o&ose0ua#, *ero *are)e, )uando &enos, una te&eridad a(ir&ar %ue todo a))eso a #a 6o&ose0ua#idad i&*#i)a ne)esaria&ente un &iedo a #a 6eterose0ua#idad. En de(initi1a, *are)e %ue e0isten &u)6os )a&inos *ara a))eder a #a 6o&ose0ua#idad ! %ue #a a&enaa de )astra)i/n )onstitu!e, %ui$s, uno s/#o de estos )a&inos. Na)er#o e0tensi1o a todo ti*o de 6o&ose0ua#idad *are)e )onstituir una 'enera#ia)i/n in4usti(i)ada. No todo 6o&ose0ua# 1a a# 6o&"re Do a #a &u4erE *or%ue 6u!e de #a &u4er Do de# 6o&"reE. Su din$&i)a, a *artir de unas 1i)isitudes "io'r$(i)as *arti)u#ares, *uede res*onder a #a "<s%ueda de a#'o es*e).(i)o en e# 6o&"re Do en #a &u4erE. Co&o 6a"r.a %ue a(ir&ar ta&"i8n %ue e# 6e)6o de %ue e# 6o&ose0ua# no se sienta es*e)ia#&ente atra.do *or #os 'enita#es de# se0o o*uesto, no tiene %ue si'ni(i)ar sie&*re ! en todo )aso %ue 6u!e de 8# *or &iedo a #a )astra)i/nJ *are)e si'ni(i)ar, en &$s de una o)asi/n, %ue, a *artir de una din$&i)a )on)reta, ese ti*o de 'enita#idad no se 6a )onstituido en o"4eto de su deseo Dsa"e&os #o re#ati1a ! arti(i)ia# %ue es #a so#dadura entre tenden)ia ! o"4etoEJ )o&o *or id8nti)os &oti1os no #e interesa a# 6eterose0ua#, a *artir de su din$&i)a *arti)u#ar, #os 'enita#es de otro su4eto se&e4ante a 8#. A 1e)es es #a se&e4ana, otras #a dese&e4ana #o %ue tran%ui#ia #a &as)u#inidad o #a (e&inidad. Ade&$s de #as raones !a e0*uestas *ara )uestionar ta# ne'ati1a en e0)#uir e# )ar$)ter *er1erso de #a orienta)i/n 6o&ose0ua#, 6a"r.a ta&"i8n %ue *#antear una nue1a interro'a)i/n. La de #a *osi"i#idad de )o&"inar e# 6e)6o Dad&itido *or Freud ! &u)6os *si)oana#istasE de %ue #a 6o&ose0ua#idad *uede no ir a)o&*a+ada de nin'<n otro ti*o de ,GI C(. J. CORRARE, I"id., ,@9. 19@ s.nto&a neur/ti)o, )on #a a(ir&a)i/n de %ue e# 6o&ose0ua# no 6a su*erado e# )o&*#e4o de Edi*o ! no 6a asu&ido #a a&enaa de )astra)i/n. Ad&itir esa *osi"i#idad su*ondr.a ne'ar a#'o (unda&enta# dentro de# )uer*o )on)e*tua# *si)oana#.ti)o2 e# )ar$)ter nu)#ear atri"uido a# Edi*o ! #a )astra)i/n en #a )on(i'ura)i/n de #a *ersona#idad ! en #a etio#o'.a de #a neurosis. Re(erirse enton)es en e# )aso de #a 6o&ose0ua#idad )o&o si se tratar$ de una *ato#o'.a )on O&onos.nto&aO Des de)ir, )o&o un s.nto&a <ni)o a# &ar'en de )ua#%uier otra di(i)u#tad *ara desarro##ar una 1ida *#enaE, su*ondr.a una in)o6eren)ia %ue *are)e re(#e4ar, %ui$s, e# <#ti&o redu)to de# )#.ni)o en su e&*e+o *or &antener e# )ar$)ter *ato#/'i)o de #a orienta)i/n 6o&ose0ua#. E# <ni)o s.nto&a 1endr.a dado *or #a des1ia)i/n res*e)to a# o"4eto se0ua# )onsiderado nor&a#. A *artir de todo #o di)6o, Onor&a#O enton)es so#o *odr.a entenderse en un sentido estad.sti)o, #o )ua#, e1idente&ente, no *are)e )onstituir una "ase &u! s/#ida *ara (undar un 4ui)io )#.ni)o. E# 6o&ose0ua# no ne)esaria&ente nie'a #a di(eren)ia)i/n de #os se0os ni *retende ine#udi"#e&ente de ese &odo identi(i)arse )on una es*e)ie de '8nero neutro Dni &as)u#ino ni (e&enino, es de)ir, situarse en un nar)isis&o *ri&ario a"so#utoE, e0*resi/n ($#i)a de #a tota#idad. -uede )ono)er #a di(eren)ia de se0os ! asu&ir#a, )o&o asun)i/n interna de #a #i&ita)i/n, de #a )aren)ia, de# re)ono)i&iento de #a &uerte ! de# ori'en de# deseo. Esa a)e*ta)i/n de #a di(eren)ia si'ni(i)a )orte, )ensura, )astra)i/n de #as *oten)ia#idades de 'o)e. Es *osi"#e as. *ara e# 6o&ose0ua#, )o&o *ara e# 6eterose0ua#, o*tar !, *or e##o &is&o, renun)iar, )eder, asu&ir una *8rdida. No tiene %ue ser (ata#&ente deudor de# (antas&a de un '8nero neutro, en e# sentido en e# %ue nos 6a"#a A. Green ,G1 . E# an$#isis )#.ni)o &uestra *or #o de&$s %ue, 'enera#&ente, en e# 6o&ose0ua#, 6a! una identi(i)a)i/n *re*onderante &as)u#ina o (e&enina )o&o )o&*#e&entaria ! )ontradi)toria )on #a %ue es en&as)arada ! do&inada. E# deseo, a tra18s de #a )astra)i/n, se 6a 1e)toriado en una dire))i/n. -or%ue )o&o "ien a(ir&a -onta#is, La diferencia act8a no tanto entre los sexos como sobre el sexo$$$ La en*idia y el temor del otro sexo son secundariosD *ienen a dar un nombre y un soporte, un signo tangible, a todo aquello que desune al deseo de su objeto, a todo aquello que separa al sujeto de s- mismo. ,G,
=5u8 )onstitu!e, *ues, en <#ti&o t8r&ino, asu&ir #a )astra)i/n> E# )on4unto de #os datos *are)e 6a)er ne)esario ir &$s a##$ de# su*uesto de %ue #a 6o&ose0ua#idad su*one sie&*re una 6eterose0ua#idad "#o%ueada *or e# &iedo a #a ausen)ia de# *ene o *or #a no a)e*ta)i/n de #a &is&a. En este sentido, 6a"r.a %ue de)ir %ue, asu&ir #a )astra)i/n, su*one a#'o &$s %ue )a&inar 6a)ia una 6eterose0ua#idad ine0ora"#e. Con(or&e a todo #o %ue ##e1a&os di)6o, 6a"r.a %ue situar#a )o&o #a *osi"i#idad de 'oar ! 6a)er 'oar a# otro sin #a &a#a (e de )reer %ue uno es todo *ara e# otro o %ue e# otro *ueda )onstituirse en todo *ara uno. En de(initi1a, se trata )o&o 1eni&os re*itiendo, de &ostrar #a )a*a)idad *ara asu&ir #a se*ara)i/n ! #a ausen)ia %ue nos )onstitu!e, de a)e*tar #a )ontin'en)ia ! #a #i&ita)i/n 6u&ana (rente a #a o&ni*oten)ia de# deseo !, en <#ti&o t8r&ino, de a)e*tar #a &uerte. Esto, esta&os )on1en)idos, es tan *osi"#e ! tan di(.)i# tanto *ara e# su4eto 6o&ose0ua# )o&o 6eterose0ua#. -or%ue, )o&o )anta Luis Cernuda, el deseo es una pregunta cuya respuesta ,G1 A. GREEN, A., El g:nero neutro, en2 OVIDIO ! otros2 >isexualidad y diferencia de sexos, Edi)iones de# GI, 3uenos Aires 1HG,, G17H@. ,G, J. 3. -ONTALIS, El inasible a medias, en 2 OVIDIO ! otros, I"id., 197,A. 19A no existe$ La *omo!ex"alia como ,ariante !ex"al. Una 1e rea#iado e# re)orrido a tra18s de #os datos *si)oso)io#/'i)os, "io#/'i)os ! *si)oana#.ti)os de &$s si'ni(i)a)i/n so"re #a 6o&ose0ua#idad %ueda, (ina#&ente, *or deter&inar ! e0traer )on)#usiones so"re e# )ar$)ter *si)o*ato#/'i)o %ue se #e *ueda o no asi'nar. Los datos %ue *ro1en.an de #os estudios *si)oso)io#/'i)os *are).an a*untar )#ara&ente 6a)ia #a des)a#i(i)a)i/n de )ua#%uier ti*o de *ato#o'.a )o&o in6erente a #a &is&a. La "io#o'.a nos 6a"#a"a de )iertos (a)tores %ue *ueden 4u'ar )o&o *redis*osi)i/n en e# ori'en de #a orienta)i/n 6o&ose0ua#, sin atri"uir a di)6a inter1en)i/n un )ar$)ter *ato#/'i)o. En *si)oan$#isis, )o&o 6e&os 1isto, *redo&in/ #a tenden)ia a en)uadrar#a )o&o un ti*o &$s de *er1ersi/n. Es &o&ento, *ues, de e#a"orar unas )on(ronta)i/n entre e# )on4unto de datos 6asta a6ora dis*oni"#es. Si re)orre&os #a #iteratura )#.ni)a so"re #a 6o&ose0ua#idad nos en)ontra&os )on %ue no e0iste ni un ti*o de neurosis o de *si)osis %ue no se 6a!a aso)iado )on #a 6o&ose0ua#idad, ni ras'o *si)o*ato#/'i)o %ue no #e 6a!a sido atri"uido. -ara unos e0iste una .nti&a re#a)i/n entre #a 6o&ose0ua#idad ! #a neurosis o"sesi1aJ *ara otros, #a re#a)i/n se esta"#e)e )on #a 6isteria, *ara otros )on #a neurosis (/"i)a. Na! %uienes *iensan %ue #a 6o&ose0ua#idad est$, &$s "ien, )er)a de #a *si)osisJ *ara unos &an.a)o7de*resi1a, *ara otros *aranoi)a !, *ara otros, en (in, es%uio(r8ni)a ,G9 . E# 6o&ose0ua# 7se nos di)e7 *ade)e un &aso%uis&o *ro(undo, un sadis&o intenso, un (ondo autista, una 1i1a de*resi/n, un a)entuado e06i"i)ionis&o, una so#edad ine0ora"#e ! de si'ni(i)a)i/n *ato#/'i)a, una an'ustia )re)iente, una i&*osi"i#idad de e0*eri&entar e&o)iones *ro(undas, de a)tua#iar su *oten)ia#idad inte#e)tua#, de a*#i)arse a un tra"a4o de &odo )ontinuo 4unto )on una tenden)ia a# *arasitis&o, 1i1e ani&ado *or una (antas.a de 1en'ana, de des6u&aniar #a re#a)i/n ! de *ro*inar da+o a otro. B, *or su*uesto, un nar)isis&o radi)a# %ue #e i&*osi"i#ita a"so#uta&ente *ara a)e*tar #a di(eren)ia !, *or tanto, a# otro ,G? . No todos #os *si)oana#istas, e1idente&ente, se 6an &ostrado de(endiendo *osi)iones tan a#e4adas de #o %ue (ueron #os *#antea&ientos (reudianos. No 6an (a#tado ta&*o)o 1o)es dentro de #os $&"itos *si)oana#.ti)os ! *si%ui$tri)os %ue se 6a!an *ronun)iado en un sentido &u! o*uesto a #os se+a#ados. Son &u)6os #os %ue 6an )o&*rendido ! a)e*tado sin nin'<n ti*o de *ro"#e&a %ue, e(e)ti1a&ente, en #a 6o&ose0ua#idad se *ueden *resentar )uadrados neur/ti)os o *si)/ti)os de todo ti*o )o&o su)ede en #a 6eterose0ua#idad. -ero )o&o a(ir&a e# (i#/so(o so)ia# ! *si)oana#ista E. 1an de# Naa' se+a#a2 +o hay nada que pruebe que un tipo de car(cter sea causado por la homosexualidad o que est: necesariamente *inculada con ella %independientemente de factores culturales' ,G@ . ,G9 C(. CN. SQCRATES, #he o*ert homosexual, NeW BorK 1HAG, es es*e)ia# 9@71I,J A. M. LRICN, I"id. ,G? Todos estos ras'os *si)o*ato#/'i)os son re)o*i#ados de entre di1ersos autores *si)oana#.ti)os *or F. GIUNCNED, La 0hiesa e lTomosessualitLD La Ci1i#tg Catto#i)a 19I D1HCHE, ?AG7?CG. 19C Cuando e# *si)oan$#isis se atiene a sus *ro*ios )riterios so"re #a sa#ud ! #a en(er&edad ! tiene en )uenta #a re#ati1ia)i/n i&*ortante %ue ##e1/ a )a"o so"re e##os, ta&*o)o 1e en #a 6o&ose0ua#idad #a e0*resi/n de una en(er&edad o de a#'o %ue 6a!a %ue &odi(i)ar en otro sentido. En #a &edida en #a %ue un o una 6o&ose0ua# *uede 'oar de una 1ida ar&oniosa, )reati1a ! satis(a)toria, en #a &edida en #a %ue, )o&o )ua#%uier 6eterose0ua#, *ueda tra"a4ar ! a&ar, ##e1ar a )a"o un *ro!e)to de 1ida ! re#a)ionarse a&orosa&ente )on #os otros desde #a #i"ertad ! #a di(eren)ia, e# *si)oan$#isis no 1er$ en #a 6o&ose0ua#idad un )on(#i)to *s.%ui)o a reso#1er. Co&o se+a#a G. 3onnet, e# *si)oan$#isis no )onsidera #a 6o&ose0ua#idad )o&o una tara o un 6andi)a* de# %ue 6a"r.a %ue dese&"araar a# su4eto a toda )osta. B no *or (a#ta de a&"i)i/n o *or un )ierto #a0is&o o re)6ao a *riori de toda nor&a#idad, sino )o&o resu#tado de una serie de )onstata)iones. ?orma parte de nuestro juego per*erso 7nos di)e G. 3onnet7 el hacer creer que todo homosexual lo es ,GA . Desde una *ers*e)ti1a di(erente a #a de# *si)oan$#isis, 6a"r.a %ue *restar aten)i/n ta&"i8n a #as in1esti'a)iones de )ar$)ter *si)odia'n/sti)o %ue se 6an rea#iado so"re #a 6o&ose0ua#idad. Se trata de a1eri'uar e# 'rado de ada*ta)i/n de #os 6o&ose0ua#es &ediante una serie de *rue"as de *ersona#idad. Resu&iendo #os resu#tados de #as in1esti'a)iones rea#iadas )a"e )on)#uir, en *ri&er #u'ar, %ue no es *osi"#e distin'uir 6o&ose0ua#es o 6eterose0ua#es en #os resu#tados de *rue"as )o&o #as de# Rors)6a)6, T.A.T. o M.M.-.I. B, en se'undo #u'ar, %ue no es *osi"#e ta&*o)o distin'uir una *ato#o'.a %ue )ara)teri)e a #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua#. Las )on)#usiones de uno de #os estudios de &$s inter8s de #os %ue se 6an e(e)tuado es #a de %ue #a 6o&ose0ua#idad )o&o entidad )#.ni)a no e0iste, dado %ue sus (or&as son tan 1ariadas )o&o #as de #a 6eterose0ua#idad ! %ue 6a! %ue )onsiderar#a, *or tanto, )o&o una des1ia)i/n de# es%ue&a se0ua#, *si)o#/'i)a&ente dentro de# $&"ito nor&a# ,GC . ,G@ E. VAN DEN NAAG, +otas sobre la homosexualidad y su ambiente social, en2 N. RUITEN3EEL DEd.E, La homosexualidad en la sociedad moderna, Ed. Si'#o FF, 3uenos Aires 1HA@, 9A1. ,GA G. 3ONNET, .ne forme m:connu du d:sir2 Lu&ihre et Vie FFIF D1HGIE @17A@. La *er1ersi/n en #a 6o&ose0ua#idad se *resenta )uando e0iste en e##a un *redo&inio de #as di&ensiones destru)ti1as de #a *ersona#idad. C(. A. -PRER S[NCNER, Estructura per*ersa de la personalidad y componentes aditi*os2 Re1ista de -si)oan$#isis de Madrid 1? D1HHAE 9@7@H. ,GC C(. E. NOOLER, La adaptacin del homosexual manifiesto, en2 N. RUITEN3EEL, DEd.E, I"id., 1G17,I?. Resu#tados *are)idos (ueron #os %ue se o"tu1ieron en otras in1esti'a)iones &ediante #a a*#i)a)i/n de #a es)a#a M.M.-.I. C(. M. SIEGELMAN, /sychological adjustment of homosexual and heterosexual menD a cross5national replication2 Ar)6i1es o( Se0ua# 3e6a1iour C D1HCGE 1711 ! Adjustment of homosexual and heterosexual NomenD a cross5national replication2 Ar)6i1es o( Se0ua# 3e6a1iour G D1HCHE 1,171,@. En ra/n a# )on4unto de datos %ue #as di1ersas )ien)ias 6u&anas i&*#i)adas 6an ido arro4ando en #as <#ti&as d8)adas, #a Aso)ia)i/n A&eri)ana de -si%uiatr.a de4/ de in)#uir #a 6o&ose0ua#idad en #a #ista de trastornos &enta#es en 1HC?. Ta&"i8n #a O.M.S. retir/ #a 6o&ose0ua#idad de #a #ista de en(er&edades. 19G /ro#lema! e *omo&ilia! y *omo&o#ia!. La des)a#i(i)a)i/n de #a 6o&ose0ua#idad )o&o en(er&edad no de"e, sin e&"ar'o indu)ir a errores. No de"e entenderse, *or e##o, %ue se dis*one !a de una 4usti(i)a)i/n *ara )ua#%uier &anera de 1i1irse di)6a orienta)i/n se0ua#. Co&o dentro de #a 6eterose0ua#idad, )a"en &u)6os &odos, *er1ersos ! neur/ti)os, de )ondu)irse. Ma# ser1i)io se #e *restar.a a #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua# si se #e diera a entender %ue no e0iste *ro"#e&a a#'uno, sea )ua# sea #a &oda#idad en #a %ue se ##e1e a )a"o #a e0*erien)ia 6o&ose0ua#. 5ui$s deter&inados )o#e)ti1os 6o&ose0ua#es, rea))ionando ante #as 1e4a)iones de todo ti*o %ue 6an *ade)ido a #o #ar'o de #a 6istoria, se en)uentren a6ora de&asiado *o)o dis*uestos a a)e*tar #as di&ensiones *ro"#e&$ti)as %ue se *uedan ad1ertir en su *ro*io &odo de 1i1ir e# &undo a(e)ti1o se0ua#. La a1eri'ua)i/n de #os &oti1os ! resu#tados de sus )o&*orta&ientos &enos sanos )onstituir.a, sin e&"ar'o, una de #as &e4ores "ata##as %ue *odr.an 'anar (rente a #a so)iedad 6o&/(o"a %ue #es e0)#u!e. E# 6e)6o de #a *ro&is)uidad, *or e4e&*#o, de# %ue di&os )uenta en e# ini)io de# *resente )a*.tu#o %ueda a6. )o&o un *ro"#e&a ! un (o)o de )on(#i)to di'no de )onsidera)i/n, as. )o&o una e0*resi/n de#, *ro"a"#e&ente, &a!or .ndi)e de )on(#i)ti1idad ! neuroti)is&o e0iste dentro de #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua# &as)u#ina. Ser.a i&*ortante e&*render un an$#isis ! a1eri'ua)i/n so"re sus ra.)es, una 1e %ue se des)arta #a &is&a orienta)i/n se0ua# )o&o (uente ! ori'en en s. &is&a de #a tenden)ia *ro&is)ua D!a a*unt$"a&os en su &o&ento %ue e# 6e)6o de no *resentarse ta# *ro&is)uidad en #a *o"#a)i/n 6o&ose0ua# (e&enina )ontri"u!e, )on otras raones, a *ensar en ese sentidoE. Sin duda, e# re)6ao so)ia# intro!e)tado )onstitu!e un e#e&ento de *ri&er orden en #a e0*#i)a)i/n de #a *ato#o'.a *ro&is)ua. Ta# re)6ao interioriado desde #a &$s te&*rana in(an)ia se )on1ierte en una (uente de di1isi/n interior, de intensa re*resi/n, as. )o&o de una in6i"i)i/n 'enera#iada de todo si'no %ue, *or &.ni&o %ue sea, *ueda #e1antar ante #os otros ! ante s. &is&o #a sos*e)6a de 6o&ose0ua#idad. En de(initi1a, e# re)6ao interna#iado )ondu)e, sin duda, a una 'enerar una *ro(unda ansiedad %ue, &u)6as 1e)es, no en)uentra otra 1.a de es)a*e sino #a de una )o&*u#si1a ! autodestru)ti1a *ro&is)uidad. En su tras(ondo *ro"a"#e&ente se es)onde una *ro(undo an6e#o *or trans'redir unas nor&as ! *or a'redir a una so)iedad %ue su*usieron #a &uti#a)i/n de #as as*ira)iones &$s .nti&as. A# estar esa so)iedad *ro(unda&ente interna#iada, #a destru))i/n se )on1ierte, ine1ita"#e&ente, ta&"i8n en autodestru))i/n. Co&o se+a#a Tri**, *ara )o&*render #o %ue )on##e1a e# re)6ao so)ia# intro!e)tado tendr.a&os %ue i&a'inarnos )u$# ser.a e# e(e)to de so&eter a un su4eto 6eterose0ua# a #as )ondi)iones de re*resi/n %ue desde #a in(an)ia a)o&*a+an a# 6o&ose0ua# ,GG . Sa"e&os "ien %ue #a autoa)e*ta)i/n ! re)on)i#ia)i/n )on #a *ro*ia orienta)i/n 6o&ose0ua# ##e1a sie&*re a*are4ada )onsi'o una dis&inu)i/n i&*ortante de #a ansiedad !, )on e##a, ta&"i8n de #a tenden)ia *ro&is)ua. Esta es una ra/n (unda&enta# D4unto )on #os raona&ientos anterior&ente e0*uestosE *or #a %ue 6o! d.a se 6a"#a )ada 1e &enos de trata&iento de #a 6o&ose0ua#idad, *ara )entrarse en e# trata&iento de #os )on(#i)tos a*are4ados )on e##a. Otro (a)tor i&*ortante a tener en )uenta a #a 6ora de )o&*render e# (en/&eno de #a *ro&is)uidad entre #os 6o&ose0ua#es &as)u#inos, 6a"ida )uenta de su es)asa *resen)ia en ,GG C(. C. A. TRI--, I"id., 1CA. 19H #a 6o&ose0ua#idad (e&enina, ser.a ta&"i8n e# de #a di1ersidad e0istente entre 6o&"res ! &u4eres a #a 6ora de desen)adenarse #a esti&u#a)i/n de #os &e)anis&os se0ua#es. E##o )ontri"u!e a %ue, en #a re#a)i/n 6eterose0ua#, e# 1ar/n se 1ea o"#i'ado a e(e)tuar todo un tra"a4o de )on%uista %ue, a*arte de otros (a)tores )u#tura#es, e0*resa ta&"i8n #a di1ersidad en #os :tie&*os de rea))i/n; de #a se0ua#idad &as)u#ina ! (e&enina. Cuando e# o"4eto se0ua# *ertene)e a# &is&o '8nero, #a res*uesta *uede )o"rar enton)es toda #a 1e#o)idad o #a #entitud %ue )ada '8nero tiene )o&o *redis*osi)i/n. Con inde*enden)ia de estos (a)tores se+a#ados 6a"r.a %ue tener en )onsidera)i/n ta&"i8n #os e#e&entos de orden &$s *ersona# %ue *uedan intera)tuar )on e##os, )o&o ser.an #os e#e&entos *ro*ia&ente *er1ersos o neur/ti)os %ue 4ue'an )on (re)uen)ia en #a e0*erien)ia 6o&ose0ua#. E# 6o&ose0ua# *er1erso Den su sentido *si)oana#.ti)o, e1idente&ente, ! no 8ti)oE e0*resa una *ro(unda di(i)u#tad *ara inte'rar e# )on4unto de su &undo *u#siona#, as. )o&o *ara enta"#ar una re#a)i/n *ro(unda )on e# otro en tanto %ue su4eto #i"re ! di(erente. La 6o&ose0ua#idad enton)es, )o&o #o ana#ia )on *re)isi/n G. 3onnet, se )on1ierte en un i&*erati1o a"so#uto, *ra)ti)ado )on e0i'en)ias *re)isas ! se'<n un ritua# ! )ondi)iones *ro*ias a# su4eto en )uesti/n ,GH . E# 6o&ose0ua# *er1erso se 1e as. de ta# &odo su4eto a su *ra)ti)a, %ue !a (or&a un )uer*o )on e##a. 5ueda *er1ertido, es de)ir, )ondenado a )a&inar *or unas 1.as *ara#e#as, sin sa"er *or %u8. No *uede en)ontrar sentido a su e0isten)ia sino (unda&ent$ndo#a en una &anera de 1i1ir #a se0ua#idad %ue se )on1ierte en un re&o#ino de autodestru))i/n. Es e# )aso en e# %ue e# *si)oan$#isis *odr.a 1enir a )a&"iar #a din$&i)a *er1ersa de# su4eto. No se tratar.a, enton)es, de :)urar; #a 6o&ose0ua#idad, sino, se'<n #o di)6o &$s arri"a, de *osi"i#itar un &e4or a))eso a #a )astra)i/n si&"/#i)aJ es de)ir, a #a a)e*ta)i/n de #a i&*osi"i#idad de ser o en)ontrar un Otro tota#, sin distan)ia ni di(eren)ia %ue 1iniera a )o#&ar e# &undo de# deseo. S/#o de ese &odo *odr.a a))eder e# 6o&ose0ua# a #a e0*erien)ia, dentro de su &is&a orienta)i/n a(e)ti1a, de un deseo *ro*u#si1o ! )reador. Ne&os ad1ertido &$s arri"a )/&o #a 6o&ose0ua#idad en s. *are)e inde*endiente de #os di1ersos &odos de neurosis o *si)osis, as. )o&o %ue *uede 1erse .nti&a&ente in1o#u)rada en todas sus (or&as. Sin )ontrade)ir ese *rin)i*io 'enera#, )a"r.a, sin e&"ar'o, *ensar en )ierta *re1a#en)ia o tonos de )on(#i)tos &$s (re)uente&ente aso)iados a #a a(e)ti1idad 6o&ose0ua#. La *o#8&i)a so"re su e1entua# )ondi)i/n *ato#/'i)a *are)e 6a"er de4ado *o)o es*a)io *ara inda'ar en esas *osi"i#idades. Na"r.a, sin e&"ar'o, %ue interro'arse *or #as re#a)iones e0istentes entre 6o&ose0ua#idad ! )iertos trastorno de identidad, re1e#adores de una )on(usi/n a(e)ti1a &u)6as 1e)es *r/0i&a a #a *ro"#e&$ti)a 6ist8ri)a. Ta&"i8n 6a"r.a %ue *restar aten)i/n a #a inter1en)i/n D*arti)u#ar&ente en 6o&ose0ua#es &as)u#inosE de )iertas &oda#idades de nar)isis&o %ue *odr.an 1erse a)re)entadas en #a orienta)i/n 6o&ose0ua# ,HI . La asun)i/n de )iertos &odos de identi(i)a)i/n de #o %ue *odr.a&os deno&inar #o :)u#tura#7(e&enino; estar.a en su "ase. Se tratar.a en estos )asos *arti)u#ares de una identi(i)a)i/n )on e# *a*e# asi'nado so)io7 )u#tura#&ente a #a &u4er %ue, en tanto o"4eto *ara e# 1ar/n, se 1e *ro*u#sada a )u#ti1ar so"re&anera su *ro*ia i&a'en. S/#o as. *uede a)o&odarse a #a (un)i/n %ue #e 6a sido ,GH G. 3ONNET, I"id., @,7A1. ,HI As. se des*rende de# estudio de L.M. MOULNTAR73ACRALO, @omosexuality in the 9irror of +arFissos *resentado en e# First Con'ress On -s!)6ot6era*!, Viena 1HHA. 1?I asi'nada de )onstituirse un o"4eto atra!ente. La )u#tura &a)6ista *uede (a1ore)er i'ua#&ente, *or e# )ontrario, identi(i)a)iones )on e# &ode#o de# &a)6o *uro, %ue en)ierren de &odo &$s intenso a<n en una din$&i)a de )orte esen)ia#&ente nar)isista. Nos en)ontrar.a&os, enton)es, )on e# )aso de# 6o&ose0ua# %ue &erodea *or #os es*a)ios de# )u#to a# )uer*o ! de# )u#turis&o. Mere)er.a ta&"i8n una aten)i/n )#.ni)a e# *a*e# %ue 4ue'an, a 1e)es, deter&inados &odos de or'ania)i/n 6o&ose0ua#. Los )o#e)ti1os 'a!s )u&*#en a 1e)es (un)iones *o)o sa#uda"#es en #a ine1ita"#e di&ensi/n de '6etto a #a %ue se 1en )ondu)idos. Nadie %ue ten'a )ierta )on)ien)ia de #a *ro"#e&$ti)a 6o&ose0ua# #es ne'ar$ e# *a*e# (unda&enta# %ue #os )o#e)ti1os 6o&ose0ua#es 6an 4u'ado en orden a #a #i"era)i/n de sus )o&*onentes ! en orden ta&"i8n a# sanea&iento de una so)iedad 6o&o(/"i)a ! 6eterose0ista. -ero ta&"i8n esos 'ru*os, *arad/4i)a&ente, se 6a 6e)6o )/&*#i)es )on de&asiada (re)uen)ia de #a tenen)ia so)ia# a &ar'inar ! e0)#uir a# &undo 6o&ose0ua# de sus *ro*ios $&"itos. La so)iedad #es e&*u4a (uera de sus *ro*ios #.&ites ! e##os se 1en as. redu)idos a re)ono)erse )asi e0)#usi1a&ente en (un)i/n de su orienta)i/n se0ua#. Co&o si esa di&ensi/n (uera #o <ni)o !, ni si%uiera, #o &$s i&*ortante o *redo&inante en #a 1ida de una *ersona. De ese &odo, #os 'ru*os 6o&ose0ua#es, si no *restan aten)i/n, se 1en ($)i#&ente *ertur"ados *or #os ras'os *ro*ios de todo 'ru*o &inoritario ! )errado. -ero e# )on(#i)to 6o&ose0ua# no una )uesti/n de 6o&ose0ua#es. En 8# esta&os todos, de un &odo u otro, )on)ernidos. Sa"e&os, *or otra *arte, %ue #a e#a"ora)i/n de esa di&ensi/n de nuestro &undo a(e)ti1o se0ua# no sie&*re resu#ta ($)i#. Las re*er)usiones, sin e&"ar'o, *ueden ser i&*ortantes. De a#'una &anera, todo nuestro &undo re#a)iona# 7 )on 6o&"res ! )on &u4eres7 se 1e a(e)tado *or #os &odos en #os %ue reso#1a&os en nuestro interior #a re#a)i/n )on #os )o&*onentes 6o&ose0ua#es %ue 7*or )onstitu)i/n o *or 6istoria7 (or&en *arte de nuestra din$&i)a a(e)ti1a. No *ode&os o#1idar %ue nadie a#)ana #a orienta)i/n se0ua# de(initi1a de un &odo radi)a# ! )o&*#eto ! %ue e0iste toda una os)i#a)i/n entre #o &as)u#ino ! #o (e&enino en #a 1ida er/ti)a 6u&ana. +uestra libido 7a(ir&a Freud7 oscila normalmente toda la *ida entre el objeto masculino y el femenino ,H1 . E# )ine ! #a no1e#a 6an sa"ido &u)6as 1e)es re)o'er esta os)i#a)i/n &e4or %ue &u)6os tratados de *si)o#o'.a. -ero nuestra )u#tura, &ar)ada *or #a &enta#idad &a)6ista ! *or un )ierto 6eterose0is&o no (a)i#ita de&asiado #a tarea en este sentido. E# e&*o"re)i&iento *ersona#, )uando no e# )on(#i)to, son sus deri1a)iones &$s i&*ortantes. Esa di&ensi/n 6o&ose0ua# *uede "#o%uear &u)6as re#a)iones inter*ersona#es D*or e4e&*#o, ! ta# )o&o 1ere&os &$s ade#ante, en e# )a&*o de #as re#a)iones de a&istadE, *uede ori'inar ta&"i8n en e# 6eterose0ua# una )on(usi/n en #a *ro*ia identidad *are)ida a #a %ue se+a#$"a&os en e# 6o&ose0ua#, *uede )ondi)ionar de &odo i&*ortante, ! no sie&*re *ositi1a&ente, #a e#e))i/n de *are4a, *uede i'ua#&ente ser uti#iada )o&o un instru&ento de auto)asti'o "a4o #a (or&a de (antas&a %ue *retenden esen)ia#&ente #a autodestru))i/n ! *uede, natura#&ente, ser 1e6i)u#ada en (or&a 6o&o(/"i)a &ediante e# &e)anis&o de *ro!e))i/n. En este )aso, #a 6o&ose0ua#idad se )on1ierte en un (antas&a %ue 6a! %ue )on4urar ! %ue 6a)e re)aer so"re #a 6o&ose0ua#idad )o&o )on)e*to o )o&o rea#idad *ersona# toda #a a'resi1idad %ue 6ar.a (a#ta *ara ani%ui#ar e# *ro*io (antas&a. Las ,H1 S. FREUD, Sobre la psicog:nesis de un caso de homosexualidad femenina, 1H,I, O. C., III, ,@@,J C( ta&"i8n An(lisis terminable e interminable, O. C., III, 99@G799@H. 1?1 inter*reta)iones %ue se 6an 6e)6o, *or e4e&*#o, de #a 6o&ose0ua#idad #atente de Nit#er *are)en o(re)erse )o&o una inter*reta)i/n )o6erente de #a ne)esidad %ue 8ste sinti/ de &asa)rar a &i#es de 6o&ose0ua#es. Con ra/n a(ir&a G. Mein"er'2 +unca considero sano a un paciente a menos que haya superado su prejuicio contra la homosexualidad. E(e)ti1a&ente, 6a! %ue )onsiderar %ue e# *re4ui)io es da+ino ta&"i8n *ara e# 6eterose0ua#, en #a &edida en %ue est$ e0*resando una *arte de su en(er&edad 6o&o(/"i)a. De e##a 6e&os tenido &u)6as &uestras en #a e0*osi)i/n de #as teor.as )on)ernientes a# ori'en ! dia'n/sti)o de #a 6o&ose0ua#idad, *or no 6a"#ar de #a &ar'ina)i/n ! #as *erse)u)iones so)ia#es, *o#.ti)as ! re#i'iosas %ue 6an tenido #u'ar a #o #ar'o de #a 6istoria. 1?, 4I4LIOGRA5A 3ATALLER, S. A., Aproximaciones tericas en la in*estigacin de la homosexualidad, Mart.ne de Mur'.a, Madrid 1HH,. 3ELL, A. -.7 MEIN3ERG, S., @omosexualidades$ "nforme Vinsey, De"ate, Madrid 1HCH. 3OSMELL, J., 0ristianismo, tolerancia social y homosexualidad, Mu)6niK Editores, 3ar)e#ona 1HH9. CORRARE, J., La homosexualidad y sus dimensiones, Fa0, Madrid 1HC,, FREUD, S., #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 11C9711CC. Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %=Dementia paranoides=' autobiogr(ficamente descrita, 1H11, O.C., II, 1@IH. Sobre la psicog:nesis de un caso de homosexualidad femenina, 1H,I, O.C., III ,@?C. GAFO, J., La homosexualidadD un debate abierto, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHC. NOC5UENGNEM, G., @omosexualidad y sociedad represi*a, Grani)a, 3uenos Aires 1HC?. LRICN, A. M., Los homosexuales *istos por s- mismos y por sus m:dicos, Morata, Madrid 1HCA. MASTERS, M.N. 7 JONNSON, V.E., @omosexuality in /erspecti*e, Litt#e, 3roWn, and Co., 3oston 1HCH. MIRA3ET I MULLOL, A., @omosexualidad, hoy$ Nerder, 3ar)e#ona 1HG@. OVIDIO ! otros2 >isexualidad y diferencia de sexos, Edi)iones de# GI, 3uenos Aires 1HG, RUITEN3EECL, N. M. DEd.E, La homosexualidad en la sociedad moderna, Si'#o FF, 3uenos Aires 1HA@. RUSE, M., La homosexualidad, C$tedra, Madrid 1HGH. SCNOFIELD, M., Aspectos sociolgicos de la homosexualidad, Fontane##a, 3ar)e#ona 1HAH. TRI--, C. A., La cuestin homosexual, Eda(, Madrid 1HCG. MEIN3ERG, M.S. 7 MILLIAMS, C., @omosexuales masculinos, Fontane##a, 3ar)e#ona 1HCC. MEIN3ERG, G., La homosexualidad sin prejuicios, Grani)a, 3ar)e#ona 1HCC. 1?9 CA/%ULO 'III 'IDA 0 MUER%E DE NARCISO E# deseo *u#siona# en)uentra un )a&*o (unda&enta# donde e0*andirse en nuestra &is&a rea#idad *ersona#. En #os ini)ios, no sa"e de otro #u'ar donde de*ositarse. Es nuestra *ro*ia rea#idad, en e(e)to, #a %ue se )onstitu!e )o&o su o"4eto *ri&ario. Desde a6. se ir$ des*rendiendo *ro'resi1a&ente, a &edida %ue 1a en)ontrando o"4etos se*arados %ue #e *ro*or)ionan #a satis(a))iones *ri&eras ! )on e##as, #a &is&a su*er1i1en)ia. -ero sie&*re 6a"r$ un ir ! 1enir de# deseo desde #os o"4etos, o"4etos de a&or, 6asta #a *ro*ia rea#idad, ta&"i8n a&ada. Nar)iso, *or eso, ser$ uno de #os no&"res %ue a#ternati1a&ente to&a nuestro deseo. For&a *arte de# 1i1ir ! es, in)#uso, so*orte de 1ida. -ero Nar)iso 6a de *er&itir e# *aso a# Eros %ue *ersi'ue #a a*ertura a #a a#teridad ! a #a rea#idad &is&a. De otra &anera, Nar)iso )ondu)e a #a esteri#idad, a #a #o)ura ! a #a &is&a &uerte. /ues, al fin y al cabo, hemos de comen)ar a amar para no enfermar, )o&o &$s ade#ante re)ordare&os %ue nos indi)/ Freud. -ero 1i1i&os 6o! un era en #a %ue Nar)iso )o"ra un re#e1an)ia es*e)ta)u#ar. Es una in1ita)i/n *er&anente, *or%ue se en)uentra %ue e# a&or a s. &is&o )onstitu!e una "ase (unda&enta# de sa#ud &enta# ! desarro##o *ersona#. En este )onte0to, #a autoesti&a, 6a 1enido a )on1ertirse en un )on)e*to )entra# en &u)6as de #as *ro*uestas %ue se *ro*u'nan desde deter&inadas )orrientes *si)o#/'i)as. -arta&os, *ues, en este )a*.tu#o *or ana#iar de )er)a esta )uesti/n. El concepto e a"toe!tima y !"! or-(ene!. E# t8r&ino autoesti&a se 6a )on1ertido en un t8r&ino )o&<n. -o)os )on)e*tos e0tra.dos de# )a&*o de #a -si)o#o'.a, en e(e)to, 6an *asado a# do&inio *<"#i)o ! a# #en'ua4e )otidiano )o&o e# de #a autoesti&a. En )ua#%uier )on1ersa)i/n ! a *ro*/sito de #os te&as &$s di1ersos, es ($)i# es)u)6ar una re(eren)ia a #a "a4a u a#ta autoesti&a de un su4eto ! a #as i&*ortantes )onse)uen)ias %ue de e##o se deri1an. -oseer un "uen ni1e# de autoesti&a *are)e 6a"erse )on1ertido as. en una e0i'en)ia indis*ensa"#e *ara (un)ionar en #a 1ida, *uesto %ue a# 6e)6o de su e0isten)ia o no se #i'an innu&era"#es )uestiones i&*ortantes en e# )a&*o de #as re#a)iones )on uno &is&o o )on #os otros, as. )o&o en e# dese&*e+o de #as a)ti1idades *ri1adas o *<"#i)as de #os su4etos. No es de e0tra+ar %ue una "i"#io'ra(.a a"undante ##ene #os ana%ue#es de #as #i"rer.as ! %ue #as di1ersas editoria#es se &uestren dis*uestas a #a *u"#i)a)i/n de te0to so"re e# te&a. Las *$'inas Neb en Internet so"re e# te&a se &u#ti*#i)an. E# 80ito est$ ase'urado. 1?? Nos en)ontra&os, *ues, )on un )on)e*to %ue 6a ##e'ado a ad%uirir en #a a)tua#idad un )ar$)ter &.ti)o. De 8# se e0traen e0*#i)a)iones ! orienta)iones *ara i#u&inar #as )ir)unstan)ias &$s di1ersas de #a 1ida ! a 8# *are)e %ue 6a! %ue re&itirse *ara en)ontrar 1.as de so#u)i/n a #os &$s 1ariados eni'&as de# )o&*orta&iento. Nasta #os *o#.ti)os se re(ieren !a a e##a. -ara &u)6os se 6a )on1ertido en una )#a1e &$'i)a )on #a %ue o"tener #a #u de(initi1a en orden a un "uen (un)iona&iento &enta#. -ara otros, sin e&"ar'o, no de4a de #e1antar sos*e)6as &u! serias ! re)e#os i&*ortantes. E1idente&ente, este :"oo&; de# te&a de #a autoesti&a no a)ae)e sin #a )on)urren)ia de toda una serie de (a)tores %ue, desde $&"itos &u! di1ersos, entran en 4ue'o )on4unta&ente. Con1iene re*asar, aun%ue sea de &odo su&ario, a#'unos de esos (a)tores (unda&enta#es. E# 6o'ar en e# %ue #a autoesti&a 1iene a# &undo ! se desarro##a )on a&*#itud es e# de #a -si)o#o'.a Nu&anista, &o1i&iento %ue en)uadr/ (i'uras de ta#ante ! )on(i'ura)i/n te/ri)o7t8)ni)a "astante di1ersas ,H, , *ero %ue se &ostr/ un$ni&e a #a 6ora de ##e1ar )a"o una es*e)ie de :reden)i/n; de #a i&a'en ne'ati1a %ue tanto e# )ondu)tis&o a&eri)ano )o&o e# *si)oan$#isis 6a".an )onstruido so"re e# su4eto. La -si)o#o'.a Nu&anista se auto*ro)#a&a as., a &odo de &ani(iesto *ro'ra&$ti)o en un es)rito de 1HA,, )o&o Ala tercera rama fundamental del campo general de la /sicolog-aB en una re(eren)ia *ri&aria a aquellas capacidades y potencialidades humanas a*enas )onsideradas *or *si)oan$#isis ! *si)o#o'.a )ondu)tista2 amor, creati*idad, personalidad, crecimiento, organismo, gratificacin de las necesidades b(sicas, autoactuali)acin, *alores superiores, alma, autorreali)acin, espontaneidad, juego, humor, afecti*idad, naturalidad, pasin, cordialidad, trascendencia del yo, objeti*idad, autonom-a, responsabilidad, intencionalidad, Afair5playB, experiencia trascendental, salud mental y conceptos parecidos ,H9 . E# terreno a#entador ! o*ti&ista %ue ne)esita un )on)e*to )o&o e# de autoesti&a esta"a, )o&o se *uede ($)i#&ente )o#e'ir, "ien *re*arado )on este nue1o anda&ia4e &enta# de #a -si)o#o'.a Nu&anista, en e# %ue #o )ons)iente 1ue#1e a 'anar terreno so"re #o in)ons)iente, #o nor&a# so"re #o anor&a# ! #o :es*iritua#; so"re #o *u#siona# o instinti1o. -ero es e1idente ta&"i8n %ue )ada *si)o#o'.a en)uentra su )a&*o de na)i&iento ! ,H, En e##a se dieron )ita (i'uras *ro)edentes de #a -si)o#o'.a de #a Gesta#t D)o&o L. GOLDSTEIN %ue (i'ura )o&o *adre de esta )orriente *si)o#/'i)aE, de #a (eno&eno#o'.a, e# e0isten)ia#is&o o, in)#uso, de deter&inado *si)oan$#isis Des e# )aso de E. FROMM, )on su teor.a de# *si)oan$#isis 6u&anistaE. Sus (i'uras &$s re*resentati1as 6an sido Da*arte de L. Go#dsteinE, A. MASLOM, C. ROGERS ! F. -ERLS. La *si)o#o'.a )o'niti1a &$s re)iente 6a sintoniado ta&"i8n en "uena *arte )on as*e)tos i&*ortantes de #a *si)o#o'.a 6u&anista, ta# )o&o se de4a 1er en #a o"ra de A. ELLIS, a)n y emocin en psicoterapia, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HGI, *arti)u#ar&ente en su #istado de #as "deas irracionales, @H7G,. ,H9 S. STANSFELD SARGENT, Enfoque human-stico de la personalidad, en 2 3. 3. MOLMAN, 9anual de /sicolog-a, Vo#. ?, 9?,79@HJ N. 5UITMANN, /sicolog-a @umanista, Nerder, 3ar)e#ona 1HGHJ A. S[NCNER 3ARRANCO, La /sicolog-a @umanista, Uni1ersidad de Se1i##a, 1HH1. 1?@ desarro##o en unos deter&inados $&"itos so)io7)u#tura#es, e)on/&i)os e, in)#uso, *o#.ti)os. -or%ue si "ien &u)6as de #as (i'uras de #a -si)o#o'.a Nu&anista *ro)ed.an de #a Euro*a *erse'uida *or e# nais&o DL. Go#dstein, F. -er#s, C6. 3V6#er o E. Fro&&E, (ue en A&8ri)a donde en)ontr/ e# a&"iente &$s *ro*i)io *ara desarro##arse ! (ueron a&eri)anas sus (i'uras &$s re*resentati1as DA. N. Mas#oW ! C. Ro'ersE. E# es*.ritu entusiasta ! 4u1eni# de #a )u#tura a&eri)ana se uni/ as. a #as )orrientes (eno&eno#/'i)a ! e0isten)ia#ista )on #a %ue 1en.an &ar)ados esos autores de *ro)eden)ia euro*ea. No (ue a4eno ta&*o)o a# na)i&iento de #a nue1a *si)o#o'.a e# es*.ritu o*ti&ista de# :nue1o *a)to; DneN dealE %ue Roose1e#t sit<a en e# )entro de su *ro'ra&a *o#.ti)o *ara sa)ar ade#ante a una na)i/n %ue 6a".a e0*eri&entado #a (uerte )risis e)on/&i)a de #os a+os 1einte. La -si)o#o'.a Nu&anista na)e, )ierta&ente, en una )u#tura %ue no 6a "e"ido dire)ta&ente en #a tra'edia 'rie'a ni e# teatro de# a"surdo euro*eo, sino, &$s "ien, en otra %ue sa"orea e# i&*u#so de un es*.ritu 4o1en ! )reador D)u!o &e4or e0*onente ! )anto #o en)ontrar.a&os en Ma#t M6it&anE unido a un i&*ortante "ienestar e)on/&i)o. La autoesti&a en)uentra de este &odo un 6o'ar a)o'edor *ara )re)er ! desarro##arse. M$s de (ondo, 6a"r.a ta&"i8n %ue )onsiderar %ue e# )on)e*to de autoesti&a ! a&or a s. &is&o se 6a)en *osi"#e ta&"i8n desde #a )on)ien)ia de# 1a#or de #o *ersona# %ue se instaura en #a )u#tura o))identa# )on #a )on)ien)ia ! e# desarro##o de #os dere)6os indi1idua#es. La a(ir&a)i/n de# indi1iduo )onstitu!e, sin duda, #a 'ran )on%uista de #a &odernidad. Es #a otra 8ti)a %ue, )o&o :i#ustra)i/n de# e'o.s&o; ! e# :a*asionado inter8s *or e# "ien *ro*io;, se de(iende a ni1e# te/ri)o *or unos H6U ! se *ro*a'a en #a sensi"i#idad ! o*ini/n de &u)6os otros. E# indi1idua#is&o 7se+a#a F. Sa1ater7 *uede ser 1isto *or &u)6os )o&o #a &$s a#ta )on%uista de# su4eto *ost7industria# ! *ost7&oderno, #i"re de# )o#e)ti1is&o ! de# tota#itaris&o ,H@ . Lo %ue o)urre, )o&o ta&"i8n se+a#a e# &is&o Sa1ater, es %ue ese &is&o *ro)eso de indi1idua)i/n 'enerado *or e# )a&"io so)ia# se *resenta i'ua#&ente )o&o una 1.a de ries'o ,HA . -ero so"re e##o 1endre&os &$s ade#ante. No *ode&os o#1idar, *or <#ti&o, )o&o (a)tor deter&inante a tener en )uenta *ara )o&*render e# au'e ! e# entusias&o )on %ue es a)o'ido e# )on)e*to de autoesti&a, #a di&ensi/n su*er!oi)a ! )u#*a"i#iadora (a1ore)ida, en 'enera#, *or #a )u#tura 4udeo)ristiana. Toda #a teor.a so"re #a autoesti&a 6a 1enido )o&o a'ua de &a!o *ara a#i1iar e# *eso de unos intensos auto7re)6aos *ro(unda&ente intro!e)tados *or &u)6os desde unos *#antea&ientos *eda'/'i)os o es*iritua#es %ue 6i)ieron de #a ne'a)i/n de s. ! de #a )u#*a"i#ia)i/n *er&anente e# e4e )entra# de su *ro*uesta. No es de e0tra+ar, *or tanto, %ue en #os $&"itos &ar)ada&ente re#i'iosos, e# te&a de #a autoesti&a 'ane ade*tos *or d.as. En e##os se en)uentran #as *ersonas &$s ($)i#&ente )asti'adas. La autoesti&a 6a 1enido a ser as. *ara &u)6os )o&o #a #e'a#ia)i/n de un ne)esario a&or a s. &is&o %ue se en)ontra"a, desde &u)6os #u'ares, esti'&atiado. Est$ *er&itido tener una "uena &irada so"re s. &is&o, tratarse )on )onsidera)i/n ! &i&o, sin sentir *or e##o e# o"#i'ado *eso de #a )u#*a. Date la buena *ida es e# t.tu#o si'ni(i)ati1o !, sin duda, *ro1o)ador %ue Fernando Sa1ater ,H? C(. #as o"ras de tanto e)o entre e# *<"#i)o es*a+o# )o&o #as de F. SAVATER, Ptica como amor propio, Mondadori, Madrid 1HGG ! Ptica para Amador, Arie#, 3ar)e#ona 1HH, . ,H@ Ptica como amor propio, 1?A. ,HA I"id., 1?A71@H. 1?A da a uno de #os )a*.tu#os de su Ptica para Amador ,HC . Co&o se+a#a"a &$s arri"a, #a autoesti&a no *ro1o)a tan s/#o entusias&os ! ad6esiones. Ta&"i8n 'enera en otros &u)6os re)e#os ! sos*e)6as )onsidera"#es. Sin duda, #a &a!or de todas e##as )on)ierne a #as )o&*#i)idades %ue *odr.an darse entre 8sta ! #as di&ensiones &$s nar)isistas e indi1idua#istas de #a *ersona#idad. En 'enera#, #os &is&os autores %ue estudian ! ana#ian e# )on)e*to de autoesti&a, se )uidan *or se+a#ar es)ru*u#osa&ente #as di(eren)ias de 8sta res*e)to a unos *ro"#e&$ti)os &odos de e'o)entris&o in(anti#. La autoesti&a no se o*one a #a 68tero7esti&a, o esti&a de #os otros, sino a #a desesti&a *ro*ia. Sin e&"ar'o, un an$#isis &$s deta##ado de #a #iteratura so"re e# te&a *are)e indi)ar %ue a<n no *are)en su(i)iente&ente de#i&itadas #as (ronteras ! #as i&*#i)a)iones e0istentes entre este )on)e*to ! e# de nar)isis&o. B #o %ue es &$s i&*ortante, *are)e %ue en deter&inados &odos de *ro)#a&arse ! e0a#tarse e# idea# de #a sana autoesti&a, se *ierden de 1ista #os e(e)tos a #os %ue, en #a *r$)ti)a, se da #u'ar, &u! a#e4ados, )on de&asiada (re)uen)ia, de #os *#antea&ientos %ue *udieron ser, sin e&"ar'o, &u! )orre)tos en #a teor.a. So"re estas )uestiones *are)e )on1eniente, *ues, re(#e0ionar. Repen!ano el narci!i!mo. Sin duda, e# )on)e*to *si)o#/'i)o )on e# %ue #a autoesti&a *resenta &$s resonan)ias es )on e# de nar)isis&o. -ero este )on)e*to, a su 1e, se &uestra dentro de# )a&*o de #a *si)o#o'.a ! de# *si)oan$#isis )o&o enor&e&ente a&"i'uo ! *o#is8&i)o ,HG . E# &is&o t8r&ino de autoesti&a, est$ #e4os ta&"i8n de 1erse su(i)iente&ente )#ari(i)ado. De a6., %ue #as (ronteras entre a&"os t8r&inos (#u)t<en ! se esta"#e)an en unos )asos u otros de (or&as di(erentes, se'<n #os &odos *arti)u#ares de entender#os. -ara unos ser$ *osi"#e %ue se de un nar)isis&o %ue no 1a!a a)o&*a+ado de un *ara#e#o senti&iento de autoesti&a o %ue, in)#uso, #o di(i)u#te seria&ente. Otros *ensar$n, *or su *arte, %ue #a autoesti&a *uede (or&ar *arte de #as a)titudes *ro(undas de un su4eto, sin %ue *or e##o 6a!a %ue *ensar en nin'<n ti*o de nar)isis&o en su "ase. En de(initi1a, si se )onsidera %ue autoesti&a ! nar)isis&o son )on)e*tos )on)urrentes o no, 1a a de*ender de# &odo en e# %ue uno ! otro se inter*retan. Interesa, *ues, )#ari(i)ar *re1ia&ente %u8 se entiende *or una )osa ! otra. -ara e##o, ser$ i&*ortante 1o#1er a# )on)e*to de nar)isis&o, te&a )entra# 6o! dentro de #a teoria)i/n *si)oana#.ti)a. ,HC I"id., AC7G1. ,HG C(. -. GUILLEM 7 J.A. LOREN 7 ORORCO, E., Le narcisismme dans le processus de structuration et de destructuration psychiques$ "ntroduction2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se LV D1HH1E 9H71II. Estos autores, en su e0)e#ente estudio so"re e# te&a, ad1ierte %ue en Freud e# )on)e*to de nar)isis&o a*are)e a #a 1e )o&o una *er1ersi/nJ un estadio #i"idina# Dentre e# autoerotis&o ! #a e#e))i/n de o"4etoEJ un estado re'resi1o *ro*io a# sue+o, a #a en(er&edad or'$ni)a, a #a 6i*o)ondr.a , a #as *si)osis ! a# estado a&orosoJ una &odo de e#e))i/n de o"4eto ! un ti*o de re#a)i/n %ue se o*one a #a e#e))i/n ana)#.ti)a o de a*o!oJ un ti*o de identi(i)a)i/n *ro*ioJ un destino *arti)u#ar de #a *u#si/n #i"idina# %ue se retira de #os o"4etos e0ternosJ un )o&*#e&ento #i"idina# de# e'o.s&oJ un estado ori'inario, *ri&ordia# de# Bo !, *or <#ti&o, un nar)isis&o %ue desta)a #as :*e%ue+as di(eren)ias;. 1?C Na"r$ %ue re)ordar una 1e &$s e# ori'en de# t8r&ino en e# &ito 'rie'o de Nar)iso, *ersona4e %ue, )ondenado *or #a diosa N8&esis a ena&orarse de s. &is&o, a)a"a a6o'$ndose en e# intento de a"raar su *ro*ia i&a'en re(#e4ada en e# a'ua ,HH . E# e0tra1.o de# a(e)to, #a )e'uera (rente a #a rea#idad ! e# (ina# destru)ti1o %ue en)uentra e# *ersona4e, se+a#an !a desde e# &ito ori'ina# di&ensiones i&*ortantes de #a din$&i)a %ue se intent/ re)o'er )on esa deno&ina)i/n de nar)isis&o. E# t8r&ino *asa *or 6a"er sido introdu)ido en e# )a&*o *si%ui$tri)o *or Na1e#o)K E##is en 1GHG ! uti#iado *or e# )ri&in/#o'o -au# Ni)Ke en 1GHH )o&o &oda#idad de *er1ersi/n se0ua# 9II . E#isa"et6 Roudines)o ! Mi)6e# -#on, sin e&"ar'o, nos in(or&an de %ue (ue e# (ran)8s A#(red 3inet %uien *or *ri&era 1e #o usa en 1GGC *ara des)ri"ir una (or&a de (eti)6is&o, )onsistente en to&arse a s. &is&o )o&o o"4eto se0ua# 9I1 . En )ua#%uier )aso, (ue S. Freud e# %ue #e dio )arta de natura#ea dentro de# )a&*o de# *si)oan$#isis, *asando desde a6. a (or&ar *arte de# a)er"o )o&<n de #a *si)o*ato#o'.a, de #a *si%uiatr.a e, in)#uso, de# #en'ua4e 1u#'ar. E# nar)isis&o es introdu)ido en e# *si)oan$#isis ante #a ne)esidad de )o&*render una serie de (en/&enos de #a 1ida *s.%ui)a en #os %ue se e1iden)ian #a di(i)u#tad *ara a))eder #a una rea#idad %ue no sea #a de #a *ro*ia 1ida interior. E# su4eto *are)e as. )onstre+ido a *er&ane)er en)#austrado en su *ro*io *si%uis&o, sin *osi"i#idad *ara re)ono)er a%ue##o %ue, *or &u! )er)ano %ue se #e *resente, sea di(erente o se o*on'a a #o %ue e0iste en e# &undo de sus deseos. Co&o e# *ersona4e de# &ito, %ueda nar)otiado 9I,
ante su *ro*ia rea#idad, re*resentada en #a i&a'en de s. &is&o %ue #e a"sor"e *or )o&*#eto. Se'<n !a *udi&os 1er, (ue )on #a 6o&ose0ua#idad, )o&o di(i)u#tad *ara a))eder a #a di(eren)ia de se0o, )on #o %ue *ri&era&ente Freud aso)i/ en su te0to e# nar)isis&o 9I9 . ,HH J. L. TRECNERA, en su e0)e#ente o"ra so"re e# nar)isis&o, nos da )uenta de #as distintas 1ersiones de# &ito 'rie'o DO1idio, Cano ! -ausaniaE, as. )o&o de #as distintas i&*#i)a)iones *ato#/'i)as %ue se *ueden ad1ertir en #as di1ersas des)ri*)iones. C(. El +arcisismo, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHA. Con un )ar$)ter &$s t8)ni)o ! )entrando &$s #a aten)i/n en di&ensiones )#.ni)as, tene&os ta&"i8n de# &is&o autor #a o"ra El trastorno narcisista de la personalidadD concepto, medida y cambio, -u"#i)a)iones ETEA, C/rdo"a 1HHC. 9II As. #o se+a#a Freud en #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, en una nota de 1H1@, )on(esando su error en e# te0to "ntroduccin al narcisismo, donde #e atri"u!e #a *aternidad a Ni)Ke. C(. O.C. II, 1,,, ! II, ,I1C. 9I1 C(. E. ROUDINESCO 7 M. -LON, Dictionnaire de la psychanalyse, Fa!ard, -aris 1HHC, s.1. nar)issis&e. 9I, E# no&"re de Nar)iso *ro)ede eti&o#/'i)a&ente de nar)osis, )on #o %ue 1iene a si'ni(i)ar a#'o as. )o&o :atontado;. -osee #a &is&a ra. %ue nar)/ti)o. 1?G Ba 1i&os ta&"i8n en e# )a*.tu#o so"re #a 6o&ose0ua#idad %ue &u! *ronto )o&en/ a )onsiderar#o )o&o una eta*a *arti)u#ar dentro de# desarro##o a(e)ti1o D#i"idina#E, %ue se situa"a, a &odo de *uente, entre un *ri&iti1o autoerotis&o ! #a *osi"i#idad de ##e1ar a )a"o una e#e))i/n de o"4eto e0terior, es de)ir, de de*ositar )ar'as de a(e)to en *ersonas o )osas de# &undo e0terno 9I? . As. *ues, en e# autoerotis&o, e# su4eto se en)ontrar.a en una situa)i/n *ri&iti1a en #a %ue, sin *oseer a<n una i&a'en uni(i)ada de s. &is&o, o"tendr.a una satis(a))i/n er/ti)a en su *ro*ia rea#idad *ersona#, sin *arti)i*a)i/n a#'una de# &undo e0terior. E# nar)isis&o 1endr.a a ser enton)es un *aso inter&edio en e# %ue e# su4eto, sin ##e'ar toda1.a a interesarse *or nin'<n o"4eto a&oroso e0terno, #o 6a)e so"re esa nue1a estru)tura de #a *ersona#idad %ue #e uni(i)a ! %ue es su *ro*io !o. Esa (ase nar)isista %ue Freud )onsider/ indis*ensa"#e, *od.a, sin e&"ar'o, *er&ane)er &$s a##$ de #o desea"#e, &anteni8ndose en "uena *arte durante #os estadios u#teriores de #a e1o#u)i/n o, in)#uso, 1o#1er a insta#arse a *artir de un &o1i&iento de re'resi/n 9I@ . Nos en)ontrar.a&os enton)es )on *ersona#idades )u!a din$&i)a a(e)ti1a (unda&enta# estar.a &ar)ada *or esa a(e))i/n *arti)u#ar a su *ro*io !o, )on #a )onsi'uiente di(i)u#tad *ara re)ono)er ! a))eder a(e)ti1a&ente a #a rea#idad e0terna. E# *ro*io &undo, #a *ro*ia a)ti1idad de *ensar, #os a(e)tos *arti)u#ares de# su4eto, %uedan )#ara&ente *ri1i#e'iados en re#a)i/n a #as )ondi)iones ! e0i'en)ias de# &undo e0terior. Lo! re(i!tro! el narci!i!mo. Desde esta *ri&era *osi)i/n, en #a %ue e# nar)isis&o (i'ura )o&o una eta*a *arti)u#ar dentro de# *ro)eso de e1o#u)i/n #i"idina#, Freud *asa a 1er *re(erente&ente en e# nar)isis&o un estado de# &undo a(e)ti1o, )#a1e *ara )o&*render situa)iones tanto *ato#/'i)as )o&o de #a 1ida nor&a#. Ba no es tanto un *er.odo %ue se atra1iesa en #a e1o#u)i/n de #a #i"ido, sino &$s "ien, una situa)i/n *arti)u#ar&ente intensa durante e# *er.odo in(anti#, *ero %ue 6a se ser tenida en )uenta )o&o )a*.tu#o "$si)o de toda 1ida a(e)ti1a, !a %ue su"siste sie&*re )on di1ersas, *ero i&*ortantes, &oda#idades. En esa 1ida a(e)ti1a ser$ sie&*re *er)e*ti"#e una os)i#a)i/n a#ternante entre #a )on)entra)i/n nar)isista de# su4eto, %ue una ! otra 1e se retrotrae a su *ro*ia rea#idad, ! e# inter8s, #a aten)i/n ! #a atra))i/n *or e# &undo de #os o"4etos e0ternos, *ersona#es o no 9IA . As., *ues, e# nar)isis&o *asa a ser una )#a1e (unda&enta# a tener en )uenta *ara )o&*render #a re#a)i/n de# su4eto )onsi'o &is&o ! )on #os o"4etos de su &undo e0terno. As. se *resenta en ese te0to *rin)i*a# dentro de #a teor.a *si)oana#.ti)a %ue es La "ntroduccin al narcisismo de 1H1? 9IC . 9I? S. FREUD, Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %=Dementia paranoides=' autobiogr(ficamente descrita, 1@1C. 9I@ C(. #tem y tab8, 1H1?, O.C., II, 1GI971GI?J La disposicin a la neurosis obsesi*a, 1H19, O.C., II, 1C?I. 9IA La libido narcisista se transforma continuamente en libido objetal y *ice*ersa, a(ir&a Freud en Autobiograf-a, 1H,?, O.C., III, ,CGH. 1?H Desde esta nue1a /*ti)a, e# nar)isis&o *asa a ser #a )#a1e (unda&enta# *ara #a )o&*rensi/n de #a din$&i)a de #a *ersona#idad ! de sus )on(#i)tos. La neurosis, desde este *unto de 1ista, se entender$ )o&o una di(i)u#tad de )onta)to )on #a rea#idad, &ientras #a #o)ura ser$ 1ista, de &odo &$s radi)a#, )o&o una ru*tura )on e# &undo e0terno ! un retrai&iento &asi1o de #a ener'.a *s.%ui)a 6a)ia e# *ro*io !o 9IG . E(e)ti1a&ente, en #a *si)osis, e# su4eto sustrae todo su inter8s de# &undo e0terior, se retira de 8# ! )rea un *ro*io &undo, a# anto4o de sus deseos o te&ores &$s *ro(undos. Si en su de#irio e# *si)/ti)o se )on1en)e, *or e4e&*#o, de %ue es Na*o#e/n, de nada ser1ir$n todos #os ar'u&entos %ue desde (uera se #e o(re)an en sentido )ontrario. Tan s/#o se *reo)u*ar$ *or en)ontrar a su Jose(ina, en una es)anda#osa ne'a)i/n de #a rea#idad. Es e# nar)isis&o en una situa)i/n tan e0tre&a, %ue i&*osi"i#ita *ro!e)tar #a #i"ido so"re e# &undo e0terno. Toda e##a %ueda retra.da tr$'i)a&ente en #a *ro*ia rea#idad. Con &enor intensidad, e# neur/ti)o ser$ ta&"i8n testi'o de ese e0)eso de #i"ido en su *ro*io !o. De a6., #as serias di(i)u#tades %ue e0*eri&enta *ara ada*tarse ! en)a4ar #as (rustra)iones %ue *ro)eden de su &undo e0terno. Los neur/ti)os 76a".a !a e0*resado Freud en #tem y tab85 no atribuyen eficacia sino a lo intensamente pensado y representado afecti*amente, considerando como cosa secundaria su coincidencia con lo real 476 . La so"re1a#ora)i/n de #os *ro*ios *ro)esos &enta#es se i&*one en su 4ui)io, ori'inando una es*e)ie de &a#inten)ionado ! *o)o estrat8'i)o des*re)io de #a rea#idad, %ue da #u'ar a todo ese su(ri&iento :su*#e&entario; %ue )ara)teria a #a neurosis. Di)en %ue e# *si)/ti)o es e# %ue, desde su ru*tura )on e# &undo e0terior, a(ir&a %ue dos ! dos son )in)o. Mientras %ue e# neur/ti)o sa"e ! re)ono)e %ue dos ! dos son )uatro, sin *oder, no o"stante, e1itar un *ro(undo &a#estar *or e# resu#tado de #a o*era)i/n &ate&$ti)a. E# neur/ti)o se re#a)iona as. )on #as *ersonas ! #as )osas *or &edia)i/n de sus (antas&as, &e)#$ndo#os )on #os o"4etos de su re#a)i/n !, *or tanto, desen(o)$ndo#os en &a!or o &enor 'rado. E# *si)/ti)o, sen)i##a&ente, de4a e# o"4eto de #ado, 6a *res)indido de 8#, en (a1or de su *ro*io &undo de a*eten)ias. -ero ta&"i8n en #a 1ida nor&a# e# nar)isis&o 4ue'a *a*e#es de i&*ortan)ia. No *ode&os, en e(e)to, de4ar de ir ! 1enir a esa situa)i/n en #a %ue, )o&o en una es*e)ie de seno &aterno, re'resa&os 6asta #o &$s anti'uo ! *ri&iti1o de nuestro &undo &enta#. A##. 9IG Ba en e# te0to antes )itado Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %ADementia paranoidesB' autobiogr(ficamente descrita, 1H11, se 6a".a esta"#e)ido esta re#a)i/n entre #o)ura ! nar)isis&o. C(. O.C., IIJ 1@1C, 1@,9, 1@,@7A. Considera Freud %ue en #a re*resi/n #a #i"ido retra.da %ueda en sus*enso, *rodu)iendo so&atia)iones en #a 6isteria ! una a)u&u#a)i/n so"re e# *ro*io Bo en #a *aranoia, 'eneradora de #os de#irios de 'randea *ro*ios de esta a(e))i/n. En e# )aso de #a es%uio(renia, #a re'resi/n ser.a aun &a!or, ##e'ando 6asta #a eta*a de# autoerotis&o *ri&iti1o C(. I"id., 1@,97,A. En esta &is&a #.nea, )(. ta&"i8n La disposicin a la neurosis obsesi*a, 1H19, O.C., II, 1C9G71C9HJ Lo inconsciente, 1H1@, O.C., II, ,ICG. So"re #a *ro(unda re#a)i/n %ue Freud ad1ertir$ entre e# nar)isis&o ! #a &e#an)o#.a C(. Duelo y melancol-a, 1H1C, II, ,IHAJ Lecciones introductorias al psicoan(lisis, 1H1A71H1C, O.C., II, ,9GH7HI. 9IH 1H19, O.C., II, 1GI,. 1@I donde no e0ist.a otra rea#idad %ue #a de nosotros &is&os. As. o)urre, *or e4e&*#o, )ada d.a en #a situa)i/n de# so+ar ! dor&ir. Co&o en #a *si)osis, durante esas 6oras, no e0iste *ara nosotros &$s rea#idad %ue #a de nuestra 1i1en)ia interior. Co&o en #a *si)osis, ta&"i8n a# so+ar, 1i1i&os e0*erien)ias i&a'inarias )readas *or e# &undo de deseos ! ne)esidades &$s *ri&iti1as. A##., en #as 6istorias (ant$sti)as de nuestros sue+os, )ree&os 1er ! o.r a%ue##o %ue no es sino resu#tado de nuestra i&a'iner.a *arti)u#ar. B #e da&os (e )on una (uera e0traordinaria. Co&o en #a *si)osis, *ues, nos en)#austra&os en nuestro &undo interno en un nar)isis&o &u! radi)a#, %ue nos ase&e4a a un 'usano de seda %ue )on(unde e# &undo )on e# es*a)io interior a su *ro*io )a*u##o 91I . No de"er.a&os o#1idar, *ara &antener una &e4or )o&*rensi/n de nosotros &is&os, %ue 'ran *arte de nuestra 1ida, #a %ue *asa&os dur&iendo, trans)urre as. en una situa)i/n de nar)isis&o radi)a#. Sin ##e'ar a esa *osi)i/n tan e0tre&a, e# nar)isis&o e&er'e ta&"i8n, )o&o en )ontinuas o#eadas, a #o #ar'o de nuestra 1ida des*ierta en otras &u)6as situa)iones. Entre e##as, es %ui$s #a de #a en(er&edad, #a %ue *uede (i'urar )o&o *rototi*o de retra))i/n nar)isista nor&a#. Un do#or de &ue#a retira todo nuestro inter8s *or e# resto de #a rea#idad ! )on)entra toda nuestra aten)i/n ! *reo)u*a)i/n en ese /r'ano a(e)tado *or e# do#or 911 . Una dosis de nar)isis&o ser$ in)#uso ne)esaria *ara %ue *on'a&os en &ar)6a, en (a1or de nosotros &is&os, re&edios %ue a#i1ien nuestro &a#estar. Es &$s, si esa dosis de nar)isis&o (a#tase, tendr.a&os %ue sos*e)6ar %ue a#'o no &ar)6a "ien en nuestra din$&i)a *ersona# 91, . No de"er.a&os o#1idar %ue, se'<n *udi&os 1er a# ana#iar #a e1o#u)i/n ! desarro##o de# deseo *u#siona# D)a*.tu#o IVE, todos *arti&os desde una situa)i/n de nar)isis&o radi)a# 919 en #a %ue #a <ni)a rea#idad e0istente era #a nuestra ! %ue, de a#'una &anera, se &antiene de *or sie&*re una *ro(unda tenden)ia a re)u*erar esa situa)i/n *ri&iti1a en #a %ue e# &undo se )on(und.a )on nosotros &is&os. Desde a6., se a"re un )o&*#i)ado ! 91I C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., IIJ ,I,,J Lecciones introductorias al psicoan(lisis, 1H1A71H1C, O.C., II, ,9G,2 Adicin metapsicolgica a la teor-a de los sueKos, 1H1C, O.C., II, ,IG9J /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, 9IAA. 911 C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., IIJ "nhibicin, s-ntoma y angustia, 1H,A, O.C., III, ,GG,. 91, C(. N. LONUT, Iuicios de *alor que rodean al narcisismo, en Los seminarios de @ein) Vohut, -aid/s, 3uenos Aires 1HHI, 1H79@. 919 E##o, a# &ar'en de #a dis)usi/n %ue se *ueda esta"#e)er a *artir de #a distin)i/n (reudiana en #a "ntroduccin al narcisismo, entre un :nar)isis&o *ri&ario;, en e# %ue a<n no se 6a!a e(e)tuado )ar'a nin'una de o"4eto, ! un :nar)isis&o se)undario;, %ue se )orres*onder.a )on #a 1ue#ta a# !o, una 1e %ue se 6an ##e1ado a )a"o *re1ia&ente )ar'as o"4eta#es. A *artir de #a teoria)iones *si)oana#.ti)as so"re #as re#a)iones o"4eta#es ##e1adas a )a"o *or M. L#ein, M. R. D. Fair"airn ! otros, se *uso en )uesti/n #a *osi"i#idad de un nar)isis&o *ri&ario, en e# sentido de %ue #a "<s%ueda de o"4eto 1endr.a a )onstituir a#'o esen)ia# ! *ri&ario a #a *u#si/n. La libido no est( primordialmente dirigida a la b8squeda de placer, sino a la b8squeda de objeto, a(ir&/ FAIR3AIRN, Estudio psicoanal-tico de la personalidad, Nor&8, 3uenos aires 1HC@, 19C. 1@1 di(i)u#toso *ro)eso de a*ertura a #a rea#idad e0terna. -ero nun)a resu#ta ($)i#, ni se ##e1a a )a"o sin )o&*#i)a)iones, esa ne)esaria renun)ia a #a tenden)ia )entr.*eta %ue, de &odo *er&anente, nos e&*u4a a 1o#1er so"re nuestro *ro*io !o )o&o )entro de# uni1erso, de4ando tras una ne"#ina, &$s o &enos es*esa, todo e# resto de #a rea#idad e0istente. La *osi"i#idad de e(e)tuar re'resiones a *osi)iones nar)isistas *ri&iti1as ! !a su*eradas sie&*re estar$ a6. *ara todos. Una desi#usi/n a&orosa, un (ra)aso en #as re#a)iones so)ia#es o una intensi(i)a)i/n 'enera# de #a #i"ido %ue no en)uentre deri1a)i/n *or #os )a&inos !a a"iertos *uede "astar *ara %ue una re'resi/n e(e)ti1a ten'a #u'ar 91? . La (as)ina)i/n *or nuestra *ro*ia rea#idad se ase&e4a a #a de Nar)iso ante su i&a'en es*e)u#ar. B resu#tan &<#ti*#es #as (or&as en #as %ue se rea1i1a en nosotros, sin %ue en #a &a!or.a de #as o)asiones, nos *er)ate&os si%uiera de e##o. In)#uso #os otros est$n a6. )on (re)uen)ia ta&"i8n *ara (a)i#itarnos esa &irada en e# es*e4o %ue nos ##ena de )o&*#a)en)ia. Son ! o*eran )o&o #a dis)u#*a *ara una disi&u#ada auto7)onte&*#a)i/n. =O no es a#'o as., ta# )o&o ana#i$"a&os a# 6a"#ar de #a re#a)i/n )on #os 6i4os, #o %ue su)ede )uando nos %ueda&os (as)inados ante e# "e"8 %ue 1i1e as. en un &undo de auto)o&*#a)en)ia a"so#uta ! en una indi(eren)ia tota# so"re todo #o %ue a)ae)e en su e0terior> En ese &o&ento, 8# es #a re&e&"rana de# *ara.so %ue *erdi&os, #a de una e0isten)ia sin a#teridad %ue 1iniera a *ertur"arnos. Co&o su)ede ta&"i8n a#'o *are)ido en #a identi(i)a)i/n )on *ersona4es de# )ine o #a #iteratura %ue 1i1en *ara su *ro*io !o, en un e'o.s&o ! una indi(eren)ia, in)#uso *si)o*$ti)a, (rente a #os otros. Co&o se+a#a Freud a este *ro*/sito, es como si les en*idi(semos por saber conser*ar un dichoso estado ps-quico, una inatacable posesin de la libido, a la cual hubi:semos tenido que renunciar por nuestra *arte 91@ . Es )uriosa, en e(e)to, ! sin duda si'ni(i)ati1a, #a *ro(unda atra))i/n ! e# 'ran *<"#i)o %ue #o'ran )on're'ar a su a#rededor #os 'randes nar)isistas de nuestra )u#tura. Narci!i!mo y c"lt"ra. La 1ida ! #a so)iedad *are)en entender nuestras *ro(undas ne)esidades nar)isistas ! nos *ro)uran, de &odos 1ariados, su&inistros %ue a#i1ian nuestras *er&anentes nosta#'ias. Entre e##os #os 6a! &$s o &enos sanos, &$s o &enos *rodu)ti1os ! &$s o &enos *e#i'rosos. Su&inistro nar)isista e# %ue e0*eri&enta&os todos &ediante ese &aduro sentido de# 6u&or, )on e# %ue, se'<n !a 1i&os, *retende&os re.rnos, )on una )ierta o&ni*oten)ia in(anti#, de una rea#idad %ue, de 6e)6o, se nos i&*one. O e# %ue e# "ai#ar.n e0*eri&enta e&"orra)6ado en e# &o1i&iento de su *ro*io )uer*o en dana, )o&o ta&"i8n e# de# artista %ue da )au)e a su &$s su"4eti1a rea#idad en #a a)ertada e#a"ora)i/n de su )rea)i/n est8ti)a 91A . Si e# nar)isis&o (uese, sin e&"ar'o, tan (uerte %ue 1iniese a e#i&inar #a 91? C(. Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %ADementia paranoidesB' autobiogr(ficamente descrita, 1H11, O.C., II, 1@1CJ "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I9,J .na dificultad del psicoan(lisis, 1H1C, O.C., III, ,?99. 91@ "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I,A. 1@, inten)iona#idad )o&uni)ati1a, nuestro sentido de# 6u&or, nuestra dana o nuestra o"ra de arte nos atra*ar.an )o&o e# a'ua %ue, (ata#&ente, a6o'/ a Nar)iso. Si e# arte, e# 6u&or o e# tra"a4o )onstitu!en (uentes %ue, sin duda, a#i1ian nuestras e0i'en)ias nar)isistas, #a re#i'i/n se *resenta indis)uti"#e&ente ta&"i8n )o&o una de #as institu)iones so)ia#es %ue de &odo &$s a&*#io *uede 1enir a esta"#e)er )o&*#i)idades, de #as &$s sanas ! *ato#/'i)as ta&"i8n, )on e# nar)isis&o. Con (re)uen)ia, e##a se o(re)e )o&o un #u'ar de a&*aro en e# %ue se 6a)e *osi"#e &antener #os senti&ientos in(anti#es de o&ni*oten)ia (rente a #os e&"ates %ue nos 1e&os o"#i'ados a en)a4ar en otros )a&*os de #a e0isten)ia. #odo es posible para el que tiene fe$ 5ui$s se *odr.a as. e0*resar, en toda su terri"#e a&"i'Vedad, e# dina&is&o sana&ente *oten)iador, desde una 1isi/n es*eranada de #a 1ida o, *or e# )ontrario, e# *oten)ia# destru)ti1o %ue #a re#i'i/n *uede 'enerar ta&"i8n en #os seres 6u&anos, desde una e0a#ta)i/n de #os senti&ientos in(anti#es de o&ni*oten)ia %ue se e&*e+an en ne'ar, )on &a#a (e, #as )ondi)iones de #a rea#idad. En e(e)to, todo es posible desde esa (e. Lo &e4or ! #o *eor ta&"i8n 91C . Sa"e&os de #a &is&a &anera )o&o, en #as )er)an.as )on #a re#i'i/n, #a &ora# se o(re)e ta&"i8n )o&o un )a&*o (8rti# *ara e# desarro##o de a)titudes nar)isistas. La rea#ia)i/n de #os idea#es 8ti)os, #a 1i)toria so"re #as in)#ina)iones )onsideradas in(eriores, *uede re(orar sana&ente e# senti&iento de #o'ro ! 80ito de# Bo, *ero *uede ta&"i8n, en o)asiones, )o#&ar de un or'u##o nar)isista su&a&ente *e#i'roso *ara e# &is&o su4eto ! *ara #os %ue #e rodean 91G . No *ode&os o#1idar %ue e# nar)isis&o in(anti# se trans(or&a ! &odi(i)a, *ero se &antiene ta&"i8n, en e# Idea# de# Bo, %ue *or #a identi(i)a)i/n )on #as re*resenta)iones so)ia#es, se )on1ierte en #a instan)ia de #a *ersona#idad &$s .nti&a&ente aso)iada )on #a 1ida &ora# 91H . 91C A esta *ro"#e&$ti)a de #a )o&*#i)idad entre senti&ientos in(anti#es de o&ni*oten)ia ! re#i'iosidad &e 6e re(erido en 1arias *u"#i)a)iones. C(. #a !a )itada El psicoan(lisis freudiano de la religinJ Orar despu:s de ?reud, Sa# TerraeUFe ! Se)u#aridad, Santander7 Madrid 1HH?J #eolog-a y psicoan(lisis, Cristianis&o ! Justi)ia, 3ar)e#ona 1HH@J /ensar o ilusionar la teolog-a$ eflexiones desde el psicoan(lisis2 Ra/n ! (e ,99 D1HHAE ?C@7?GA. 91G En esta #.nea ana#ia Freud e# senti&iento de su*erioridad tan (re)uente en #a 6istoria de# *ue"#o 4ud.o. C(. 9ois:s y la religin monote-sta, 1H9G, O.C., III, 99IG7991@. 91H C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I99 ! ,I,G7,I9I. E# )on)e*to de Idea# de# Bo, "ase de# (uturo Su*er!/, )onstitu!e #a a*orta)i/n &$s re#e1ante %ui$s de La introduccin al narcisismo$ Toda una di(eren)ia)i/n i&*ortante se ##e1ar$ a )a"o entre este Idea# de# Bo D%ue dina&ia a# Bo ! #o re(iere a #a rea#ia)i/n de unos 1a#oresE ! e# Bo Idea#, %ue no es sino #a &a'ni(i)a)i/n de# *ro*io Bo, sin otra re(eren)ia %ue no sea #a de su *ro*ia rea#idad. Una o"ra )#a1e so"re este te&a es #a de J. CNASSEGUET7 SMIRGEL, Ensayo psicoanal-tico sobre la =enfermedad de idealidadB, A&orrortu, 3uenos Aires 1HH1. En e##a, #a autora nos e0*#i)a )/&o e# nar)isis&o es e# estado de *#enitud ar)ai)a en e# %ue e# !o 6a)e #as 1e)es de su *ro*io idea#. E# Idea# de# Bo a*are)er$ )o&o e# 6eredero de ese nar)isis&o *ri&ario2 es de)ir, 6eredero de #a i#usi/n in(anti# de o&ni*oten)ia ! de #os senti&ientos de di)6a aso)iados a e##a. La se*ara)i/n de #a &adre *ertur"a #a autoesti&a *or%ue o"#i'a a# ni+o a 6a)erse )ar'o de su *ro*ia de"i#idad e inde*enden)ia. Es de)ir, a &antener #a do#orosa di(eren)ia entre e# Bo ! e# Idea# de# Bo, %ue 1@9 Ta&"i8n #os di1ersos 'ru*os so)ia#es se o(re)en ante nosotros "rind$ndonos #a *osi"i#idad de a#i&entar nuestra *ro*ia i&a'en &ediante #a identi(i)a)i/n )on #o %ue e##os *retenden re*resentar. Nos )ree&os as. en'rande)idos )uando *ertene)e&os a ta# o )ua# institu)i/n *resti'iosa, )uando so&os :so)ios; o 6in)6as de un *resti'ioso e%ui*o de (ut"o#, )uando (or&a&os *arte de ta# o )ua# re'i/n, na)i/n o 'ru*o 8tni)o %ue se *retende no s/#o 7)o&o )on (re)uen)ia se di)e7 ser :di(erente;, sino )o&o, 'enera#&ente, en e# (ondo se *iensa, ser :su*erior; a #os %ue #e rodean. E# Anarcisismo de la pequeKa diferenciaB #e ##a&/ Freud a ese %ue &ani(iestan 6osti#&ente #os 'ru*os %ue, (rente a a%ue##os otros )on #os %ue *oseen &$s e#e&entos de identidad, resa#ta su *e%ue+a dese&e4ana, %ue #es di(eren)ia !, so"re todo, #es 6a)e )reerse su*eriores. Una i&*ortante re(#e0i/n de a)tua#idad so"re #os na)iona#is&os se *odr.a ##e1ar a )a"o desde esta su'erente *ro*uesta (reudiana 9,I . Ese nar)isis&o 'ru*a#, *or #o de&$s, 6a sido ta&"i8n e0a#tado ! &ani*u#ado )on (re)uen)ia *or #os *oderes *o#.ti)os )o&o 'o#osina %ue endu#a #a in4usti)ia ! (a1ore)e #a resi'na)i/n en #os se)tores &$s des(a1ore)idos. Co&o si #a *ertenen)ia a :'ru*o tan '#orioso; restara do#or ! )o&*ensara )on1eniente&ente *or #a o*resi/n %ue se *ade)e. El narci!i!mo> el amor y la m"erte. Co&o 1e&os, ser*entea *or todas *artes e# nar)isis&o en nuestra din$&i)a *ersona# ! )o#e)ti1a. -ero no de"er.a&os toda1.a o#1idar %ue, )on (re)uen)ia, *uede 6a)er#o de &odo su"re*ti)io, ##e'ando a )a&u(#arse, in)#uso, )on a%ue##o %ue se *resenta )o&o su &$s #o'rada ant.tesis ! su*era)i/nJ es de)ir, )on e# ro*a4e de# a&or. Esta *uede ser su &a!or 1i)toria. La de re1estirse de una a*arente dedi)a)i/n ! entre'a a&orosa *ara o"tener, de ese &odo, su &$s re(inada satis(a))i/n. Es &u)6a #a tur"iedad %ue se *uede es)onder en e# a&or. -or%ue, en e(e)to, no toda re#a)i/n inter*ersona# es, (orosa&ente, una re#a)i/n de o"4eto entre un s.7&is&o ! otro. Na! a&ores donde e# otro no es sino una *arte de s. &is&o Do"4eto7s.7&is&o #os *odr.a&os deno&inarE. De e##o sa"e "ien #a din$&i)a 6ist8ri)a, %ue en su a)titud sa)ri(i)ia#, o"#ati1a ! a*arente&ente 'enerosa ! entre'ada, no *retende sino rendir a# otro *ara satis(a)er su *ro*ia e0*erien)ia de a&ar. La *ersona 6ist8ri)a 7se 6a di)6o7 a&a e# A&or 9,1 J es de)ir, no a&a a# otro, sino tan s/#o a s. &is&o, )onte&*#$ndose durante e# resto de nuestra 1ida nos es(ora&os en sa#1ar. E# re)uerdo de# )ontento ! #a 'randiosidad *ri&ordia#es *ersiste en #a )on)e*)i/n idea# de #a *ersona %ue re*resenta e# Idea# de# Bo, )on arre'#o a# )ua# *ro)ura &ode#arse en Bo a #o #ar'o de su desarro##o. Esa a+orana de (e#i)idad ina#)ana"#e D%ue #a autora deno&ina :en(er&edad de idea#idad;E es, a# &is&o tie&*o, #a "ase de #o'ros 6u&anos e0)e#sos ! ta&"i8n de #as (or&as &$s de'radadas de #o)ura. Toda una serie de re(#e0iones su'erentes so"re e# arte ! #a re#i'i/n se si'uen desde estos *#antea&ientos. 9,I En esta #.nea ! a *ro*/sito de# na)iona#is&o 1as)o se ins)ri"e e# tra"a4o de A. TAMABO ABESTER[N, +acionalismo, psicoan(lisis y humanismo, Oria, A#e'ia DGui*oKoaE 1HHH. 1@? en #a e0*erien)ia de a&ar. -or e##o es )a*a de a)osar, de so"re*rote'er, de in1adir a# otro )on #a e0)usa de# a&or. En rea#idad #e i'nora, *or%ue es in)a*a de a))eder a #a di(eren)ia %ue i&*#i)a #a a#teridad. No se i&*one #a )onsidera)i/n ! e# a&or a# otro de &odo ($)i#, dire)to ni desinteresado. No *ode&os o#1idar %ue son 'rati(i)a)iones *ri&aria&ente nar)isistas #as %ue ini)ian ese )a&ino 6a)ia e# a&or de# otro. B ese otro no es re)ono)ido )o&o ta# sino a tra18s de )o&*#e4os ! di(.)i#es *ro)esos an.&i)os, %ue *er&iten su*erar #a *ri&iti1a resisten)ia (rente a )ua#%uier rea#idad %ue no sea #a *ro*ia. E# i&*u#so a *oseer e# o"4eto, in)or*or$ndo#o a #a *ro*ia rea#idad, es un *ri&er *aso en e# *ro)eso de a*ertura ! en)uentro a&oroso )on e# otro. As. )o&o e# deseo de )ontro#ar#o ! do&inar#o )o&o *arte de uno &is&o Den una a&"i1a#en)ia %ue ti+e #a re#a)i/n de deseo ! re)6ao, de a&or ! de odioE, e0*resa toda1.a, &$s tarde, #a di(i)u#tad %ue todos e0*eri&enta&os *ara dar una *#ena entrada ! re)ono)i&iento de# otro en tanto rea#idad #i"re ! di(erente. B )uando #a rea#idad de ese otro se de4e 1er, des)onta&inada !a esen)ia#&ente Dnun)a de &odo *#enoE de intereses e'o.stas, #a din$&i)a nar)isista, *er&ane)er$ sie&*re a6., a'uardando de4ar en e# otro #a &ar)a de #a *ro*ia i&a'en. Nar)iso no )e4a en su e&*e+o de redu)ir e# &undo a su *ro*ia rea#idad 9,, . Si en #os *ri&eros &o&entos e# nar)isis&o a*are)i/ ante #os o4os de Freud )o&o un estadio de# desarro##o #i"idina# !, *osterior&ente, )o&o un estado os)i#ante de toda a(e)ti1idad, en sus <#ti&as re(#e0iones e# nar)isis&o se 1io *arti)u#ar&ente e&*arentado )on #a *u#si/n de &uerte ! #a destru)ti1idad 9,9 . Nar)iso "us)a 1o#1er atr$s, a##$ donde no e0ist.a sino su *ro*io ser )o&o tota#idad. Nar)iso *retende re*etir su *ro*io ser en #a i&a'en %ue #e re(#e4a. B #a re*eti)i/n de #o &is&o es e# 'ran no&"re %ue Freud asi'n/ a #a *u#si/n de &uerte ! #a destru)ti1idad. Esa *u#si/n de &uerte, )u!a satisfaccin se acompaKa de extraordinario placer narcisista, pues ofrece al yo la satisfaccin de sus m(s arcaicos deseos de omnipotencia 4HU $ E# *si)oan$#isis *osterior a Freud a6ond/ de &odo i&*ortante esa re#a)i/n estre)6a %ue 6a! %ue esta"#e)er entre e# nar)isis&o ! #a &uerte. Re#a)i/n %ue de &odo *aradi'&$ti)o se i#ustra !a en e# &ito 'rie'o2 e# (ina# de Nar)iso es 9,, Esa din$&i)a es e0*#i)ada *or Freud &a'istra#&ente en Las pulsiones y sus destinos, 1H1@, O. C. II, ,I@1. 9,9 E# &a'ni(i)o estudio !a )itado de -. GUILLEM 7 J. A. LOREN 7 ORORCO, E., di(eren)ia )uatro eta*as en e# *ensa&iento (reudiano so"re e# nar)isis&o. Una *re)ursora, 6asta 1H1I, entrada en e# te&a de autoerotis&o. Una se'unda, entre 1H1I ! 1H1?, )on #a introdu))i/n de# )on)e*to. De 1H1? a 1H,I en)ontrar.a&os #a ter)era eta*a )on un desarro##o de #as ideas (unda&enta#es so"re e# nar)isis&o. -or <#ti&o, a *artir de 1H,I, se ##e1a a )a"o una re(or&u#a)i/n i&*ortante, a# tener en )onsidera)i/n #as nue1as teor.as so"re #as *u#siones D1H,IE ! de #a se'unda t/*i)a D1H,9E. Autores *osteriores )o&o M. L#ein ! J. La)an re)o'ieron, aun%ue en teoria)iones &u! di(erentes, esa .nti&a 1in)u#a)i/n entre nar)isis&o ! a'resi1idad. C(. e# te0to !a )itado de R. D., NINSNELMOOLD, Diccionario del pensamiento Fleiniano, ???7?@, ! LE -OLULICNET, S., El concepto de narcisismo, en J. D. NASIO, EnseKan)a de 3 conceptos cruciales del psicoan(lisis, Gedisa, 3ar)e#ona 1HH9, A97H@. 9,? El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9I@,. 1@@ #a esteri#idad. -rendado de s., no en)uentra sino #a &uerte en e# a'ua %ue #e re(#e4a 9,@ . El #"en Narci!o. Desde e# )ar$)ter *o#is8&i)o %ue, se'<n 6e&os 1isto, *osee e# )on)e*to de nar)isis&o en e# te0to (reudiano, )a"e se+a#ar %ue ta&"i8n #as di&ensiones *ositi1as %ue e# nar)isis&o *uede dese&*e+ar no es)a*aron a su )onsidera)i/n. Si'ni(i)ati1a&ente, en una nota a+adida en 1H91 a# te0to El malestar en la cultura, 1H9I, 9,A ad1ierte Freud %ue 6a"r.a %ue tener en )uenta #o %ue una sana arti)u#a)i/n de #i"ido o"4eta# ! #i"ido nar)isista *uede su*oner en orden a #a )on%uista de #a *osi"#e (e#i)idad. El narcisismo primiti*o del niKo es decisi*o para el desarrollo del car(cter, se+a#/ ta&"i8n en #tem y tab8,1H1? 9,C . Es e# nar)isis&o, en e(e)to, e# %ue, desde e# a&or a s. &is&o, i&*u#sa e# &iedo a #a )astra)i/n ! a)t<a )o&o (reno en #as tenden)ia in)estuosas durante e# )o&*#e4o de Edi*o. De ese &odo e# nar)isis&o en)a&ina a# su4eto en #a 1.a de #a ne)esaria renun)ia, *aso indis*ensa"#e *ara #a su*era)i/n de #a situa)i/n ed.*i)a. E# nar)isis&o )ontri"u!e ta&"i8n a# desarro##o de *ersona#idades (uertes e inde*endientes, %ue *ueden ##e'ar in)#uso, en ra/n de su &is&a din$&i)a nar)isista a *re(erir a&ar a ser a&ados D!a 6e&os 1isto %ue e# nar)isis&o se )onstitu!e ta&"i8n a 1e)es en &otor de a*arente entre'aE ! %ue resu#tan *arti)u#ar&ente a*tas *or e##o *ara ser1ir de a*o!o a# *r/4i&o, *ara asu&ir e# *a*e# de )ondu)tores ! *ara dar nue1os est.&u#os a# desarro##o )u#tura# 9,G . E# nar)isis&o )ontri"u!e as. a# desarro##o de #o %ue ##a&a&os :'randes *ersona#idades; %ue, aun siendo, a 1e)es, )o&o sa"e&os, &u! de(i)ientes en otros as*e)tos %ui$s (unda&enta#es de #a 1ida, *resentan, sin e&"ar'o, e# 1a#or de )onstituirse en (a)tores i&*ortantes de desarro##o so)ia# ! )u#tura#. -ero, a *esar de estas )#aras indi)a)iones (reudianas, 6a! %ue )onsiderar %ue una de #as a*orta)iones &$s si'ni(i)ati1a de# *si)oan$#isis *osterior a su (undador se sit<an en #a )#ari(i)a)i/n de #a din$&i)a nar)isista %ue su*one #a di(eren)ia)i/n de un nar)isis&o sano ! un nar)isis&o *ato#/'i)o 9,H . En e# *ri&ero, se )onsidera esen)ia#&ente #a (un)i/n ne)esaria 9,@ Nan sido M. L#ein , M. R. 3ion, J. La*#an)6e, A. Green, -. Nei&ann, N. Rosen(e#d o O. Lenr"er' #os autores %ue 6an tenido &$s en )onsidera)i/n #as di&ensiones destru)ti1as de# nar)isis&o. De &odo *arti)u#ar, A. GREEN, en su o"ra +arcissinm de *ie, +arcissisme de mort, Minuit, -aris 1HG9, di(eren)ia un nar)isis&o unitario, inte'rador ! *ositi1o, *or tanto, de otro, #eta#, )u!a tenden)ia no 1a a lo uno, sino al cero, %ue no "us)a tanto e# do#or )o&o #a ine0isten)ia, e# 1a).o, e# "#an)o o #a nada. En #a o"ra de M. L#ein, e# nar)isis&o a*are)e #i'ado .nti&a&ente )on #a *u#si/n de &uerte !, &$s en *arti)u#ar, )on #a en1idia, de #a %ue es su &e4or de(ensa. C(. R. D. NINSNELMOOD, I"id., ???7?@,. 9,A C(. O.C., III, 9I9I. 9,C O.C., II, 1GI? 9,G C(. S. FREUD, Sobre los tipos libidinales, 1H91, O.C., 9I@@. 1@A %ue e# nar)isis&o dese&*e+a en #a )on(i'ura)i/n de #a *ersona#idad Da# %ue 6a"r.a %ue en#aar e# )on)e*to de sana autoesti&aE !, en e# se'undo, se ad1ierten #as (i4a)iones ! re'resiones a ese estado a(e)ti1o %ue, *ueden ##e'ar a )on(i'urar un )uadro )#.ni)o, 6o! *arti)u#ar&ente estudiado ! de#i&itado ! %ue es )ono)ido )o&o trastorno narcisista de personalidad. Nein Lo6ut (i'ura )on ra/n )o&o #a (i'ura &$s e&"#e&$ti)a en resa#tar #as (un)iones *ositi1as %ue e# nar)isis&o *uede 4u'ar en e# desarro##o ! *oten)ia i/n de #a *ersona#idad 99I . No sin )rear )ierta *o#8&i)a, este autor 6a )riti)ado #os 4ui)ios de 1a#or %ue &u)6as 1e)es est$n i&*#i)ados en #os an$#isis %ue se ##e1an a )a"o so"re este )on)e*to 991 . E# )orre)to desarro##o de# :Se#(; Ds.7&is&oE 99, *asa ne)esaria&ente *or #a i&*ortan)ia %ue ad%uieran #os as*e)tos nar)isistas de #a *ersona#idad. Es (unda&enta# %ue se den una serie de e0*erien)ias *ositi1as deri1adas de #o %ue Nein Lo6ut deno&ina :es*e4a&iento e&*$ti)o; )on e# o"4eto &aterno. Mediante una ade)uada re#a)i/n )on #a &adre, siendo )on1eniente&ente sostenido *or e##a Dese :holdingB de# %ue nos 6a"#o Minni)ottE, e# ni+o *uede *asar desde una *osi)i/n *ri&iti1a de autoerotis&o Den e# %ue su :Se#(; se en)uentra toda1.a en un estado de (ra'&enta)i/nE a# nar)isis&o %ue #e 6a)e sentirse *oderoso ! )o#&ado, no i&*otente ! 1a).o (rente a #as (rustra)iones de #a rea#idad. L#e'ar$ e# &o&ento en e# %ue esa *ri&era 'randiosidad as. ad%uirida ir$ siendo do&inada, &ode#ada ! trans(or&ada en un nar)isis&o sano, %ue si'ni(i)a tener un Se#( )o6esi1o e inte'rado. E# nar)isis&o, as., en #a 1isi/n de Lo6ut se *resenta )o&o un (en/&eno a(e)ti1o %ue se *rodu)e en e# $&"ito de #os 1.n)u#os inter*ersona#es, *arti)u#ar&ente en #os %ue sostiene #a (i'ura &aterna )on e# ni+o. Es e# a&or de #a &adre es e# %ue :)ar'a; a# 6i4o )on un ne)esario a&or a s. &is&o, (unda&enta# *ara %ue ad%uiera una )on(iana en su *ro*ia rea#idad ! en #a 1ida. Tendr.a&os a%u., *ues, desde #a *ers*e)ti1a *si)oana#.ti)a, e# res*a#do a(e)ti1o de #o %ue 6e&os 1enido en ##a&ar autoesti&a. Esa 1ertiente estru)turante de# nar)isis&o es #a %ue se *one ta&"i8n de re#ie1e en su 99I Otras (i'uras de re#e1an)ia dentro de# )a&*o *si)oana#.ti)o 6an resa#tado i'ua#&ente #as di&ensiones )onstru)ti1as ! estru)turante de# nar)isis&o. Ca"e resa#tar entre e##as a J. La*#an)6e, 3. Grun"er'er, F. -a)6e, M.R. 3ion ! A. Green entre otros. De este <#ti&o, )a"e resa#tar El narcisismo primario Restructura o estadoS, -roteo, 3uenos Aires 1HCI. 991 Este autor D1H1971HG1E (ue radi)a#iando *ro'resi1a&ente sus *osi)iones ini)ia#es 6asta ##e'ar a sustituir *#ena&ente #a teor.a (reudiana de #as *u#siones *or sus an$#isis de# nar)isis&o, situado as. en e# )entro de #a teor.a *si)oana#.ti)a. C(. N. LONUT, An(lisis del Self, A&orrortu, 3uenos Aires 1HCC ! #a !a )itada Los seminarios de @ein) Vohut.. Una )r.ti)a de #as ideas "$si)a de este autor #a en)ontra&os en M. N. EAGLE, Desarrollos contempor(neos recientes en psicoan(lisis, -aid/s, 3uenos Aires 1HGG. 99, Este )on)e*to de# &$s re)iente *si)oan$#isis ! no de# todo de#i&itado a<n, es entendido en una de sus &e4ores de(ini)iones )o&o estructuras afecti*o5cogniti*as que reflejan la manera en que un indi*iduo se percibe a s- mismo en las interacciones reales con los dem(s y en las interacciones fantaseadas con representaciones internas de otras personas significati*as$ C(. O. LERN3ERG, Desordenes fronteri)os y narcisismo patolgico, -aid/s, 3ar)e#ona 1HGG, ,CG. 1@C *arti)i*a)i/n dentro de #os *ro)esos identi(i)atorios, %ue *ro'resi1a&ente 1an )onstitu!endo a# Bo ! )on(iri8ndo#o su *arti)u#ar )on(i'ura)i/n ! so#ide. Es e# inter8s *or uno &is&o, e# a&or de s. e# %ue, en e(e)to, nos )ondu)e a ese a*ro*ia)i/n7in)or*ora)i/n de# otro o de un as*e)to su!o %ue nos resu#ta atra!ente ! %ue de(ine a# *ro)eso de identi(i)a)i/n. Nuestras *oten)ia#idades )reati1as ! su"#i&atorias, nuestra )a*a)idad de a&ar o ta&"i8n de sa"er estar so#os, todo e##o de"e &u)6o a ese nar)isis&o %ue nos e&*u4o a ##e1ar a )a"o nuestras identi(i)a)iones &$s )onstituti1as. Se 6a *odido as. )o&*arar a# nar)isis&o )on e# )i&iento &is&o de# edi(i)io de #a *ersona#idad 999 . So"re 8# se a+adir$n #os &ateria#es %ue, a &odo de ta"i%ues ! 1i'as, son #os o"4etos "uenos ! &a#os %ue 1a&os in)or*orando en nuestro interior a *artir de #as re#a)iones )on #os otros. -ero e# nar)isis&o 6a)e de "ase %ue *er&ite o no #a )o6eren)ia a todos esos :&ateria#es; *osteriores de nuestro edi(i)io *ersona#. -ero 1e&os as., %ue e# nar)isis&o 4ue'a un *a*e# re)tor en #a )onstru))i/n de #a *ersona#idad ! %ue sus (a##as *ueden ($)i#&ente a)arrear *er4ui)ios de )onsidera)i/n. Narci!o el e!tr"ctor. Ba #o 1a&os 1iendo. E# nar)isis&o )onstitu!e uno de #os )on)e*tos &$s a&"i'uos ! *o#is8&i)os de toda #a teor.a *si)oana#.ti)a. -resente en #a )onstitu)i/n de #o %ue so&os, 6a)iendo a)to de *resen)ia de &odo inter&itente una ! otra 1e en nuestra 1ida, (a)i#itando nuestros *ro'resos ! nuestras reten)iones, Nar)iso es un ser )on(uso ! ($)i#&ente 6a)e en )aer en #a )on(usi/n tanto a# %ue #o e0*eri&enta )o&o a# %ue #o *iensa. Si de Nar)iso ne)esita&os *ara sa#ir ade#ante )on )ierta (orta#ea en nosotros &is&os, su *resen)ia &asi1a en nuestra 1ida *uede ter&inar *or atorar e# en)uentro )on #a a#teridad ! )ondu)ir de ese &odo a# ais#a&iento &$s *e#i'roso ! destru)tor. Ba M. Rei)6, %ue no 6a".a de4ado de )onsiderar #os as*e)tos *ositi1os %ue e# nar)isis&o dese&*e+a en nuestro desarro##o, des)ri"i/ #o %ue desde enton)es se deno&in/ :)ar$)ter ($#i)o7nar)isista;. De#inea"a as. #a din$&i)a de su4etos &ar)ados *or a)titudes de arro'an)ia, a&"i)i/n, a#ta i&*u#si1idad, e06i"i)ionis&o, sadis&o, et). 99? -ero 6a sido sin duda e# &is&o N. Lo6ut, e# :*atr/n; ! a*o#o'eta de# sano nar)isis&o, %uien introdu4o en 1HAG e# )on)e*to :trastorno nar)isista de *ersona#idad;, %ue 6a ##e'ado a ad%uirir enor&e re#e1an)ia dentro de# *anora&a *si)o*ato#/'i)o a)tua# 99@ . Fue, sin e&"ar'o, O. Lern"er' %uien o(re)i/ %ui$s #a des)ri*)i/n &$s )o6erente de este )uadro )#.ni)o en #o %ue, en otros 999 C(. -. GUILLEM, 7 J. A. LOREN, 7 E. ORORCO, I"id., C9. Los autores insisten, )on ra/n, en #a 1ertiente *ro'resi1a ! no s/#o re'resi1a %ue *oseen #as identi(i)a)iones nar)isistas. Los &is&os *ro)esos su"#i&atorios 7se+a#an estos autores7 son ta&"i8n re#a)ionados .nti&a&ente )on e# nar)isis&o, en #a &edida en #a %ue #a su"#i&a)i/n es 'uiada *or e# Idea# de# Bo, instan)ia, )o&o sa"e&os, )onstituida esen)ia#&ente de &ateria# nar)isista. I"id., G?7H,. 99? As. se des)ri"e deta##ada&ente en su o"ra An(lisis del car(cter, -aid/s, 3uenos Aires 1HCA, ,1,7,1G. 99@ C(. #as es)#are)edoras *$'inas de J. L. TRECNERA, a este *ro*/sito2 I"id., AG7GH. 1@G t8r&inos, 8# deno&in/ :estru)tura de *ersona#idad nar)isista; 99A . Las des)ri*)iones )#.ni)as de #a *ato#o'.a nar)isista 6an sido desde enton)es 1ariadas, 99C aun%ue rondando sie&*re unos ras'os )o&unes %ue, (ina#&ente, son re)o'idos en 1HGI "a4o e# t8r&ino de :trastorno nar)isista de *ersona#idad; *or e# 9anual diagnstico y estad-stico de los trastornos mentales de #a Aso)ia)i/n A&eri)ana de -si%uiatr.a 99G . Co&o )riterios *ara su dia'n/sti)o se se+a#an e# sentido 'randioso %ue *oseen de s. &is&o ! de sus #o'ros ! )a*a)idades, una a)entuada tenden)ia a *rodu)ir (antas.as de 80ito ! *oder i#i&itados, un )onsiderarse :ser a*arte ! es*e)ia#; es)asa&ente )o&*rendidos, una e0i'en)ia de ad&ira)i/n *or *arte de #os otros ! de re)i"ir un trato es*e)ia#, una )aren)ia &u! "$si)a de e&*at.a, as. )o&o e# desarro##o de a)titudes de en1idia, arro'an)ia ! so"er"ia. Si'ni(i)ati1a&ente 7se indi)a ta&"i8n7 su autoesti&a es &u! (r$'i# ! su&a&ente 1u#nera"#e 99H . As. de a&"i'uo ! di(erente se nos *resenta, *ues, e# nar)isis&o. Desde e# %ue (unda&enta a# Bo ! *resenta un )ar$)ter inte'rador ! unitario, 6eredero, *or tanto, de# Eros %ue "us)a #a uni/n de #o 1i1iente, 6asta e# ##e'a a )on1ertirse en a#'o #eta#, distinto de# &aso%uis&o, en )uanto %ue no a+ora e# do#or, *ero %ue *e#i'rosa&ente *retende #a ine0isten)ia, #a anestesia, #o neutro ! e# 1a).o tota#. No es !a e# 6eredero de# Eros %ue "us)a e# uno, sino e# 6eredero de T6$natos %ue *retender "orrar#o todo )on e# )ero 9?I . A"toe!tima y narci!i!mo. Reto&enos, *ues, a# te&a ini)ia# de# *resente )a*.tu#o. -ro"a"#e&ente nos en)ontre&os a6ora &e4or *re*arados *ara )o&*render #a si'ni(i)a)i/n *si)odin$&i)a &$s *ro(unda de# (en/&eno de #a autoesti&a as. )o&o de sus e1entua#es re#a)iones )on e# nar)isis&o. 99A C(. #a )itada o"ra Desordenes fronteri)os y narcisismo patolgico. 99C J. L. TRECNERA se+a#a )o&o #as &$s re*resentati1as #as de 3. 3ursten, V. D., Vo#Kan, S. 3a)6, M. Meissner, J. M). Dou'a##, A. Mi##er, G. Ad#er, E. Fro&&, A. Green, ade&$s de #a de O. Lern"er'. I"id., H17 1II. Fina#&ente, e# autor, rea#ia una es)#are)edora 1a#ora)i/n (ina# de todas e##as, a'ru*ando #a sinto&ato#o'.a a#rededor de )in)o ras'os (unda&enta#es2 i&a'en distorsionada de uno &is&o, (a#ta de e&*at.a, e06i"i)ionis&o, &a%uia1e#is&o ! do&inan)ia7*oder. I"id., 11H71,I. Es de 1a#orar i'ua#&ente e# tra"a4o de V. NERN[NDER, /atologia narcisista i =>orderline=, Funda)i/ Vida# i 3arra%uer, 3ar)e#ona 1HH1. 99G Su <#ti&a edi)i/n DDSM7IV, Masson, 3ar)e#ona 1HH@E #o re)o'e en sus *$'inas AC?7ACG. 99H I"id., AC@. 9?I E# estudio !a )itado de -. GUILLEM, 7 J. A. LOREN, 7 E. ORORCO, rea#ia una es*#8ndida s.ntesis de #os autores %ue 6an desta)ado #a 1ertiente &$s destru)ti1a de# nar)isis&o. C(. I"id., CI7C,. 1@H E# t8r&ino de autoesti&a, sin ser un )on)e*to 'enuina ni t.*i)a&ente *si)oana#.ti)o Den *o)os di))ionarios de *si)oan$#isis a*are)e 9?1 E, se 6a)e *resente ta&"i8n en e# te0to (reudiano )o&o SelbstgefYhls 9?, . Sie&*re, eso s., re#a)ionado )on #o nar)isista. En #a "ntroduccin al narcisismo, en e(e)to, Freud *ro)urar ##e1ar a )a"o un estudio de #a autoesti&a en e# indi1iduo nor&a# ! en e# neur/ti)o. En todo )aso, se #e *resenta )o&o una expresin de la magnitud del yo 4U4 . #odo lo que una persona posee o logra, cada residuo del sentimiento de la primiti*a omnipotencia confirmado por su experiencia, ayuda a incrementar su autoestima. E0iste una .nti&a re#a)i/n, *ues 7)ontinua di)iendo7 entre #a autoesti&a ! #a #i"ido nar)isista. De a6., %ue #a autoesti&a *ueda ser e0*resi/n de situa)iones *ro(unda&ente *ato#/'i)as o, *or e# )ontrario, ta&"i8n, )o&o e# nar)isis&o, e0*resar di&ensiones nor&a#es ! *ositi1a&ente sanas de #a 1ida nor&a#. B sin ##e'ar a# )aso de %ue #a autoesti&a se )ontra*on'a a #a 6eteroesti&a, s. )a"e, )o&o en #a dia#8)ti)a %ue se esta"#e)e entre #i"ido nar)isista ! #i"ido o"4eta#, %ue #a 6eteroesti&a trai'a )onsi'o una redu))i/n de #a autoesti&a. En deter&inadas situa)iones a&orosas, *or e4e&*#o, #a so"re1a#ora)i/n de# o"4eto a&ado, ##e1ar$ *ara#e#a&ente )onsi'o una dis&inu)i/n de #a *ro*ia esti&a2 el enamorado es humilde, a(ir&a Freud a este res*e)to. E# %ue a&a *ierde una *arte de su nar)isis&o ! s/#o *uede )o&*ensar#o siendo a&ado *or e# otro. Es #a sa"ia &anera en #a %ue #a autoesti&a se re)u*era de su *8rdida. De #o %ue ta&"i8n se si'ue, en un si'ni(i)ati1o ).r)u#o, %ue #a i&*osi"i#idad *ara a&ar *ueda 1enir, *or su *arte, a dis&inuir e0traordinaria&ente e# senti&iento de autoesti&a. En )on4unto, *ues, #a autoesti&a es )onsiderada *or Freud )o&o un residuo de# nar)isis&o in(anti#, una e0*resi/n de #a satis(a))i/n %ue *ro*or)iona e# )u&*#i&iento de un idea# o, ta&"i8n, e# resu#tado "en8(i)o de #a satis(a))i/n %ue se e0*eri&enta en #a 1in)u#a)i/n a&orosa )on #os o"4etos 9?? . 9?1 Nin'una &en)i/n se 6a)e en e# &$s re)ono)ido de J. LA-LANCNE 7 J. 3. -ONTALIS, Diccionario de /sicoan(lisis, La"or, 3ar)e#ona 1HC1, ni en e# &$s a)tua# de E. ROUDINESCO 7 M. -LON, Dictionnaire de la psychanalyse, Fa!ard, -aris 1HHC. Ta&*o)o se de4a 1er en 3. E. MOORE 7 3. D. FINE, #:rminos y conceptos psicoanal-ticos, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HHC. S. se 6a)e una &en)i/n a# t8r&ino en J. L. VALLS, Diccionario freudiano, Ju#i$n Be"enes, S.A., Madrid 1HH@. 9?, Tradu)ido unas 1e)es )o&o autoestimacin ! otras )o&o autoestima en #a edi)i/n es*a+o#a de L/*e 3a##esteros D! en #a edi)i/n anterior de 1HAG )o&o autopercepcinE ! )o&o sentimiento de s- en #a edi)i/n ar'entina de A&orrortu. 9?9 "chgr^sse, tradu)ido )o&o grandor del yo DYE en #a edi)i/n de A&orrortu. C(. "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, G.M., F, 1A@J O.C., 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HC9, II, ,I91 ! O.C., A&orrortu, 3uenos Aires 1HCA, FIV, H?. 1AI Se *odr.a, *ues, raona"#e&ente )on)#uir %ue #a autoesti&a es una forma de satisfaccin de la libido narcisista en el adulto 9?@ sin %ue, )on e##o, se #e *retenda atri"uir a priori nin'<n )ar$)ter insano, re'resi1o o in(anti#iante. Una )orre)ta *er)e*)i/n de# nar)isis&o nos 6a"r$ 6e)6o entender %ue 8sta es una di&ensi/n "$si)a de #a a(e)ti1idad ! %ue un re&anente nar)isista se 6a)e de a#'una &anera i&*res)indi"#e *ara (un)ionar e(i)a&ente en #as re#a)iones )on uno &is&o ! ta&"i8n )on #os otros. Su )ar$)ter sano o *ato#/'i)o #e 1endr$, *ues, de# ti*o de nar)isis&o a# %ue se en#aa ! de# %ue sea e0*resi/n. Es e1idente %ue #a autoesti&a de #a %ue ($)i#&ente 6a)e 'a#a, *or e4e&*#o, e# *aranoi)o o e# &an.a)o )onstitu!e un desen(o%ue i&*ortante de s. &is&o ! un o"st$)u#o 'ra1e en su re#a)i/n )on #os de&$s. La autoesti&a %ue "rota, *or e# )ontrario, *or #a rea#ia)i/n de #a o"ra "ien 6e)6a o de# senti&iento de 1a#er *ara #a *ersona a&ada 6a"r$ de ser )onsiderada )o&o un e0*onente de un sano a&or a uno &is&o. Nar)isis&o, *ues, e# de# *aranoi)o ! nar)isis&o ta&"i8n en e# otro )aso, *ero, se'<n *udi&os 1er, nar)isis&o de si'no ! 1a#or &u! di1erso. -or todo e##o se *odr.a 4usta&ente )o#e'ir %ue ni e# nar)isis&o es tan ne'ati1o )o&o ($)i#&ente se so"reentiende, ni #a autoesti&a tan *ositi1a )o&o ($)i#&ente tende&os 6o! a *ensar. Ni ta&*o)o son, de 6e)6o, ($)i#&ente di(eren)ia"#es entre s.. Ca"r.a &$s "ien *ensar %ue es *osi"#e en)ontrar un nar)isis&o )arente de autoesti&a, *ero %ue di(.)i#&ente se *ueda dar una autoesti&a sin re#a)i/n a#'una a# nar)isis&o, *osea este un )ar$)ter *ositi1o o no. E# nar)isis&o, en e(e)to, *uede i&*edir en o)asiones un ni1e# su(i)iente de autoesti&a. Es e# )aso en e# %ue e# Bo Idea# ad%uiere ta# &a'nitud, %ue #a rea#idad *ersona# de# su4eto 1en'a a su*oner, en su #i&ita)i/n, un &ent.s *ara sus i#usorias as*ira)iones. E# resu#tado no *odr$ ser sino e# de una *8si&a autoesti&a. Es #a situa)i/n de Nar)iso %ue, en rea#idad, no a&a su *ro*io ser, sino #a re*resenta)i/n i&a'inaria e idea#iada %ue 8# *er)i"e re(#e4ada en e# a'ua. Frente a e##a, su *ro*ia rea#idad *uede ter&inar siendo odiosa. Ba 1i&os %ue en e# :trastorno nar)isista de *ersona#idad;, *arad/4i)a&ente, se a*unta"a %ue #a autoesti&a era (r$'i# ! ($)i#&ente 1u#nera"#e. La autoesti&a, *ues, ne)esita de# nar)isis&o *ara *rodu)irse ! &antenerse en un tono su(i)iente ! *uede en(er&ar, sin e&"ar'o, )uando #a (uente nar)isista de #a %ue &ana ad%uiere una densidad %ue tras*ase )iertos #.&ites. A&ecto y co(nicin en la a"toe!tima En #a )o&*rensi/n de #a autoesti&a se *#antea un *ro"#e&a a# %ue se *resta es)asa 9?@ As. a*are)e de(inida en e# )itado Diccionario freudiano de J. L. VALLS. -rodu)e 7se'<n e0*#i)a este autor7 una sensa)i/n de "ienestar inde(inido, no re#a)ionada en (or&a dire)ta )on des)ar'as *u#siona#es. Es m(s bien un estado b(sico$ La autoesti&a est$ re#a)ionada de &anera .nti&a )on #a )on(iana en s. &is&o, )on e# ta#ante o estado an.&i)o, )on #a auto1a#ora)i/n. En este sentido es *i#ar "$si)o de #a sa#ud ! de #a (orta#ea !oi)a. A. SEGAL, *or su *arte, #a de(ine )o&o un senti&iento "asado en #a "uena re#a)i/n, no idea#iada, entre e# s.7&is&o ! #os o"4etos internos. C(. Some clinical implications of 9elanie VleinMs NorF$ Emergence from narcissism2 Int. J. -s!)6o7Ana#., ?A D1HG9E ,AH7 ,CA. 1A1 )onsidera)i/n ! %ue indu)e a )ontradi))iones, a 1e)es, ##a&ati1as, en #a inter*reta)i/n de# (en/&eno. Se trata de# te&a de 6asta %u8 *unto e##a in)#u!e ! arti)u#a #os *ro)esos )o'niti1os 4unto a #os *ura&ente a(e)ti1os. En)ontra&os, en e(e)to, %ue en #as &e4ores de(ini)iones de #a autoesti&a se in)#u!e un e#e&ento auto)r.ti)o, e1a#uati1o, %ue 'arantiar.a su sano desarro##o. La autoestima 7 a(ir&a a)ertada&ente J. V. 3onet7 es la percepcin e*aluati*a y afecti*a de uno mismo, o di)6o toda1.a en otros t8r&inos, lo que uno piensa y siente de s- 4UG . Se'<n 3urns7 el conjunto de las actitudes del yo hacia s- mismo, donde a)titud se entiende )o&o una *auta &$s o &enos esta"#e de *er)e*)i/n sensoria#, *ensa&iento, e1a#ua)i/n, senti&iento ! a))i/n en re#a)i/n a un o"4eto, una institu)i/n o una *ersona. Se trata, *ues, de un senti&iento res*e)to a #a *ro*ia rea#idad %ue est( fundado en acertadas percepciones de s-$ En #os desarro##os de# )on)e*to de autoesti&a no nun)a (a#ta, *or #o de&$s, un se+a#a&iento de #a ne)esidad de en(o)ar )on1eniente&ente e# a(e)to *ositi1o 6a).a uno &is&o *ara no 1enir a )aer en nin'<n &odo de e'o)entris&o o nar)isis&o in(anti#iante. La autoesti&a *are)e, *ues, de"e ir a)o&*a+ada de un tra"a4o de autoan$#isis )r.ti)o %ue ne)esaria&ente i&*#i)a #a *arti)i*a)i/n de #as (un)iones )o'niti1as. No *are)e, sin e&"ar'o, %ue 6a!a unani&idad a #a 6ora de entender #a autoesti&a )o&o esa arti)u#a)i/n de e#e&entos a(e)ti1os ! )o'niti1os. M$s "ien se resa#tan, )asi )on e0)#usi1idad ! #a &a!or.a de #as 1e)es, #as di&ensiones a&orosas res*e)to a uno &is&o, de4ando &u! en se'undo *#ano, )uando no en e# o#1ido tota#, esas otras di&ensiones e1a#uati1as o auto)r.ti)as. As., *or e4e&*#o, 3randen, uno de #os autores &$s se+a#ados en este te&a, se re(iere a e##a )o&o la disposicin a considerarse competente para hacer frente a los desaf-os b(sicos de la *ida y sentirse merecedor de la (e#i)idad 9?C . B tene&os #a i&*resi/n de %ue as. es )/&o (unda&enta#&ente se inter*reta en e# *<"#i)o %ue, en 'enera#, se a)er)a ! a"unda en e# te&a. A 1e)es, in)#uso, se 6a"#a dire)ta&ente de :autoa∨, 1iniendo a )oin)idir #o %ue se entiende *or ta# t8r&ino )on #o %ue nor&a#&ente se nos di)e so"re #a autoesti&a 9?G . No es nada e0tra+o, *or #o de&$s, si tene&os en )uenta #o %ue e# &is&o t8r&ino de estima si'ni(i)a en nuestro #en'ua4e 6a"itua#. E# Diccionario de la lengua espaKola de(ine :esti&a; )o&o 0onsideracin y aprecio que se hace de una persona o cosa por su calidad y circunstancias. Ta&"i8n e# Diccionario del uso del espaKol de Mar.a Mo#iner entiende :esti&ar; )o&o Atribuir a alguien o algo un *alor para uno mismo o en general. E# Diccionario ideolgico de la lengua espaKola de Ju#io Casares entiende )o&o :esti&a; Estimacin o aprecio que se hace de una persona o casa. La 1a#ora)i/n *ositi1a *are)e, *ues, situarse en un *ri&er *#ano. E##a *odr.a deri1ar de una e1a#ua)i/n *re1ia %ue 9?A C(. J. V. 3ONET, S: amigo de ti mismo, Sa# Terrae, Santander 1HH?, 1G ! Aprender a quererse, Manantia#, Va#en)ia 1HHG, 9@. C(. ta&"i8n de# &is&o autor Autoestima, narcisismo y solidaridad2 Ra/n ! (e 1199 D1HH9E ,GH7,HG. 9?C Citado *or J. V. 3ONET, Aprender a quererse, 9?. 9?G As., *or e4e&*#o, en A. ANDRPS, El hombre en busca de s- mismoD autoamor, Aenai, Madrid 1HH@ o en M. A. MARTSN, /uedo ser otro$$$ y ser feli), Aenai, Madrid 1HGG, donde toda #a <#ti&a *arte de# te0to se dedi)a a #a no)i/n de :autoa∨ )o&o e%ui1a#ente de autoesti&a. 1A, in)#u!ese e#e&entos de orden )o'niti1o, dis)ri&inati1o ! )r.ti)o. -ero #a esti&a *are)e ser e# resu#tado (ina# %ue i&*#i)a, *or s. &is&a, a*re)io ! 1a#ora)i/n *ositi1a. Es #o %ue )ada 1e &$s notoria&ente se de4a 1er en e# uso 6a"itua# de# t8r&ino. La re(eren)ia &$s )o&<n %ue o.&os a *ro*/sito de #a autoesti&a es de #a de quererse, mimarse, aplaudirse, premiarse, *alorarse positi*amente, tener unos buenos sentimientos respecto a uno mismo 9?H . Todo #o )ua# *uede ser, e(e)ti1a&ente, &u! *ositi1o e i&*ortante *ara e# desarro##o ! &adura)i/n *ersona# en deter&inados &o&entos. -ero, #a insisten)ia )asi e0)#usi1a en esa dire))i/n, e# re)e#o ! :)uasi; a#er'ia %ue se ad1ierte )on (re)uen)ia a e0*eri&entar )ua#%uier ti*o de auto)r.ti)a o senti&iento de )u#*a D%ue, en tantos &o&entos resu#tara i&*res)indi"#e *ara #a trans(or&a)i/n de# su4etoE, o, #o %ue es *eor toda1.a, #a *o#aria)i/n de toda #a tarea de &adura)i/n *ersona# en torno a #a te&$ti)a de #a autoesti&a, *uede traer )onsi'o deri1a)iones &u! ne'ati1as *ara esa &is&a &adura)i/n ! desarro##o %ue se *retende. A este *ro*/sito, resu#ta es*e)ia#&ente es)#are)edora #a re(#e0i/n %ue O. Lern"er' rea#ia a a*ro*/sito de #a autoesti&a. Psta no de"e ser un si&*#e re(#e4o de :)ate0ias instinti1as;. Es de)ir, no de"e ser e# resu#tado de un )ie'o a&or a s. &is&o, sino %ue de"e )o&"inar )o&*onentes a(e)ti1os ! )o'niti1os %ue #e sir1an de re'u#a)i/n ada*tati1a. -or e##o, distin'ue Lern"er' una autoesti&a *ri&iti1a, en #a %ue *redo&inan #os )o&*onentes a(e)ti1os di(usos ! otra &$s a1anada, en #a %ue e# *redo&inio es de #os )o&*onentes )o'niti1os di(eren)iados ! %ue &uestra tan s/#o :repercusiones afecti*as atenuadasB 4J7 $ Se+a#a este autor, ade&$s, %ue #as os)i#a)iones de #os estados de $ni&o re#a)ionados )on #a autoesti&a de4ar.an 1er unas &oda#idades de e##a *o)o e1o#u)ionadas, en )uanto %ue estar.an *oniendo de re#ie1e esa *arti)i*a)i/n esen)ia# de #os a(e)tos en #a *ro*ia *er)e*)i/n de s. &is&o. Cuando #a autoesti&a est$ re'u#ada *or (un)iones su*er!oi)as &$s a1anadas 7es de)ir, *or instan)ias &$s auto)r.ti)as7 #a autoe1a#ua)i/n es &$s *re)isa ! de4a 1er #a &a!or *arti)i*a)i/n de #os )o&*onentes )o'niti1os. La a"toe!tima como e!tacin e pa!o. No esta&os se'uros de %ue sea ese ti*o de autoesti&a %ue arti)u#a a(e)to ! )o'ni)i/n #a %ue se *ro)#a&a )on a&*#itud en nuestros d.as, "a4o #a *resi/n de una )u#tura %ue in1ita a desentenderse de todo )o&*ro&iso ! %ue in)ita a# )u#to &$s de)idido de# indi1idua#is&o 9@1 . Esa )u#tura *ost7&oderna e0a#tadora de #o indi1idua#, est$ *resionando 9?H C(. en este sentido #as *u"#i)a)iones de L. L. NAB %ue, desde #o ana%ue#es de #os 'randes a#&a)enes se *rodi'a en e# )u#to a s. &is&o )on #i"ros, a'endas ! )a#endarios ##enos de &ensa4es ! )onsi'nas en este orden de )osa. As., *or e4e&*#o, en _mate a ti mismoD cambiar(s tu *ida, Urano, 3ar)e#ona 1HH1. 9@I O. LERN3ERG, I"id., ,GI. 1A9 en una dire))i/n &u! *arti)u#ar !, *ro"a"#e&ente, en)ontra&os a6. una de #as )ausas (unda&enta#es *or #as %ue, a *esar de #os es(ueros %ue se rea#ian *or )o&*render #a autoesti&a )o&o una e1a#ua)i/n )r.ti)a de s. &is&o, se 1en'a a entender, de 6e)6o, #a &a!or *arte de #as 1e)es, )o&o un &ero a&or a #a *ro*ia *ersona, a)r.ti)o e in(anti#iante. Co&o a)ertada&ente ad1ierte Mart.ne No#'ado, nuestra )u#tura de 6o! de4a &u! en se'undo *#ano #as e&an)i*a)iones )o#e)ti1as ! )on1ierte a# !o, a #a 1e, en "ar)o ! en *uerto. Desde a6., se 'enera una sed de s. &is&o, una e0a#ta)i/n de #a "<s%ueda interior ! una )onsa'ra)i/n a #a autorrea#ia)i/n )o&o 1a#or <#ti&o ! su*re&o. Todo )ondu)e a una situa)i/n en #a %ue no )a"e &$s re#i'i/n %ue #a de# !o, ni #itur'ia distinta de #a de# autodes)u"ri&iento 9@, . No es de e0tra+ar %ue 6istoriadores, so)i/#o'os ! *si)/#o'os )oin)idan en %ue esta&os 1i1iendo e# a*o'eo de# nar)isis&o )o&o te&a )entra# de #a )u#tura. Los *si)o*at/#o'os, *or su *arte, a+aden, no sin ra/n, %ue #a )ris*a)i/n neur/ti)a de otros tie&*os *are)iera de4ar *aso a #a (#ota)i/n nar)isista de nuestros d.as 9@9 . La insisten)ia, ade&$s, en #a autoesti&a )o&o norte (unda&enta# ! "$si)o de# *ro*io tra"a4o de &adura)i/n *ersona# o )o&o idea or'aniadora "$si)a de #a )ondu)ta, *uede e0tra1iar e# ru&"o de ese &is&o *ro)eso *ersona# de un &odo )atastr/(i)o. Lo %ue tendr.a %ue ser tan s/#o una "ase, se )on1ierte en e# edi(i)io )o&*#eto. Lo %ue no tendr.a %ue ser sino un *unto de *artida, se )on1ierte en (ina#idad <#ti&a. Se *rodu)e as. #a so"redosis nar)isista %ue a6o'a a# su4eto en su *ro*ia rea#idad in(e)unda. -uede resu#tar (as)inante ! *ro&etedor 7)o&o a Nar)iso #e resu#ta"a su i&a'en en re(#e4ada en e# a'ua7 *ero su&a&ente *e#i'roso ! destru)ti1o ter&inar di)iendo )on e# *oeta quisiera ser todo de *ino para beberme$ -are)e "astante )uestiona"#e, "a4o este *unto de 1ista, e# a'#utinar en e# )on)e*to de autoesti&a toda una serie de *ro)esos *s.%ui)os de re#e1an)ia, de #os )ua#es &u)6os tendr.an %ue ser )onsiderados a4enos *ro*ia&ente a# (en/&enoJ ! otros %ue, aun%ue *osean una e1idente re#a)i/n )on e##a, i&*#i)an ta&"i8n una su*era)i/n D*arad/4i)a&ente *oten)iadoraE de #a &is&a. La sensi"i#idad ante e# otro, #a sana )on)ien)ia de )u#*a"i#idad, #a aserti1idad en e# )o&*orta&iento, et).. se in)#u!en ($)i#&ente )o&o (or&ando *arte de #a &is&a natura#ea de autoesti&a !, *r$)ti)a&ente, identi(i)ada )on e##a. Siendo as. %ue, aun 'uardando e1identes re#a)iones )on su din$&i)a, estos *ro)esos *oseen una entidad en su '8nesis ! estru)tura &u)6o &$s a&*#ias !, en "uena &edia, di(erentes de #o %ue #a autoesti&a es ! re*resenta. -or otro #ado, sin e&"ar'o, se ad1ierte ta&"i8n un e&*e+o en a#e4ar de e##a una di&ensi/n, )o&o #a de# nar)isis&o %ue, se'<n #os an$#isis *re)edentes, 6a"r.a %ue )onsiderar )o&o dire)ta e .nti&a&ente i&*#i)ada en e# (en/&eno. Veni&os as. a una e#a"ora)i/n te/ri)a de #a autoesti&a en #a %ue todo a%ue##o %ue se )onsidera *ositi1o en orden a# )re)i&iento *ersona# se in)#u!e dentro de su natura#ea ! esen)ia. De este &odo ##e'a a ad%uirir as. e# )on)e*to un )ar$)ter nu)#ear, una *osi)i/n de *iedra an'u#ar, %ue ser.a &u! )uestiona"#e desde una 1isi/n a&*#ia de #os *ro)esos &adurati1os de #a *ersona#idad. 9@, C(. I"id. 9@9 C(. LI-OVETSLB, La era del *ac-o$ Ensayo sobre el indi*idualismo contempor(neo, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1HGA, CA. C(. ta&"i8n e# su'erente tra"a4o de L. LQ-ER7BARTO, @ombres con psicolog-a de diocesillos 2 Sa# Terrae GI D1HH1E H171I1. 1A? Es #a autoesti&a una esta)i/n de *aso. Sa"e&os "ien %ue 7)o&o #o resa#t/ N. Lo6ut7 es ne)esario 6a"er re)i"ido unos su&inistros nar)isistas i&*ortantes en #a *ri&era in(an)ia *ara *oder ad%uirir una su(i)iente se'uridad ! )on(iana en s. &is&o. Cuando 8sta no 6a tenido #u'ar de &odo su(i)iente so"re1iene e# trastorno nar)isista2 #a ne)esidad i&*eriosa de ser re)ono)ido *or #os otros, #a ur'en)ia *or resta+ar #as 6eridas in(rin'idas en e# *asado. Ser.a, *ues, &u! *e#i'roso %ue #a autoesti&a 1iniera a en)u"rir ! #e'iti&ar una ne)esidad i&*eriosa e insana de re)u*erar un trono %ue no se ##e'/ a dis(rutar en #a &edida deseada. E##o si'ni(i)ar.a *erder de 1ista %ue e# o"4eti1o <#ti&o ser$ sie&*re #a sa#ida de s. &is&o *ara e# en)uentro (e)undo )on #a a#teridad. En #os e#o)uentes t8r&inos de Freud2 un intenso ego-smo protege contra la enfermedad, pero, al fin y al cabo, hemos de comen)ar a amar para no enfermar 9@? . 5ui$s 6a!a %ue ser en #a in(an)ia e# re! de #a )asa. -ero si no se a)a"a destronando a# re!eue#o, se %uedar$ 8ste entonte)ido, nar)otiado en su *ro*io nar)isis&o ! autoesti&a in(anti#. La a"toe!tima> por a?ai"ra. Es 1erdad %ue e0isten &u)6os su4etos )asti'ados *or una edu)a)i/n o es*iritua#idad ensa+ada en resa#tar #as di&ensiones &$s ne'ati1as de s. ! en e0a#tar #a )u#*a ! e# &enos*re)io *ersona#. Es )ierto %ue esa edu)a)i/n 6a )onsiderado (uera de #a nor&a )ua#%uier &irada )o&*#a)iente o *ositi1a so"re uno &is&o ! %ue #os e(e)tos %ue se 6an deri1ado de esas *ro*uestas son terri"#e&ente da+inos *ara esos &is&os su4etos. Centrar #a aten)i/n en e# *ro"#e&a de #a "a4a autoesti&a *uede ser, *or e##o, en &u)6os &o&entos, una tarea ine0)usa"#e ! una *arte i&*ortante de# *ro)eso de sanea&iento 'enera# de# indi1iduo. E0a&inar ! )riti)ar #as o*iniones e ideas irra)iona#es D)on(or&e a #as *ro*uestas )o'niti1as de A. E##is o A. T. 3e)KE %ue (a1ore)en esa i&a'en ne'ati1a de s. &is&o *uede resu#tar sa#uda"#e ! "en8(i)o en un &o&ento deter&inado. Lo %ue *are)e ser &$s *ro"#e&$ti)o es )entrar todo e# *ro)eso de )re)i&iento ! &adura)i/n *ersona# en esa &irada a #a *ro*ia i&a'en da+ada )on e# e&*e+o de :*ositi1ar#a; a toda )osta. -uede )on1ertirse ta&"i8n, *or #o de&$s, en un i&*ortante error estrat8'i)o de )ara in)#uso a# resta"#e)i&iento de una )on1eniente autoesti&a, e# *#antear #a tarea )o&o un )entra&iento en e# an$#isis ! aten)i/n a #a *ro*ia i&a'en da+ada. Esas 6eridas de# *asado, *ro"a"#e&ente, no 1an a )i)atriar en una a))i/n *er&anente de #a&er#as o de e0i'ir a #os otros %ue ta&"i8n #o 6a'an. En &u)6os &o&entos, *or #o de&$s, se 6a"r$ de a*render a )a&inar de &odo *er&anente, e0*eri&entando e# do#or de esa 6erida %ue no a)a"a de )i)atriar, *ero %ue s/#o en)ontrar$ su &e4or a#i1io en e# e&*e+o *or tra"a4ar ! a&ar, )o&o *i#ares (unda&enta#es, se'<n !a 1i&os, en #os %ue 6a! %ue )entrar todo e&*e+o de &adura)i/n. Ese *uede ser #a &e4or 1.a *ara (a1ore)er #a &e4or de #as autoesti&as. A)ertada es ! &u! *ertinente a# res*e)to, #a (or&u#a)i/n *o*u#ar de pasarse la *ida mir(ndose el ombligo$ Co&o !a se se+a#/ anterior&ente, desde e# *si)oan$#isis, Denis Vasse, 6a sa"ido 1er en esa *e)u#iar (or&a)i/n or'$ni)a una re*resenta)i/n si&"/#i)a de a%ue##o %ue nos )ierra ! nos )on(ina en e# es*a)io de nuestra *ro*ia *ie# 9@@ . En e# )ierre 9@? "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., ,I,?. 1A@ u&"i#i)a# est$ i&*#i)ado e# an6e#o de %ue e# ni+o 1i1a. Na! %ue )ortar ! )errar e# )ord/n u&"i#i)a#, es o"#i'ado :)errar; a# ni+o *ara %ue sea 8# desde #a se*ara)i/n %ue #o )onstitu!e en un ser a*arte. Frente a este )ierre, #a 1o 1endr$ a si'ni(i)ar su a*ertura ! #a 6ue##a de su se*ara)i/n radi)a# de #os otros. Si el ombligo es cierre$ La *o) es sub*ersin del cierre$$$la *o) Aatra*iesaB el cierre sin por ello interrumpirlo 4JG $ La 1o i&*#i)a %ue esta&os ##a&ados e i&*u#sados a #a a#teridad desde #a distan)ia %ue nos )onstitu!e. -ero e# o&"#i'o *are)e 'uardar una es*e)ie de terri"#e (as)ina)i/n. Es #a 6ue##a de #o *erdido2 una situa)i/n en #a %ue no e0ist.a distan)ia ! di(eren)ia ! en #a %ue todo era s/#o ! e0)#usi1a&ente nuestra *ro*ia rea#idadJ es de)ir, e# nar)isis&o *ri&ario ! radi)a# de #a situa)i/n intrauterina. -or e##o, #a e0*resi/n pasarse la *ida mir(ndose el ombligo re(iere una tenden)ia enor&e&ente si'ni(i)ati1a ! *ro(unda. Deter&inadas *ro*uestas )on)ernientes a# autoa&or ! a #a autoesti&a *ueden 1enir a )aer, sin *er)atarse de e##o, en una *e#i'rosa )o&*#i)idad )on esa tenden)ia 9@C . E# *si)oan$#isis nos in1ita &$s "ien a *ensar %ue es en #a entre'a a e&*e+os orientados *or #os o"4etos e0ternos, sin )uidarse &u)6o de %ue *ro&ue1an o no e# s.7 &is&o, #os %ue, de &odo )o#atera# &antienen ! *ro&o)ionan a #a *ersona 9@G . Co&o se+a#a O. Lern"er', e# au&ento en #a )a*a)idad de a&ar, de sentir ! e0*resar 'ratitud, de *reo)u*arse *or #os de&$s, as. )o&o en #a )a*a)idad de a&or se0ua#, de su"#i&a)i/n ! de )reati1idad es #o %ue &e4or )ar'a #a "ater.a de# s.7&is&o 9@H . No *are)e, *ues, #a 1.a de mirarse el ombligo #a &$s *ertinente *ara a))eder a #a autoesti&a. Ta&*o)o #a de #a&er ! e0i'ir a otros %ue #a&an #as 6eridas nar)isistas %ue nos *udieron in(rin'ir en e# *asado. M$s "ien, es en e# o#1ido de #a *ro*ia autoesti&a ! en e# e&*e+o de)idido *or un en)uentro a&oroso )on #o rea# ! en e# *ro!e)to de una a))i/n #i"eradora )o#e)ti1a, )o&o #a autoesti&a *odr.a re)i"ir e# &e4or de #os su&inistros *osi"#es. Ca"r$ en a#'<n &o&ento o en a#'una situa)i/n *arti)u#ar, %u8 duda )a"e, detenerse a )onsiderar e# i&*edi&ento %ue *ara e##o nos *uede 1enir desde una i&a'en ne'ati1a ! des1a#oriada de nosotros &is&os. La &irada, sin e&"ar'o, no de"er$ *erder su norte. Desde e# &o&ento en e# %ue ese tra"a4o *ersona# *ierda su )ar$)ter (un)iona# ! *ro1isorio, estare&os *er1irtiendo su sentido ! e%ui1o)ando #a estrate'ia. No! d.a, "a4o una i&*ortante *resi/n so)io7)u#tura, e# *e#i'ro de so"redosis nos a)e)6a de &odo i&*ortante. Las )onse)uen)ias *ueden ser 'ra1es. Co&o #o (ueron *ara Nar)iso2 e"rio de s. &is&o, indi(erente a #o %ue no (uera su *ro*ia rea#idad *ersona#, in(e)undo en #a tra&*a de 9@A I"id., ,1. 9@C C(. a este *ro*/sito J. M. FERN[NDER MARTOS, El nue*o narcisismo o la represin de la comunicati*idad 2 Sa# Terrae C1 D1HG9E A117 A,?. 9@G Co&o a(ir&a M. N. EAGLE en una a)ertada 1a#ora)i/n )r.ti)a de #os *ostu#ados de N. LONUT )on)ernientes a# sano nar)isis&o, es #a re)i*ro)idad de e&*e+o orientado a #os o"4etos ! #a *reo)u*a)i/n *or s. &is&o #a %ue Freud *ostu#a"a en 1H1? entre #as in1estiduras #i"idina#es de o"4eto ! #as nar)isistas. C(. Desarrollos contempor(neos recientes en psicoan(lisis, -aid/s, 3uenos Aires 1HGG, C,7C?. 9@H C(. I"id., ,G9. 1AA su *ro*ia i&a'en, no *udo 6a##ar sino #a &uerte en un en)uentro, a &odo de )6o%ue "ruta# ! (at.di)o, )onsi'o &is&o. 1AC 4I4LIOGRA5A 3ONET, J.V., S: amigo de ti mismo$ 9anual de autoestima, Sa# Terrae, Santander 1HH?. CASTANBER, O., La aserti*idadD expresin de una sana autoestima, Des)#8e de 3rouWer. 3i#"ao 1HHA. FREUD, S., "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I1C7,I99. Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %ADementia paranoidesB' autobiogr(ficamente descrita, 1H11, O.C., II, 1@1A71@1C. #tem y tab8, 1H1?, O.C., II, 1GI971GI? GREEN, A., El narcisismo primario Restructura o estadoS, -roteo, 3uenos Aires 1HCI. GUILLEM, -. 7 LOREN, J. A. 7 ORORCO, E., Le narcissisme dans le processus de structuration et destructuration psyquiquesD "ntroduction2 Re1ue Fran]aise de *s!)6ana#!seO LV D1HH1E 17,C,. NERN[NDER, V., /atologia narcisista i =>orderline=, Funda)i/ Vida# i 3arra%uer, 3ar)e#ona 1HH1. NORNSTEIN, +arcisismo, autoestima, identidad, alteridad, -aid/s, 3uenos Aires ,III. LERN3ERG, O., Desordenes fronteri)os y narcisismo patolgico, -aid/s, 3ar)e#ona 1HGG. LONUT, N., Los seminarios de @ein) Vohut, -aid/s, 3uenos Aires 1HHI. An(lisis del self, A&orrortu, 3uenos Aires 1HCC. LI-OVETSLB, La era del *ac-o, Ana'ra&a, 3ar)e#ona 1H... MARTSNER NOLGADO, En el centro de la burbuja2 Sa# Terrae CCD1HGHE GI97G1A. SANDLER, J. DCo&*.E,Estudio sobre ="ntroduccin al +arcisismo= de Sigmund ?reud, Te)ni*u"#i)a)iones, Madrid 1HH1. TRECNERA, J. L., El trastorno narcisista de la personalidadD concepto, medida y cambio2 -u"#i)a)iones ETEA, C/rdo"a 1HHC. ROu: es el narcisismoS Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HHA. VASSE, D., El ombligo y la *o), A&orrortu, 3uenos Aires, 1HC?. 1AG CA/%ULO I+ EL 'NCULO DE LA AMIS%AD Es e# 1.n)u#o &$s uni1ersa#. En e# %ue *arti)i*an #os ti*os 6u&anos &$s di(erentes en edad, )ondi)i/n o )u#tura. E# %ue, a di(eren)ia de# 1.n)u#o a&oroso o de otros &u)6os, nos )o&*ro&ete ! a)o&*a+a a #o #ar'o de toda #a 1ida. Son a&i'os #os ni+os, #os ado#es)entes, #os adu#tos ! #os an)ianos. Son a&i'os #os 6o&"res ! #as &u4eres. Son a&i'os #os seres de# &is&o se0o ! ta&"i8n #os de# se0o )ontrario. -uede este 1.n)u#o de #a a&istad, sortear #as di(eren)ias de edad, de )u#tura o de )reen)ias. -uede estar *resente en otros ti*os de re#a)i/n )o&o #os de# a&or de *are4a o #os *aterno (i#ia#es, aun%ue no ne)esite de nin'uno de e##os *ara esta"#e)erse. Ni #a edad, ni e# se0o, ni #a )u#tura, *ues, *are)en 4u'ar )o&o (rontera *ara este ti*o de 1in)u#a)i/n 6u&ana. Co&o una "endi)i/n de# )ie#o ! )o&o e# so# ! #a ##u1ia, ta&*o)o distin'ue *ara re*artirse entre "uenos ! &a#os o 4ustos e in4ustos. Cir)u#a )on inde*enden)ia de# '8nero, edad o )ondi)i/n ! )rea redes a tra18s o a# &ar'en de #o institu)iona#, *re)ede o *ro#on'a otros 1.n)u#os 6u&anos ! no se 1e nun)a so&etido a re'#a&enta)i/n 4ur.di)a a#'una %ue #o #i&ite o )ondi)ione en un sentido u otro. Es #a &$s #i"re ! #a &$s 'ratuita entre todas #as 1in)u#a)iones %ue se *uedan esta"#e)er. -or todo e##o, ta# )o&o a(ir&a"a Arist/te#es, #a a&istad se )onstitu!e )o&o una de #as ne)esidades &$s a*re&iantes de #a 1ida ! es un "ien de# %ue nadie se %uiere 1er des*ro1isto, aun%ue se *ose!eran e# resto de #os de&$s "ienes 9AI . B sin e&"ar'o, resu#ta sor*rendente %ue siendo #a a&istad un 1.n)u#o 6u&ano ! a(e)ti1o de ta# natura#ea e i&*ortan)ia, sea &u! *o)o #o %ue so"re e##a se es)ri"e, ##e'ando a estar )asi i'norada en #a &a!or *arte de #as )ien)ias 6u&anas. En *arti)u#ar, #a 8*o)a )onte&*or$nea *are)e sentir un ##a&ati1o ! si'ni(i)ati1o *udor a #a 6ora de a)o&eter #a tarea de re(#e0ionar ! ana#iar este ti*o de 1in)u#a)i/n tan deter&inante, sin e&"ar'o, en #a e0isten)ia de todos. Los 'randes tratados ! re(#e0iones so"re #a a&istad 6a! %ue "us)ar#os &a!oritaria&ente entre #os )#$si)os. Arist/te#es 9A1 a*are)e )o&o e# *ri&ero %ue )entr/ su aten)i/n en este ti*o de re#a)i/n D#a philiaE, )o&o -#at/n #o 6i)iera so"re #a re#a)i/n a&orosa DerosE. Ci)er/n, dentro de #a 8*o)a )#$si)a, dedi)/ ta&"i8n, )o&o sa"e&os, una de sus o"ras &$s )ono)idas a# te&a de #a a&istad 9A, . Santo To&$s, re)u*erando #a tradi)i/n aristot8#i)a *ara arti)u#ar#a )on #a teo#o'.a )ristiana, trata de #a a&istad )o&o una re#a)i/n 9AI 9oral a +icmaco, VIII, I, Es*asa Ca#*e, Madrid 1HG?, ,@A. 9A1 C(. I"id., en *arti)u#ar #os Li"ro VIII ! IF, #eor-a de la amistad, ,@@7 9IH. 9A, De Amititia, Gredos, Madrid 1HA@. Dentro de #a 8*o)a )#$si)a )a"e &en)ionar ta&"i8n a S8ne)a en sus 0artas a Licilio DO"ras Co&*#etas, A'ui#ar, Madrid 1H?HE. 1AH (undada en e# a&or de "ene1o#en)ia ! )ara)teriada *arti)u#ar&ente *or #a re)i*ro)idad 9A9 . Fina#&ente, E. Lant 6a de ser )onsiderado )o&o e# 'ran )#$si)o &oderno en #a re(#e0i/n ! an$#isis de #a a&istad, distin'uiendo una a&istad de orden est8ti)o, )ara)teriada *or #a *arti)i*a)i/n &utua en #a a#e'r.a ! e# de#eite D! )u!a &e4or i#ustra)i/n #a en)ontrar.a&os en #a )o&ida )o&*artidaE, ! una a&istad de orden &ora# en #a %ue se da una )on(iana tota# entre dos *ersonas %ue se )o&uni)an re).*ro)a&ente sus 4ui)ios ! senti&ientos .nti&os, *ero %ue &antienen un res*eto re).*ro)o. Situando a# otro )o&o un (in en s. &is&o, *one #.&ite a #a )on(iana e i&*ide #a uti#ia)i/n de# otro )o&o un &edio. La a&istad *er(e)ta ser.a, *ara Lant, de a#'una &anera ina#)ana"#e en #a &edida en %ue e# a&or ! e# res*eto %ue 6a)e *ro*ios #os (ines de# otro no ##e'an nun)a a su rea#ia)i/n *#ena 9A? . E# *or%u8 #a te&$ti)a de #a a&istad es)asea de &odo tan nota"#e a *artir de #a i#ustra)i/n )onstitu!e un dato di'no de re(#e0i/n. -ara -edro La.n Entra#'o #a )uesti/n radi)ar.a en %ue di#uida #a no)i/n de *ersona a #o #ar'o de# si'#o FIF Ddisue#ta en e# idea#is&o 6e'e#iano o, si&*#e&ente, desa*are)ida en e# *ositi1is&oE se i&*osi"i#itar.a una re(#e0i/n )on *ro(undidad so"re este ti*o de re#a)i/n 6u&ana. As. *ues, a *esar de #a e0a#ta)i/n ro&$nti)a so"re e# te&a, #a re(#e0i/n se e)#i*sa tras una )on)e*)i/n %ue redu)e #a re#a)i/n de a&istad a #a *ura )a&arader.a 9A@ . Niets)6e, %ue ta&"i8n en este te&a 9A9 Anterior&ente, dentro de# *ensa&iento )ristiano, 6a"r.a %ue re)ordar a San A'ust.n %ue, reto&ando a Ci)er/n, es)ri"e "e##as *$'inas a este *ro*/sito, sin ##e'ar a )onstruir una aut8nti)a teor.a so"re e# te&a. Introdu)e, ade&$s, una *arti)u#ar *ers*e)ti1a teo#/'i)a %ue )ontri"u!e, en o)asiones, a enso&"re)er su 1isi/n de #a re#a)i/n a&istosa. Co&o, *or e4e&*#o, )uando e0*resa su *re(eren)ia *or e# a&i'o &uerto antes %ue )orru*to DC(. G. JOVER OLMEDA, elacin educati*a y relaciones humanas, Nerder, 3ar)e#ona 1HH1, AA7C1J #a o"ra )itada de -. LASN ENTRALGO, Sobre la amistad, AH7CIE. Una &en)i/n es*e)ia# &ere)e e# &on4e )ister)iense in'#8s San E#redo de Rie1a#, %ue es)ri"e uno de #os &$s "e##os tratados es*iritua#es so"re e# te&a DLMamiti: spirituelle, C6ar#es 3e!aert, 3ru'es7 -aris 1H?GE. G. VILLA-ALOS DEl libro de la amistad, M$rt.ne Ro)a, 3ar)e#ona ,III, AH7 19,E dedi)a es*e)ia# aten)i/n, aun%ue dentro de# tono di1u#'ati1o de su o"ra, a #a )on)e*)i/n de #a a&istad en #a 3i"#ia ! en e# *ensa&iento )ristiano, dentro de# )ua# desta)a #as (i'uras de San A'ust.n, San 3enito, Sa# E#redo de Rie1a#, San Fran)is)o de As.s, Santo To&$s ! San Fran)is)o de Sa#es. 9A? C(. so"re todo2 E. LANT, La metaf-sica de las costumbres, Te)nos, Madrid 1HGH. Entre Santo To&$s ! Lant, uno de #os autores %ue a*are)e &$s (re)uente&ente )itado a *ro*/sito de #a a&istad es Montai'ne en sus re(#e0iones te+idas de do#or *or #a &uerte de su a&i'o. En esas *$'inas en)ontra&os #a (a&osa e0*resi/n /orque :l era :l y porque yo era yo, %ue , en e# *are)er de -. La.n Entra#'o, *er(i#a #a )on)e*)i/n &oderna de #a a&istad DC(. I"id., 1I1E. Montai'ne sit<a #a a&istad en e# *unto &$s a#to de *er(e))i/n de #as re#a)iones 6u&anas. C(. M. de MONTAIGNE, De la amistad, en 2 Ensayos, A'ui#ar, 3uenos Aires 1HA,. 1CI )onstitu!e un *unto ! a*arte, a#a *or e##o su 'rito de *rotesta )uando, a tra18s de Raratustra, )#a&a2 @ay camarader-a, ojal( un d-a haya amistad 9AA . Ta&*o)o en e# )a&*o *si)oana#.ti)o en)ontra&os una teor.a &$s o &enos siste&$ti)a so"re #a a&istad. Lo %ue no de4a de ##a&ar #a aten)i/n, 6a"ida )uenta de %ue este #ao 4ue'a en e# $&"ito a(e)ti1o un *a*e# de )onsidera"#e re#e1an)ia en #a *si)odin$&i)a de #a &a!or.a de #os su4etos. En e# &is&o Freud, )o&o 1ere&os &$s ade#ante, en)ontra&os %ue es &u! es)asa su teoria)i/n so"re e# te&a en un )#aro )ontraste )on e# *a*e# %ue 4u'aron en su 1ida #as intensas, ri)as ! )on(#i)ti1as re#a)iones de a&istad. Esa ausen)ia te/ri)a )ontinuar$ des*u8s de Freud en toda #a #iteratura *si)oana#.ti)a *osterior. Es ne)esario re"us)ar *ro(usa&ente en #os te0tos *si)oana#.ti)os *ara en)ontrar a#'una %ue otra re(#e0i/n so"re #a a&istad 9AC , siendo as. %ue #a e0*erien)ia ana#.ti)a se 1e o"#i'ada a es)u)6ar )on *ro(usi/n so"re este te&a en e# dis)urso de )ua#%uier ana#iado. 5ui$s ta&"i8n a%u. e# *si)oan$#isis &uestre uno de sus *untos )ie'os. -or%ue, *ro"a"#e&ente, #a a&istad, ta# )o&o &$s tarde ana#iare&os, trae )onsi'o una di&ensi/n de# su4eto (rente a #a )ua# e# *si)oan$#isis &uestra sus *arti)u#ares ! )ara)ter.sti)as resisten)ias. La a&istad no es entendi"#e sin #a o"#i'ada arti)u#a)i/n de# deseo )on e# idea#, de #a din$&i)a a(e)ti1a )on deter&inados 1a#ores %ue des"ordan #o %ue ser.a una &era )uesti/n ener'8ti)a. De este &odo #a a&istad re1ierte en e# )a&*o de #o 8ti)o e, ine#udi"#e&ente, ne)esita entrar en #o %ue e# *si)oan$#isis 6a entendido )o&o *ro)eso de su"#i&a)i/n. -ero sa"e&os "ien %ue, ##e'ados a este )a&*o de #a su"#i&a)i/n, nos en)ontra&os )on uno de #os nudos &$s *ro"#e&$ti)os de toda #a teoria)i/n *si)oana#.ti)a ! %ue, )uando se intenta *enetrar en #os $&"itos de #os %ue 8sta (or&a *arte, sur'en de in&ediato una serie de a*or.as de di(.)i# reso#u)i/n 9AG . Di(.)i#&ente *odr.a&os ##e'ar a una )o&*rensi/n de# (en/&eno de #a a&istad desde una )onsidera)i/n &era&ente 8ti)a, en #a %ue tan s/#o se tu1iera en )onsidera)i/n e# as*e)to de a#truis&o o *ro4i&idad. La a&istad )uenta )o&o e#e&ento esen)ia# )on un )o&*onente a(e)ti1o de *ri&er orden %ue 6a! %ue entender desde #a 1ertiente *si)odin$&i)a. En e##a en)ontra&os, e(e)ti1a&ente, una de #as 'randes ra&i(i)a)iones de# deseo. -ero i'ua#&ente %uedar.a&os en)errado en una 1isi/n *ar)ia# de (en/&eno si nos resisti8ra&os a )o&*render %ue e# 1.n)u#o de #a a&istad i&*#i)a un )o&*onente 8ti)o, 9AA F. NIETRSCNE, As- habl `aratustra, A#iana, Madrid 1HG? D1,TE , H?. 9AC Entre #as re(eren)ias estri)ta&ente *si)oana#.ti)as %ue nos 6a sido *osi"#e inda'ar tan s/#o )a"e &en)ionar E. 3ERGLER2 /sychology of friendship and acquaitanceship2 Se#e)ted -a*ers, Gru&e and Stratton, NeW BorK 1HAH. Masud L6an, Le Soi cach:, Ga##i&ard, -aris 1HCA donde se ana#ia e# *a*e# de #a a&istad en #a e0*erien)ia de s. de Montai'ne, Rousseau ! Freud, 19@71?G. La o"ra de I. LEE-, /sicoan(lisis de la amistad DCar#os Lo6#8. 3uenos Aires 1HA@E di(.)i#&ente se *uede en)uadrar, a *esar de su t.tu#o en #a tradu))i/n a# es*a+o#, dentro de# )a&*o *si)oana#.ti)o. Su en(o%ue es esen)ia#&ente 4un'uiano ! su t.tu#o ori'ina# es Les chemins de lMamiti:$ La o"ra 3. FNER, ?riendship /rocesses, DSa'e, London 1HHAE ana#ia #a a&istad desde una *ers*e)ti1a *si)o#/'i)a, *ero no *si)oana#.ti)a. 9AG So"re este te&a 1endre&os en e# <#ti&o )a*.tu#o de esta o"ra. 1C1 ##$&ese )o&*ro&iso *ersona#, res*eto a# otro, a&or de "ene1o#en)ia o de )ua#%uier otro &odo. En esa arti)u#a)i/n, *ues, de a(e)to ! )o&*ro&iso es donde se 6a)e ne)esario &o1erse *ara )o&*render #o &$s de)isi1o de este &odo de 1in)u#a)i/n 6u&ana )u!o an$#isis *retende&os a6ora ini)iar. 1No exi!ten mercaere! e ami(o!....2 E# t8r&ino a&i'o 7#o sa"e&os todos7 *uede ser e&*#eado )on si'ni(i)ados &u! di(erentes. A#'unos ##a&an a&i'os a )ua#%uier )ono)ido a tra18s de re#a)iones rea#&ente su*er(i)ia#es ! otros reser1an e# t8r&ino *ara re(erirse e0)#usi1a&ente a a%ue##as *ersonas )on #as %ue &antienen un 'rado rea#&ente e#e1ado de )on(iana e inti&idad. A&i'os, )o&*a+eros, )a&aradas, )o#e'as )onstitu!en, *ues, *arte de una )onste#a)i/n de t8r&inos %ue *oseen deter&inados ras'os en )o&<n, *ero donde #as di(eren)ias *ueden ##e'ar a ser &u! si'ni(i)ati1as. De 6e)6o, e# )on)e*to de a&istad *ade)e 6o! una nota"#e de1a#ua)i/n %ue, *ro"a"#e&ente, no es sino una &ani(esta)i/n &$s de #a de1a#ua)i/n 'enera#iada %ue se da en #os &odos de )onta)to *ersona#. Co&o !a ade#ant$"a&os en e# )a*.tu#o III, #a &enta#idad de )onsu&o, e# es%ue&a %ue tan ($)i#&ente intro!e)ta&os de :usar ! tirar; , i&*re'na ta&"i8n e# &undo de #as re#a)iones inter*ersona#es ! entre e##as e# de #as re#a)iones de a&istad. E# t8r&ino :a&i'uis&o; denota esa *er1ersi/n en #a %ue *uede 1erse una ##a&ada re#a)i/n de a&istad 'uiada tan s/#o en ra/n de unos intereses. So"re e##o no *are)e ne)esario insistir, *ero s. i&*orta dis)ernir ! dis)ri&inar )on1eniente&ente #o %ue tendr.a&os %ue entender *ro*ia&ente *or e# t8r&ino :a&i'o;, *or e# si'ni(i)ado %ue *ode&os atri"uir a# )on)e*to de a&istad. =5u8 )ondi)iones tendr.a&os %ue e0i'ir )o&o &.ni&os *ara %ue rea#&ente se *udiera 6a"#ar de a&istad>, =%u8 e#e&entos tendr.a&os %ue )onsiderar )o&o indis*ensa"#es *ara %ue una re#a)i/n de a&istad *udiera darse ! &antenerse )o&o ta#>2 =e# a(e)to &utuo>, =#a )on(iden)ia#idad>, =e# a&or desinteresado> =5u8 es, rea#&ente, #o %ue )ara)teria &$s es*e).(i)a&ente ! #o %ue de(ine &e4or #a esen)ia de este ti*o *ri1i#e'iado de re#a)i/n> Co&o tendre&os o)asi/n de 1er, %ui$s 6a!a %ue *ensar en &$s de una )ua#idad *ara de(inir #a re#a)i/n de a&istad, *ero *ara todas e##as e0iste una )ondi)i/n *ri&era sin #a )ua# #a re#a)i/n de a&istad se re1e#a )o&o i&*osi"#e. Esa )ondi)i/n, *or #o de&$s, *are)e ser #a %ue &e4or *uede di(eren)iar #a a&istad res*e)to a otros ti*os de re#a)i/n 6u&ana ! #a %ue #e *resta su )ar$)ter &$s *e)u#iar ! distinti1o2 no e0iste a&istad si #a #i"ertad no se &ani(iesta )o&o )ondi)i/n esen)ia# *ara %ue e# 1.n)u#o se esta"#e)a ! si esa &is&a #i"ertad Dentendida )o&o ausen)ia de *resi/n e0terna ! no tanto de )ondi)iona&ientos internosE no se &antiene )o&o )ondi)i/n *er&anente de #a re#a)i/n esta"#e)ida. E# a(e)to, e# a&or "ene1o#ente, #a )on(iden)ia#idad, #a *arti)i*a)i/n en idea#es )o&unes... todo e##o *odr$ dar )uer*o a una re#a)i/n de a&istad, *ero nada de e##o )ua#i(i)a ! di(eren)ia a este ti*o de re#a)i/n )o&o #o 6a)e #a #i"ertad ! #a 'ratuidad )on #a %ue 8sta se &ani(iesta ! tiene %ue esta"#e)erse. E0iste a(e)to &u! intenso en unas re#a)iones *aterno (i#ia#es o de *are4a. B sin e&"ar'o, no tiene *or %u8 e0istir ne)esaria&ente entre esas 1C, *ersonas as. 1in)u#adas una re#a)i/n de a&istad. E0iste ta&"i8n a&or "ene1o#ente en &u)6as re#a)iones a#truistas. -ero ese a&or desinteresado no )onstitu!e una "ase *ara %ue sur4a ! se d8 #a a&istad entre %uienes as. se re#a)ionan. Na! un 'rado &u! e#e1ado de )on(iden)ia#idad en #as re#a)iones %ue se esta"#e)en, *or e4e&*#o, )on un *si)otera*euta o )on un )on(esor, sin %ue #a a&istad ten'a %ue &ediar #a re#a)i/n Den e# )aso de# *si)oana#ista, sa"e&os %ue in)#uso #a estor"aE. E0isten i'ua#&ente 'randes )o#a"ora)iones en *ro!e)tos )o#e)ti1os %ue i&*#i)an una *arti)i*a)i/n en #os &is&os idea#es ! tareas a rea#iar en )o&<n, *ero %ue no tienen *or %u8 ne)esitar de una re#a)i/n a&istosa entre #os %ue as. se )o&*ro&eten ! )o#a"oran. E# a(e)to, e# a&or desinteresado, #a )on(iden)ia, #a )o#a"ora)i/n, todo *uede ! %ui$s ten'a %ue (or&ar *arte de# 1.n)u#o a&istoso, *ero nada de e##o )on(i'ura una re#a)i/n de a&istad. Si e# 1.n)u#o no sur'e desde #a #i"ertad re).*ro)a de %uienes se re#a)ionan, #a a&istad no *uede 1er su na)i&iento. -ro"a"#e&ente no e0iste nin'<n ti*o de re#a)i/n 6u&ana %ue, )o&o #a a&istad, se 1ea )o&*#eta&ente a# &ar'en de )ua#%uier (or&a de re'#a&enta)i/n. Cua#%uier otra &oda#idad de 1.n)u#o 6u&ano se 1e so&etido, sin e&"ar'o, a e##a. La &is&a re#a)i/n a&orosa, %ue *udiera *are)ernos en *rin)i*io #a &$s a#e4ada ! )asi )ontradi)toria )on #a nor&a o #a #e!, es o"4eto, sin e&"ar'o, de re'#a&enta)i/n 4ur.di)a en e# dere)6o &atri&onia#, "a4o #a (i'ura de *are4a de 6e)6o o )o&o &ateria de *ena#ia)i/n en )aso de adu#terio, de a)oso se0ua#, et). Se re'#a&entan #as re#a)iones *aterno7(i#ia#es ! #os Estados 1i'i#an su )u&*#i&iento. Se #e'is#an #as re#a)iones #a"ora#es, )o&er)ia#es, #as *o#.ti)as ! #as de di1ersos &odos de aso)ia)i/n D(unda)iones, )#u"es so)ia#es, de*orti1os, O.N.G., et)...E. No )a"e, sin e&"ar'o, *ensar en una 4urisdi))i/n %ue re'u#e #a re#a)i/n de a&istad, %ue *er&ita re)#a&ar un dere)6o so"re e##a, %ue *ena#i)e una &a#a a))i/n en su seno o %ue e0i&a en ra/n de e##a de )ua#%uier otro ti*o de o"#i'a)i/n o res*onsa"i#idad. La a&istad es una re#a)i/n *or e##o a"so#uta&ente #i"re ! 'ratuita ! %ue tan s/#o se &antiene &ientras esa #i"ertad ! 'ratuidad se si'an dando. De a6., )o&o a(ir&a C. S. LeWis 9AH , #a e0%uisita ar"itrariedad e irres*onsa"i#idad de este a&or. No tene&os #a o"#i'a)i/n de ser a&i'os de nadie, ! nin'<n ser 6u&ano en este &undo tiene e# de"er de ser a&i'o nuestro. No 6a! e0i'en)ia ni so&"ra de ne)esidad a#'una. La a&istad es inne)esaria, 'ratuita, )o&o e# arte. No tiene 1a#or de su*er1i1en)iaJ &$s "ien es una de esas )osas %ue dan 1a#or a #a su*er1i1en)ia. No es o"4eto de un arte ni resu#tado de una t8)ni)a interesada )o&o *retend.a e# (a&oso &anua# 0mo ganar amigos de D. Carne'ie. Ni es *osi"#e 'anarse un a&i'o *or &ero e&*e+o o inter8s si e# #i"re deseo de# otro no a))ede a e##o. Se *odr$n 'anar adu#adores su&isos o ser1i#es a)/#itos, *ero no a&i'os, si e# otro no %uiere ni #o desea. No e0isten, *or e##o, &er)aderes de a&i'os, ta# )o&o di)e e# orro en El principito. A este *ro*/sito &ere)e #a *ena re)ordar #as "e##as re(#e0iones %ue Dietri)6 3on6oe((er ##e1/ a )a"o so"re #a a&istad en una )arta durante su tie&*o de *risi/n2 Encuentro muy bien obser*ado todo lo que dices acerca de la amistad, que a diferencia del matrimonio y del parentesco no go)a de unos derechos uni*ersalmente reconocidos y que, por ende, se basa enteramente en su propio contenido interno$ En realidad no es tarea f(cil clasificar sociolgicamente a la amistad$ Oui)(s deba ser entendida como un concepto subyacente a la nocin de cultura y ci*ili)acina$$$b /ero Rqu: ocurre con la cultura y la ci*ili)acinS +o creo que podamos subordinarlas simplemente al concepto de trabajo, por muy seductora que apare)ca esta idea en *arios aspectos$ +o pertenecen al (mbito de la 9AH C. S. LEMIS, Los cuatro amores, Ria#*, Madrid ,III DGTE , G,7G9. 1C9 obediencia, sino al campo de la libertada$$$b$ Ouien ignora este campo de la libertad puede ser un buen padre, un buen ciudadano y un buen trabajador, posiblemente tambi:n un buen cristiano, pero dudo que pueda ser un hombre completoa$$$b /recisamente porque la amistad pertenece al (mbito de la libertad, hemos de defenderla firmemente contra todo fruncimiento de cejas de las Aexistencias :ticascB$ C si bien es cierto que no podemos defender para ella la AnecessitasB de una ley di*ina, podemos al)arnos en cambio con la pretensin de una AnecessitasB de la libertad$ 0reo que en el (mbito de la libertad, la amistad es el bien m(s *alioso y menos frecuente$$$ la amistad no puede compararse con los bienes de los otros tres mandatos, frente a ellos aparece como Asui generisB, y a pesar de todo los acompaKa como una flor a un trigal 437 . Ienti&icacin y amor #ene,olente. -ero si #a #i"ertad es #a )ondi)i/n &is&a de #a re#a)i/n de a&istad, e# sue#o donde 'er&ina ! (#ore)e, ne)esitar$ de una se&i##a *arti)u#ar ! de un rie'o *er&anente *ara ##e'ar a 1er su (ruto. E# a(e)to, e# deseo, #a atra))i/n en una ra&i(i)a)i/n &u! es*e).(i)a %ue &$s ade#ante ana#iare&os, tendr$ %ue ser #a (uera 1ita# %ue, e(e)ti1a&ente, d8 )uer*o ! rea#idad a este 1.n)u#o tan es*e).(i)a&ente 6u&ano. Ta&*o)o 6a! a&istad sin a(e)to, sin )o&uni)a)i/n a&orosa, sin e0*resi/n de# &odo %ue sea, de #a ternura, de# )ari+o, de #a identi(i)a)i/n o de# inter8s *or e# otro. En de(initi1a no e0iste a&istad sin #a inter1en)i/n de# deseo. Un deseo %ue, )o&o i&*u#so "$si)o %ue nos &ue1e ! %ue, ta# )o&o 1eni&os ana#iando, as*ira, de un &odo ! otro, a #a redu))i/n de #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e desde nuestra )ondi)i/n de :ser se*arado;. En re'istros, tonos o intensidades %ue *ueden ser &u! di(erentes, e# deseo *u#siona# se )onstitu!e en e# 'ran &otor %ue *osi"i#ita ! ener'etia #a re#a)i/n de a&istad, ! a su 1e, en)uentra en este ti*o de re#a)i/n una de #as 1.as &$s id/neas, &$s ri)as ! &$s #i"eradora tanto *ara e# indi1iduo )o&o *ara e# 'ru*o so)ia# en e# %ue 8ste se sit<a. E# deseo %ue i&*u#sa a #a a&istad se ir$ &ani(estando )on(or&e a #as din$&i)as *arti)u#ares de )ada su4eto. Dentro de esas din$&i)as, #os *ro)esos de identi(i)a)i/n 4u'ar$n sie&*re un *a*e# de)isi1o &odu#ando din$&i)a&ente e# en)uentro )on e# otro. Identi(i)a)i/n a tra18s de un *asado )on *untos de se&e4ana, identi(i)a)i/n en un *resente )o&*artido o identi(i)a)i/n en #as e0*e)tati1as de un (uturo so+ado. -ro)esos de identi(i)a)i/n, en de(initi1a, %ue 6a)en %ue #a re#a)i/n de a&istad ten'a %ue )ontar ta&"i8n )o&o )ondi)i/n esen)ia# *ara su esta"#e)i&iento e# %ue se d8 a#'<n ti*o de i'ua#dad ! re)i*ro)idad entre #os %ue as. se re#a)ionan. Sin ese n<)#eo de i'ua#dad %ue (a1ore)e #a identi(i)a)i/n, no es *osi"#e esta"#e)er #a re#a)i/n en este re'istro *arti)u#ar de #a a&istad. -or e##o, tan s/#o se *uede entender #a re#a)i/n de a&istad )on *adres, 4e(es o su*eriores si 8stos a)iertan a *oner entre *ar8ntesis #o %ue i&*ide %ue esa identi(i)a)i/n, )o&*#i)idad ! 9CI D. 3ONNOEFFER, esistencia y sumisin, Arie#, Madrid 1HAH, 1,A. Un "e##o *oe&a titu#ado El amigo insiste ! re(#e4a esta &is&a idea so"re #a #i"ertad en *a#a"ras )o&o 8stas2 no es el pesado suelo de la tierra,Zsino la libre iniciati*aZy el libre deseo del esp-rituZ5que no precisa juramento ni ley5Zquien da al amigo un amigo$.. C(. I"id., ,9,7,9@. 1C? re)i*ro)idad se *ueda ##e1ar a )a"o. B *or e##o ta&"i8n resu#ta *arti)u#ar&ente di(.)i# e# esta"#e)i&iento de #a re#a)i/n de a&istad )uando esas di(eren)ias %ue &ar)an estos ti*os de re#a)i/n e0)eden de un *unto %ue 6a)e i&*osi"#e #a ne)esaria identi(i)a)i/n entre #os indi1iduos. Sa"e&os "ien )/&o en &$s de una o)asi/n, una re#a)i/n de a&istad se 6a disue#to )uando uno de #os su4etos 6a *asado a dese&*e+ar una #a"or de autoridad %ue #e o"#i'a a redu)ir e# 'rado de i'ua#dad, de )o&*#i)idad )on e# otro. La &utua identi(i)a)i/n %ue sosten.a #a re#a)i/n !a no se 6a)e *osi"#e. Esa identi(i)a)i/n %ue 4ue'a din$&i)a&ente en #a re#a)i/n de a&istad 1a en)ontrando en )ada eta*a de #a 1ida unas &oda#idades *ro*ias ! es*e).(i)as de &ani(estarse. Los ni+os se identi(i)an entre s. en sus 4ue'os ! (antas.as )o&*artidas, #os ado#es)entes en)uentran en e# otro una i&a'en de #o %ue desean )onstituir en e##os &is&os, #os adu#tos a&i'os *arti)i*an de #os *ro!e)tos, idea#es ! 1isiones de# &undo %ue #es son )o&unes. La identi(i)a)i/n 1a )reando as. entre #os su4etos di1ersos so*ortes *ara esta"#e)erse. -ero a #o #ar'o de #as di1ersas eta*as de #a 1ida, esos *ro)esos de identi(i)a)i/n &utua de"en ir de4ando *aso a #a &ani(esta)i/n de #a distan)ia ! de #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e a )ada uno en nuestro ser ! *e)u#iaridad es*e).(i)a. -or eso &is&o, #a &adura)i/n de# deseo a #o #ar'o de esas di(erentes eta*as ir$ (a)i#itando una e0i'en)ia de res*eto a #a a#teridad ! a #a di(eren)ia de# otro. De ese &odo #a re#a)i/n de a&istad se a"re a esa otra &a'nitud esen)ia# %ue #a )ara)teria, %ue es #a di&ensi/n 8ti)a de a*ertura ! )o&*ro&iso )on #a a#teridad. E##a *resu*one #a a)e*ta)i/n de #a distan)ia %ue nos )onstitu!e )o&o :seres se*arados; ! #a to#eran)ia de #a di(eren)ia %ue nos *er(i#a *e)u#iar&ente a )ada uno. Desde esa a)e*ta)i/n se a"re enton)es #a *osi"i#idad de %ue e# otro se &ani(ieste no s/#o )o&o o"4eto de identi(i)a)i/n, sino de a&or ta&"i8n. Si'ni(i)ati1as a este res*e)to son #as *a#a"ras %ue Freud diri'.a a su a&i'o Ro&ain Ro##and en 1H912 0omo probablemente no lo *ol*er: a *er, puedo confesarle que raramente he experimentado esa misteriosa atraccin de un ser humano hacia otro tan *-*idamente como con usted$ Oui)(s est: relacionado de alg8n modo con la conciencia que tenemos de nuestras diferencias 9C1 . Sin esta otra di&ensi/n en #a %ue se arti)u#a #a de&anda )on #a o(renda, #a re)e*)i/n )on #a dona)i/n, e# a*o!o re)i"ido )on #a dis*osi)i/n a *restar#o ta&"i8n a# otro, #a a&istad %ueda &uti#ada en un as*e)to esen)ia#. -or esta ra/n, #a sa"idur.a *o*u#ar 6a e0*resado sie&*re su )on1i))i/n de %ue #a a&istad se 1eri(i)a en #os &o&entos de di(i)u#tad, en esos &o&entos donde #a )a*a)idad de sa)ri(i)io a&oroso en)uentra #a o*ortunidad de &ani(estarse, &$s a##$ de #a )o&*#a)en)ia ! 'rati(i)a)i/n %ue #os &e)anis&os de identi(i)a)i/n *onen en 4ue'o. Sa"e&os %ue )onta&os )on un a&i'o )uando )on(ia&os en %ue ese otro ser$ )a*a de dar, de arries'ar, de *erder, si es e# )aso, a#'o de s. &is&o en nuestro (a1or. B sa"e&os %ue tan s/#o en #a &is&a &edida en %ue este&os dis*uestos a e##o sere&os a&i'os *ara otro. Justa&ente *or ser #a re#a)i/n &$s #i"re, #a &enos o"#i'ada, &ani(iesta &e4or %ue nin'una otra #a di&ensi/n 8ti)a %ue *uede )o&*ortar #a re#a)i/n 6u&ana. En esta arti)u#a)i/n de deseo ! )o&*ro&iso *ersona# es, *or otra *arte, donde *uede sur'ir ese otro (a)tor esen)ia# de #a re#a)i/n de a&istad %ue es e# de #a )on(iana. Con(iana )on e# a&i'o *ara so#i)itar de 8# a!uda o )o&*a+.a, )on(iana ta&"i8n )on e# 9C1 Epistolario 123451646, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HA9, ?@,. 1C@ a&i'o *ara &ani(estar nuestra inti&idad, *ara &antener esa :)o&uni)a)i/n a&orosa; re).*ro)a a #a %ue se re(iere La.n Entra#'o. -ero )on(iana no s/#o :)on;, sino ta&"i8n :en; e# a&i'o, *uesto %ue )ree&os en su )a*a)idad ! dis*osi)i/n (a1ora"#e 6a)ia nosotros, desde e# )on1en)i&iento D%ue su*one e1idente&ente un ries'oE de %ue no nos trai)ionar$. Sin se'uridad a"so#uta, sin 'arant.as de nin'<n ti*o nos (ia&os de# a&i'o 9C, . Esta&os, *ues, as. en e# *unto de en)uentro entre #a din$&i)a de# deseo ! e# &undo de 1a#ores %ue #o )on(i'uran !, a# &is&o tie&*o, #o so"re*asan. Toda *retensi/n, *ues, de )o&*render #a re#a)i/n de a&istad *res)indiendo de este )o&*onente 8ti)o %ue ne)esaria&ente #a )on(i'ura en su estado de &adure, %uedar.a &uti#ada en uno de sus as*e)tos (unda&enta#es. -ro"a"#e&ente, e# *udor *si)oana#.ti)o *ara a)er)arse a #os )a&*os a0io#/'i)os ! su *ara#e#a di(i)u#tad *ara #a )o&*rensi/n de #os *ro)esos de su"#i&a)i/n 6a o*erado en esa si'ni(i)ati1a retirada *ara a(rontar e# an$#isis de esta i&*ortante ra&i(i)a)i/n de# deseo. La re(#e0i/n 8ti)a ! (i#os/(i)a 6a insistido D%ui$s so"re&aneraE en e# as*e)to 8ti)o de #a re#a)i/n de a&istad. No es una 1irtud #a a&istad, *ero en su 'rado de &adure no se entiende sin #a *arti)i*a)i/n de e##a, nos de4a"a 1er Arist/te#es. -ara Santo To&$s era e# a&or "ene1o#ente e# %ue )ara)teria"a este ti*o de re#a)i/n, aun re)ono)iendo %ue no "asta"a di)6a "ene1o#en)ia *ara %ue #a a&istad ##e'ara a )onstituirse. Lant insisti/ en e# res*eto a# otro %ue o"#i'a a )onsiderar#o un (in en s. &is&o ! nun)a un &ero &edio. B Vo#taire su*o e0*resar &ara1i##osa&ente esta o"#i'ada arti)u#a)i/n de deseo ! )o&*ro&iso *ersona# )uando de(ini/ a #a a&istad )o&o un matrimonio an-mico entre dos seres humanos *irtuosos 434 . Delimitano el concepto e ami!ta. Na"ida )uenta de todo #o di)6o resu#ta e1idente %ue, (rente a #a a)tua# de1a#ua)i/n de #a idea de a&istad a #a %ue nos re(er.a&os &$s arri"a, tendr.a&os %ue )ir)uns)ri"ir este ti*o de 1.n)u#o 6u&ano a un &odo de re#a)i/n %ue s/#o *uede sur'ir ! sostenerse en deter&inadas )ondi)iones ! %ue s/#o ##e'a a su 'rado de &adure )uando se )u&*#en deter&inados re%uisitos. La #i"ertad es su )ondi)i/n *ri&era, e# <ni)o terreno %ue #a 6a)e *osi"#e ! #a )ondi)i/n esen)ia# *ara *reser1ar#a ! sostener#a. Si no 6a! #i"ertad no 6a! a&istad, ! si una 1e esta"#e)ida, #a #i"ertad se *one en *e#i'ro, #a &is&a re#a)i/n de a&istad se 1e de in&ediato a&enaada. En ese terreno de #a #i"ertad #a se&i##a %ue #a 6ar$ 'er&inar no *uede ser otra %ue #a de# deseo, #a de# i&*u#so %ue nos arrastra a *ro)urar una uni/n %ue a#i1ie nuestra )aren)ia de "ase, %ue )ree un *uente )on e# otro desde nuestra se*ara)i/n )onstituti1a. Ese deseo e&*u4a a# ni+o a "us)ar #a )o&*a+.a ! #a a#iana )on otros seres de su &is&a )ondi)i/n, dina&ia a# ado#es)ente *ara *ro)urarse #a )o&*a+.a de sus i'ua#es, a#ienta en e# adu#to #a 9C, C(. Esa )on(iana %ue, )o&o a(ir&a"a F. 3a)on, redo"#a #as a#e'r.as ! di1ide #as *enas, e0i'e una sin)eridad *re1ia )on uno &is&o )o&o )ondi)i/n de *osi"i#idad *ara ser sin)ero )on e# otro. C(. G. JOVER OLMEDA, I"id., GH7HI. 9C9 Citado *or -. LASN ENTRALGO, I"id., 1I,. 1CA "<s%ueda de inter)a&"io ! )o&uni)a)i/n a&orosa )on otros se&e4antes. La identi(i)a)i/n )on e# otro 'enera esa sinton.a *arti)u#ar %ue *osi"i#ita #a es)u)6a e&*$ti)a, #a )on(iden)ia .nti&a, #a e0*resi/n de# a(e)to ! %ue, a# &is&o tie&*o, )o&o en toda re#a)i/n a(e)ti1a, da #u'ar ta&"i8n a# *esar *or #a distan)ia, a# su(ri&iento *or #a (rustra)i/n ! e# )on(#i)to, a #a de)e*)i/n ! a #a *osi"i#idad de ru*tura, a# do#or a"ierto *or #a *8rdida de# o"4eto a&ado, sea *or e# a)a"a&iento de #a )on(iana o *or #a *8rdida &ateria# de# a&i'o 9C? . En de(initi1a, #a re#a)i/n de a&istad &ani(iesta de &odo *ri1i#e'iado #a (uera de# deseo %ue i&*u#sa a todo ser 6u&ano a *ro)urarse unos 1.n)u#os a&orosos ! una )o&uni)a)i/n, en #a )on(iden)ia, de #o %ue se es ! se as*ira a ser. -ero si #a #i"ertad es su terreno es*e).(i)o ! e# deseo es su se&i##a ! su *oten)ia# de )re)i&iento, su &e4or (ruto ser$ e# )o&*ro&iso 8ti)o. S/#o as. #a a&istad se )on(i'ura en su *#enitud ! &adure. La atra))i/n a(e)ti1a, #a identi(i)a)i/n )on e# otro, e# 1.n)u#o a&oroso ne)esita de ese )o&*ro&iso *ersona# %ue desarro##a #a )a*a)idad de entre'a, dona)i/n, e in)#uso, ##e'ado e# )aso, #a *osi"i#idad de sa)ri(i)io ! renun)ia. S/#o as. se 6a)e *osi"#e no s/#o #a )on(iana :)on; e# a&i'o, sino ta&"i8n #a )on(iana :en; e# a&i'o, )o&o a#'uien %ue es *ara &. ! *ara e# %ue !o ta&"i8n so! un (in ! no un &ero &edio 9C@ . A# &is&o tie&*o, esa )a*a)idad de dona)i/n es #a %ue &e4or &ani(iesta ! autenti(i)a #a &adure de# deseo %ue 1ita#ia #a re#a)i/n de a&istad. Tan s/#o ##e'ado a su &adure *uede, e(e)ti1a&ente, e# deseo *oner entre *ar8ntesis sus *ro*ios intereses ! )on%uistar #a a*ertura en #a %ue se &ani(iesta #a a#teridad. Con di(i)u#tad renun)ia e# ni+o a su 'usto ! *#a)er en (a1or de su )o&*a+ero de 4ue'os. Tan s/#o )uando se 6a renun)iado a #a o&ni*oten)ia in(anti#, )uando se asi&i#a %ue no so&os e# todo *ara nadie ! %ue nadie ser$ e# todo *ara nosotros, se 6a)e *osi"#e e# en)uentro en #i"ertad ! en a)e*ta)i/n de #a di(eren)ia !, )on e##o, e# en)anta&iento )on ese otro *or e# %ue se *uede entrar en un inter)a&"io a&oroso. Se 6a)e enton)es 1erdad %ue nadie tiene mayor amor que el que da la *ida por el amigo DJn 1@, 19E ! %ue en ese a)to de dona)i/n &e )onstitu!o ! &e *er(e))iono$ A #a 1ista de #o di)6o ! (rente a# estado de de1a#ua)i/n a)tua# de# )on)e*to de a&istad se *odr.a, *ues, )on)#uir %ue tan s/#o *ode&os 6a"#ar aut8nti)a&ente de este ti*o de re#a)i/n 6u&ana )uando e# 1.n)u#o sur'e ! se &antiene en #a #i"ertad, )uando e# deseo 9C? La e0*resi/n de este do#or intenso *or #a *8rdida &ateria# de# a&i'o tiene uno de sus e0*onentes &$s )#$si)os en #a #iteratura so"re #a a&istad en e# te0to de M. DE MONTAIGNE *or #a &uerte de su a&i'o La 3o8tie. Dentro de #a *o8ti)a es*a+o#a, #a Eleg-a de Mi'ue# Nern$nde *or #a &uerte de su a&i'o Ra&/n Si48 re1e#a )on (uera ini'ua#a"#e #o %ue *uede su*oner una *erdida en este ti*o de 1in)u#a)i/n a(e)ti1a. 9C@ Todos #os autores )#$si)os en e# te&a de #a a&istad di(eren)iaron *or e##o unos ti*os de a&istad en #a %ue e# otro es tan s/#o un &edio <ti# o *#a)entero, de #a a&istad aut8nti)a o ##e'ada a su &adure en #a %ue e# otro se )on1ierte en un (in "ueno en s. &is&o. Arist/te#es di(eren)i/ #a a&istad *or inter8s, *or *#a)er o *or 1irtud, E#redo de Rie1a#, en su (a&oso tratado so"re #a a&istad es*iritua# distin'ui/ #a a&istad )arna#, #a &undana ! #a es*iritua#. Santo To&$s di(eren)ia #a a&istad <ti#, de#e)ta"#e ! #a 6onesta ! Lant distin'ui/ #a a&istad est8ti)a de #a &ora#. C(. e# deta##ado re)orrido 6ist/ri)o %ue rea#ia -. LAjN ENTRALGO, I"id., ,H71@,. 1CC 4ue'a su *a*e# de atra))i/n, )er)an.a, )o&uni)a)i/n ! e0*resi/n &utua ! )uando e# 1.n)u#o dese&"o)a en e# )o&*ro&iso &utuo de #os %ue as. se re#a)ionan 9CA . Estos 1a#ores "$si)os de #a a&istad son #os %ue, en e(e)to, se 1en re(#e4ados en #as di(erentes )on)e*)iones )u#tura#es de #a a&istad. E# )o&*orta&iento de #os a&i'os *uede 1ariar &u)6o se'<n #as di1ersas )u#turas, *ero #os 1a#ores re#ati1os a e##as se &ani(iestan )on sor*rendente ana#o'.a en #as di1ersas so)iedades ! )u#turas 9CC . B, sin e&"ar'o, no sie&*re resu#ta ($)i# di(eren)iar este ti*o de re#a)i/n 6u&ana de otras en #as %ue, i'ua#&ente, *arti)i*a e# deseo. En #a )o&*#e4idad in6erente a toda e0*erien)ia re#a)iona#, ($)i#&ente se entre&e)#an senti&ientos ! a)titudes %ue 6a)en i&*osi"#e distin'uir una 1i1en)ia *ura ! )ontradistinta de )ada una de #as ra&i(i)a)iones de# deseo. -or e##o, e# a&or de a&istad no sie&*re es ($)i#&ente di(eren)ia"#e de# a&or de ena&ora&iento, de# a&or a#truista, de# )o&*a+eris&o, #a )a&arader.a o e# )ari+o 9CG . Un "re1e an$#isis di(eren)ia# entre a#'unos de estos di1ersos &odos de re#a)i/n, *uede, *or tanto, resu#tar enor&e&ente )#ari(i)ador. Ami(o!> camaraa! o enamorao!. E# )o&*a+eris&o o #a )a&arader.a )onstitu!en unos de #os ti*os de re#a)i/n 6u&ana %ue &$s ($)i#&ente se *ueden )on(undir )on #a a&istad, *or *oseer )on e##a una serie de as*e)tos )o&unes. Eti&o#/'i)a&ente, )a&arada es e# %ue )o&*arte un )uarto, #a )$&ara )o&<n, e# %ue a)o&*a+a a otro ! )o&e ! 1i1e )on 8# 9CH . De a6., )o&en/ a desi'nar e# %ue )o&*arte #a suerte de otro ! *or e0tensi/n, e# a&i'o. Sin e&"ar'o, e# e#e&ento de tarea ! )o#a"ora)i/n se desta)a en #a re#a)i/n de )a&arader.a Do de )o&*a+eris&oE ! #e )onnota de &odo tan esen)ia# %ue raonada&ente de"e&os di(eren)iar#a de #a re#a)i/n de a&istad. Con e# a&i'o *uede 6a"er !, de 6e)6o, 6a! &u)6as 1e)es )o#a"ora)i/n, *ero #a a&istad se distin'ue en %ue ese )o&*artir #a tarea se rea#ia en (un)i/n de# a(e)to ! no en ra/n de una o"#i'a)i/n, ta# )o&o so#e&os entender %ue o)urre )on e# )a&arada o e# 9CA No est$ #e4os esta de#i&ita)i/n de# )on)e*to de a&istad de #a %ue *ro*one -. LASN ENTRALGO )o&o relacin entre un hombre y otro en la cual, por ser esos hombres lo que son, se dan entre ambos la bene*olencia, la beneficencia y la confidencia DI"id., ,C,E, si "ien en nuestro )aso #os a)entos se sit<an en as*e)tos di(erentes. En otro #u'ar, e# &is&o autor #a de(ine )o&o una comunicacin amorosa entre dos personas, en la cual, para mutuo bien de :stas, y a tra*:s de dos modos singulares de ser hombre, se reali)a y perfecciona la naturale)a humana DI"id., 1@CE. 9CC As. #o *one de &ani(iesto R. ODD en2 Enciclopedia "nternacional de 0iencias Sociales. s.1. a&istad, 1o#. 1, A'ui#ar, Madrid 1HC?, ,,C7,91. 9CG De 6e)6o, en e# su'erente Diccionario de los sentimientos de J. A. MARINA 7 M. LQ-ER -ENAS,Dana'ra&a, 3ar)e#ona 1HHHE en)ontra&os e# )on)e*to de a&istad en #a Tri"u FF 4unto )on amor, amor ertico, cariKo, filantrop-a$ 9CH E# t8r&ino, *ro)edente de# es*a+o# ! re(erido a #os $&"itos &i#itares, *as/ a #a #en'ua (ran)esa )o&o camarade. Una in(or&a)i/n so"re di)6o t8r&ino #a en)ontra&os en E. LITTRP, Dictionnaire de la Langue ?randaise, Na)6ette, -aris 1GA9. 1CG )o&*a+ero 9GI . E# )a&arada o e# )o&*a+ero &ani(iesta una re#a)i/n %ue, 'enera#&ente, se en)uadra dentro de# )a&*o institu)iona# o en e# seno de a#'<n ti*o de &o1i&iento o a'ru*a)i/n )o#e)ti1a Dedu)ati1a, &i#itar, *o#.ti)a, de*orti1a, et).E. En su seno, e(e)ti1a&ente, sur'e un ti*o de re#a)i/n &ar)ada *or #a *erse)u)i/n de unos o"4eti1os )o&unes ! en )u!a din$&i)a de )o#a"ora)i/n ! so#idaridad *uede na)er #a a&istad. -ero no "asta ser )o&*a+ero o )a&arada, sentirse unido en un *ro!e)to o en unos idea#es )o&unes, *ara %ue #a )on(iden)ia o e# )o&*ro&iso *ersona#, )ara)ter.sti)os de #a a&istad, 1ean su na)i&iento. Es, sin e&"ar'o, #a di(eren)ia)i/n entre #a re#a)i/n de a&istad ! #a de ena&ora&iento #a %ue &e4or nos *uede a!udar a )a*tar #o &$s es*e).(i)o de #a re#a)i/n de a&istad, dentro de# )on4unto de re#a)iones a&orosas en #as %ue *arti)i*a e# deseo 9G1 . E# ena&ora&iento )onstitu!e un ti*o de re#a)i/n )on un &o&ento de(inido ! %ue se *resenta )o&o si'uiendo #a ley del todo o nada. No )a"en 'rados, se est$ o no se est$ ena&orado. Es ade&$s, una *asi/n ! *or%ue es *asi/n )on##e1a su(ri&iento. Es 80tasis, *ero es tor&ento ta&"i8n. La a&istad, sin e&"ar'o, 6u!e de# su(ri&iento !, )uando *uede, #o e1ita. La *ersona a&ada 7se+a#a F. A#"eroni7 ama algo que siempre permanece inasible porque su objeto es un de*enir conjunto, un deber ser$ Esta es la miseria del amor, que slo puede exigir y no puede frenarse en su exigencia$ El amor es sublime y miserable, heroico y est8pido, pero nunca justo$ +o se encuentra la justicia en el amor sino en la amistad 9G, . E# ena&orado, )o&o a(ir&a, -. La.n Entra#'o es un ente &enesteroso e 6i*er"/#i)o, *or%ue su &enester )o&*orta una a&"i)i/n orientada 6a)ia e# :todo; !, desde a6., 1i1e de una &anera a"sor"ente ! e0a#tada #a ne)esidad de )o&uni/n (.si)a ! es*iritua# )on #a *ersona a&ada 9G9 . E# ena&ora&iento, *or #o de&$s, na)e sin tener ase'urada #a re)i*ro)idad, )osa %ue no su)ede en #a re#a)i/n de a&istad. Si e# otro no #o desea, nuestro *ro*io deseo de a&istad se des1ane)e. No interesa ser a&i'o de %uien no desea ser#o de nosotros. -ero #o %ue resu#ta &$s si'ni(i)ati1o en #a di(eren)ia)i/n entre #a re#a)i/n de ena&ora&iento ! #a de a&istad es e# 6e)6o de %ue #a din$&i)a de# *ri&ero est$ )ara)teriada *or una natura# tenden)ia a #a *osesi1idad. E# ena&orado, *or e4e&*#o, desea sa"er#o todo de #a *ersona a&ada, sus ideas ! sus senti&ientos. E# a&i'o no ne)esita tanto. 9GI Es )ierto, %ue en e# $&"ito de# tra"a4o ! e# es(uero )o&*artido en)ontra&os un terreno en e# %ue, ($)i#&ente, *uede "rotar #a re#a)i/n de a&istad. -ero ta&"i8n es )ierto, )o&o anota ! ana#ia -. La.n Entra#'o, %ue esa re#a)i/n de a&istad en e# es*a)io #a"ora# en)uentra ($)i#&ente tres o"st$)u#os )onsidera"#es2 #a &iseria, #a ri1a#idad ! #a *o#aria)i/n #a"ora#. I"id., 9IH. 9G1 En este sentido, #a o"ra de Fran)es)o A#"eroni resu#ta *arti)u#ar&ente )#ari(i)adora. Sus an$#isis so"re estos dos ti*os de re#a)i/n 6u&ana est$n rea#iados )on una (inura sor*rendente en una rara )o&"ina)i/n de sen)i##e, )#aridad ! 6ondura C(. La amistad, Gedisa, 3ar)e#ona 1HG@. 9G, C(. F. AL3ERONI, La amistad, 1@71C. 9G9 C(. #eor-a y realidad del otro, Re1ista de O))idente, Madrid 1HA1, Vo#. II, ,IG7,1H. 1CH A)o'e #o %ue se #e o(re)e )on 'ratitud, *ero sin e0i'en)ia. No e0*eri&enta esa ne)esidad de *osesi/n %ue *ade)e e# ena&orado. La #i"ertad, %ue 6e&os 1isto )o&o )ondi)i/n de #a a&istad, %ueda de a#'una &anera en entredi)6o dentro de #a re#a)i/n de ena&ora&iento. -or eso, e# ena&orado se siente )e#oso. -ero #a a&istad se *reser1a de ta# ti*o de senti&iento ! si en e##a 6a)e *resen)ia *are)e o"#i'ado sos*e)6ar %ue #a re#a)i/n en)u"re !a otro ti*o de 1in)u#a)i/n di(erente a #a %ue %uere&os deno&inar )o&o a&istad. La (rontera entre este ti*o de re#a)i/n ! e# ena&ora&iento se desdi"u4a. As. a)ae)e ($)i#&ente, )o&o sa"e&os, en #as re#a)iones esta"#e)idas en e# *er.odo de #a ado#es)en)ia. E# ena&ora&iento se i&*re'na de Eros ! #e *er&ite e0*resarse sin di(i)u#tad. 3us)a #a uni/n de #os )uer*os )o&o &edio de "orrar #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e. La a&istad, sin e&"ar'o, *retende )u"rir #a distan)ia %ue nos se*ara de otro &odo di(erente2 &ediante #a *arti)i*a)i/n en #as ideas, #os senti&ientos, #os *ro!e)tos )o&unes. En)uentra en #a *a#a"ra, en e# 'esto ! en e# si#en)io *arti)i*ati1o su &edio de )o&uni/n. E# en)uentro .nti&o %ue *retende no es !a de *ie# a *ie#, sino de :de)ir a de)ir;. Su )on(iden)ia, ade&$s, #a rea#ia en1ue#ta en e# *udor, e1itando e# e06i"i)ionis&o i&*<di)o %ue *retende a su 1e #a de1o#u)i/n de #a )on(iden)ia. E# a&i'o, ade&$s, a di(eren)ia de# ena&orado, es ta&"i8n *udoroso en #a &is&a &ani(esta)i/n de su a(e)to *or e# otro. Co&o se+a#a A#"eroni a este res*e)to, #os a&i'os no se di)en :%u8 "ien #o *asa&os 4untos;. Los a&antes s.. De a6., %ue )o&o ta&"i8n se+a#a F. A#"eroni, se d8 )on (re)uen)ia ese (en/&eno )urioso de %ue a# a&i'o, a %uien #e )onta&os nuestras e&o)iones &$s se)retas, no *ode&os de)ir#e #as %ue se re#a)ionan )on 8# 9G? . No ne)esita ni as*ira a #a (usi/n %ue e# erotis&o ! #a 'enita#idad *retenden en #a din$&i)a de# ena&ora&iento. -or eso, ta&"i8n, aun%ue #e a'rada ! a'rade)e #a *resen)ia de# otro, no #a ur'e ni re*ro)6a su ausen)ia. B sin e&"ar'o, a *esar de #as e1identes di(eren)ias e0istentes entre #as din$&i)as de# ena&ora&iento ! #a de #a a&istad, 8stas no nos *ueden 6a)er o#1idar %ue tanto una )o&o otra se nutren de #a &is&a )orriente de (ondo2 e# deseo )o&o as*ira)i/n a una uni/n %ue a#i1ie #a )aren)ia de "ase %ue nos )onstitu!e )o&o seres se*arados. En ese tron)o )o&<n de# deseo en)ontr/ e# *si)oan$#isis #a (uente din$&i)a %ue a#i&enta #a re#a)i/n de a&istad. El e!eo p"l!ional e tra!&ono. Ta&"i8n en este )a&*o sor*rendi/ de &odo )6o)ante #a teor.a *si)oana#.ti)a, )o&o si, e(e)ti1a&ente, 6i)iera )ierta una 1e &$s #a a(ir&a)i/n (reudiana de %ue el ine*itable destino del psicoan(lisis es mo*er a contradiccin a los hombres e irritarlos$ En su inter*reta)i/n de #a a&istad Freud re)urri/, en e(e)to, a en#aar#a Dre(iri8ndose a #as esta"#e)idas entre *ersonas de# &is&o se0oE )on una de #as di&ensiones de nuestro &undo a(e)ti1o %ue &o1i#ian &$s resisten)ias ! di(i)u#tades de a)e*ta)i/n2 #a 1ertiente 6o&ose0ua#. La a&istad, en e(e)to, se )onsider/ ! as. se si'ue entendiendo 6o! en e# )a&*o *si)oana#.ti)o )o&o una su"#i&a)i/n o una deri1a)i/n de# *ri&iti1o deseo *u#siona# %ue, 9G? I"id. 11A. 1GI in6i"ido en su (ina#idad de a*ro0i&a)i/n er/ti)a, en)uentra una 1.a de )ana#ia)i/n a tra18s de este 1a#or so)ia# de# en)uentro a&istoso. En esa nue1a &oda#idad, #a )orriente er/ti)a *ri&iti1a in6i"e su (in &$s es*e).(i)a&ente se0ua# o 'enita# *ara situarse en un ni1e# di(erente, a)re)entando, *or #o de&$s, de este &odo su *arti)i*a)i/n *s.%ui)a. La teor.a (reudiana es &u! e0*#.)ita a este res*e)to2 @emos de concluir que todos los sentimientos de simpat-a, amistad, confian)a, etc$, que entraKamos en la *ida, se hallan gen:ticamente enla)ados con la sexualidad$ y que por muy puros y asexuales que nos los representemos en nuestra autopercepcin consciente, proceden de deseos sexuales, habiendo surgido de ellos por debilitacin del fin sexual 42J $ Su tron)o )o&<n, e# deseo *u#siona#, se di1ersi(i)a, ta# )o&o 1eni&os 1iendo, en toda una serie de ra&i(i)a)iones di(erentes, *ero an$#o'as en )uanto a #a (uera )o&<n %ue #es a#i&enta. E# a&or a s. &is&o en su 1ariante de sano o *ato#/'i)o nar)isis&o, e# a&or *aterno o e# (i#ia#, e# a&or 'enera# a #a 6u&anidad, e# )ari+o )on!u'a# o e# a&or de a&istad son todos e0*resi/n de ese dina&is&o de (ondo %ue 1ita#ia a# ser 6u&ano en sus a*ro0i&a)iones a #os de&$s, a #as ideas o a #as )osas 9GA . En e# $&"ito de #a a&istad )on *ersonas de# &is&o se0o es, e(e)ti1a&ente, #a *arte 6o&ose0ua# e0istente en todo su4eto #a %ue en)uentra as. una 1.a :renta"#e; *or #a %ue deri1arseJ a# &is&o tie&*o %ue #a so)iedad se "ene(i)ia *or #os #aos esta"#es %ue de ese &odo se )rean en su seno. Las tendencias homosexuales 7a(ir&a Freud a# res*e)to en 1H117 no desaparecen ni quedan en suspenso, sino que simplemente son des*iadas del fin sexual y orientadas hacia otros nue*os$ Se unen con elementos de las pulsiones del Co, para construir con ellos las pulsiones sociales, y representar as- la aportacin del erotismo a la amistad, a la camarader-a, a la sociabilidad y al amor general a la @umanidad 9GC . La din$&i)a so)ia# ! )u#tura# re)i"e de este &odo un a*orte (unda&enta# *ara su *ro*io dina&is&o ! #a )onse)u)i/n de sus o"4eti1os. E# deseo *u#siona#, en e(e)to, no )esa de unir entre s. a #os indi1iduos. B si, en su di&ensi/n es*e).(i)a&ente 'enita#, )ontri"u!e de &odo de)isi1o a #a (or&a)i/n de #a (a&i#ia ! )onser1a)i/n de #a es*e)ie, en #a in6i"i)i/n de ese (in )ontri"u!e a 'enerar #aos de a&istad, %ue a# no *oseer ese )ar$)ter de e0)#usi1idad %ue e# a&or de *are4a e0i'e, )ontri"u!e a )rear redes de uni/n &$s a&*#ias !, &u)6as 1e)es, &$s duraderas ta&"i8n 9GG . En #as re#a)iones )on e# otro se0o, e# (.n er/ti)o %ueda i'ua#&ente in6i"ido ! deri1ado 6a)ia otros intereses so)ia#&ente 1a#orados, )o&o *ueden ser #os de #a 9G@ La din(mica de la transferencia, 1H1,, O.C., II, 1A@171A@,J C(. i'ua#&ente Autobiograf-a, 1H,@, O.C., III, ,CCH. Se re(iere Freud en estas *$'inas a #a a&*#ia)i/n %ue e# *si)oan$#isis 6a o*erado en e# )on)e*to tradi)iona# de se0ua#idad. 9GA C(. /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, ,@CA7,@CC. 9GC Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia %ADementia paranoidesB', autobiogr(ficamente descrito, 1H11, O.C., II, 1@1C. Esta )one0i/n entre a&istad ! )orriente 6o&ose0ua# si'ue #e1antando resisten)ias nota"#es tanto en e# )a&*o de #a e0*erien)ia )#.ni)a *si)oana#.ti)a )o&o en e# de #a teor.a so"re #a a&istad. C(., *or e4e&*#o, #a o*osi)i/n &ani(iesta de C. S. LEMIS, I"id., C,7C9. 9GG C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9I?179I??. 1G1 *arti)i*a)i/n )o&<n en idea#es, a(i)iones o a)ti1idades de )oo*era)i/n. En )ua#%uier )aso, estos #aos a&istosos )on e# otro se0o en)ontrar$n sie&*re una &a!or di(i)u#tad *ara esta"#e)erse, en #a &edida, en %ue #as *ri&iti1as (ina#idades es*e).(i)a&ente er/ti)as *odr$n 6a)er a*ari)i/n )on &a!or (a)i#idad, trans(or&ando #a re#a)i/n a&istosa en otra de )ar$)ter di(erente. Co&o ta&"i8n *uede o)urrir %ue una re#a)i/n esta"#e)ida desde #a *asi/n a&orosa 1a!a trans(or&$ndose *au#atina&ente en otra, donde *redo&inen #os senti&ientos )ari+osos, tiernos ! a&istosos %ue *ro*or)ionan a #a re#a)i/n una esta"i#idad ! dura)i/n %ue no *osee #a *asi/n a&orosa 9GH . Se a"re as. un )o&*#i)ado 4ue'o en #as e1entua#es )o&"ina)iones de senti&ientos a&orosos ! a&istosos. En deter&inadas )ir)unstan)ias, a&"os ti*os de senti&ientos se &ostrar$n )o&o in)o&*ati"#es, &ientras %ue, en otras, )a"r$n trans(or&a)iones de# senti&iento a&istoso en a&oroso !, aun%ue )on &$s di(i)u#tad, ta&"i8n )a"e *ensar una e1o#u)i/n desde #os senti&ientos de a&or 6asta #os de a&istad. Co&o es i'ua#&ente re)ono)i"#e #a )oe0isten)ia de a&"os en una &is&a re#a)i/n. Na! a&istades entre *ersonas de distinto se0o Do de# &is&o en e# )aso de #a 6o&ose0ua#idadE sin %ue 6a!a ena&ora&iento, )o&o e0iste ena&ora&iento sin *arti)i*a)i/n de 1.n)u#os a&istosos. En otras o)asiones, sin e&"ar'o, ser$ #a a&istad #a %ue ##e1e a# ena&ora&iento a su &$s *#ena rea#ia)i/n. 0omprender(s que la amada puede ele*arse m(s alto a8nD con*ertirse en amiga, #e es)ri".a Freud a su no1ia a##$ *or e# a+o 1GG? 9HI . -or%ue es 1erdad %ue #a :*6i#ia; 7ta# )o&o a(ir&a La.n Entra#'o7 es e# 6$"ito an.&i)o %ue otor'a a# :eros; su &$s id/nea *er(e))i/n 9H1 . En de(initi1a, se nos &uestra as. una 1e &$s %ue en #a ar"ores)en)ia de# deseo sus di1ersas ra&i(i)a)iones se *ueden (undir ! )on(undir )on e0tre&a (a)i#idad. La 6istoria de )ada uno estar$ sie&*re )o&o tras(ondo deter&inante en esas din$&i)as *arti)u#ares de# a&or o de #a a&istad. Esas si&*at.as ! anti*at.as %ue )ada )ua# e0*eri&enta en sus )onta)tos inter*ersona#es, %ue 1an )reando #aos, dando #u'ar a *ro)esos de identi(i)a)i/n o 'enerando #e4an.as ! re)6aos se en)uentran 'en8ti)a&ente 1in)u#adas a #as e0*erien)ias de #a *ro*ia "io'ra(.a !, en *arti)u#ar, a #as de #a in(an)ia ! #as re#a)iones (a&i#iares. En este sentido Freud insiste una ! otra 1e2 las actitudes afecti*as frente a otras personas, actitudes tan importantes para la conducta ulterior del indi*iduo, quedan establecidas en una :poca incre-blemente temprana$$$ todas las amistades y *inculaciones amorosas ulteriores son seleccionadas sobre la base de las huellas mn:micas que cada uno de aquellos modelos primiti*os haya dejado 46H . 9GH C(. /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, ,AIC. 9HI Carta de# 1H de a"ri# de 1GG?2 Epistolario 123451646, 1,I71,1. 9H1 Sobre la amistad, 9IG. F. AL3ERONI, sin e&"ar'o, se &uestra &$s es)8*ti)o so"re #a *osi"i#idad de 6a)er )o&*ati"i#iar senti&ientos a&orosos )on #os de a&istad. -iensa este autor %ue #a a&istad es 6etero'8nea )on e# erotis&o ! %ue es di(.)i# de unir. Una re#a)i/n *uede )a&inar 6a)ia un sitio u otro. B sue#e 6a)er#o 6a)ia uno de e##os. E# erotis&o no 'enera a&istad, *ero e# autor a)e*ta %ue #a a&istad es )o&*ati"#e )on e# erotis&o. C(. I"id. 11H. 9H, Sobre la psicolog-a del colegial, 1H1?, O.C., 1GH9. 1G, En su 6istoria *arti)u#ar, no dud/ Freud en ads)ri"ir a una *ri&era re#a)i/n in(anti# e# i&*a)to &$s deter&inante de sus (uturas re#a)iones de a&istad. Tanto en sus )a#urosas a&istades )o&o en sus ene&istades )on *ersonas de su edad ad1irti/ e# en#a)e )on #as re#a)iones in(anti#es %ue &antu1o )on su so"rino Jo6n, un a+o, sin e&"ar'o, &a!or %ue 8#. Este so"rino #e do&ina"a ! Freud tu1o %ue a*render a de(enderse. Los e(e)tos de esta *ri&era re#a)i/n #os des)ri"e en La interpretacin de los sueKos2 "nseparablemente unidos y queri:ndonos mucho, pero tambi:n pele(ndonos, peg(ndonos y acus(ndonos$ #odos mis amigos posteriores han constituido y constituyen, en cierto sentido, encarnaciones de esta figura de mi infantil compaKero y fantasmales reapariciones de la misma$$$ un amigo -ntimo y un odiado enemigo han sido siempre necesidades imprescindibles de mi *ida sentimental, y siempre ha sabido procur(rmelos de nue*o$ +o pocas *eces qued reconstituido tan completamente este ideal infantil, que amigo y enemigo coincidieron en la misma persona 9H9 . Sus intensas ! )on(#i)ti1as re#a)iones )on M. F#iess ! )on C. G. Jun' )on(ir&aron, en e(e)to, esa )oin)iden)ia de a&or ! odio en sus re#a)iones de a&istad. Con e##os ta&"i8n tu1o o*ortunidad de ad1ertir, aprQs coup, #a )orriente 6o&ose0ua# %ue )ir)u#/ de &odo in)ons)iente en esas intensas re#a)iones 9H? . De e##o de4/ )onstan)ia en #a )arta %ue #e diri'i/ a Sandor Feren)i, tras e# 1ia4e %ue a&"os rea#iaron 4untos a Ita#ia en 1H1I. Fina#iado e# *eri*#o, su )o&*a+ero de 1ia4e #e e0*res/ sus %ue4as *or #a *o)a re)i*ro)idad %ue 6a".a en)ontrado de su *arte a #as nu&erosas )on(iden)ias ! &uestras de )on(iana %ue 8# 6a".a tenido. A e##o Freud #e res*onde2 +o slo usted obser*, sino que comprendi que ahora no tengo ninguna necesidad de des*elar completamente mi personalidad y de manera correcta usted relaciona este hecho con su causa traum(tica$ Desde el asunto ?liess, que recientemente me *io ocupado en superar, esta necesidad fue suprimida$ .na parte de catexia homosexual fue retirada, y ha ser*ido para fortalecer mi propio Co$ @e triunfado donde el paranoico fracasa 9H@ . Tras #as re#a)iones trau&$ti)as )on M. F#iess ! &$s tarde )on C. G. Jun', Freud se &ostr/ &u! reser1ado ! )aute#oso en sus re#a)iones a&istosas, *ro)urando re*artir sus 1.n)u#os de &odo &$s e0tenso %ui$s, *ero &enos intenso, )ierta&ente. La re#a)i/n )o&o &aestro )on sus nu&erosos dis).*u#os ! #a a*ertura a #a a&istad )on a#'unas &u4eres )o&o Lou Andreas Sa#o&8, Marie 3on*arte o su )u+ada Minna 3erna!s, *are)e %ue )o&*ensaron de &odo su(i)iente sus *ri&eras ur'en)ias en e# )a&*o de #a re#a)i/n a&istosa 9HA . Fueron 8stas #as in)iden)ias de# )o&*#i)ado 4ue'o din$&i)o en #as re#a)iones de a&istad de Freud. Cada )ua#, desde su *e)u#iar )onstitu)i/n ! "io'ra(.a )on(i'ura 9H9 O.C., I, A?1. 9H? En una )arta a M. F#iess de# C de &a!o de 1HII #e di)e2 nadie puede reempla)arme el contacto con el amigo, que una fa) particular m-a 5qui)( femenina5 reclama con urgencia, O.C., III, 9A?179A?,. E# C de a'osto de un a+o des*u8s #e )o&enta ta&"i8n2 A m- la mujer, como sabes, nunca me ha sustituido en la *ida al camarada, al amigoD 0artas a &ilhelm ?liess %12235167U', A&orrortu, 3uenos Aires 1HH?, ?H, DEste *$rra(o no a*are)e en #a edi)i/n es*a+o#a de #as O.C.E. 9H@ Carta )itada *or O. MANNONI en ?reud$ El descubrimiento del inconsciente, Nue1a Visi/n, 3uenos Aires 1HC@, 1IG. Con #a <#ti&a (rase 6a)e re(eren)ia a su teor.a de #a re*resi/n de #a 6o&ose0ua#idad )o&o )ausante (unda&enta# de# )on(#i)to *aranoi)o. 1G9 ta&"i8n su sin'u#ar &odo de )o&*ortarse en este $&"ito de #as re#a)iones inter*ersona#es. /!icoin3mica e la ami!ta. /orque :l era :l y porque yo era yo. As. e0*res/ M. Montai'ne #a ra/n <#ti&a de su intensa ! !a (a&osa a&istad )on La 3o8tie. -or%ue es desde #a sin'u#aridad de )ada uno, en e(e)to, desde donde se 6a)e *osi"#e ese en)uentro, sin'u#ar ! <ni)o ta&"i8n en )ada )aso, %ue tiene #u'ar en )ada re#a)i/n de a&istad. Ba Luis Vi1es resa#t/ )/&o #os di1ersos te&*era&entos &uestran distintos &odos de re#a)i/n en #a a&istad ! en e# a&or. M$s 1e6e&entes ! &enos )onstantes #os )$#idos, a %uienes e# autor )o&*ara"a )on #a esto*a, o &$s a*a)i'uados ! esta"#es #os te&*#ados, se&e4antes a# arder de #a #e+a, e4e&*#i(i)an di1ersas &oda#idades de )o&*ortarse en #a re#a)i/n de a&istad 9HC . Ta&"i8n Lant en Lo bello y lo sublime, retrata #os di(erentes &odos de a&istad se'<n #os di1ersos te&*era&entos. As., *or e4e&*#o, #os &e#an)/#i)os se &uestran &$s )a*a)itados *ara #a re#a)i/n de a&istad de ti*o &ora# *or%ue, se'<n e# *are)er de# (i#/so(o, su )o&*orta&iento 'enera# se 'u.a *or *rin)i*ios. E# san'u.neo, sin e&"ar'o, se &o1er.a &e4or en e# )a&*o de #a a&istad est8ti)a, en #a %ue *ri&a e# *#a)er ! #a a#e'r.a de estar )on e# a&i'o so"re #a 1ertiente de res*eto ! )o&*ro&iso *ersona# )on 8#. E# )o#8ri)o, *ensa"a Lant, no era a*to *ara nin'<n ti*o de a&istad, *or )onsiderar %ue en 8# todo (un)iona )o&o (in'i&iento 9HG . Desde una )onsidera)i/n &$s *si)oana#.ti)a, !a a*unt$"a&os &$s arri"a )/&o 6a! %ue )ontar )on #os *ro)esos de identi(i)a)i/n *ara en)ontrar #a )#a1e (unda&enta# en e# esta"#e)i&iento de# 1.n)u#o 9HH . La sinton.a %ue se e0*eri&enta 4unto a #a *ersona a&i'a, en e(e)to, es #a %ue "rota de #a identidad %ue se *er)i"e en deter&inados as*e)tos de su *ensar, su sentir, su *ro!e)tarse en #a 1ida. Si la amistad es un alma en dos cuerpos, )o&o "e##a&ente #o e0*resara Arist/te#es, es *or%ue #a identi(i)a)i/n 4ue'a en e##a )o&o (a)tor *si)odin$&i)o (unda&enta#. En este sentido, #o :o&oios; se de4a 1er en e# 1.n)u#o a&istoso, tanto en #a re#a)i/n )on e# *ro*io se0o )o&o en #a re#a)i/n )on e# otro. Esa sinton.a ser$ *er)i"ida &u)6as 1e)es de &odo )#aro ! )ons)ienteJ en otras o)asiones, sin e&"ar'o, ta# )o&o o)urre ta&"i8n en #a din$&i)a a&orosa, #a *er)e*)i/n (un)ionar$ a ni1e# in)ons)iente, dando #u'ar ta&"i8n a esa e0tra+ea %ue nos *rodu)e &u)6as 1e)es #a atra))i/n ! si&*at.a %ue *ode&os e0*eri&entar *or otras *ersonas sin una a*arente ra/n. Nuestro deseo nos 1a )ondu)iendo a #o #ar'o de #a 1ida 6a)ia deter&inadas 9HC C(. #ratado del alma, Es*asa Ca#*e, Madrid 1H@C D9TE , 1@1. 9HG C(. a este res*e)to G. JOVER OLMEDA, I"id., G1. 9HH La identi(i)a)i/n, &e)anis&o *s.%ui)o a# %ue nos 6e&os tenido %ue re(erir en &$s de una o)asi/n, es e# *ro)eso *or e# )ua# un su4eto asi&i#a un as*e)to, una *ro*iedad, un atri"uto de otro ! se trans(or&a, tota# o *ar)ia#&ente, so"re e# &ode#o de 8ste. -ara Freud, #a *ersona#idad de# su4eto se )onstitu!e ! se di(eren)ia &ediante una serie de identi(i)a)iones. C(. J. LA-LANCNE.7J.3. -ONTALIS, Diccionario de /sicoan(lisis, 3ar)e#ona 1HC1, 1HI71HC. 1G? *ersonas D)o&o nos 1a a#e4ando de otrasE *or%ue nuestro in)ons)iente )ree re)ono)er en e##as unas *osi"i#idades u o"st$)u#os deter&inados *ara *rodu)ir e# en)uentro. Esa identi(i)a)i/n, *or #o de&$s, es una )orriente a(e)ti1a %ue no sie&*re en)ontrar$ )#aro e# #.&ite )on e# a(e)to a&oroso, en e# %ue !a no se *retende tanto e# :ser )o&o; de #a identi(i)a)i/n, sino &$s "ien e# :tener a; de# a&or. Es e# )aso en e# %ue #a 1ertiente 6o&ose0ua# %ue sie&*re 4ue'a en #a re#a)i/n de a&istad de# &is&o '8nero no a)ierta a )ontener ! #i&itar sus *retensiones <#ti&as, ! dando rienda sue#ta a #a in6i"i)i/n de# (in, dese&"o)a en #as tradi)iona#&ente )ono)idas ! anate&atiadas :a&istades *arti)u#ares;. En otros )asos, *or e# )ontrario, ta&"i8n a)ae)e %ue esa di&ensi/n 6o&ose0ua# se 1e tan )onstre+ida ! "#o%ueada %ue i&*ide #a nor&a# e0*resi/n de# a(e)to ! %ue di(i)u#ta #a e0*ansi/n de #a a&istad en su 1ertiente esen)ia# de )er)an.a a(e)ti1a. No es *osi"#e 1i1ir esa )er)an.a, esa *ro0i&idad )or*ora# in)#uso %ue ta&"i8n *retende e# a&i'o, sin e0*eri&entar#a )o&o *e#i'ro *ara esa *arte 6o&ose0ua# re*ri&ida ?II . En #a re#a)i/n a&istosa )on e# otro se0o, e# *aso de #a identi(i)a)i/n a #a e#e))i/n a&orosa, ta# )o&o se+a#$"a&os &$s arri"a, se *uede dar )on &$s (a)i#idad. En #a re#a)i/n de a&istad, de a#'una &anera, nos en)ontra&os )on nosotros &is&os en #a *ersona de# otro, 1e&os nuestro rostro re(#e4ado en e# es*e4o en %ue se )on1ierte e# a&i'o *ara nosotros. R/ues qu: es, por lo dem(s, el rostro del amigoS Se interro'a Niets)6e2 Es tu propio rostro, en un espejo grosero e imperfecto U71 $ En 8# *er)i"i&os, e(e)ti1a&ente, nuestros intentos de ser, de *ensar ! de sentir, !a sea a tra18s de #o %ue de 6e)6o e0iste en nuestra *ro*ia rea#idad, o a tra18s de #o %ue tan s/#o son deseos &$s o &enos *osi"#es. E# )o&*onente nar)isista se &ani(iesta as. )o&o uno de #os (a)tores i&*ortantes %ue sostiene e# 1.n)u#o de #a a&istad. Los sentimientos de afeccin que se tienen a los amigos, y que constituyen las *erdaderas amistades, tienen su origen, al parecer, en la que el hombre se tiene a s- mismo, a(ir&a"a !a Arist/te#es en su 9oral a +icmaco, a)ertando a 1er de este &odo %ue el amigo es como otro yo U7H $ La identi(i)a)i/n, *ues, se ##e1a a )a"o desde nuestro Bo rea#, *ero ta&"i8n desde nuestro *ro*io Idea# de# Bo *ro!e)tado so"re e# a&i'o. E# a&i'o re(#e4a, 6a)e rea#idad esas di&ensiones so+adas *ara nosotros &is&os, )on &$s o &enos *osi"i#idad de ser a#)anadas. Sostiene as. nuestra as*ira)i/n a ser en #os distintos ni1e#es de# )o&*orta&iento. -ero #a i&a'en de1ue#ta *or ese es*e4o %ue es e# a&i'o *uede ser1ir ta&"i8n *ara rea#iar ! ##e1ar a )a"o, de &odo i&a'inario, nuestras onas &$s os)uras ! *ro6i"idas. Es e# )aso en e# %ue se "us)a #a )o&*#i)idad de #a :&a#a )o&*a+.a;, #a %ue *er&ite 1i1ir 1i)aria&ente, aun%ue sea en e# ni1e# de #a (antas.a, #o %ue *ara s. &is&o se &uestra 1edado. ?II El hombre afecti*o, el amigo y el admirador buscan tambi:n la proximidad corporal y la *ista de la persona amada, a(ir&a Freud en El malestar en la cultura, 1H9I. Lo 6a)e sin e&"ar'o, )o&enta Freud )on un a&or en sentido :*au#iniano;, en una su"#i&a)i/n de #as *u#siones se0ua#es ! en una )oarta)i/n de# (in er/ti)o. O.C., III, ,AIA. ?I1 As- habl `aratustra, A#iana, Madrid 1HGI, H9. ?I, I"id., Li"ro IF, )a*. IV, ,H1. 1G@ Desde #a in(an)ia 6asta #a edad &$s adu#ta, este ti*o de a&istad )/&*#i)e *uede 4u'ar un *a*e# de i&*ortan)ia en #a din$&i)a de nuestras re#a)iones. En )ua#%uier )aso, #a identi(i)a)i/n %ue 4ue'a )o&o "ase a(e)ti1a (unda&enta# en #a re#a)i/n de a&istad e0i'e %ue en e##a se d8, de una &anera u otra, una re)i*ro)idad Drea# o i&a'inariaE ! una i'ua#dad. :-6i#ot8s7is/tes;, se a(ir&a"a en e# &undo 'rie'o, es de)ir, :a&istad 7 i'ua#dad;. En e##o insisten todos #os tratados so"re #a a&istad ?I9 . -or%ue si "ien es 1erdad %ue #a a&istad es )a*a de su*erar &u)6as desi'ua#dades, 8stas *odr$n ser tantas %ue 1en'an a i&*osi"i#itar o a 6a)er &u! di(.)i# #a a)tua)i/n de #os &e)anis&os identi(i)atorios ne)esarios *ara %ue e# 1.n)u#o a(e)ti1o ##e'ue a esta"#e)erse ! &antenerse )on1eniente&ente. As., #as a&istades %ue se *udieran esta"#e)er entre *adres e 6i4os, *ro(esores ! a#u&nos, 4e(es ! su"ordinados )ontar$n sie&*re )on unos #.&ites ! s/#o se 6ar$n *osi"#es en #a &edida en %ue #a su*erioridad de una *arte sea *uesta entre *ar8ntesis. Re)ordando una 1e &$s a Arist/te#es, 6a! %ue de)ir %ue #a a&istad no puede subsistir en la distancia existente entre dioses y hombres U7U $ Desde esta e0i'en)ia de i'ua#dad %ue *osi"i#ita #a identi(i)a)i/n &utua, #as re#a)iones de a&istad asu&en )on &u)6as (re)uen)ia una trans(eren)ia de #as anti'uas, rea#es, te&idas o so+adas re#a)iones de (raternidad. E# a&i'o dese&*e+a ($)i#&ente e# *a*e# atri"uido interior&ente a #a re*resenta)i/n (raterna ! en #a re#a)i/n )on 8# se &o1i#ia toda esa intensidad de a(e)tos, *ositi1os ! ne'ati1os ta&"i8n, %ue interior&ente se &antu1ieron )on #os 6er&anos. -ero dentro de este &is&o ti*o de re*resenta)i/n, )a"e otra serie de as*e)tos trans(eren)ia#es deri1ados de #as anti'uas re#a)iones de o"4eto %ue tu1ieron #u'ar a #o #ar'o de #a in(an)ia. E# a&i'o, dentro de #os #.&ites e0i'idos *or #a re)i*ro)idad ! #a i'ua#dad, 4ue'a &u)6as 1e)es D! 'enera#&ente a ni1e#es &$s in)ons)ientesE *a*e#es %ue 'uardan una .nti&a re#a)i/n )on #as (i'uras *arenta#es D)o&o #os &is&os 6er&anos #a dese&*e+aron &u)6as 1e)es ta&"i8nE. 5ui$s no sea&os )a*a)es de *er)i"ir en #a re#a)i/n entre dos a&i'os ni+os o ado#es)entes, a*arente&ente 6er&anados en una neta i'ua#dad, #os *a*e#es de *adre o de &adre %ue uno de e##os est$ dese&*e+ando en re#a)i/n a# otro. Entre #os adu#tos, in)#uso, esas re*resenta)iones *arenta#es *ueden estar 4u'ando un *a*e# i&*ortante )on inde*enden)ia de #a edad de #os re#a)ionados ! a 1e)es, in)#uso, )uando #a edad es #a in1ersa a #a %ue )orres*onder.a en una re#a)i/n *aterno7(i#ia#. Los ras'os de *ersona#idad de una *arte ! #as tenden)ias identi(i)atorias de #a otra 6a)en #o &$s i&*ortante, de4ando en un se'undo *#ano &u)6os e#e&entos de rea#idad. La )o&*#i)idad en e# dese&*e+o de esos *a*e#es 4ue'a )on (re)uen)ia de &odo (unda&enta# en e# &anteni&iento de #a re#a)i/n esta"#e)ida. -ero e# 1.n)u#o de a&istad es un dina&is&o 1i1o, de*endiente sie&*re de #as din$&i)as *arti)u#ares de #os %ue as. se re#a)ionan. De a6. %ue #a esta"i#idad, &anteni&iento, desarro##o o de)ai&iento ! *8rdida de #a re#a)i/n, ten'a %ue 1er dire)ta&ente )on #os *ro)esos *si)odin$&i)os de #as *ersonas unidas *or este ti*o de #ao. Una re#a)i/n esta"#e)ida (unda&enta#&ente en e# 4ue'o trans(eren)ia# *aterno7(i#ia# *uede ?I9 C(. #as o"ras !a )itadas de Arist/te#es, F. A#"eroni, -. La.n Entra#'o, et). ?I? I"id. Li"ro VIII, )a*. VII, ,AH. 1GA entrar en )risis D! su*erarse *ara en)ontrar un nue1o status o *ara desa*are)erE desde e# &o&ento en %ue una de #as *artes, desde su *ro*io dina&is&o *ersona#, se nie'ue a &antener e# *a*e# %ue 6asta enton)es 4u'/, *uede in)#uso %ue 6asta de &odo 'rati(i)ante. Co&o una re#a)i/n (undada en una trans(eren)ia de ti*o (raterno %ue satis(a'a una ne)esidad de )o&*eten)ia ! ri1a#idad, *uede dar a# traste desde e# &o&ento en %ue esa ri1a#idad desen)adene un &ontante a'resi1o in)a*a !a de ser )ontenido en #a re#a)i/n esta"#e)ida. E# desen)adena&iento de #os (ines es*e).(i)a&ente er/ti)os, )ontro#ados durante un tie&*o, *uede i'ua#&ente a#terar #a din$&i)a de #a re#a)i/n, 6a)iendo i&*osi"#e su &anteni&iento, si una de #as *artes no *uede o no %uiere res*onder a ese otro ni1e# en e# %ue #a otra *arte e0*resa su de&anda. E,ol"cin e la! relacione! e ami!ta. No e0iste re#a)i/n a(e)ti1a 6u&ana %ue, )o&o #a a&istad, se e0tienda a #o #ar'o de todos #os )i)#os 1ita#es de #a e0isten)ia. Son a&i'os #os ni+os, #os ado#es)entes ! 4/1enes, #os adu#tos ! #os an)ianos. En )ada eta*a )on sus *e)u#iaridades es*e).(i)as, )u&*#iendo unas (un)iones di1ersas, dese&*e+ando unos *a*e#es di(erente de )re)i&iento o de *ertur"a)i/n de# &is&o. E# idea# de #a a&istad adu#ta no de"er.a, *ues, i&*edir e# *er)atarnos de #a entidad %ue #a re#a)i/n de a&istad *osee en )ada una de #as eta*as de #a 1ida, )onsider$ndo#as )o&o si toda1.a no (uesen sino &eros *asos in&aduros 6a)ia #a *#enitud de #a adu#te. La tenden)ia a e#i&inar #a distan)ia %ue nos )onstitu!e )o&o su4etos se de4a 1er !a desde #os ini)ios de #a e0isten)ia en esa (as)ina)i/n %ue se o"ser1a en #os "e"8s ante #as rea))iones de sus i'ua#es, *ro)urando de in&ediato #a &utua )er)an.a. Co&iena as. #a *osi"i#idad de en)uentro :a&istoso;, )on e0tra+as ! )uriosas rea))iones de atra))i/n ! re)6ao ?I@ . Se o"ser1a as., *or e4e&*#o, %ue a *artir de un a+o #os "e"8s *re(ieren a #os de su &is&a edad ! #a )o&*a+.a de a dos. Tan s/#o a *artir de #os tres a+os, ini)iando #a )onso#ida)i/n de su Bo so)ia#, ado*tar$n *osi)iones &enos e'o)8ntri)as, )on una &a!or )ons)ien)ia de #as e&o)iones de #os otros ! una &e4or dis*osi)i/n a )o&*artir #o %ue tienen. Esas *ri&eras re#a)iones dese&*e+an ade&$s de este &odo #a i&*ortante (un)i/n de a"rir a# su4eto, *or *ri&era 1e, &$s a##$ de# estre)6o ).r)u#o (a&i#iar. A#rededor de #os seis a+os #os ni+os )o&ienan a dis*oner de una )a*a)idad *ara e# di$#o'o, dando as. un sa#to )o#osa# en #as re#a)iones de a&istad. Entre #os o)6o ! #os die 6a)en a*ari)i/n #as *ri&eras *andi##as, )on una se*ara)i/n 'enera#iada entre #os se0os, !a %ue #os *ro)esos de identi(i)a)i/n *si)ose0ua# se 1en as. (a)i#itados. La a&istad dese&*e+a de este &odo una (un)i/n i&*ortant.si&a en #a )onstru))i/n de #a *ro*ia identidad. A #o #ar'o de toda #a se'unda in(an)ia, e# a&i'o se )on1ierte en un a*o!o (unda&enta# en esa &ara1i##osa, sor*rendente !, a 1e)es ta&"i8n, an'ustiante e0*#ora)i/n de #os &isterios de #a 1ida, ta# )o&o nos #o su*o &ostrar de &odo &a'istra# #a *e#.)u#a Secretos del cora)n de# rea#iador es*a+o# Mont0o Ar&endari. 5ui$s *or e##o, estas a&istades no se o#1idan nun)a ! &o1i#ian sie&*re en nosotros )$#idas ! 6ondas e&o)iones. ?I@ C(. R. RU3IN, 0hildrenMs ?riendships, Nar1ard Uni1ersit! -ress, 1HGI DGTEJ S. FRAI3ERG, .nderstanding and @andling the /roblem of Early 0hildhood, S)ri"ners, NeW BorK 1HAGJ L. C. -OGRE3IN, I"id., 9AG79HC. 1GC A *artir de #a *u"ertad se ini)ia e# *ro)eso de su*era)i/n de #a de*enden)ia in(anti# en "us)a de una inte'ra)i/n so)ia# &$s a&*#ia. Se ini)ia as. un *ro)eso de a&*#ia)i/n en #as re#a)iones inter*ersona#es )on una "<s%ueda i&*ortante de 1.n)u#os a&istosos %ue *ueden durar unas se&anas o toda #a 1ida. En )ua#%uier )aso, #a re#a)i/n de )a&arader.a 1a de4ando *aso a #a "<s%ueda de re#a)iones &$s se#e)ti1as ! e0i'entes, no sin un 'rado i&*ortante de idea#ia)i/n %ue, )on (re)uen)ia, )ondu)e a #a (rustra)i/n ! )onsi'uiente&ente a senti&ientos de )#ara tona#idad de*resi1a. Es e# &o&ento en e# %ue #e o.&os de)ir :Y #a A&istad D)on &a!<s)u#aE no e0isteZ;. No 6a )o&*rendido toda1.a e# ado#es)ente %ue esa &a!<s)u#a, %ue &ani(iesta #a tota#idad i&*osi"#e a #a %ue as*ira e# deseo, no #a en)ontrar$ en nin'una *arte. Durante e# *er.odo de #a ado#es)en)ia, e# Bo no dis*one a<n de (ronteras s/#idas ! eso su*one, de una *arte, una 'ran dis*osi)i/n a &ostrar a(e)to a otros, i'ua#&ente 1u#nera"#es. -or otro #ado, 6a! una 'ran inse'uridad en e# &ane4o de #os *ro*ios senti&ientos de so#edad, &iedo, tristea... En ese )onte0to, #as a&istades sue#en &antenerse toda1.a )on otros de# &is&o se0o ! )on una intensa *arti)i*a)i/n de #a )orriente 6o&ose0ua#, 'enera#&ente in6i"ida en su (in, *ero &ani(iesta so"re todo en #a (re)uen)ia de #as &utuas )on(iden)ias .nti&a de &ati)es )#ara&ente e06i"i)ionistas. A# otro se0o se #e es*.a ! se *ro)uran #as *ri&eras a*ro0i&a)iones, *re(erente&ente en )o&*a+.a de otros de# &is&o se0o, a &odo de a*o!os au0i#iares. Las re#a)iones de a&istad sir1en i'ua#&ente *ara sostener #a "<s%ueda de una inde*enden)ia, toda1.a d8"i#, en re#a)i/n a #os adu#tos. De a6. %ue estas a&istades ado#es)entes *osean ese )ar$)ter ini)i$ti)o, (ruiti1o !, )on (re)uen)ia, a'resi1o ta&"i8n. La edad adu#ta re*resenta, se'<n E. EriKson, un reto (unda&enta#2 &adurar en #a )a*a)idad de ##e'ar a #a inti&idad, tanto en #a a&istad )o&o en e# a&or ?IA . En #a d8)ada de #os 1einte a #os treinta a+os #a re#a)i/n )on #os a&i'os ##e'a a ser #a %ue &$s tie&*o o)u*a. M$s tarde *uede so"re1enir e# )on(#i)to de intereses entre #a re#a)i/n de a&istad ! #a de *are4a, as. )o&o entre #os intereses *ro(esiona#es ! #os de re#a)i/n inter*ersona#. -ero #as a&istades 1an 6a)i8ndose, *or #o 'enera#, &$s se#e)ti1as, &$s esta"#es ! &$s a(ianadas ta&"i8n. For&ada #a (a&i#ia, #as re#a)iones de a&istad *ueden *asar Da# &enos *or un tie&*oE a un se'undo *#ano o e0*eri&entar una eta*a de a)o&oda)i/n a #as nue1as )ir)unstan)ias. F$)i#&ente se *rodu)e una de)anta)i/n *or #as a&istades de uno de #os &ie&"ros de #a *are4a, a #as %ue e# otro sa"r$ o no ada*tarse. La re#a)i/n de a&istad entre *are4as *uede, *or su *arte, 1enir a (a)i#itar #a tarea de ser *adres, )o&o en #a ado#es)en)ia (a)i#it/ #a de se*ararse de e##os. La *osi"i#idad, *or otra *arte, de introdu)ir a&istad en #a &is&a re#a)i/n de *are4a se &uestra )o&o una a)titud inte#i'ente %ue )orona ! *er(e))iona #a re#a)i/n a&orosa, &ientras %ue #a de introdu)ir se0o en #a a&istad (un)iona ($)i#&ente entor*e)iendo ! *ertur"ando e# #ao *re1io de a&istad. Fina#&ente, en #a an)ianidad, #a )on)ien)ia de #a &uerte a)ent<a ($)i#&ente e# 1a#or de #os 1.n)u#os 6u&anos, si es %ue no 6an ido 'anando terreno #a in1o#u)i/n &enta# o #os ?IA #he Life 0ycle 0ompletedD A e*ieN, M.M. Norton X Co&*an! In)., NeW BorK 1HG,. 1GG senti&ientos de a&ar'o re*#ie'ue en s. &is&o ?IC . La re#a)i/n 'ru*a# *are)e &$s "ene(i)iosa en esta eta*a, a# *ro*or)ionar e# senti&iento i&*ortante de inte'ra)i/n ! (a)i#itar #a *uesta en )o&<n de #os *ro*ios re)ursos. Cri!i!> p:ria! y r"pt"ra!. A #o #ar'o de todos estos )i)#os 1ita#es, #a re#a)i/n de a&istad, en tanto %ue *ro)eso 1i1o ! din$&i)o, e0*eri&entar$ ta&"i8n, )o&o #os indi1iduos &is&os, &o&entos de tensi/n, de estan)a&iento, de *#enitud o de in1o#u)i/n, *8rdida ! &uerte. Entra&os as. a )onsiderar e# *a*e# %ue en #os *ro)esos de a&istad dese&*e+an #as )risis en #a re#a)i/n ! #as *osi"i#idades de su*era)i/n, estan)a&iento o ru*tura de #a &is&a. Son &u)6os #os (a)tores %ue, e1idente&ente, *ueden entrar en 4ue'o. Tanto #os )on)ernientes a# *ro*io esti#o de re#a)i/n )o&o otros de orden e0terno *ueden dese&*e+ar un *a*e# (unda&enta# en e# desen)adena&iento de #a )risis, as. )o&o en su e1o#u)i/n *osterior. E# ena&ora&iento ! &atri&onio de una de #as *artes, *or e4e&*#o, 4ue'a )o&o uno de #os &oti1os &$s (re)uentes de )risis, de"ido a #a nue1a situa)i/n trian'u#ar %ue se esta"#e)e. -uede ta&"i8n, sin e&"ar'o, dar #u'ar a un re(ora&iento de# #ao, *re)isa&ente *or #a inter1en)i/n de# nue1o e#e&ento in)or*orado a #a re#a)i/n. La a&istad, )o&o sa"e&os, a di(eren)ia de# a&or, no tiene di(i)u#tad en in)or*orar e in)#uir nue1os #aos. -or e# )ontrario, #a a&istad *uede ta&"i8n 1erse en *e#i'ro )on &oti1o de #a se*ara)i/n de una *are4a %ue, *ara e# a&i'o )o&<n, dese&*e+a"a #a *osi"i#idad de idea#iar sus *ro*ias (antas.as de uni/n a# res*e)to. Las trans(eren)ias de )orte *arenta#, sin duda, entran a (or&ar *arte i&*ortante de estas din$&i)as trian'u#ares. Si #as situa)iones trian'u#ares en #as %ue e# a&or ! a&istad se entre)ruan *ueden ori'inar #a )risis, ta&"i8n #as trans(eren)ias de orden (raterno, %ue 4ue'an de &odo tan i&*ortante en esta re#a)i/n, *ueden 6a)er %ue e# 80ito de una de #as *artes 1en'a a a)re)entar de ta# &odo e# ni1e# de ri1a#idad de #a otra o e# senti&iento de su*erioridad en a%ue# %ue triun(a, %ue des)o&*on'a e# e%ui#i"rio %ue 6io *osi"#e durante un tie&*o #a re#a)i/n. +o basta el :xito propio, es necesario que fracasen los amigos, e0*resa"a )on a&ar'o )inis&o e# (i#/so(o (ran)8s La Ro)6e(ou)au#d en e# si'#o FVII. E# e0)eso de de*enden)ia *or una de #as *artes 6a! %ue )onsiderar#o ta&"i8n )o&o un (a)tor de i&*ortan)ia en #as )risis de a&istad. Una e0)esi1a de&anda de (a1ores, dinero, aten)i/n, e0*resiones de a(e)to, et). *ertur"a #a re#a)i/n en su &is&a "ase2 en #a #i"ertad %ue 1i&os )o&o )ondi)i/n esen)ia# *ara %ue #a a&istad *ueda na)er ! desarro##arse. Los (a)tores so)io)u#tura#es, *or otra *arte, de"en ser tenidos ta&"i8n en )onsidera)i/n a #a 6ora de )o&*render #os e#e&entos %ue 4ue'an a (a1or o en )ontra de #as re#a)iones de a&istad. Es un dato )o&*ro"ado %ue #as (or&as de #a a&istad )a&"ian se'<n #os ti*os de so)iedad ! se'<n #os tie&*os ! #as *resiones a&"ienta#es de )ada 8*o)a. No! ?IC C(. MT 3ARO, La nue*a sociolog-a de la *eje)D de la teor-a a los m:todos2 Reis AI D1HH,E C@7HIJ J. I., LQ-ER JIMPNER, Aislamiento y soledad en las personas mayores2 Ra/n ! Fe ,9I D1HH?E 917?IJ I. C. 3ERMEJO, AEl arte de en*ejecerB$ /equeKo bolet-n bibliogr(ficoD Sa# Terrae G1 D1HH9E CGC7CGG. 1GH d.a, #a &enta#idad )onsu&ista de :usar ! tirar; i&*re'na, sin duda, todos #os &odos de 1in)u#a)i/n inter*ersona#, 6a)i8ndo#os )ada 1e &$s ($)i#es, &$s nu&erosos, *ero )ada 1e ta&"i8n &$s d8"i#es ! su*er(i)ia#es. La a)tua# (ie"re *or e# :)6at; en Internet i#ustra &e4or %ue nada este estado de )osas. Nun)a 6u"o tanta *osi"i#idad a"ierta *ara e#e'ir )on %uien )o&uni)arse ! nun)a 6u"o ta&*o)o &$s (a)i#idad *ara 6a)er#o de &odo tan i&*ersona# ! des)o&*ro&etido. Si'ni(i)ati1o a este res*e)to es #o %ue 6a)e &u! *o)o tie&*o #e.a&os en una entre1ista a Juan Jos8 3a##esta, e# )6i)o de do)e a+os %ue *rota'oni/ #a *e#.)u#a :E# 3o#a; de# dire)tor es*a+o# A)ero Ma+as. A #a *re'unta de si ten.a en #a 1ida rea# a&i'os tan estu*endos )o&o en #a *e#.)u#a, e# &u)6a)6o res*ond.a2 +o tengo amigos$ +o me gusta$ Lo digo tambi:n en la pel-cula$ Lo que tengo son conocidos, en mi barrio y en todas partes$ Les llamo amigos pero, en realidad, no les tomo como amigos, no conf-o en ellos$$$ Es un *o)o triste eso de no tener a&i'os, #e )o&enta e# *eriodista. A e##o e# )6a1a# res*onde2 A mi me gusta cambiar$ .n d-a me *oy con los de mi barrio, otro d-a con los del barrio de mi abuela$$$ Es mejor$ Les *eo un d-a y no *uel*o a *erlos hasta muy tarde$ +unca estoy con los mismos porque no son mis amigos, son conocidos con los que juego a los cromos, a las cartas, a los montones$$$ 9e lo paso muy bien con ellos, me r-o, me di*ierto, pero no son mis amigos U72 $ Es un ni+o de do)e a+os %uien as. 6a"#a. -ero, sin duda, es e# a#ta1o de una so)iedad %ue )on)i"e de un &odo &u! *arti)u#ar #as re#a)iones inter*ersona#es. E# 6e)6o es %ue e0isten ta&"i8n, )o&o o)urre en #a din$&i)a a&orosa, a&istades en(er&as. A&istades %ue no )ontri"u!en a (a1ore)er e# dina&is&o &adurati1o de #as *ersonas sino %ue, a# )ontrario, se )on1ierten en un o"st$)u#o ! en una in1ita)i/n a &o1i#iar #as di&ensiones &$s re'resi1as o *ato#/'i)as de #a *ersona#idad. Na! re#a)iones de a&istad %ue *er1i1en ! se &antienen 'ra)ias a una e0tra+a )o&*#i)idad *ara a)ti1ar #os n<)#eos &$s *ro"#e&$ti)os de #os su4etos. Co&o en #as re#a)iones a&orosas, )a"e todo ti*o de din$&i)as re'resi1as ! *at/'enas. Desde #a de*enden)ia in(anti#iante %ue retiene a# su4eto en una *osi)i/n de *asi1idad, 6asta #a re#a)i/n de )orte sado7&aso%uista, en #a %ue a&"as *artes sa"en nutrir tenden)ias de ese orden )on una rara 6a"i#idad in)ons)iente. Son re#a)iones en #as %ue #a autono&.a ! #a identidad *ersona# se 1en a&enaadas desde una *e#i'rosa *retensi/n de 6a)er de #os a&i'os )o&o dos 'otas de &er)urio %ue a# a)er)arse se (unden en una. Con esa (usi/n, sin e&"ar'o, tan s/#o en)ontrar.a&os una e0tra+a 'ota, a &odo de &onstruo en'endrado *or e# asesinato de esas dos autono&.as. Todos estos (a)tores *ersona#es ! so)io)u#tura#es )ontri"u!en a %ue #a re#a)i/n de a&istad no 1ea &u)6as 1e)es rea#iada esa as*ira)i/n de eternidad %ue, )o&o e# a&or, *are)e tener. Es )ierto %ue &u)6as re#a)iones a&istosas &uestran una 'ran (orta#ea ! )a*a)idad interna *ara su*erar #os &o&entos de de)e*)i/n, (rustra)i/n o de)ai&iento %ue *uedan tener #u'ar, re1ita#i$ndose de nue1o ! ad%uiriendo, in)#uso, &a!or *ro(undidad de 1in)u#a)i/n. De*ende en "uena &edida de# ti*o de e0*e)tati1a %ue se 1io )uestionada, de #a )a*a)idad de %ue se dis*on'a *ara asu&ir (rustra)iones, de #a 6a"i#idad *ara entender ! )o&*render #os &e)anis&os de a)tua)i/n de #a otra *arte ! de #a (uera %ue tu1ieran *re1ia&ente #os #aos a(e)ti1os %ue &antu1ieron e# 1.n)u#o. La )o&uni)a)i/n a"ordada en una ne)esaria arti)u#a)i/n de )#aridad ! "uena ?IG Su*#e&ento do&ini)a# El Semanal, AG9, ,A de no1ie&"re de ,III, 1G71H. 1HI inten)i/n tendr$ %ue )onstituir en esas situa)iones un instru&ento i&*res)indi"#e en #a e1entua# reso#u)i/n de #a )risis. -or%ue #a )#aridad desnuda, des*o4ada de# a(e)to, es de 6e)6o una a'resi/n %ue, )o&o ta#, *ondr$ ne)esaria&ente en *e#i'ro e# 1.n)u#o a&istoso. -ero e# &ero a(e)to %ue *retende en)u"rir #a (rustra)i/n de (ondo, a)re)ienta #as di&ensiones &$s re'resi1as de #a re#a)i/n ! de4a #atiendo ! sin reso#1er una di(i)u#tad %ue, tarde o te&*rano, *asar$ (a)tura. Es e# &o&ento, *ues, de esas :a&orosas )rue#dades; %ue dir.a Ga"rie# Ce#a!a. S/#o as. se 'arantia %ue #a re#a)i/n se )onstru!e en e# a(ronta&iento )onstru)ti1o de #as ine1ita"#es #i&ita)iones, (a##os ! (rustra)iones i&*#i)ados en todo *ro)eso de re#a)i/n 6u&ana. -ero es un 6e)6o ta&"i8n %ue &u)6as 1e)es #os 1.n)u#os a&istosos no so"re1i1en a *esar de #a 6ondura %ue *udieron ##e'ar a tener ! de #os intentos %ue se rea#i)en *ara sa#1ar#a. B e0isten (ina#es de todo ti*o. L C. -o're"in #os sintetia en tres 'randes 'ru*os2 "arro)os, es de)ir, a&*u#osos, ri&"o&"antes ! dra&$ti)os Dde tona#idad 6ist8ri)a *odr.a&os a+adirEJ )#$si)os, en #os %ue se 'uardan #as (or&as de ra)iona#idad ! serenidad ! ro&$nti)os, a tra18s de un des1ane)i&iento 'radua# ! *ro'resi1o ?IH . La a&istad, en e(e)to, )o&o Lant nos #o re)ordara, es un raro )isne ne'ro, %ue )o&o todo #o 1i1iente est$ sie&*re a&enaado de en(er&edad ! de &uerte. B )o&o todo #o 1i1iente ta&"i8n Da)e*tar#o %ui$s 1en'a a ser una )ondi)i/n i&*ortante *ara 1i1ir ade)uada&ente #a re#a)i/n de a&istadE no a#)ana nun)a su 'rado su*re&o ! deseado de rea#ia)i/n. -or e##o, todos *ode&os e0)#a&ar ta&"i8n )on ese di)6o atri"uido a Arist/te#es YO6 a&i'os &.os, no 6a! nin'<n a&i'oZ La alian8a el e!eo con el ieal. -ro"a"#e&ente no e0iste otro 1in)u#o )o&o 8ste de #a a&istad, %ue arti)u#e en su &is&a din$&i)a idea# ! deseo. Pti)a ! est8ti)a se a<nan as. en esta re#a)i/n de un &odo <ni)o ! *aradi'&$ti)o. Desde una )onsidera)i/n *si)oana#.ti)a, se *odr.a *ensar %ue nin'una otra re#a)i/n 6u&ana i&*#i)a, en ra/n de su *ro*ia natura#ea, ta# arti)u#a)i/n ! e%ui#i"rio entre #a (uera de# E##o ! #os idea#es de# Su*er!/. Con ra/n a(ir&a Fran)es)o A#"eroni %ue #a a&istad )onstitu!e #a e0*resi/n 8ti)a de# Eros. E# deseo, se'<n 6e&os ana#iado, )onstitu!e su (uente din$&i)a *ri&era, *ero 4unto a 8# a*are)e desde &u! *ronto, in)#uso en #as *ri&eras re#a)iones a&istosas de #a in(an)ia, e# *ro!e)to &ora# de 4usti)ia, de e%uidad, de )o&*ro&iso inter*ersona# )o&o *arte esen)ia# de# 1.n)u#o %ue se esta"#e)e. Cuando ad1erti&os, ade&$s, %ue ese )o&*onente 8ti)o des(a##e)e, e# deseo de)ae de in&ediato ! e# 1.n)u#o tiende a desa*are)er. No )uenta )on otros so*ortes, )o&o *uede o)urrir en #os #aos de #a (a&i#ia o de# a&or. La (uera de# E##o ne)esita en #a a&istad sostenerse en e# idea# de# Su*er!/. Deseo e idea# se arti)u#an, *ues, en #a re#a)i/n de a&istad de un &odo es*e).(i)o ! <ni)o. La *asi/n a&orosa *uede *res)indir de #a 4usti)ia, *uede so"re1i1ir a #a trai)i/n, *uede asu&ir todo ti*o de 1e4a)i/n o de &entira. E# deseo, &$s (uerte %ue #a 4usti)ia, se i&*one so"re )ua#%uier otra )onsidera)i/n. -or otra *arte, e# 1.n)u#o %ue une a# "ene(a)tor o a# a#truista )on su "ene(i)iado o *rote'ido *uede *res)indir de# a(e)to, #a )a#ide o e# ?IH C(. Entre amigos, E&e)8 Ed., 3uenos Aires 1HHI, 11I71,@. 1H1 )ari+o *ara &antener su re#a)i/n de a!uda, inde*endiente&ente de #o %ue su &undo a(e)ti1o an6e#e. En #a re#a)i/n de a&istad, sin e&"ar'o, atra))i/n ! deseo, a(e)to ! )ari+o se 6an de 1er ne)esaria&ente 1in)u#ados )on una dis*osi)i/n ! )o&*ro&iso *ara %ue e# #ao se &anten'a. No ne)esita&os %ue e# a&i'o sea 4usto, 6onesto ! #ea#. -ode&os ser a&i'os de un &a#1ado. -ero ne)esita&os %ue #a re#a)i/n %ue se &antiene )on nosotros est8 *residida *or esa #ea#tad ! 4usti)ia %ue *uede (a#tar en su re#a)i/n )on e# resto de #os &orta#es. De otra &anera, ta&*o)o *uede ser a&i'o *ara nosotros. Co&o *ode&os ta&"i8n ser o"4eto de todas #as aten)iones, )uidados ! 'estos de &iseri)ordia *or *arte de otra *ersona sin %ue en #a re#a)i/n "rote #a )6is*a de# a(e)to a&istoso. -edro La.n Entra#'o i#ustra esta di&ensi/n de #a a&istad )on una "e##.si&a re(eren)ia a# *asa4e e1an'8#i)o de# "uen sa&aritano. -uede %ue 8ste rea#iara toda #a #a"or de &iseri)ordia *osi"#e )on e# *o"re &a#6erido %ue en)ontr/ a #a 1era de# )a&ino. Lo atiende, #o ##e1a a #a (onda, #e #i&*ia ! )ura #a 6erida, se &uestra dis*uesto a *a'ar todo #o ne)esario *ara sa)ar#e de a%ue##a *enosa situa)i/n. Nada de e##o "astar.a, sin e&"ar'o, *ara %ue *udi8ra&os 6a"#ar de a&istad. -ara e##o 6a"r.a sido ne)esario e# ini)io de #a )on(iden)ia, de #a )er)an.a *ersona#, de #a entre'a de a#'o *ro*io, .nti&o ! *ersona#. S/#o as. se )onstitu!e e# :nosotros7su4eto; a&istoso. :Me ##a&o Danie#. B t<, =)/&o te ##a&as>, son *a#a"ras %ue e# "uen sa&aritano 6u"iera *odido de)ir a# 6o&"re 6erido. B s/#o )on %ue 8ste 6u"iera res*ondido :Bo &e ##a&o Fu#ano de ta#;, e# 'er&en de #a a&istad 6u"iera sur'ido. No es ne)esario *ara (undar #a a&istad #a )on(iden)ia de #o &$s .nti&o, e# strip5 tease a todo )osta. -ero e# 1.n)u#o a&istoso no tiene #u'ar si no e0iste una dis*osi)i/n a esta"#e)er ese #ao a(e)ti1o %ue se &ani(iesta tanto *or un 'esto sen)i##o *ero *ersona#, )o&o *or #a )on(iden)ia. Co&o su'iere e# &is&o La.n Entra#'o, "astar.a de)ir :&ira; ante una "e##a *uesta de so#, *ara %ue se &ani(ieste #a dis*osi)i/n a 6a)er *art.)i*e a# otro de #a *ro*ia interioridad ! )on e##a, a esta"#e)er ese #ao inter*ersona# %ue )ara)teria a este 1.n)u#o 6u&ano. La a&istad, de este &odo, *er(e))iona e# a)to de )aridad, *one 'ra)ia 6u&ana a #a 'ra)ia teo#o'a# ?1I . E# idea# su*er!oi)o ne)esita ta&"i8n, *or tanto, *ara %ue se 6a"#e de a&istad, en#aar )on e# dina&is&o a(e)ti1o %ue *osee su ori'en en #as os)uras (ueras de# E##o. No es una 1irtud #a a&istad, nos re)orda"a Arist/te#esJ *ero se 6a de 1er ne)esaria&ente a)o&*a+ada *or e##a ?11 . Co&o de otro &odo #o e0*resa"a Vo#taire a# se+a#ar %ue #a a&istad es un )ontrato t$)ito %ue rea#ian dos *ersonas sensi"#es ! 1irtuosas o, de &odo &$s e#o)uente, di)iendo %ue )onstitu!e un &atri&onio an.&i)o entre dos seres 6u&anos 1irtuosos. Ni "asta #a &era sensi"i#idad, e# &atri&onio an.&i)oJ ni #a 1irtud *or s. &is&a 'enera ta&*o)o a&istad. A&or ! res*eto (ueron #os t8r&inos en #os %ue, *or su *arte, e0*res/ Lant esta &is&a re#a)i/n es*e).(i)a de #a a&istad entre #o 8ti)o ! #o est8ti)o ?1, ?1I C(. I"id., ,HA7,HG. ?11 C(. I"id., ,@H7,A,. ?1, C(. G. JOVER OLMEDO, I"id., C97G1J -. LASN ENTRALGO, I"id., HG711@. 1H, Un res*eto )o&o a)titud 8ti)a %ue no su*one, *or #o de&$s, un #.&ite o una )orta*isa *ara e# a&or ! e# deseo. Ese res*eto es #a &e4or e0*resi/n de un deseo %ue 6a &adurado ! %ue, *or eso, es (ie# a #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue 6a de &ar)ar e# en)uentro )on e# otro. No es e# otro un "o)ado *ara intentar nutrir ! )o#&ar #a *ro*ia )aren)ia. Ni es e# otro un o"4eto de do&inio, )ontro# ! *osesi/n. Sino un t<, #i"re ! di(erente, %ue *osee #a )a*a)idad de 'rati(i)ar o de (rustrar ! %ue es a)e*tado en su #i"ertad ! su *ro*ia autono&.a. -or eso, e# a&or de# a&i'o *or e# a&i'o no e0i'e don, sino %ue a'rade)e )o&o ta# #o %ue #i"re&ente se #e o(re)e. Ni si%uiera se *re)i*ita en un deseo de sa#1ar a# otro a toda )osta, o#1idando %ue a #o &e4or e# otro no desea ser :sa#1ado;. Res*eta 6asta e# *unto de *er&itir %ue e# otro se e%ui1o%ue en e# #i"re e4er)i)io de su ries'o ! de)isi/n, no a)udiendo en su a!uda si no tiene #a )ertea de %ue e# a&i'o, i&*#.)ita o e0*#.)ita&ente, #a so#i)ita ! #a desea. S/#o as. est$ res*etando su *ro*ia )aren)ia ! s/#o as. res*eta #a #i"ertad %ue "rota de #a )aren)ia de# otro. No es ni un ena&orado, ni una &adre nutri)ia, ni un *adre sa#1ador. B sa"i8ndose s/#o as., )o&o un t< )er)ano ! )o&*ro&etido, a)o&*a+a a# otro desde su so#edad ! se siente a)o&*a+ado en #a )o&<n a1entura de e0istir. -ero )uando #as )osas tienen #u'ar de este &odo, #a a&istad se )onstitu!e en un 1.n)u#o %ue *uede *oten)iar de &odo si'ni(i)ati1o e# *ro*io )re)i&iento ! desarro##o *ersona#. E# *ro*io idea# se 1e en e##a )ata*u#tado e i&*u#sado *or #a (uera de# a(e)to %ue, desde #a &utua identi(i)a)i/n, a#i&enta ! sostiene e# 1in)u#o. La a&istad, *or tanto, *osee una enor&e )a*a)idad de trans(or&ar, de i&*u#sar ! &o1i#iar 6a)ia ade#ante a #os su4etos %ue as. se re#a)ionan. E# a&i'o 6a de ser *ara e# a&i'o an6e#o de su*era)i/n. +unca te adornar(s bastante bien para tu amigoD pues debes ser para :l una flecha y un anhelo hacia el superhombre, )#a&a"a e# Raratustra de Niets)6e ?19 . No es tanto, *ues, e# a&i'o *ista de aterria4e )uanto *ista de #ana&iento. Sa"e&os ta&"i8n de %u8 &anera, *or e4e&*#o, ne)esit/ sie&*re Freud de# a&i'o *ara 1i1ir ! *ara *rodu)ir. Co&o !a #e e0*resara a M. F#iess en #os ini)ios de su a&istad ! se de4a 1er en toda su )orres*onden)ia, #a re#a)i/n )on e# a&i'o #e *ro*or)iona"a #a se'uridad ne)esaria ! e# i&*u#so *ara e# tra"a4o ?1? . -ero si e# a&i'o es (#e)6a ! an6e#o de su*era)i/n, 6a de ser ta&"i8n )r.ti)a e instan)ia de 1erdad2 Si quieres tener un amigo hay que querer tambi:n hacer la guerra por :lD y para hacer la guerra hay que ApoderB ser enemigo$ En el propio amigo debemos honrar incluso al enemigo. As. 6a"#/ ta&"i8n e# Raratustra niets)6eniano, e0*resando esa e0i'en)ia de 1erdad %ue *uede, en deter&inados &o&entos resu#tar do#orosa ! 6asta )rue#. Es un deber, es)ri".a ta&"i8n Lant, que el amigo haga notar al otro su falta, pues lo hace por su bien y es, por tanto, deber de amor ?1@ . No en)ontra&os as. de nue1o )on #as :a&orosas )rue#dades; %ue *ueden ser ne)esarias, no s/#o *ara en(rentar una )risis en #a re#a)i/n, sino ta&"i8n )o&o &edio indis*ensa"#e *ara %ue e# a&i'o )re)a o se sa#1e de #a ?19 I"id., H9. ?1? C(. Carta de# 1 de enero de 1GHI2 Los or-genes del psicoan(lisis, O.C., III, 9?C97 9?C?. ?1@ 9etaf-sica de las costumbres, Te)nos, Madrid 1HGH, 9?C. 1H9 i'noran)ia en #a %ue tantas 1e)es nos 1e&os (orados a 1i1ir. Na)ida ! desarro##ada, *ues, en e# terreno de #a #i"ertad, dina&iada *or #a se&i##a ! #a 1ita#idad de# Eros %ue i&*u#sa #a uni/n entre #o 1i1iente, #a a&istad *uede ##e'ar a dar e# (ruto de# )o&*ro&iso *ersona#, en e# res*eto a #a distan)ia ! a #a di(eren)ia %ue a )ada uno nos )onstitu!e. Se 6a)e enton)es 1erdad %ue nadie tiene mayor amor que el que da la *ida por el amigo DJn 1@, 19E, ! %ue en ese a)to de dona)i/n, &utua&ente nos )onstitui&os ! nos *er(e))iona&os. 1H? 4I4LIOGRA5A AL3ERNONI, F. La amistad, Gedisa, 3ar)e#ona 1HG@. ARISTQTELES, 9oral a +icmaco, Es*asa Ca#*e, Madrid 1HG?. 3ACON, F., De la amistad, en Ensayos, A'ui#ar, 3uenos Aires 1HA@. DERRIDA, J., /ol-ticas de la amistad, Trotta, Madrid 1HHH. DONN, L., ?reud y Iung$ Los aKos de amistad, los aKos perdidos, Ver'ara, 3uenos aires 1HHI. FENR, 3., ?riendship /rocesses, Sa'e, Londond 1HHA. JOVER OLMEDA,G., elacin educati*a y relaciones humanas, Nerder, 3ar)e#ona 1HH1. LANT, I., La metaf-sica de las costumbres, Te)nos, Madrid 1HGH. LON, I. S., La amistad, Carta'o, 3uenos Aires 1HG?. LASN ENTRALGO, -. Sobre la amistad, Re1ista de O))idente, Madrid 1HC,. LEE-, I.,/sicoanalisis de la amistad, Car#os Lo6#8. 3uenos Aires 1HA@. LEMIS, C. S., Los cuatro amores, Ria#*, Madrid 1HH1. MONTAIGNE, M. DE, De la amistad, en 2 Ensayos, A'ui#ar, 3uenos Aires 1HA,. NIETRSCNE, F., As- habl `aratustra, M. A'ui#ar, 3uenos Aires 1H?C. NO3LE, N. D., La amistad, Des)#8e de 3rouWer, 3i#"ao 1HA?. -IRARRO JIMPNER, E., La amistad y sus problemas, Studiu&, Madrid 1HAG. -OGRE3IN, L. C. , Entre amigos, E&e)8 ed. 3uenos Aires 1HHI. RU3IN, R., Las amistades infantiles, Morata, Madrid 1HG1. V[R5UER DE -RADA, A., Estudio sobre la amistad, Ria#*, Madrid 1H@A. VILLA-ALOS, G., El libro de la amistad, Mart.ne Ro)a, 3ar)e#ona ,III. 1H@ CA/%ULO + EL DESEO 7UE SE %RANS5ORMA) LA SU4LIMACI@N Es e# &$s a&*#io de #os re'istros de# deseo. E# %ue se des*#ie'a )on &a!or a&*#itud *or #os )a&*os de #a a)ti1idad 6u&ana. E# %ue &$s radi)a#&ente nos se*ara de# &undo ani&a# ! e# %ue *ro*or)iona #a sa1ia "$si)a *ara adentrarnos en e# &undo de #a )u#tura. Lo %ue, dis)uti"#e&ente 6e&os ##a&ado en *si)oan$#isis :su"#i&a)i/n;, e0*resa e# dina&is&o de un deseo %ue se &odi(i)a ! trans(or&a *ara 6a)er *osi"#e en nosotros e# enraia&iento de #os 1a#ores )u#tura#es %ue, in4ertados as. en e# $r"o# de# deseo *u#siona#, se nutren de su (uera ! se des*#ie'an en una /r"ita de (ina#idad ina)a"ada. Ba 1i&os )/&o e# instinto "io#/'i)o, #i&itado ! deter&inado en sus (ina#idades, se trans(or&/ en una (uera, un e&*u4e %ue, )o&o deseo *u#siona#, as*ira a &u)6o &$s %ue #a &era re*rodu))i/n ! su*er1i1en)ia de #a es*e)ie ?1A . Fuera e0*ansi1a %ue, "astante indeter&inada "io#/'i)a&ente, se 1a )on(i'urando esen)ia#&ente a tra18s de #as in)iden)ias "io'r$(i)a ! e# *oder de #as re#a)iones so)ia#es. Desde a6., e# deseo *u#siona# "us)a ! en)uentra o"4etos de satis(a))i/n !, a #a 1e, e1o#u)iona tras)endiendo esos o"4etos *ri&iti1os *ara a"rirse a otros )a&*os &$s a&*#ios ! si'ni(i)ati1os2 #os %ue #e o(re)e e# $&"ito de #a so)iedad ! #a )u#tura. Todo e##o 'ra)ias a esos )o&*#e4os *ro)esos *s.%ui)os %ue Freud deno&in/ su"#i&a)i/n ! %ue, %ui$s *odr.a&os deno&inar, &$s atinada&ente )on otros t8r&inos, )o&o, *or e4e&*#o, e# de si&"o#ia)i/n. Un irren"ncia#le y pro#lem3tico concepto. Freud !, tras 8#, "uena *arte de #os *si)oana#istas #e dieron e# no&"re de su"#i&a)i/n, aun%ue 6o! *or 6o!, se si'uen en)ontrando serias di(i)u#tades *ara dar )uenta de #a natura#ea de #o %ue as. deno&inan. E# &is&o Freud, a *esar de %ue a #o #ar'o de toda su o"ra no de4/ de re(erirse a este )on)e*to, nun)a ##e'/ a en)ontrar una e0*#i)a)i/n satis(a)toria %ue diera )uenta de #os &e)anis&os %ue i&*#i)a"a. A# *are)er, ##e'/ a %ue&ar un ensa!o so"re e# te&a, %ue se *ro*on.a in)#uir entre su 9etapsicolog-a. La intr.nse)a re#a)i/n e0istente entre #a su"#i&a)i/n ! #os 1a#ores, entre #a se0ua#idad ! #a )u#tura, entre #a *u#si/n ! e# idea#, #e di(i)u#ta"an, sin duda, una )o&*rensi/n de# (en/&eno. Tanto &$s si tene&os en )uenta %ue sus *re1ias )on)e*)iones *ositi1istas ! una /*ti)a e0)esi1a&ente *si)o*ato#/'i)a no (a)i#ita"an, )ierta&ente, #a tarea. E# resu#tado (ue %ue, )o&o atinada&ente se+a#/ -. Ri)oeur, e# )on)e*to de su"#i&a)i/n &uestra #a &a!or di(i)u#tad, #as )ontradi))iones ! #as a*or.as de Freud *ara su )o&*rensi/n de #a )u#tura, en 'enera#, ! de #a re#i'i/n en *arti)u#ar ?1C . Sin e&"ar'o, )onstitu!e un )on)e*to )#a1e dentro de# )on4unto de su siste&a te/ri)o %ue 4ue'a, ta# )o&o nos re)uerda A. Ver'ote, a &odo de )on)e*to ?1A C(. E# )a*.tu#o II, a*artado titu#ado La biograf-a sustituye a la biolog-a$ 1HA "isa'ra en #a )onstru))i/n te/ri)a de# *si)oan$#isis ?1G . La su"#i&a)i/n, en e(e)to, su*one *ara Freud #a "ase *ara )o&*render #a uni/n entre #as *u#siones ! #a )u#tura, *ues es *re)isa&ente a tra18s de e##a )o&o se *osi"i#ita #a reso#u)i/n de# )on(#i)to %ue sur'en entre #os deseos *u#siona#es de# indi1iduo ! #as e0i'en)ias de #a )i1i#ia)i/n. Sin )ontar )on e# )on)e*to de su"#i&a)i/n Freud se %ueda"a, en e(e)to, sin #a *osi"i#idad de a)#arar toda una serie de 6e)6os i&*ortantes de #a din$&i)a a(e)ti1a 6u&ana. De a#'una &anera, sin )o&*render &ediana&ente toda esa din$&i)a %ue nos di(eren)ia ! a#e4a de# &undo ani&a# ! %ue *osi"i#ita en %ue *oda&os *oner en a)tos de )u#tura tanta *asi/n, tanta ener'.a ! tanto tra"a4o, as. )o&o ta&"i8n e# 6e)6o de %ue *oda&os en)ontrar en e##a tanta satis(a))i/n, tanto *#a)er ! tanto de#eite. Desde e# dis(rute %ue e0*eri&enta e# ni+o %ue 4ue'a, *oniendo en e##o una i&a'ina)i/n %ue nin'<n ani&a# *odr.a 4a&$s e%ui*arar, 6asta e# in'eniero %ue se e&o)iona 1iendo a un *otente )a&i/n atra1esar *or *ri&era 1e e# *uente %ue #e1ant/. Desde e# estre&e)i&iento de #a es)u#tora %ue se a#e4a e0tasiada a# )onstatar #a 1ida %ue in!e)t/ en una *iea de &$r&o#, 6asta #a )on&o)i/n %ue e0*eri&enta e# 6o&"re re#i'ioso %ue ##ora in1adido *or #a (e#i)idad ! e# )on1en)i&iento de estar re)i"iendo #a 1isita de su Dios. Mu)6o a(e)to, &u)6a *asi/n, &u)6o *#a)er en todo e##o. Mu)6a ener'.a ta&"i8n e&*#eada en #a )on%uista de esas satis(a))iones %ue, a# &ar'en de otras 1a#ora)iones de )ar$)ter (i#os/(i)o o teo#/'i)o %ue se *uedan ##e1ar a )a"o, i&*#i)an unos )o&*onentes so&$ti)os, e&o)iona#es, a(e)ti1os, %ue e# *si)oan$#isis nos re#a)ion/ )on e# deseo ! )on una &oda#idad de# &is&o %ue dio en ##a&ar su"#i&a)i/n. -ero a# &is&o tie&*o %ue e# )on)e*to de su"#i&a)i/n *are).a indis*ensa"#e *ara entender &u)6as a)ti1idades de #os seres 6u&anos, *are).a ta&"i8n o*onerse ! resistirse a #a 6ora de de4arse e0*#i)ar en )uanto a su &odo de (un)ionar. Desde Freud 6asta #a a)tua#idad, #os *si)oana#istas 6an "ata##ado )on este *ro)eso ! se 6an de"atido entre #a i&*osi"i#idad de renun)iar a 8# ! #a di(i)u#tad insu*era"#e *ara en)ontrar#e una e0*#i)a)i/n satis(a)toria. Es *ro"a"#e ta&"i8n %ue e# )on)e*to de su"#i&a)i/n en(rente a #os *si)oana#istas )on una serie de a*or.as de di(.)i# reso#u)i/n en e# )on4unto de sus teoria)iones. Re*ensar, *or e##o, esta no)i/n *uede %ue #es o"#i'ara a re*#antear de &odo *ro(undo otros &u)6os )on)e*tos de# edi(i)io te/ri)o %ue sostienen ?1H . -ero a# &ar'en de 8stas ! otras )o&*#i)a)iones te/ri)as, e# 6e)6o es %ue desde #os *ri&eros &o&entos, e# *si)oan$#isis no 6a de4ado de #u)6ar en e# intento *or )o&*render ese (en/&eno tan *arti)u#ar *or e# %ue #o *u#siona# ##e'a a trans(or&arse en 1a#or de )i1i#ia)i/n. La su"#i&a)i/n (ue de(inida *or Freud )o&o un cambio en el objeto y en el fin de la pulsin UH7 $ E# t8r&ino (ue entendido desde enton)es en *si)oan$#isis )o&o un *ro)eso ?1G E# t8r&ino, )o&o nos re)uerda A. Ver'ote, a*are)e )iento treinta ! )uatro 1e)es en e# te0to (reudiano. C(. La psychanalyse L lM:preu*e de la sublimation, 1171@. En #os *ri&eros te0tos #a su"#i&a)i/n a*are)e )on una )onnota)iones ne'ati1as, resa#t$ndose tan s/#o su )ar$)ter de(ensi1o. As. *or e4e&*#o, en #a )arta a M. F#iess de# , de &a!o de 1GHC DO.C., III, 9@A@E. -ro'resi1a&ente e# )on)e*to se 1a des#iando desde una *ers*e)ti1a *ato#/'i)a 6a)ia una )onsidera)i/n de )ar$)ter )u#tura#. ?1H Esa es #a su'erente tesis de A. VERGOTE en e# te0to %ue 1eni&os )itando. 1HC *s.%ui)o %ue, e0tra!endo su (uera de #a ener'.a #i"idina#, a)ierta a des*#aarse 6a)ia (ines ! o"4etos so)ia#&ente 1a#orados ! a#e4ados !a, *or tanto, de sus *ri&iti1os o"4etos ! (ina#idades. Todo esto si'ni(i)a %ue ese )on4unto de (ueras %ue se en'#o"an en nuestro deseo *u#siona# *uede deri1arse 6a)ia un )on4unto de a)ti1idades D)rea)i/n #iteraria, art.sti)a, inte#e)tua#E %ue no ser.an *ro*ia&ente sus o"4etos *ri&iti1os &$s dire)tos ?,1 . E# t8r&ino su"#i&a)i/n, sin e&"ar'o, 6a sido re1isado de &odo i&*ortante *or otros se)tores de# *si)oan$#isis, *arti)u#ar&ente a *artir de #as a*orta)iones de Me#anie L#ein. Desde esta *ers*e)ti1a, se )onsidera &$s "ien e# *ro)eso )o&o resu#tado de #a )a*a)idad de tras)ender #os o"4etos &$s *ri&iti1os de #a *u#si/n, &ediante unos *ro)esos de si&"o#ia)i/n %ue se 1an 6a)iendo *osi"#e a #o #ar'o de# desarro##o 6u&ano D*arti)u#ar&ente a *artir de #a posicin depresi*a UHH E ! %ue a"ren a si'ni(i)a)iones di(erentes ! &$s a&*#ias. Estos *ro)esos de si&"o#ia)i/n %ue )on##e1an un tra"a4o de due#o *or #o *ri&eros o"4etos in1estidos son, *ues, #os %ue a"ren e# )a&ino a #os *ro)esos ##a&ados *or Freud su"#i&a)i/n. Sin duda, este &odo de )o&*render e# *ro)eso e1ita una )on)e*)i/n e0)esi1a&ente (isi)a#ista de #a ter&ino#o'.a (reudiana %ue *are)iera )onsiderar #a trans(or&a)i/n de #a *u#si/n a &odo de un *ro)eso %u.&i)o o de una a#%ui&ia &isteriosa ?,9 . En )ua#%uier )aso, un as*e)to )o&<n a estos di1ersos *#antea&iento es e# de #a o"#i'ada renun)ia a #os o"4eti1os *u#siona#es &$s *ri&iti1os *ara %ue #a su"#i&a)i/n ten'a #u'ar. Sin renun)ia no 6a! su"#i&a)i/n ni si&"o#ia)i/n *osi"#e. La trans(or&a)i/n de #as *u#siones #i"idina#es en *ro)esos de )rea)i/n su*one un due#o *or #o *ri&eros o"4etos in1estidos )on e# deseo )on(iado de reen)ontrar#os ante s. en e# &undo de #os otros. E# &is&o Freud #o entre1i/ &u! *ronto )uando a(ir&a"a en 1HIC %ue una progresi*a renuncia a pulsiones constitucionales, cuyo quehacer podr-a deparar un placer primario al yo, parece ser una de las bases del desarrollo humano UHU $ Tan s/#o en e# 1a).o %ue de4a #a renun)ia, en e# es*a)io #i"re de #a )aren)ia, e&er'e #o si&"/#i)o. B es &ediante #a si&"o#ia)i/n, )o&o #a a)ti1idad su"#i&atoria 1a teniendo #u'ar. Tan s/#o en e# due#o *or #a *ro*ia &aternidad o *aternidad "io#/'i)a *uede a"rir a un (or&a su"#i&ada de &aternidad o *aternidad, tan s/#o e# due#o *or #a rea#ia)i/n e(e)ti1a de unas *u#siones s$di)as, *odr$ a"rir #a *osi"i#idad de una su"#i&a)i/n &ediantes ?,1 Con t8r&inos *are)idos #a su"#i&a)i/n es de(inida en #a &a!or *arte de #os di))ionarios de *si)oan$#isis. C(. J. LA-LANCNE 7 J.3. -ONTALIS, Diccionario de psicoan(lisis, La"or, 3ar)e#ona 1HC1J E. ROUDINESCO 7 M. -LON, Dictionnaire de la /sychanalyse, Fa!ard, -aris 1HHC, 1I1H7,IJ 3.E. MOORE 7 3.D. FINE, #:rminos y conceptos psicoanal-ticos, 3i"#iote)a Nue1a, Madrid 1HHCJ J.L. VALLAS, Diccionario freudiano, Ju#i$n B8"enes, S.A., Madrid 1HH@J R. FRETIGNB, Sublimacin, en2 A. VIREL, Eocabulario de las psicoterapias, Gedisa, 3ar)e#ona 1HG@. Tan s/#o en e# !a )itado Diccionario del pensamiento Fleiniano, e# )on)e*to de su"#i&a)i/n es entendido )on otras )ate'or.as a #as %ue, *osterior&ente, nos re(erire&os. ?,, C(. Ca*. IV El largo camino del deseo. ?,9 C(. #a !a )itada o"ra de N. SEGAL, "ntroduccin a la obra de 9elanie Vlein. ?,? C(. Los actos obsesi*os y las pr(cticas religiosas, 1HIC, O.C., I, 19?,. 1HG a)ti1idades ta#es )o&o una dedi)a)i/n a #a )iru'.a. Tan s/#o en #a renun)ia a )u&*#ir unos deseos de )uriosidad se0ua# se *odr$ a"rir *aso a una :*u#si/n de sa"er; D#a ##a&ada *or Freud &isstriebE. Tan s/#o en e# 1a).o %ue de4e un deseo de )onte&*#ar o de e06i"irse, *odr$ de4arse *aso a una su"#i&a)i/n en (or&a de *#a)er est8ti)o en artes *#$sti)as, (.#&i)as o audio1isua#es o en una su"#i&a)i/n a ense+ar a otros. En todas estas a)ti1idades ! en otras &<#ti*#es %ue se *odr.an )itar, #o &$s i&*ortante %ui$s no sea #a :trans(or&a)i/n; D.mset)ungE de #a *u#si/n ?,@ , sino #a a*ertura a otro ti*o de si'ni(i)a)i/n, %ue s/#o se 6a)e *osi"#e *or #a su*era)i/n de #os (ines &$s *ri&iti1os de# deseo *u#siona#. Desde una *ers*e)ti1a di(erente, #a de #a -si)o#o'.a de# Bo, se 6a entendido ta&"i8n %ue tan s/#o )uando e# Bo 1a 'anando autono&.a res*e)to a #as (ueras &$s instinti1as, se 1a a"riendo *aso #a *osi"i#idad de si&"o#iar ! #a )a*a)idad de su"#i&a)i/n %ue a"ren a otros )a&*os de #o 6u&ano. De este &odo, en e# *are)er de Nart&ann, tan s/#o )uando se neutra#ia #i"ido o a'resi/n, a#e4$ndo#a de sus tenden)ias &$s instinti1as, se a"re *aso #a su"#i&a)i/n en e# a))eso a otros )a&*os de si'ni(i)a)i/n ?,A . Lo! campo! e la !"#limacin. A tra18s de #a su"#i&a)i/n #os o"4etos de# deseo *uede trans(or&arse en otros di(erentes de a%ue##os *ara #os )ua#es *are).a %ue se esta"a natura#&ente orientado. E# arte, #a in1esti'a)i/n )ient.(i)a, #a e0*erien)ia re#i'iosa, #a *r$)ti)a *ro(esiona# o #a a)ti1idad #<di)a, se *resentan as., entre otros, )o&o a#'unos de esos o"4etos %ue (a)i#itan #os *ro)esos de su"#i&a)i/n, atra!endo *ara s. *arte de #os deseos *u#siona#es &$s "$si)os. No es, sin e&"ar'o, un$ni&e #a o*ini/n de #os *si)oana#istas a #a 6ora de )ate'oriar esos o"4etos :so)ia#&ente 1a#orados; %ue *osi"i#itar.an #os *ro)esos de su"#i&a)i/n. Sa"e&os %ue Freud sie&*re tendi/ a )onsiderar #a in1esti'a)i/n )ient.(i)a De# deseo de saber, de &odo &$s a&*#ioE ! #a sedu))i/n est8ti)a )o&o #os dos 1a#ores *rotot.*i)os &ediante #os )ua#es se #o'rar.a &$s id/nea&ente #os *ro)esos de su"#i&a)i/n. En este sentido, (ue Leonardo de Vin)i #a *ersona %ue, "a4o su *unto de 1ista, &e4or i#ustra"a #a a)ti1idad su"#i&atoria ?,C . E# 6u&anista ita#iano, en e(e)to, *are)i/ #o'rar un e%ui#i"rio ! esta"i#idad *ersona# %ue #e *er&iti/ rendir de &odo sor*rendente en estas dos $reas, #a )ient.(i)a ! #a art.sti)a, 'ra)ias a #a su"#i&a)i/n de un &undo a(e)ti1o se0ua# ?,@ A este )on)e*to )on)edi/ Freud un *a*e# (unda&enta# en su e0*#i)a)i/n de #os *ro)esos de su"#i&a)i/n. C(. -.F. VILLAMARRO, I"id., Vo#. 1, 1@9. ?,A C(. N. NARTMANN, +otas sobre la teor-a de la sublimacin, en 2 Ensayos sobre la psicolog-a del yo, F.C.E. M80i)o 1HAH, 1H,7,19. De 6e)6o, Freud #o *er)i"i/ ta&"i8n de este &odo a# 6a)er de*ender #a su"#i&a)i/n de un *ro)eso de dese0ua#ia)i/n de #a #i"ido a tra18s de# Bo, %ue as. 6a)e *osi"#e e# nue1o in1esti&ento o"4eta#. S. FREUD, El Co y el Ello, 1H,9, O.C., III, ,C,I. So"re este te&a de #a dese0ua#ia)i/n de #a #i"ido en orden a #a su"#i&a)i/n )(. Ta&"i8n -. RICOEUR, ?reudD una interpretacin de la cultura, Si'#o FFI, M80i)o 1HCI, ?,C. ?,C Co&o !a 6e&os indi)ado es e# te0to .n recuerdo infantil de Leonardo de Einci,1H1I, uno de #os &$s i&*ortantes so"re e# te&a de #a su"#i&a)i/n. 1HH "astante *ro"#e&$ti)o, de"ido a #as di(.)i#es in)iden)ias "io'r$(i)as ! (a&i#iares %ue rodearon su e0isten)ia. Freud, )o&o otros autores, )onsideran %ue #a orienta)i/n 6o&ose0ua# *re1a#ente en Leonardo en)ontr/ a tra18s de su e&*e+o ! *asi/n *or )ono)er e in1esti'ar ! en su )reati1idad *ara e# di"u4o ! #a *intura una deri1a)i/n &u! )on1eniente, %ue dio ri%uea ! 'aranti/ una esta"i#idad su(i)iente a #a 1ida de# (a&oso rena)entista (#orentino. La se0ua#idad de Leonardo, en #u'ar de %uedar in6i"ida, "#o%ueando su desarro##o *ersona# e inte#e)tua# Dta# )o&o su)ede en #a 6isteriaE o de #i"idiniar su a)ti1idad ra)iona#, i&*re'n$ndo#a de un *#a)er #i'ado a #a an'ustia ! #a )u#*a D)o&o a)ae)e en #a neurosis o"sesi1aE, e#i'i/ #a 1.a su"#i&atoria, 'ra)ias a #a )ua# )ana#i/ su #i"ido *oni8ndose a# ser1i)io de intereses inte#e)tua#es ! est8ti)os. Cien)ia ! arte, se *resenta, *ues, a #os o4os de Freud )o&o #os dos &edios *ri1i#e'iados *ara #a su"#i&a)i/n de Eros. Frente a #a e0*erien)ia re#i'iosa #a *ostura de Freud (ue &u! di(erente. Sa"e&os &u! "ien %ue su *osi)i/n res*e)to a #a )reen)ia (ue sie&*re &u! )r.ti)a ! ne'ati1a ! %ue, desde su a)titud de ate.s&o "e#i'erante, situ/ *re(erente&ente a #a re#i'i/n de# #ado de #a re*resi/n !, *or tanto, de #a neurosis. 3a4o su *unto de 1ista #a e0*erien)ia re#i'iosa se )#ari(i)a )on #a re(eren)ia de #a neurosis2 trau&a, *er.odo de #aten)ia ! retorno de #o re*ri&ido son #os *asos (unda&enta#es %ue, tanto en e# )aso de #a neurosis )o&o en e# de #a re#i'i/n, 6an de ser tenidos en )uenta ?,G . Sin e&"ar'o, no #e *udo es)a*ar e# 6e)6o de %ue #a e0*erien)ia re#i'iosa se &uestra ta&"i8n en &u)6as o)asiones )o&o un )a&*o *arti)u#ar&ente (a1ora"#e *ara deri1ar "uena *arte de# )a*ita# a(e)ti1o de #as *ersonas. En &$s de una o)asi/n re)ono)i/, *or tanto, ta&"i8n #a )a*a)idad su"#i&atoria %ue #a re#i'i/n o(re)e ta&"i8n a# ser 6u&ano ?,H . En esta a)e*ta)i/n %ue *are)e 6a"er sido 6e)6a &$s "ien )o&o a re'a+adientes 4u'/ un *a*e# deter&inante su )o&*#e4a, #ar'a ! "e##a re#a)i/n de a&istad )on OsKar -(ister %ue ana#i)8 en otro #u'ar ?9I . A #o #ar'o de e##a, e# te&a de #a su"#i&a)i/n *or 1.a re#i'iosa a*are)i/ una ! otra 1e )o&o te&a de de"ate ! dis)usi/n. Era esta una )uesti/n en e# %ue -(ister *are).a sus)itar una enor&e a&"i1a#en)ia en Freud. OsKar -(ister re*ro)6a"a a Freud su"esti&ar #a i&*ortan)ia de #a su"#i&a)i/n, 'ra)ias a #a )ua# #a )ura *si)oana#.ti)a *od.a tener un a#to 1a#or edu)ati1o. La di1er'en)ia era *atente en este asunto. Una di(erente sensi"i#idad #es 6a).a rea))ionar a# uno ! a# otro de &odo o*uesto. ?,G E# te0to %ue de &odo &$s )#aro de4a 1er este *unto de 1ista es e# %ue en)ontra&os en 9ois:s y la religin monote-sta, 1H9G, O.C., III, 9,G979,GH. ?,H Contra #o %ue se 6a *odio a(ir&ar DC(. O. FLOURNOB, La sublimation2 Re1ue Fran]aise de -s!)6ana#!se I D1HACE @H7HHE, e0isten te0tos de Freud en #os %ue de &odo e0*res/ se re(iere a #a su"#i&a)i/n *or #a 1.a de #a e0*erien)ia re#i'iosa. As., *or e4e&*#o, en @istoria del mo*imiento psicoanal-tico, 1H1?, O.C., II, 1H,C, donde )ontra*one su"#i&a)i/n re#i'iosa )on #a re'resi/n %ue tiene #u'ar en e# sue+o o #a neurosis. Ta&"i8n en La "ntroduccin al narcisismo, 1H1?, O.C., II, ,I,1, donde, en *o#8&i)a )on Jun', di(eren)ia #a e0itosa sa#ida *or #a su"#i&a)i/n re#i'iosa de #a re*resi/n ! #a neurosis o *si)osis. Son te0tos %ue )uestionan ta&"i8n *osi)iones )o&o #a &antenida *or G.L. GARCSA, ?reud y la sublimacin2 Estudios Fi#os/(i)os FL D1HH1E 91C799,, donde se a(ir&a +o se puede hablar de sublimacin religiosa, puesto que la religin agrega la dimensin de la ilusin que se relaciona con la negacin de la *erdad$ ?9I C(. #a )itada o"ra /sicoan(lisis y religinD di(logo interminable. ,II Este te&a de #a su"#i&a)i/n se *resenta desde #os ini)ios )o&o *reo)u*a)i/n e inter8s (unda&enta# de -(ister en su a)er)a&iento a #a teor.a *si)oana#.ti)a ! desde &u! *ronto )o&iena a a*are)er en #a )orres*onden)ia &antenida entre a&"os )o&o asunto i&*ortante de re(#e0i/n ! di$#o'o. Genera#&ente se de4a 1er )o&o una 1.a en #a %ue -(ister en)uentra una 'ran *osi"i#idad a"ierta en su *arti)u#ar )a&*o de tra"a4o, &ientras %ue Freud tend.a a )onsiderar#a )o&o una 1.a %ue en su *r$)ti)a tera*8uti)a se so#.a 1er o"sta)u#iada. E# senti&iento de en1idia e&er'e enton)es de &odo es*ont$neo en Freud2 especto a la posibilidad de la sublimacin hacia la religin slo me queda en*idiarlo desde el punto de *ista terap:utico, #e )o&enta en 1H1G ?91 . /ara nosotros ka(ir&a en otro #u'ark no existe esta posibilidad de solucin, nuestro p8blico ede cualquier procedencia raciale es irreligioso, nosotros mismos lo somos tambi:n en una forma definiti*a, y dado que los otros caminos hacia la sublimacin con los cuales nosotros sustituimos la religin son muy dif-ciles para la mayor-a de los enfermos, nuestro tratamiento se encamina por lo regular hacia la b8squeda de la satisfaccin$$$ ?9, . As. *ues, #a 1.a de #a su"#i&a)i/n *are)e &ostrarse )o&o una sa#ida i&*osi"i#itada *ara Freud, o di(i)u#tada a# &enos, *or e# )ar$)ter irre#i'ioso de sus *a)ientes o *or su *ro*ia irre#i'iosidad *ersona#. As. *ues, tene&os #a i&*resi/n de %ue #o %ue a un ni1e# te/ri)o *are).a "astante )#aro a #os o4os de Freud, #a i&*osi"i#idad de una sana su"#i&a)i/n *or #a 1.a re#i'iosa, se os)ure).a D)uando &enosE, a# en4ui)iar ! 1a#orar #a a)ti1idad de OsKar -(ister !, *ro"a"#e&ente, tras e##a, a su &is&a rea#idad *ersona# de este *astor suio, 6o&"re sana&ente )re!ente. E# *si)oan$#isis *osterior, &$s #i"re de #os *re4ui)ios antirre#i'iosos de su (undador, no 6a tenido e# &$s &.ni&o e&*a)6o *ara re)ono)er %ue #a e0*erien)ia re#i'iosa se *resenta )o&o unos de esos 1a#ores so)ia#&ente i&*ortante %ue (a)i#itan ! (a1ore)en #a su"#i&a)i/n. Lo %ue, e1idente&ente, no si'ni(i)a %ue toda e0*erien)ia re#i'iosa 1en'a a ser de &odo o"#i'ado #a e0*resi/n de una sa#uda"#e a)ti1idad su"#i&atoria ! %ue no *ueda res*onder ta&"i8n a unos &e)anis&os de(ensi1os &enos sanos )o&o #os de #a re*resi/n. 3astar.a traer a #a &e&oria #as e0*erien)ias %ue a#'unos a#u&"rados ! *seudo&.sti)os nos trans&itieron *ara ad1ertir )#ara&ente en e##os #as 6ue##as de #a re*resi/n ! #a neurosis detr$s de sus 80tasis, esti'&as o arre"atos &.sti)os. En a#'unas o)asiones, en e(e)to, #as re1e#a)iones ! 1isiones &.sti)as *are).an des*edir un )#aro o#or a se0ua#idad )orro&*ida. =5u8 *ensar, *or e4e&*#o, de a%ue##a &.sti)a austria)a de# si'#o FIII, #a :1enera"#e; In8s 3#ann"eKin, %ue 1i1i/ o"sesionada durante toda su 1ida *or sa"er d/nde se en)ontra"a e# :Santo -re*u)io; de Jes<s ! %ue, (ina#&ente, #o en)ontr/ en su "o)a, e0*eri&entando en ese &o&ento una du#ura )o&o nun)a antes 6a".a *odido e0*eri&entar> ?99 Los )asos *are)idos a 8ste se *odr.an &u#ti*#i)ar a #o #ar'o de #a 6istoria, i#ustrando #as )onni1en)ias o)u#tas %ue en tantas o)asiones 6an e0istido entre #a se0ua#idad &ar'inada ! #a re#i'iosidad ?91 Carta de# H de o)tu"re de 1H1G2 S. FREUD, 7 O. -FISTER, 0orrespondencia, Fondo de Cu#tura E)on/&i)a, M80i)o 1HAA, A?. ?9, I"id.,1?. ?99 C(. A. VERGOTE, Dette et d:sir, Ed. du Seui#, -aris 1HCG, ,I@7,A@. Ta&"i8n se o)u*a Ver'ote de #as e0*erien)ias &.sti)as de #a Santa Mar'arita MT A#a)o%ue, a(e)tada de una seria neurosis, o de #as a#u)ina)iones ! trastornos de #a esti'&atiada a#e&ana Teresa Neu&ann. ,I1 e0*#.)ita. Conni1en)ias %ue, e1idente&ente, no sie&*re se 6an e0*resado de &odos tan e0tre&os ! tan e#o)uentes, *ero %ue 6an (un)ionado de &u)6as otras &aneras, &$s suti#es %ui$s ! &enos *er)e*ti"#es a #a )on)ien)ia ! a #a o"ser1a)i/n e0terna. A# &ar'en de esta *o#8&i)a )on)erniente a #as *osi"i#idades su"#i&atorias de #a e0*erien)ia re#i'iosa, #as a)ti1idades %ue *ro*i)ian esta 1.a no a*are)en )#ari(i)adas su(i)iente&ente *or #a teor.a *si)oana#.ti)a, en *arte *or%ue ($)i#&ente inter1ienen 4ui)io de 1a#or %ue )ondi)ionan e# )ar$)ter de #o %ue se entiende *or :1a#ores so)ia#&ente 1a#orados;, se'<n #a (or&u#a)i/n (reudiana. Arte, )ien)ia ! re#i'i/n a*are)en, )ierta&ente, )o&o *rotot.*i)os de #a a)ti1idad su"#i&atoria. Ta&"i8n #a a)ti1idad *ro(esiona# en 'enera# a*are)e )o&o uno de #os &e4ores &edios *ara e# desarro##o su"#i&atorio ?9? . -ero, si entende&os 8sta )on #a *ro(undidad %ue )orres*onde, en tanto, a*ertura a# )a&*o de #o si&"/#i)o una 1e %ue se tras)ienden #os o"4eti1os &$s *ri&arios de# deseo *u#siona#, 6a"re&os de a)ordar %ue toda a)ti1idad de *ensa&iento ! #en'ua4e es !a un )a&*o %ue se 6a 6e)6o *osi"#e *or #a su"#i&a)i/n. La introdu))i/n de #a di&ensi/n si&"/#i)a Den t8r&inos de Me#anie L#einE o de# si'ni(i)ante Den t8r&inos de J. La)anE es #o %ue est$ en e# ori'en de #a su"#i&a)i/n. Ciencia> arte y reli(in. Estos )a&*os son #os %ue, )ierta&ente, se *resentan )o&o *aradi'&$ti)os en #a a)ti1a)i/n de #os *ro)esos de su"#i&a)i/n. Mere)e #a *ena a)er)arse a e##o !, %ui$s, e# &e4or &odo sea e4e&*#i(i)$ndo#os )on a#'unos )asos )on)retos %ue 6a"#en de #o %ue #a su"#i&a)i/n su*one )o&o ade)uada )ana#ia)i/n de# deseo *u#siona#. Ja)%ue La)an, Danie# 3are&"oi&, Juan de #a Cru o Teresa de A1i#a nos ser1ir$n )on ta# *ro*/sito. Ja)%ue La)an, #a (i'ura &$s e&"#e&$ti)a de# *si)oan$#isis (ran)8s, e0*resa"a #o %ue #a su"#i&a)i/n *uede si'ni(i)ar de #i"era)i/n de# 'oo )uando un d.a, en uno de sus (a&osos Se&inarios, de).a2 En este momento no estoy haciendo el amor, les estoy hablando, y bueno, fpuedo tener exactamente la misma satisfaccin que si estu*iera haciendo el amorc -ro"a"#e&ente, tendr.a&os %ue de)ir, %ue no exactamente la misma satisfaccin, *ero, sin duda, una satis(a))i/n %ue *uede ser i&*ortante, sa#uda"#e ! "en8(i)a. -or%ue #a su"#i&a)i/n su*one sie&*re #a *osi"i#idad de e0*resar ! )ana#iar e# deseo, de (or&u#ar#o ! #i"erar#o en una a*ertura a# )a&*o de #o si&"/#i)o ! #o re#a)iona#. De a6., %ue #a su"#i&a)i/n sea sie&*re (uente, si no de 6edonis&o, s. de *#a)er ! satis(a))i/n *ro(unda %ue *uede en deter&inados &o&entos 6a)erse sentir in)#uso de un &odo e&o)iona# ! so&$ti)o. En una dire))i/n se&e4ante a #a e0*resada *or Ja)%ue La)an, un (a&oso *redi)ador, sensi"i#iado a #as )uestiones *si)oana#.ti)as, se interro'a"a un d.a ante sus a#u&nos =5u8 es, en un sentido, *redi)ar sino 'oar ! 6a)er 'oar a #os otros en un inter)a&"io de a)ti1idad ! *asi1idad, de don ! de re)e*)i/n> De &odo si'ni(i)ati1o ta&"i8n, en un $&"ito di(erente, art.sti)o en este )aso, #o e0*resa"a re)iente&ente e# *ianista ! dire)tor de or%uesta ar'entino Danie# 3aren"oi& )uando a(ir&a"a2 tocando el piano se siente un placer f-sico, el placer f-sico m(s grande ?9? En este sentido se *ronun)ia Freud en El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9I,C. ,I, que existe$ @ay un contacto muy sensual. B es %ue e# arte, en 'enera#, en su )er)an.a a #os as*e)tos &$s sensoria#es ! sensua#es de #a *ersona#idad ! *or sus )one0iones i&*ortantes )on #as (antas.as in)ons)ientes (a)i#ita so"re&anera #a su"#i&a)i/n de# deseo *u#siona# ?9@ . En otro ni1e#, e# de #a e0*erien)ia re#i'iosa #a su"#i&a)i/n de# deseo *u#siona# se 6a)en *atentes en #as e0*erien)ias de un Juan de #a Cru o una Teresa de [1i#a. =De %u8 otra &anera se *uede entender #o %ue Juan de #a Cru des)ri"e en su 0(ntico Espiritual> En)ontra&os a##., en e(e)to, una de #as des)ri*)iones &$s e0*#.)itas ! "e##as de #as inten)iones de Eros, de# 1.n)u#o a&oroso, de #a *asi/n *or e# otro a&ado, de su re*er)usi/n en #a &is&a sensua#idad de# or'anis&o. Una e0*erien)ia ! una des)ri*)i/n de #a &is&a %ue a &$s de uno #e 6a 6e)6o *ensar %ue no es *osi"#e si, *re1ia&ente, no se 6a tenido una e0*erien)ia )on)reta, no su"#i&ada, de ena&ora&iento ! *asi/n a&orosa, 6e)6a rea#idad )on una *ersona de )arne ! 6ueso. B sin e&"ar'o, )uando se a6onda en #a *si)odin$&i)a de #o %ue *uede ##e'ar a ser #a aut8nti)a 1i1en)ia &.sti)a, se tiende &$s "ien a *ensar %ue esa e0*erien)ia se 6io *re)isa&ente *osi"#e *or%ue, *ose!endo #a )a*a)idad *re1ia de e0*eri&entar#o )on a#'uien, no ##e'/ de 6e)6o a &ateria#iarse, *or #as raones %ue (uera !, de ese &odo, *udo dar #u'ar a #o %ue, en otro re'istro, e# de #a si&"o#ia)i/n ! #a su"#i&a)i/n, se e0*eri&ent/ )o&o e0*erien)ia &.sti)a. En ese ti*o de e0*erien)ia, de4ando 1er, *or tanto, #a *arti)i*a)i/n de# deseo *u#siona#, e# )uer*o, sin re)#uirse en una *ura "<s%ueda de# *#a)er, no es e0)#uido de# 'oo. Si:ntese grand-simo deleite en el cuerpo 7di)e Santa Teresa en un re)ono)i&iento %ue no #e )ausa nin'<n te&or7 y grande satisfaccin en el alma U4G . La )or*ora#idad se 6a)e as. &et$(ora de #a &is&a e0*erien)ia es*iritua# %ue se e0*eri&enta. Sin %ue e##o si'ni(i%ue, ta# )o&o desde una ##a&ati1a &io*.a &8di)a tantas 1e)es se *ens/, %ue esa *arti)i*a)i/n de# )uer*o 1en'a a )onstituir #a *rue"a (#a'rante de #a re*resi/n ! #a neurosis ?9C . A)ti1idades, *ues, de )ar$)ter inte#e)tua#, art.sti)o o re#i'ioso %ue de4an 1er #a *arti)i*a)i/n de# deseo *u#siona# %ue, en t8r&inos (reudianos, se *ueden )onsiderar )o&o #i"idiniadas. B e##o no i&*#i)a ni &u)6o &enos %ue esas e0*erien)ias inte#e)tua#es, est8ti)as o &.sti)as sean si&*#e&ente una (or&a)i/n )a&u(#ada o sustituti1a de #a ?9@ So"re #as re#a)iones entre e# arte ! e# *si)oan$#isis se *ueden )onsu#tar2 E. JONES, Ensayos de /sicoan(lisis Aplicado, Tie&*o Nue1o, 3uenos Aires 1HC1. En *arti)u#ar *osee un enor&e inter8s so"re #a su"#i&a)i/n en e# )a&*o de# arte *i)t/ri)o e# ensa!o titu#ado La concepcin de la Eirgen por el o-do, donde E. Jones, e&*rende un an$#isis de #os )uadros %ue re*resentan e# te&a de #a Anun)ia)i/n de Mar.a. C(. ta&"i8n E. LRIS, /sicoan(lisis del arte y del artista, -aid/s, 3uenos Aires 1HA?J E. N. GOM3RICN, ?reud y la psicolog-a del arte, 3arra#, 3ar)e#ona 1HC1J N. M., RUITEN3EECL, /sicoan(lisis y literatura, F.C.E., M80i)o 1HC9J J. -OCN ! otros, 0ine, +o*ela, /sicoan(lisis, No'ar de# #i"roJ 3ar)e#ona 1HHIJ J. SAR5UIS, La arquitectura y el /sicoan(lisis construyen nue*os *-nculos2 C#.ni)a ! An$#isis Gru*a# @G D1HH1E ?AH7?GI. ?9A TERESA DE [VILA, 0amino de /erfeccin, C 91,9. ?9C Co&o se+a#/ J. La)an, 6a! a#'o &u! serio en #a e0*erien)ia &.sti)a %ue &u)6os tor*e&ente 6a *retendido redu)ir a un asunto de puro joder$ C(. A8n, -aid/s, 3uenos Aires 1HH@ D9TE, H9. ,I9 se0ua#idad )o&o tantas 1e)es, desde e# )a&*o &8di)o7*si%ui$tri)o se %uiso )onsiderar. Eso tiene #u'ar tan s/#o )uando #a re*resi/n est$ en #a "ase de esas a)ti1idades. Si 6a! aut8nti)a su"#i&a)i/n, e# deseo *u#siona# se 6a trans(or&ado, 6a renun)iado a sus *ri&iti1os o"4eti1os ! se 6a a"ierto a# )a&*o de #os si&"/#i)o. A##. en)uentra otras si'ni(i)a)iones a #as %ue, si&*#e&ente, *resta su a*o!o nutriendo, esti&u#ando ! 1i1i(i)ando esas otras di&ensiones de #o 6u&ano %ue %uieren in4ertarse ! enraiarse en 8#. 5ormacin el car3cter y c"lt"ra. Lo di)6o 6asta e# &o&ento si'ni(i)a %ue ##e'ar a ser 6u&ano su*one, en e(e)to, *oseer #a )a*a)idad *ara su"#i&ar e# deseo *u#siona# ! deri1ar#o )o&o #en'ua4e, s.&"o#o, *ensa&iento ! )u#tura. No se trata, *ues, )o&o a 1e)es *are)e so"reentenderse en deter&inados $&"itos, de una )a*a)idad *arti)u#ar de seres es*e)ia#&ente dotados *ara #as )osas es*iritua#es o :su"#i&es;. Si todas #as (un)iones de# Bo se nutren de ener'.a dese0ua#iada, #a su"#i&a)i/n es un *ro)eso )ontinuo ! no una &era )uesti/n de #o'ros so)ia#es deter&inados. Frente a todo ese )on4unto de (ueras %ue 1ita#ian, *ero %ue des"ordan ta&"i8n #as )a*a)idades de )ontro# de# su4eto, #a so)iedad ! #a )u#tura *ro*or)ionan #a *osi"i#idad de )ana#iar "uena *arte de e##as, o(re)iendo 1a#ores %ue atraen e# inter8s. La )u#tura se nutre de este &odo ! e# su4eto 'ana #a *osi"i#idad de inte'rar &$s ($)i#&ente todo ese )on4unto de (ueras %ue a&enaan sie&*re )on des"ordar#e. En #a &edida en #a %ue 8ste 1a )reando )a&*os :dese0ua#iados;, es(eras #i"res de )on(#i)to, 1a 'anando (orta#ea ! )a*a)idad de &ane4o ! sano )ontro# ?9G . La &a!or )a*a)idad de si&"o#ia)i/n (a1ore)e enton)es e# desarro##o de# su4eto ! sus *osi"i#idades de )ara a# &undo e0terno e interno. Co&o Freud se+a#ara en "nhibicin, s-ntoma y angustia ?9H , e# Bo tra"a4a )on ener'.a dese0ua#iada, neutra#iando, *or tanto #a #i"ido ! a#e4$ndo#a de #o &$s *ri&iti1a&ente *u#siona#. Di)6o de otra &anera, &ediante e# *ro)eso de su"#i&a)i/n %ue se )on1ierte, de este &odo, en un (a)tor (unda&enta# de #a (or&a)i/n de# )ar$)ter ! a nuestras mayores *irtudes personales UU7 . La )u#tura se nutre, *ues, re)i"e en su "ene(i)io un )a*ita# ener'8ti)o )onsidera"#e *ara sus *ro*ios (ines. E# arte, #a )ien)ia, #a in%uietud inte#e)tua#, e# 4ue'o *o#.ti)o, #a e)ono&.a, et). se "ene(i)ian de esa )ar'a de a(e)to, de *asi/n, de entusias&o %ue #as 6a)e sosteni"#es, )reati1as e inno1adoras. Los #aos so)ia#es se re(ueran i'ua#&ente 'ra)ias a #os &e)anis&os de su"#i&a)i/n %ue *er&iten, *or e4e&*#o, esta"#e)er 1.n)u#os a(e)ti1os &$s a##$ de )ua#%uier ti*o de atra))i/n er/ti)a. De #a su"#i&a)i/n se a#i&entan, se'<n !a 1i&os, #os #aos de a&istad, as. )o&o #os senti&ientos de &aternidad o *aternidad, e# inter8s *or #a *ro(esi/n, #a (as)ina)i/n est8ti)a, #a a)ti1idad #<di)a, et). De este &odo, #a su"#i&a)i/n (un)iona )o&o una es*e)ie de )ar"urante de *ri&er orden en e# 4ue'o so)ia# ! en e# desarro##o de #a )u#tura. La so)iedad #o sa"e ! a*ro1e)6a *ara e##o #os &o&entos &$s ?9G C(. N. NARTMANN, I"id., 1HA7,I1. ?9H 1H,A, O.C., III, ,G997,GG9. ??I #res ensayos para una teor-a sexual, 1HI@, O.C., II, 1,9?. ,I? *ro*i)ios. As., *or e4e&*#o, en e# *er.odo de #a se'unda in(an)ia, a *artir de #os seis o siete a+os se ini)ia una eta*a en #a %ue #os &e)anis&os de su"#i&a)i/n 1an a dese&*e+ar un *a*e# (unda&enta#. E# ni+o o #a ni+a se a"ren a un &undo &$s a&*#io %ue e# de #a (a&i#ia, donde tu1ieron 6asta enton)es )on)entrado #o &$s denso de sus as*ira)iones a(e)ti1as. La so)iedad #o a*ro1e)6a ! &ediante #a es)o#aria)i/n o(re)e todos un a"ani)o de intereses donde #os *e%ue+os *odr$n 1o#)ar "uena *arte de su ener'.a *u#siona#, trans(or&$ndo#as &ediante #a su"#i&a)i/n. Es 8*o)a *ro*i)ia *ara a*render, *ara a"rir e# )a&*o de re#a)iones, *ara e# 4ue'o ! #a i&a'ina)i/n, *ara #a )ate%uesis, et). Todas estas institu)iones )u#tura#es se *odr$n as. "ene(i)iar de ese )a*ita# ener'8ti)o %ue e# indi1iduo 6a tenido %ue se*arar de su $&"ito (a&i#iar ! %ue #e )rea e# *ro"#e&a de en)ontrar una )ana#ia)i/n ade)uada *ara no 1erse des"ordado ??1 . De i'ua# &anera, e# *er.odo de #a ado#es)en)ia, en e# %ue de nue1o se *rodu)e una irru*)i/n intensa en e# orden a(e)ti1o se0ua#, #a so)iedad est$ a6. dis*uesta a re)i"ir :su *arte; en (a1or *ro*io. Es #a eta*a de #os 'randes idea#is&os, de #as 'randes *asiones. Las institu)iones *o#.ti)as ! re#i'iosas de todos #os tie&*os #o 6an sa"ido. Na o(re)ido, *or eso, dis*ositi1os ade)uados *ara a)o'er ese )a*ita# dis*oni"#e de #os ado#es)entes. O(re)en as. &ar)os institu)iona#es ! a'ru*a)iones en #as %ue sus intereses *uedan sa#ir "ene(i)iados. E# su4eto, *or su *arte en)uentra as. #a *osi"i#idad de ate&*erar #a e0)esi1a (uera %ue #as *u#siones se0ua#es *resentan en estas eta*as de #a 1ida ! 1e (a)i#itada #as de(ensas de# Bo %ue se o*one, *or *e#i'rosa, a #a des)ar'a dire)ta ! tota#. La su"#i&a)i/n en estos &o&entos 4ue'a )o&o una i&*ortante )ontra*artida de #a (uera des&esurada de #a *u#si/n se0ua#. Ta&"i8n e# ini)io de #a 1ida *ro(esiona# se *resenta )o&o una eta*a en #a %ue #os &e)anis&os de su"#i&a)i/n dese&*e+an un *a*e# i&*ortante. De este &odo, #a so)iedad se "ene(i)ia !, si&u#t$nea&ente, e# su4eto en)uentra una *osi"i#idad *ara inte'rar &e4or su &undo a(e)ti1o se0ua# ! )onso#idar #a (orta#ea de su *ro*io Bo. La su"#i&a)i/n se de4a 1er as. ta&"i8n )o&o uno de #os &e)anis&os &$s in(#uentes en #a (or&a)i/n ! desarro##o de #a *ersona#idad. -or%ue si )on #a su"#i&a)i/n #a )u#tura se nutre, &ediante e##a ta&"i8n e# indi1iduo se 1a )onstitu!endo a s. &is&o. La )a*a)idad, sin e&"ar'o, de dis*oner *#$sti)a&ente de #os deseos *u#siona#es *ara deri1ar#os *or #a 1.a )u#tura#, es de)ir, #a )a*a)idad de su"#i&a)i/n, se &uestra &u! 1ariada se'<n #os indi1iduos. En "uena &edida de*ende de #a )a*a)idad de )ada su4eto *ara des#i'arse de sus o"4etos ori'ina#es, )on e# (in de ad6erirse a otros di(erentes, a%ue##os %ue sit<a *or de#ante su *ro*ia )u#tura. Ca*a)idad, *or tanto, *ara #a su"#i&a)i/n %ue 1a a de*ender en "uena &edida de #a "io'ra(.a *arti)u#ar de )ada uno, as. )o&o ta&"i8n Daun%ue ser$ sie&*re di(.)i# deter&inar en %u8 &edida 8sta inter1ieneE su dis*osi)i/n )onstitu)iona#, es de)ir, #a %ue 6a 6eredado de sus *ro'enitores en una &a!or o &enor dis*osi)i/n a #a iner)ia, #a ad6esi1idad ! #a 1is)osidad de# deseo *u#siona# o, *or e# )ontrario, en #a &a!or *#asti)idad de# &is&o. Nasta d/nde *uede ##e'ar )ada su4eto en e# *ro*/sito de su"#i&ar su ener'.a ??1 C(. I"id., El per-odo de latencia, O.C., II, 11HC711HG. ,I@ #i"idina# no es )uesti/n %ue se *ueda a1eri'uar ($)i#&ente. B *uede &u! "ien su)eder %ue #as )a*a)idades rea#es de un indi1iduo no *uedan se'uir )on (a)i#idad #o %ue deter&inados deseos o idea#es de 1ida *retender i&*oner. La su"#i&a)i/n, no #o *ode&os o#1idar, no es una )uesti/n de &era 1o#untad o de *ro*/sitos &$s o &enos e#e1ados. Se ne)esita de e##os, )ierta&ente, *ero s/#o )on e##os no se #o'ra desen)adenar ! ##e1ar a "uen t8r&ino e# *ro)eso. Di)6o en *o)as *a#a"ras, se su"#i&a #o %ue se *uede, no #o %ue se %uiere. Toda una din$&i)a *ersona#, )onstruida a *artir de #as dis*osi)iones natura#es !, so"re todo, a *artir de #a )on(i'ura)i/n %ue ad%uiri/ e# *ro*io Bo se'<n #as identi(i)a)iones ! )ontra7identi(i)a)iones %ue se ##e1aron a )a"o Desos :%uiero ser )o&o; o :no %uiero ser )o&o; %ue nos 1an )onstitu!endoE, 1an a *er&itir o 1an a o"sta)u#iar e# 4ue'o de #as su"#i&a)iones ! e# 'rado en e# %ue #os di1ersos su4etos *odr$n ##e'ar en #a renun)ia de unos as*e)tos u otros de su 1ida se0ua# ! a(e)ti1a. Es ne)esario insistir en %ue no "asta e# &ero e&*e+o *ara ##e1ar a )a"o #os *ro)esos de su"#i&a)i/n ! %ue )o&o nos re)orda"a Freud todos a%ue##os %ue %uieren ser &$s no"#es de #o %ue su )onstitu)i/n #es *er&ite, su)u&"en a #a neurosis ??, . Es i&*ortante )aer en #a )uenta %ue si "ien no "asta *ro*onerse un idea# *ara %ue #a su"#i&a)i/n ten'a #u'ar, s. se ne)esita de una i&*ortante dosis de idea#, de Idea# de# Bo, *ara %ue #a su"#i&a)i/n *ueda ##e'ar a esta"#e)erse. Es *or esa 1.a *arti)u#ar de #as *ro*uestas idea#es de# Bo )o&o se ##e1a a )a"o esa eni'&$ti)a trans(or&a)i/n de# deseo *u#siona# %ue )ara)teria a #a su"#i&a)i/n. -or otra *arte, #a su"#i&a)i/n no *uede ser (orada 1io#en)ia de un su*er!/ r.'ido ! tir$ni)o. Es e# idea# ! no tanto #a #e! #a %ue (a1ore)e #os *ro)esos su"#i&atorios, !a %ue una o*osi)i/n a #as rea#ia)i/n de deseos de&asiado intensa, 1io#enta o re*entina o"sta)u#ia e# *ro)eso ??9 . E# (a)tor edu)a)i/n de4a 1er as. su re#e1an)ia a #a 6ora de (a)i#itar o entor*e)er #os *ro)esos su"#i&atorios. Son #os idea#es de# Bo #os %ue, a tra18s de #as identi(i)a)iones %ue se 1an rea#iando a #o #ar'o de# desarro##o, *odr$n atraer *ara s. *arte de #a ener'.a #i"idina# %ue se deri1a 6a)ia #os nue1os o"4eti1os )u#tura#es. 3uen e4e&*#o de e##o tene&os en e# )aso, ana#iado *or Freud, de# hombre de los lobos, %ue *or #a &edia)i/n de un *re)e*tor &i#itar trans(or&/ e# )a&*o de su"#i&a)iones re#i'iosas &antenidas 6asta enton)es ??? . Los )o&*onentes &aso%uistas de sus *ri&era su"#i&a)iones (ueron as. sustituidos *or otras de )ar$)ter s$di)o, &$s )on1enientes en #a o*ini/n de Freud, si "ien, #a *ri&era edu)a)i/n re#i'iosa 'uard/ #a (un)i/n *ositi1a de :do&ar; las tendencias sexuales del sujeto, procur(ndoles una sublimacin y locali)acin firm-sima. E# ni+o, )on)#u!e Freud, sa#1a4e antes ! ate&oriado, se 6io, 'ra)ias a #a re#i'i/n, sociable, educado y moral UUJ . ??, C(. S. FREUD, La moral AculturalB sexual y la ner*iosidad moderna, 1HIG, O.C., II, 1,?H71,A1. ??9 C(. #a o"ra )itada de O. FENICNEL, #eor-a psicoanal-tica de las neurosis, @,C. Insiste este autor en #a ne)esidad de &ostrar un sustituto *ara #a su"#i&a)i/n, *ro1e!endo &ode#os ! su'iriendo sa#idas a #os )on(#i)tos. ??? C(. @istoria de una neurosis infantil, 1H1G, O.C., II, 1HCG. ??@ I"id., ,II@. ,IA Es es*e)ia#&ente *oderoso e# *a*e# de #as identi(i)a)iones %ue &ediante #a edu)a)i/n se *ro*onen a# su4eto *ara *ro*i)iar #as su"#i&a)iones o, *or e# )ontrario, e# &anteni&iento de #as (ina#idades *u#siona#es &$s *ri&iti1as. As. *ues, )uando #os &ode#os de identi(i)a)i/n, a tra18s de #os )ua#es se )onstru!e ! trans(or&a e# *ro*io Bo, &uestran *ri&aria&ente #a rea#ia)i/n dire)ta e in&ediata de #os deseos *u#siona#es, #as )a*a)idades *ara #a su"#i&a)i/n se 1an a 1er seria&ente dis&inuidas. Cuando, *or e# )ontrario, esos &ode#os de identi(i)a)i/n de4an 1er in)or*orados #os 1a#ores e idea#es de# *ro*io )onte0to )u#tura#, #a )a*a)idad de su"#i&a)i/n no %uedar$ 'arantiada, *ero s. )ontar$, sin duda, )on &$s *ro"a"i#idades de ##e1arse a )a"o. I&a'ine&os #os &ode#os de identi(i)a)i/n %ue en)uentra un ni+o o una ni+a en una (a1e#a *or #os arra"a#es de R.o de Janeiro, donde #o %ue a*are)e ante sus o4os es un &undo de se0ua#idad *ura ! dura, de *ro&is)uidad o de esti&u#a)i/n *er&anente a# )onta)to er/ti)o ! 'enita#. Lo %ue de s. &is&o 1a )onstru!endo es, )on toda *ro"a"i#idad, una identidad en #a %ue sus deseos *u#siona#es 1an a tender una rea#ia)i/n ta&"i8n dire)ta e in&ediata. -odr.a ser ta&"i8n, %ue )o&o rea))i/n de(ensi1a, "us)ara *or todos #os &edios e1itar en s. &is&o ta#es )o&*orta&ientos, re)urriendo a #a re*resi/n. -ero di(.)i#&ente i"a a e#a"orar su &undo a(e)ti1o7se0ua# *or #a 1.a de )onsa'rarse a unos 1a#ores )u#tura#es, %ue tan ausentes estu1ieron en su 1ida )o&o o"4etos de atra))i/n. -odr.a&os i&a'inar ta&"i8n, *or )ontraste, a esa &is&a )riatura en un tradi)iona# 6o'ar euro*eo ante unas (i'uras *arenta#es, dedi)ados a&"os a una 'oosa tarea *ro(esiona#, )on unos intereses inte#e)tua#es ! est8ti)os re#e1antes, i&*re'nados de una re#i'iosidad 1i1a ! esti&u#ante o dedi)ados a una a))i/n so)ia# en (a1or de #os otros, &ediantes una O.N.G. o )ua#%uier otro ti*o de institu)i/n. E1idente&ente, #as )ondi)iones *ara %ue #a su"#i&a)i/n *udiera ##e'ar a tener #u'ar son &u! di(erentes. E# 4ue'o, ser$ sie&*re )o&*#e4o !, sin duda, #as 1aria"#es %ue inter1ienen son &u)6as ! no sie&*re ($)i#&ente identi(i)a"#es. -ero *are)e e1idente, %ue estos (a)tores edu)a)iona#es 4ue'an de un &odo *oderoso *ara (a1ore)er o no deter&inados *ro)esos de su"#i&a)i/n. Si, en o)asiones, *uede resu#tar i#usoria e, in)#uso, destru)ti1a #a *retensi/n de i&*oner a todos #os su4etos #a &is&a nor&ati1a se0ua#, )on inde*enden)ia de #o %ue Freud ##a&o #a :e)ono&.a #i"idina#;, es de)ir, e# 4ue'o *arti)u#ar )on e# %ue #a ener'.a *s.%ui)a se en)uentra distri"uida en )ada indi1iduo ??A , de# &is&o &odo 6a"r.a %ue *#antearse ta&"i8n #a o*ortunidad de *retender e%ui*arar a todos *or i'ua# en #a 1ida so)ia# ! )u#tura#, tan ne)esitada *ara desen1o#1erse de #os *ro)esos de su"#i&a)i/n. La !"#limacin y narci!i!mo. La re#a)i/n e0istente entre #a )a*a)idad su"#i&atoria ! #os idea#es de# Bo nos o"#i'a a )onsiderar una )uesti/n i&*ortante2 e# de #a i&*re'na)i/n nar)isista %ue e# *ro)eso de su"#i&a)i/n ne)esaria&ente trae a*are4ado )onsi'o. En e(e)to, *ara ##e'ar a esta"#e)erse una su"#i&a)i/n e0iste un *aso o"#i'ado2 a%ue# en e# %ue se ##e1a a )a"o una )ondensa)i/n de #a a(e)ti1idad so"re *or e# *ro*io Bo, en sus as*e)tos idea#es. Se'<n 6e&os 1isto, sin este *aso *or e# Idea# de# Bo no 6a! su"#i&a)i/n. -ero no *ode&os o#1idar %ue ese Idea# de# Bo, ta# )o&o re)ord$"a&os en e# )a*.tu#o VIII so"re e# nar)isis&o, es una estru)tura de #a *ersona#idad 1in)u#ada a #a *ro*ia i&a'en, a #a *ro*ia ! %uerida i&a'en, 6a"r.a %ue ??A C(. El malestar en la cultura, 1H9I, O.C., III, 9I,H79I9I. ,IC a+adir. E# Idea# de# Bo, en e(e)to, es, *or de)ir#o en t8r&ino %ue todos *oda&os ($)i#&ente entender, )o&o #a :i&a'en 'ua*a; %ue todos tene&os de nosotros &is&os a &odo de *rototi*o o &ode#o de #o %ue nos 'ustar.a ##e'ar a ser. Cada )ua# 1a )onstru!endo su *ro*io Idea# de# Bo )on(or&e a #as identi(i)a)iones ! &ode#os e0ternos %ue 1a&os a*ro*iando )o&o *arte nuestra. -ara unos su Idea# de# Bo ser$ ser *arti)u#ar&ente inte#i'ente a# &odo de un *e%ue+o Einstein. -ara otros su Idea# se )on(i'urar$ )on(or&e a# &ode#o de #a si&*at.a ! e# 80ito so)ia#, *ara otros en a#)anar #a 1irtud de su santo &$s idea#iado. Todos, de una &anera u otra, 1a&os as. )on(i'urando esas re(eren)ias idea#es *ara nuestro Bo. Ne)esita&os de e##as )o&o &otor de )re)i&iento ! est.&u#o *ara a1anar &$s a##$ de #o %ue nuestro Bo rea# es en )ada &o&ento. E# Idea# de# Bo introdu)e as. una tensi/n sa#uda"#e entre #o %ue so&os rea#&ente ! #o %ue nos 'ustar.a ##e'ar a ser. Cuando #a tensi/n es e0tre&a, sin e&"ar'o, nos 1e&os )on(rontados a# *e#i'ro de 1i1ir en #a insatis(a))i/n *er&anente )on nosotros &is&os, a ser 1.)ti&as de #o %ue 1u#'ar&ente !a se )ono)e )o&o :senti&iento de in(erioridad;. Nun)a se est$ a #a a#tura, *or%ue e# Idea# de# Bo 6a *uesto e# #ist/n e0)esi1a&ente a#to ??C . En )ua#%uier )aso, #o %ue interesa resa#tar en este &o&ento es %ue ese Idea# de# Bo, )o&o !a tu1i&os o)asi/n de 1er, es una estru)tura de *ersona#idad #i'ada a# nar)isis&o Se )onstitu!e, en e(e)to, )on #os restos de# nar)isis&o in(anti#. Esa es su (a)tura, e# &ateria# )on e# %ue (ue e#a"orado *or )ada uno. Lo )ua# trae )onsi'o, se'<n 1a&os 1iendo, %ue e# *ro)eso de su"#i&a)i/n se 1ea ne)esaria&ente #i'ado en sus ini)ios )on #a di&ensi/n nar)isista de #a *ersona#idad. Es un dato si'ni(i)ati1o %ue no )on1iene o#1idar, *or%ue 8# nos *#antea *ro"#e&as ! ries'os i&*ortantes a #a 6ora de e1a#uar )on1eniente&ente #os *ro)esos de su"#i&a)i/n. Cuando #os *ro)esos su"#i&atorios se ini)ian, es e# *ro*io Bo e# %ue, en sus idea#es, se 1e )ar'ado de a(e)to ! *asi/n. E# entusias&o %ue, en #os *ri&eros &o&entos de una 1o)a)i/n o de un *ro!e)to *ro(esiona#, se sus)itan )on re#a)i/n a #as i&$'enes idea#es de s. &is&o, de4a 1er )#ara&ente esa di&ensi/n nar)isista %ue #a su"#i&a)i/n entra+a en su *ro)eso de insta#a)i/n. Verse a s. &is&o )o&o (i'ura i&*ortante dentro de un $&"ito so)io#a"ora# deter&inado, )o&o #.der *o#.ti)o o re#i'ioso, )o&o no&"re (a&oso en e# )a&*o de #as artes o #as )ien)ias, et)., (or&a *arte, a 1e)es )ru)ia#, de# *ro)eso *or e# %ue #a su"#i&a)i/n se ini)ia en e# su4eto. La *ro*ia i&a'en, a tra18s de #os idea#es %ue se (ueron )onstru!endo en #as di1ersas identi(i)a)iones *re1ias, *o#aria e# *ro*io deseo *u#siona# ! ##e1a a )a"o su tra"a4o de trans(or&a)i/n de ese &is&o deseo. Es as., en e(e)to, )o&o se ##e1a a )a"o esa &isteriosa dese0ua#ia)i/n de #a #i"ido en #a %ue )o&en/ a insistir Freud a *artir de su o"ra El Co y el Ello UU2 )o&o &o&ento (unda&enta# de# &e)anis&o su"#i&atorio. ??C C(. S. FREUD, /sicolog-a de las masas y an(lisis del Co, 1H,1, O.C., III, ,AI1J El Co y el Ello, 1H,9, O.C., III, ,C,9. ,IG Si en e# )a*.tu#o so"re e# nar)isis&o 1e.a&os #a ne)esidad de di(eren)iar un sano nar)isis&o de otro de )ar$)ter *ato#/'i)o, a6ora *ode&os )o&*render una de #as (un)iones i&*ortantes %ue #a di&ensi/n nar)isista 4ue'a en e# "uen desarro##o de #a *ersona#idad. En e# *ro)eso de su"#i&a)i/n, #a *ro*ia i&a'en dese&*e+a una #a"or ine#udi"#e dentro de# *ro)eso de trans(or&a)i/n de# deseo *u#siona#. Ser$ a tra18s de ese :*aso; *or e# *ro*io Bo )o&o se ##e1e a )a"o, en e(e)to, #a a*ertura a otras si'ni(i)a)iones si&"/#i)as di(erentes de #as de #as *ri&iti1as as*ira)iones *u#siona#es. En t8r&inos de Freud, e# Bo es e# tra&*o#.n *ara e(e)tuar ese se'undo &o1i&iento *u#siona# de rein1esti&ento de #os nue1os o"4etos ! (ines ??H . -ero ni #a so)iedad ni e# *ro*io su4eto de"en 6a)erse e0)esi1as i#usiones so"re #os %ue e# deseo *u#siona# de"e in1ertir en e# &undo de #os idea#es ! 1a#ores. La su"#i&a)i/n tiene unos #.&ites %ue de"en ser res*etados. No too el e!eo e! !"#lima#le> no toa !"#limacin e! !"#lime. La su"#i&a)i/n, en e(e)to, no *uede nun)a ##e'ar a ser )o&*#eta, a )ana#iar a# )ien *or )ien nuestro deseo *u#siona#. Sie&*re *er&ane)er$ una *or)i/n i&*ortante de 8#, *arti)u#ar&ente en sus di&ensiones &$s es*e).(i)a&ente er/ti)as ! 'enita#es, %ue &antendr$ 1i1a sus as*ira)iones &$s ori'inarias, sin %ue #a su"#i&a)i/n *ueda 6a)er nada *or trans(or&ar#o ! deri1ar#o 6a)ia otro ti*o de a)ti1idad. -er&ane)e, *ues, en su as*ira)i/n *ri&era de o"tener un *#a)er se0ua# dire)to ! en su re'istro &$s *ri&iti1o ! natura#. -ara #a 'ran &a!or.a, esa as*ira)i/n, ser$ ta&"i8n una ne)esidad ! 6a"re&os de &ostrar nuestro a)uerdo )on Freud )uando a(ir&a"a %ue la mayor-a de las personas que componen nuestra sociedad no est(n constitucionalmente a la altura de la abstinencia UJ7 No todas #as di&ensiones ! estratos de nuestro &undo a(e)ti1o7se0ua#, en e(e)to, *resentan #a &is&a (a)i#idad *ara trans(or&arse ! tras)enderse *or #a 1.a de #a su"#i&a)i/n. Es un 6e)6o %ue en #a #iteratura *si)oana#.ti)a a)tua# se &antiene a<n e# desa)uerdo so"re %u8 ti*o de )ontenidos *u#siona#es son, e(e)ti1a&ente, sus)e*ti"#es de ser su"#i&ados. De &odo *arti)u#ar, #os autores no &uestran unani&idad a #a 6ora de )onsiderar si #a 'enita#idad es o no )a*a de ser su"#i&ada. Son &u)6os #os %ue nie'an ta# *osi"i#idad ?@1 . En )ua#%uier )aso, ad&iti8ndo#a in)#uso, *are)e %ue no #o es en #a &is&a &edida ! )on #a &is&a (a)i#idad )on #a %ue se *ueden su"#i&ar #as *u#siones ##a&adas *re'enita#es, es ??H C(. +ue*as lecciones introductorias al psicoan(lisis , 1H9,, O.C., III, 91@@791@A. ?@I La moral AculturalB sexual y la ner*iosidad moderna, 1HIG, O.C., II, 1,@H. ?@1 Es &ani(iesto, a este res*e)to, e# desa)uerdo e0istente entre N. NARTMANN ! O. FENICNEL. Mientras e# *ri&ero de(iende #a *osi"i#idad de #a su"#i&a)i/n tanto *ara #as *u#siones *re'enita#es )o&o 'enita#es, O. Feni)6e# nie'a #a *osi"i#idad *ara #as se'undas. C(. N. NARTMANN, I"id., ,1I7,11 ! O. FENICNEL, I"id. A. VERGOTE, )onsidera %ue Freud atri"u!e dis*oni"i#idad *ara #a su"#i&a)i/n *r$)ti)a&ente a todas #as &oda#idades ! a todos #os )o&*onentes de #a *u#si/n se0ua#2 C(. I"id. ,A. -. F. VILLAMARRO, DI"id.E, ad1ierte %ue #a su"#i&a)i/n en Freud )on)ierne esen)ia#&ente a #as *er1ersiones in(anti#es ! *u#siones se0ua#es no uni(i)adas en #a se0ua#idad 'enita#, es de)ir a #as *u#siones *ar)ia#es, *ero sin e0)#uir ta&*o)o #as de )ar$)ter 'enita#. ,IH de)ir, #as de )ar$)ter ora# o ana#. As., *ues, *are)e )o&o si #a natura#ea, sa"ia&ente, %uisiera de4arnos una )onstan)ia *er&anente e in&uta"#e de nuestras ra.)es "io#/'i)as e instinti1as. De ese &odo, ser$ &$s ($)i# retener #a #<)ida ase1era)i/n de -as)a# de %ue si cometemos el error de pensar que somos (ngeles, nos con*ertiremos en bestias$ A6. %ueda, *ues, sie&*re ese &ar'en de nuestra )ondi)i/n "io#/'i)a, en su di&ensi/n &$s *ri&iti1a e instintua#, *ara %ue re)orde&os sie&*re %ue, a *esar de# *ro)eso t.*i)a&ente 6u&ano de #a su"#i&a)i/n, 1i1i&os enraiados ta&"i8n en e# &undo ani&a#. Sie&*re, *or tanto, se nos 6ar$ *resente, de un &odo u otro, nuestra )ondi)i/n de )uer*os deseantes en ese ni1e# *ri&ero, "io#/'i)o ! 'enita#. -ero, ade&$s, no )on1iene o#1idar %ue si #a su"#i&a)i/n no (a"ri)a $n'e#es, ni nos *er&ite desentendernos de nuestros )o&*onentes &$s instinti1o, ta&*o)o e##a &is&a, *or s. so#a, es 'arant.a de sa#ud ! "ienestar *s.%ui)o. Con1iene detenerse un tanto en e##o *ara tener en )onsidera)i/n %ue no toda su"#i&a)i/n es :su"#i&e;. E# t8r&ino su"#i&a)i/n, en e(e)to, 6a sido aso)iado 'enera#&ente a #as di&ensiones &$s e#e1adas de# ser 6u&ano. Su"#i&ar se entiende &u)6as 1e)es )o&o e%ui1a#ente a )on1ertir en es*iritua# a#'o terreno. Di'ni(i)ar, *ues, una rea#idad de&asiado rastrera *ara %ue ##e'ue a ser di'na de 1a#or ! res*eto. En e# Di))ionario de #a Len'ua Es*a+o#a su"#i&ar se entiende )o&o en'rande)er, e0a#tar, ensa#ar o *oner a #a a#tura. Co&o se'unda a)e*)i/n a*are)e e# *asar de# estado s/#ido a# estado de 1a*or. E# 6ie#o o #a nie1e, *or e4e&*#o, se subliman )uando so*#a 1iento &u! se)o. -or su *arte, en e# di))ionario de Mar.a Mo#iner, su"#i&ar se de(ine )o&o ensa#ar a a#'o o a a#'uien, as. )o&o ta&"i8n 1o#atiar un )uer*o s/#ido ! )ondensar sus 1a*ores ?@, . De nue1o, *ues, #a idea de :es*iritua#iar;, %ue tanto 6a )ontri"uido a 6a)ernos una no)i/n de #a su"#i&a)i/n )o&o de a#'o ne)esaria&ente "ene(i)ioso ! desea"#e !, so"re todo, a#e4ado de #o &$s terreno ! &ateria#. En sus or.'enes dentro de# $rea *si)o#/'i)a e# t8r&ino de su"#i&a)i/n (ue e0tra.do de# ro&anti)is&o a#e&$n, en e# %ue se e&*#ea"a *ara de(inir #a e#e1a)i/n est8ti)a )o&<n a todos #os seres 6u&anos ! de #os %ue a#'unos *are)en es*e)ia#&ente dotados. A#'o, )o&o *ode&os 1er, 1in)u#ado a #a )a*a)idad *ara e#e1ar #a rea#idad &ateria# a# reino es*iritua# de #a "e##ea. Niets)6e, en *arti)u#ar, 6io uso (re)uente de# t8r&ino a*#i)$ndo#o tanto a# instinto se0ua# )o&o a #os a'resi1os. Las "uenas a))iones, son &a#as a))iones su"#i&adas, a(ir&/ en a#'una o)asi/n ?@9 . E# 6e)6o es %ue resu#ta "astante ($)i# )on(undir e# *ro)eso de *s.%ui)o de #a su"#i&a)i/n )on a#'o %ue ne)esaria&ente tu1iera %ue res*onder a un dina&is&o *ositi1o, desea"#e ! ##eno de re*er)usiones 1a#iosas *ara e# desarro##o 6u&ano. Toda su"#i&a)i/n *are)e, *or e# 6e)6o de ser#o, esen)ia#&ente "uena. A 1e)es, ta&"i8n, se 6a %uerido 6a)er de #a su"#i&a)i/n una es*e)ie de Deus ex machina )on e# %ue 4usti(i)ar *osi)iones %ue, en rea#idad, no eran sino (or&as de &ar'ina)i/n o ne'a)i/n de #a se0ua#idad. Se so"reentend.a, )#aro, %ue #a se0ua#idad era a#'o "a4o ! rastrero ! %ue #a su"#i&a)i/n *or ?@, Diccionario de uso del espaKol, Gredos, Madrid 1HHG, s.1. :su"#i&ar; ?@9 C(. N. F. ELLEN3EERGER, El descubrimiento del inconsciente, Gredos, Madrid 1HCA, 91A791C. ,1I tanto, era un &odo e0)e#ente de es)a*ar de esa &ateria#idad de#ena"#e. No se 6a dudado enton)es en (orar #a )o&*rensi/n de# *ro)eso, sie&*re en (a1or de intereses &u! dis)uti"#es ! de 4ui)ios de 1a#or i'ua#&ente *ro"#e&$ti)os. -or e4e&*#o, e# de #a *retendida su*erioridad de# &e)anis&o de su"#i&a)i/n so"re e# de #a rea#ia)i/n de# deseo *u#siona# %ue, a*#i)ado a# )a&*o re#i'ioso, se 6a tradu)ido *or e# de una su*uesta su*erioridad de# )e#i"ato re#i'ioso so"re #a 1ida de *are4a. Tendr.a&os, sin e&"ar'o, %ue re)ono)er )on 6onestidad %ue no toda su"#i&a)i/n 6a de ser, *or s. &is&a, sa#uda"#e. La *er1ersi/n ta&"i8n se *uede su"#i&ar. B *or &$s su"#i&ados %ue %ueden esos )ontenidos, no *erder$n e# )ar$)ter *er1erso %ue ini)ia#&ente *ose.an. Todos sa"e&os %ue e0isten, en e(e)to, *u#siones s$di)as o &aso%uistas %ue se 6an su"#i&ado )on deter&inados &odos de e4er)er #a autoridad ! #a o"edien)ia en un ti*o do&ino tanto s$di)o, )o&o &aso%uista. Ta# )o&o a(ir&a R. Freti'n!, e# )aso de Nit#er re)uerda %ue #as ener'.as se0ua#es trans(or&adas en ini)iati1as so)ia#es no son sie&*re *ara (e#i)itarse. B, )o&o se+a#a e# &is&o autor, ta&*o)o se 1e, en e(e)to, *or %u8 ra/n un 1a#or )u#tura# deter&inado ten'a %ue ser, a *riori, &$s e#e1ado %ue una rea#ia)i/n de# deseo *u#siona#, ni %ue sie&*re 6a!a %ue )onsiderar )o&o un 80ito dese0ua#iar #as ener'.as 1ita#es en "ene(i)io de# )u#to a Mar.a o de )ua#%uier otro as*e)to de #a e0*erien)ia )u#tura# ?@? . Es ne)esario, *ues, &antener #a sos*e)6a so"re &u)6os )antos ! )u#tos de #a su"#i&a)i/n. Con (re)uen)ia, #o %ue se es)onde, es una *oderosa ! &u! *ro"#e&$ti)a a)titud de(ensi1a (rente a #a se0ua#idad ! a #os (antas&as %ue e##a ##e1a a*are4ados. Es &u! ($)i# en)ontrar en deter&inados dis)ursos es*iritua#es, %ue 6a)en a&*#io uso de este t8r&ino *si)oana#.ti)o, #as 6ue##as de un ti*o de idea#ia)i/n %ue, en rea#idad, *o)o tiene !a %ue 1er )on #a su"#i&a)i/n ! %ue res*onde &$s "ien a un (a#sea&iento *e#i'roso de #o %ue su*one #a renun)ia a #os deseos *u#siona#es. Se idea#ia #a renun)ia, es de)ir, se #e )on(iere una *er(e))i/n interesada, sin interro'arse so"re una )uesti/n (unda&enta#, si es %ue se %uiere 6a"#ar de su"#i&a)i/n2 #a de a1eri'uar si esa renun)ia res*onde o no a un *ro)eso de aut8nti)a trans(or&a)i/n de #as (ueras a(e)ti1as, <ni)a 1.a a tra18s de #a )ua# se *uede #o'rar una sana #i"era)i/n de #as &is&as. En de(initi1a, )o&o a(ir&a J C6asse'uet7S&ir'e#, )on #a &era idea#ia)i/n ! #os #iris&os %ue #a sue#en a)o&*a+ar, se nos da 'ato *or #i"re, )uando en #a aut8nti)a su"#i&a)i/n #o %ue nos en)ontra&os es a# ani&a# "ien )o)inado ?@@ . As., *ues, :ni es oro todo #o %ue re#u)e;, ni todo se *uede su"#i&ar, ni es su"#i&a)i/n de todo #o %ue se di)e. La repre!in cam"&laa. En &$s de un &o&ento 6e&os tenido %ue )ontra*oner su"#i&a)i/n ! re*resi/n. E(e)ti1a&ente esa distin)i/n res*onde a dos &e)anis&os *s.%ui)os %ue, desde #os ini)ios de# *si)oan$#isis, (ueron )ontra*uestos tanto en sus &odos de (un)iona&iento )o&o, so"re todo, en sus resu#tados (ina#es. Sin e&"ar'o, dada #a enor&e )o&*#e4idad de #os *ro)esos ?@? En2 A. VIREL, Eocabulario de las psicoterapias, Gedisa, 3ar)e#ona 1HG@, s.1. Sublimacin. ?@@ I"id., 1,@71,A. ,11 *s.%ui)os no sie&*re resu#ta ($)i# deter&inar )u$ndo est$ 4u'ando uno u otro dentro de #a din$&i)a '#o"a# de un su4eto. La )a*a)idad de )a&u(#a4e %ue todos *osee&os es in&ensa. B e# 6e)6o de %ue, #a &a!or *arte de #as 1e)es, inter1en'an en estas )uestiones &e)anis&os in)ons)ientes, 6a)en &$s di(.)i# a<n #a di(eren)ia)i/n ! e# dia'n/sti)o. E# 6e)6o es %ue tras e# t8r&ino su"#i&a)i/n se *uede estar en)u"riendo una suti#, in)ons)iente ! e&"e##e)ida 6uida de# deseo. En &u)6os dis)ursos so"re e# te&a, tanto a es)a#a *ersona# )o&o te/ri)o, *are)e de4arse 1er, en e(e)to, #a a)tua)i/n de ese t.*i)o &e)anis&o de de(ensa %ue es #a ra)iona#ia)i/n Duti#iando una idea %ue es 1erdadera, *ero )on e# o"4eti1o #atente de o)u#tar otra 1erdad %ue resu#ta into#era"#eE )o#a"orando )on #a re*resi/n de# deseo ?@A . La di1u#'a)i/n de #os )on)e*tos *si)oana#.ti)os 6a tra.do )onsi'o unos &a#entendidos i&*ortantes so"re sus )on)e*tos &$s "$si)os. 5ui$s )on nin'uno )o&o )on e# de re*resi/n. Genera#&ente, se entiende *or ta# e# intento 1o#untario %ue ##e1a a )a"o e# su4eto *or e1itar una )ondu)ta %ue, en e# (ondo, desea, *ero %ue )6o)a )on deter&inadas as*ira)iones, idea#es o i&*osi)iones a&"ienta#es. -ero #a re*resi/n en rea#idad tiene nada o *o)o %ue 1er )on esa situa)i/n. En e##a, &$s "ien, 6a"r.a %ue 6a"#ar de :renun)ia a #a *u#si/n; %ue, *or #o 'enera#, a)t<a )o&o un &e)anis&o sano, en )uanto es )ontro#ado )ons)iente&ente *or e# *ro*io indi1iduo, en ra/n de su ada*ta)i/n a #a rea#idad o *or &oti1a)iones )ons)ientes de orden 8ti)o ?@C . A#'o &u! di(erente de #a aut8nti)a re*resi/n, %ue 4ue'a )o&o &e)anis&o de de(ensa tota#&ente in)ons)iente. Antes de %ue e# deseo *ueda, *or tanto, a#)anar #a )on)ien)ia de# su4eto es so&etido a un *ro)eso %ue #o a#e4a de ta# *osi"i#idad de re)ono)i&iento ?@G . -ero un deseo re*ri&ido no es un deseo &uerto o anu#ado. Es un deseo %ue se sit<a en otro ni1e# ! %ue si'ue o*erando a)ti1a&ente. Su a)ti1idad, a6ora, sin e&"ar'o, 1a a ser &$s intensa, !, desde #ue'o, &$s )on(#i)ti1a. A 8# se 1an a o*oner una serie de (uera, de :)ontra7)ar'as;, %ue *retenden &antener :a ra!a; ese deseo *ro6i"ido. -ero #a tenden)ia de ese deseo re*ri&ido, sin e&"ar'o, se'uir$ siendo #a de e&er'er a #a )on)ien)ia ! #a de o"tener un re)ono)i&iento ! una rea#ia)i/n. La #u)6a, *ues, se 6a)e ine1ita"#e. Fueras )ontrarias 4ue'an en e# interior de# su4eto ! entor*e)en, a 1e)es de &odo &u! serio, su a)ti1idad 'enera#. Todo e##o su*one un 'asto i&*ortante de ener'.a. Ener'.a %ue se tendr$ %ue sustraer de #a %ue, idea#&ente, 6a"r.a %ue e&*#ear en esos dos as*e)tos (unda&enta#es de# e%ui#i"rio 6u&ano %ue son a&or ! tra"a4o ! %ue, )o&o 1i&os en e# )a*.tu#o V, ?@A C(. A. FREUD, El Co y los mecanismos de defensa, -aid/s, 3uenos Aires 1HC9. ?@C En #a distin)i/n de estos )on)e*tos en)ontra&os una do)u&enta)i/n e06austi1a en #a o"ra )itada de -.F. VILLAMARRO, ?rustracin pulsional y cultura en ?reud. ?@G C(. S. FREUD, La represin, 1H1@, O.C., II, ,I@97,IAI ! Obser*aciones psicoanal-ticas sobre un caso de paranoia autobiogr(ficamente descrita, 1H11, O.C., II, 1@,I71@,1. En e# Diccionario de psicoan(lisis de J. LA-LANCNE7 J73. -ONTALIS, se de(ine #a re*resi/n )o&o2 Operacin por medio de la cual el sujeto intenta recha)ar o mantener en el inconsciente representaciones %pensamientos, im(genes, recuerdos' ligados a una pulsin$ La represin se produce en aquellos casos en que la satisfaccin de una pulsin %susceptible de pro*ocar por s- misma placer' ofrecer-a el peligro de pro*ocar displacer en *irtud de otras exigencias. ,1, )onstitu!en #os e4es "$si)os de #a &adura)i/n *ersona#. La su"#i&a)i/n, sin e&"ar'o, se'<n todo #o %ue ##e1a&os 1isto, trans(or&a e# deseo, no #o ani%ui#a en #a )on)ien)ia ni no e0*u#sa de s.. Le o(re)e una 1.a, &ediante #a trans(or&a)i/n de su o"4eto ! de su (ina#idad. Na! en e##a una ine#udi"#e renun)ia, *ero 6a! una irrenun)ia"#e satis(a))i/n ta&"i8n. La su"#i&a)i/n su*one sie&*re #a *osi"i#idad de e0*resar ! )ana#iar e# deseo, de (or&u#ar#o ! #i"erar#o. La su"#i&a)i/n de Eros de"e e0*andir Eros. Es de)ir, una din$&i)a a&orosa, no re'resi1a, o*erati1a de #a uni/n entre #o 1i1iente, %ue es e# o"4eti1o (unda&enta# de Eros. De otra &anera, es o"#i'ado *ensar %ue, "a4o #a idea de su"#i&a)i/n se o)u#ta una re*resi/n &$s o &enos dis(raada. En #a re*resi/n, e# deseo as*ira a su satis(a))i/n sin de4arse )a&"iar en su o"4eto ni en su (in. Si'ue inta)to en )uanto a sus *retensiones *ri&eras. -ero a# no en)ontrar una sa#ida ade)uada *or su re)ono)i&iento en #a )on)ien)ia, #o intentar$ *or 1.as tor)idas ! e0tra1iadas. Son #as ##a&adas :satis(a))iones sustituti1as;. E# deseo in)ons)iente es astuto *ara en)ontrar &i# (or&as de satis(a)erse de ese &odo sustituti1o. -or #as &a#as, !a %ue no se #e *er&iti/ *or #as "uenas. -ero, e# o"4eto ! e# (in de# deseo *er&ane)en inta)tos, *or &$s )a&u(#ados %ue est8n. Co&o se i#ustra en e# )aso )itado &$s arri"a de #a *seudo7 &.sti)a In8s 3#ann"eKin, o"sesionada en su e0*erien)ia es*iritua# *or en)ontrar a#'<n d.a e# *re*u)io de Jes<s. Todo un )aso, *ues, de tor)ida rea#ia)i/n de deseos, de e0tra1.o ! s.nto&a neur/ti)o, en un )on(#i)to en e# %ue e# deseo *er&ane)i/ sin &odi(i)ar ! %ue s/#o en)ontr/ #a 1.a de# )a&u(#a4e &.sti)o *ara #o'rar una satis(a))i/n. La su"#i&a)i/n 4ue'a de otro &odo. Na )a&"iado e# o"4eto de# deseo en una ine#udi"#e renun)ia ! 6a trans(or&ado su (ina#idad en otro ti*o de satis(a))i/n, !a deserotiada. E# ti) ! #a dana *odr.an i#ustrar ta&"i8n #a di(eren)ia en )uanto a #os resu#tados de #a re*resi/n ! de #a su"#i&a)i/n. En a&"os )asos e# )uer*o se &ue1e. En a&"os )aso e# )uer*o :6a"#a;, di)e a#'o, e0*resa un &o1i&iento interior. -ero en e# *ri&er )aso, ese &o1i&iento *osee todo e# )ar$)ter de# s.nto&a2 es re*eti)i/n, es in1o#untario, no es ada*tati1o, no )rea nada, no #i"era de nada ta&*o)o. Es un &o1i&iento a"ortado en s. &is&o. Es un intento de #i"erar a#'o %ue no ##e'a a en)ontrar su &odo de e0*resi/n. Gasta una ener'.a in<ti#. Na)e su(rir. En #a dana, e# )uer*o en)uentra un &o1i&iento #i"erador, es e# *ro*io Bo e# %ue #o diri'e a 1o#untad, 'enera ada*ta)i/n so)ia#, es )reati1o. E&*#ea ener'.a ! ta&"i8n #a 'enera. Na)e 'oar ! se o(re)e a #os de&$s *ara e# 'oo. La a,ent"ra e la opcin c:li#e. Es un (en/&eno, 6asta )ierto *unto, e0tra+o. De a#'una &anera, &oti1o ta&"i8n *ara aso&"rarse. -ues no de4a de ser sor*rendente e# 6e)6o de %ue deter&inados 6o&"res ! &u4eres *retendan de4ar de #ado unas di&ensiones "$si)as de su ser )uer*o ! de su ser en #o &$s .nti&o as*ira)i/n a un ti*o e0)#usi1o ! radi)a# de en)uentro, ta# )o&o ana#i$"a&os en e# )a*.tu#o so"re #a *are4a. No&"res ! &u4eres %ue *retenden *oner entre *ar8ntesis una de #as di&ensiones &$s deter&inantes de su ser ! %ue, )o&o todos sa"e&os, deter&ina de un &odo &u! tan de)isi1o a# )on4unto de #a *ersona#idad ! a sus *osi"i#idades de e%ui#i"rio *s.%ui)o. B sin e&"ar'o, a6. est$ e# 6e)6o in)ontesta"#e de %ue a #o #ar'o de toda #a 6istoria ! ,19 en tantas (or&a)iones re#i'iosas di(erentes &u)6os seres 6u&anos 6an de4ado de #ado un as*e)to tan "$si)o de su deseo *u#siona# *ara )entrarse de# &odo &$s tota# *osi"#e en una 1in)u#a)i/n a&orosa )on #o sa'rado. E# deseo *u#siona# !, &$s en )on)reto esa di&ensi/n su!a %ue es #a de #a se0ua#idad, 6an &antenido sie&*re 1.n)u#os estre)6os )on #a e0*erien)ia re#i'iosa. En e##a, 6a sido o"4eto o "ien de #a (as)ina)i/n o "ien de# terror. O se 6a )on1ertido en un #u'ar *ri1i#e'iado de a))eso ! en)uentro )on #o sa'rado o, *or e# )ontrario, se 6a 1isto &ar'inada ! e0)#uida )o&o e# ad1ersario &$s *e#i'roso de Dios. Es &u! a&*#io, en e(e)to, e# )auda# de# deseo *or #os $&"itos de #a re#i'i/n !, sin duda, tendr.a&os %ue en)ontrar en e##a uno de #os es*a)ios &$s e#o)uentes en #a e0*resi/n de esta di&ensi/n 6u&ana. E# *si)oan$#isis, sin e&"ar'o, no 6a *are)ido *restar#e #a aten)i/n %ue &ere)iera. B ta# )o&o #o e0*resara atinada&ente M. R. 3ion, los psicoanalistas han sido particularmente ciegos ante el tema de la religin UJ6 $ A6. est$, sin e&"ar'o, o(re)i8ndonos en sus 1ariados re'istros, un &ateria# en e# %ue e# deseo *u#siona# 6a en)ontrado &i# (or&as de )ana#ia)i/n ! e0*resi/n, de tonos &u! di(erentes ! de )ar$)ter )#.ni)o &u! di1erso ta&"i8n. -or e##a, &u)6os 6o&"res ! &u4eres 6an renun)iado, en e(e)to, a a)o&*a+arse en #a 1ida *or otro ser )on e# %ue )o&*artir #o &$s .nti&o de )ada uno, )on e# %ue 1i1ir #a e0*erien)ia de# en)uentro er/ti)o entre #os )uer*os ! )on e# %ue 6a)er *osi"#e #a e0*erien)ia de #a *aternidad o &aternidad. Nan *uesto su *asi/n en e# $&"ito de #o sa'rado ! en e# *ro!e)to ut/*i)o %ue de a6. deri1a. Su ries'o ser$ e# de )on(undir esa rea#idad sa'rada en e# o"4eto i&*osi"#e a# %ue e# deseo *u#siona# as*ira. Tendr$n %ue )o&*render, *or tanto, %ue e# deseo, se'<n 1i&os, es )ausado *or un o"4eto (a#tante ! no *or una &eta atra!ente )o&o *odr.a ser #a de #o di1ino. Tendr$n %ue )o&*render, *ues, %ue ta&"i8n en #a re#a)i/n )on Dios se'uir$ siendo 1erdad %ue e# deseo 6a de &orir a sus )ie'as *retensiones *ara %ue se 6a'a *osi"#e e# en)uentro. -or%ue s/#o en e# re)ono)i&iento de #a ausen)ia ! de #a no )oin)iden)ia, *or tanto, entre #a as*ira)i/n de# deseo ! Dios )o&o Otro %ue sa#e a# *aso, se a"re #a *osi"i#idad de una aut8nti)a re#a)i/n. S/#o de ese &odo se e1ita e# )on(undir a Dios )on nuestro an6e#o ! s/#o de ese &odo Dios &is&o *odr$ )onstituirse ta&"i8n )o&o un otro #i"re ! di(erente ! no )o&o un &ero a#i&ento de1orado *or #a )aren)ia %ue se nie'a a ser re)ono)ida ! a)e*tada ?AI . Cuando es as., #a o*)i/n )8#i"e se *resenta )o&o un (en/&eno %ue, *osi"i#itado desde #a no 1in)u#a)i/n e0)#usi1a de# deseo *u#siona# a# o"4eti1o "io#/'i)o de #a *ro)rea)i/n, &ere)e ser atendida ! ana#iada )o&o un *arti)u#ar ! si'ni(i)ati1o re'istro de# deseo. Desde deter&inados *resu*uestos Den su e0tre&o re*resentados *or #a *osi)i/n radi)a# de Mi#6e& Rei)6 %ue, e0)#u!endo #a *osi"i#idad de su"#i&a)i/n, )onsider/ #a e0*erien)ia se0ua# )o&o indis*ensa"#e *ara #a sa#ud *s.%ui)a ?A1 E, *uede resu#tar )uando ?@H As. #o de)#ara"a en una entre1ista *u"#i)ada en #a re1ista [rea 9, 9 D1HHAE A,. ?AI C(. en este sentido D. VASSE, LTAutre du d:sir et le Dieu de la foi, Ed. du Seui#, -aris 1HH1, donde e# autor e&*rende una #e)tura *si)oana#.ti)a de# te0to de Santa Teresa. ?A1 Rei)6 en)ontra"a in<ti# a)o&eter un *si)oan$#isis a sa)erdotes )at/#i)o2 siendo #a )ontinen)ia *ato#/'i)a, 6a"r.a %ue su*ri&ir#a antes de so+ar )on nin'<n ti*o de tera*ia. C(. #a o"ra !a )itada en e# )a*.tu#o III, La funcin del orgasmo, HH711I. ,1? &enos a1enturada una o*)i/n de ese )a#ado. No! d.a, se'<n *udi&os ana#iar en e# )a*.tu#o III, nos en)ontra&os en una onda so)io)u#tura# %ue 6a re1o#u)ionado #os *#antea&ientos en torno a #a 1i1en)ia ! e4er)i)io de #a se0ua#idad ! est$ &u! #e4os de 1a#orar #a *urea o #a 1ir'inidad )o&o un "ene(i)io *ersona# o )u#tura#. La &is&a 1a#ora)i/n de #a se0ua#idad en &u)6os $&"itos re#i'iosos 6a )a&"iado *ro(unda&ente. Todo e##o )ondu)e, sin duda, a *#antear una serie de interro'a)iones so"re e# sentido ! e# 1a#or de una o*)i/n #i"re *or e# )e#i"ato. En )ua#%uier )aso, e# (en/&eno si'ue estando a6., si'ue )on1o)ando a &u)6os 6o&"res ! &u4eres en di1ersos $&"itos re#i'iosos, )ristianos o no D6u"o un tie&*o en e# %ue ta&"i8n en e# )a&*o *o#.ti)o, entre #os anar%uistas radi)a#es *or e4e&*#o, tu1o #u'ar ta&"i8n este ti*o de o*)i/n en (a1or de #a )ausa *or #a %ue se #u)6a"aE ! *#antea una serie de )uestiones de inter8s so"re #a 1ida de# deseo. E# 6e)6o es %ue tanto desde e# *unto de 1ista te/ri)o )o&o desde #a )onstata)i/n de #os 6e)6os, *are)e o"#i'ado a(ir&ar %ue #a su"#i&a)i/n, )o&o *ro)eso *s.%ui)o, si'ue 6a)iendo 1ia"#e una o*)i/n )o&o #a de# )e#i"ato, %ue en tantas (or&a)iones re#i'iosas 6a o)u*ado ! si'ue o)u*ando un #u'ar de re#e1an)ia. Es un 6e)6o )onstata"#e *ara %uien ten'a o4os ! desee 1er %ue e# dese%ui#i"rio ! #a &adure se en)uentran i'ua#&ente re*artido entre )asados ! )8#i"es ! %ue #a *si)o#o'.a )#.ni)a no 6a *odido di(eren)iar una *ato#o'.a es*e).(i)a de# estado )e#i"atario ?A, . Son &u)6os #os 6o&"res ! &u4eres, *or #o de&$s, #os %ue a #o #ar'o de #a 6istoria ! en nuestro tie&*o 6an a)ertado a 1i1ir en *#enitud 6u&ana desde #a renun)ia a# e4er)i)io de #a se0ua#idad en sus di&ensiones er/ti)as ! 'enita#es ! 6an &ani(estado una a&*#ia )a*a)idad *ara tra"a4ar )reati1a&ente ! *ara re#a)ionarse sin es*e)ia#es di(i)u#tades )on #os otros. Fue re)ono)ido *or e# &is&o Freud %ue e0isten indi1iduos %ue son capaces de infligirse esta pri*acin sin daKo alguno ?A9 . En e##os 1ienen a )oin)idir *si)oana#istas ! *si)/#o'os )#.ni)os de di1ersas orienta)iones, *ero %ue *oseen en )o&<n una *er)e*)i/n 6onda de #o %ue es e# )o&*#e4o &undo a(e)ti1o se0ua# 6u&ano !, en *arti)u#ar, de su ad&ira"#e *#asti)idad. Gra)ias a e##a, ese *oten)ia# se *uede )ana#iar en re'istros &u! di(erentes, se'<n #a *si)odin$&i)a *arti)u#ar de )ada uno. E# )e#i"ato, sin duda, *uede ser uno de e##os. B es un dato, )u!a )o&*ro"a)i/n est$ a# a#)an)e de todos, e# de #a e0isten)ia de *ersonas )8#i"es %ue *onen de &ani(iesto una din$&i)a '#o"a# de *ersona#idad no s/#o e%ui#i"rada ! esta"#e sino ta&"i8n ri)a, esti&u#ante ! (e)unda en su ser ! en su intera))i/n )on #os otros. -ero ade&$s, si de4a&os de #ado *#antea&ientos e0)esi1a&ente te/ri)os so"re #a sanidad a *ato#o'.a de# )e#i"ato Dtantas 1e)es i&*re'nados, *or #o de&$s, desde una *arte ! ?A, F. Dr. DENIS. /sychopathologie et c:libat, en AA.VV., 0:libat et sexualit:, Seui#, -aris 1HCI, 1,1J E. LQ-ER7AR-ITARTE, 9aduracin y equilibrio afecti*o en el celibato -ro!e))i/n FFFIF D1HH,E 9I9791H. A este &is&o *ro*/sito a(ir&a J. DIERLENS, E# )e#i"ato es un alejamiento de la naturale)a fundamental de los seres *i*ientes$ A primera *ista ser-a patolgica$ /ero el asunto no es simple$ Lo que en unos puede ser patolog-a es otros es fuente de equilibrioD /sychopathologie du c:libat, en R. GU33ELS, DEd.E Le c:libat$ LMhomme sans compagne$ La femme sans compagnon, Ed. Uni1ersit8 de 3ru0e##es, 3ru0e##es 1HC?, 11171,9. ?A9 Lecciones introductorias al psicoan(lisis, 1H1A71H1C, Le))i/n FFII, ,99C7,9G. ,1@ otra, *or (a)tores de orden ideo#/'i)oE 6a"r.a %ue )on1enir, desde unos *#antea&ientos *si)odin$&i)os &$s &odestos ! a #a 1e &$s rea#istas, %ue en &u)6os )asos, a *esar de una re#ati1a )on(#i)ti1idad ori'inada en #a renun)ia a una 1ida de *are4a, se #o'ra una situa)i/n de 1ida )on un 'rado de esta"i#idad en su )on4unto %ue, *ro"a"#e&ente, *ara esos indi1iduos no ser.a *osi"#e dentro de una o*)i/n di(erente. A *ro*/sito de# e%ui#i"rio en #a 1ida )e#i"ataria, -. C6au)6ard a(ir&a"a, )on ra/n, %ue 6a! dese%ui#i"rados &$s e%ui#i"rados %ue #os ##a&ados dese%ui#i"rados2 #os %ue, )ons)ientes de su de"i#idad ! su dese%ui#i"rio, su(ren *or e##o, no se insta#an en 8# ! "us)an, sin 80ito tota#, )on )a.das ! retro)esos, e# *ro'reso 6a)ia e# e%ui#i"rio. -or e# )ontrario, e# e%ui#i"rado, insta#ado ! a*arente&ente sin *ro"#e&as, de 6e)6o est$ "#o%ueado neur/ti)a&ente ! s/#o tiene un e%ui#i"rio a*arente. Su *retendida (uera es #a re*resi/n de su de"i#idad ?A? . En &u)6as o)asiones ser$ ne)esario a)e*tar %ue, en #a orienta)i/n de #a 1ida de un su4eto, #o &$s i&*ortante *uede ser e# dar )on #a situa)i/n en #a )ua# su )on(#i)ti1idad in6erente *ueda en)ontrar e# $&"ito &$s id/neo *ara e%ui#i"rarse ! *ara dar de s. todo #o %ue sus *ro*ias *oten)ia#idades *er&itan. 5ui$s no #o'ren e# e%ui#i"rio, *ero *ro"a"#e&ente *uedan a#)anar su &e4or e%ui#i"rio *osi"#e. Nada &$s, *ero nada &enos ta&"i8n. La idea#ia)i/n de #a &adure, de# e%ui#i"rio o de #a *urea %ue se de4a 1er en &u)6os tratados so"re este te&a, *uede ser en s. &is&a e0*resi/n de un in(anti#is&o &u! nar)isista, %ue se re1iste de teor.a *si)o#/'i)a o es*iritua#idad a1anada. -o)os terrenos &$s *ro*i)ios %ue este de# )e#i"ato )onsa'rado *ara 1enir a )aer en #o %ue J C6asse'uet7 S&ir'e# ##a&/ :en(er&edad de #a idea#idad;. Son &u)6os #os dis)ursos, en e(e)to, %ue en un #en'ua4e es*iritua# ! de a*arente&ente )ient.(i)o so"re #a 1ir'inidad de4an 1er un (ondo &or"oso, os)uro, %ue 6a)e *ensar &$s en una se0ua#idad ne'ada ! )orro&*ida, &$s %ue su"#i&ada. -ro"a"#e&ente, una e0*resi/n &$s de #as *ro"#e&$ti)as re#a)iones %ue &u)6a 1e)es se esta"#e)en entre #a se0ua#idad ! #a institu)i/n re#i'iosa ?A@ . E# 6e)6o es %ue *ara &u)6os su4etos e# *ro!e)to de )e#i"ato )onsa'rado su*one e# )a&ino a tra18s de# )ua# #o'ran una &u! a)e*ta"#e (or&a de 1ida, 'eneradora de una sa#uda"#e (e)undidad *ara e##os &is&os ! *ara e# 'ru*o so)ia# en e# %ue sus 1idas se desen1ue#1en. Lo )ua# no %uita, e1idente&ente, %ue esta o*)i/n no sea ta&"i8n &u! arries'ada. En )ierto, &odo toda una a1entura. B una a1entura, sa"e&os, %ue i&*#i)a sie&*re e&*render un )a&ino %ue no est$ e0ento de ries'os ! )u!o (ina# *uede ser e# de #a )onse)u)i/n de un #o'ro (e#i, )o&o ta&"i8n #a de a)a"ar en un resu#tado )atastr/(i)o. Mu! a#to se *one #a &ira en toda a1entura. En e# )e#i"ato ta&"i8n. De a6. %ue su ries'o sea *or i'ua# &u! e#e1ado. Si e# o"4eti1o no se #o'ra, #a )at$stro(e *uede resu#tar de1astadora2 1enir a dese&"o)ar en una *ro(unda &uti#a)i/n *ersona#, en un )on(#i)to ! una tensi/n ?A? C(. -. CNAUCNARD, 0elibato y equilibrio psicolgico en J. CO--ENS, Sacerdocio y celibato, 3.A.C., Madrid 1HC1, ?HH7@1G. ?A@ En a#'unas o)asiones, ade&$s, resu#ta su&a&ente dis)uti"#e e# e&*#eo %ue se 6a)e de deter&inadas teor.as *si)oana#.ti)as *ara 4usti(i)ar a#'unas *osi)iones a# res*e)to. As., *or e4e&*#o, en A. CENCINI, /or amor, con amor, en el amor$ Libertad y madure) en el celibato consagrado, Atenas, Madrid 1HHA o T. ANATRELLA, Ouelques enjeux psychologiques du c:libat sacerdotal2 Re1ue dlPt6i%ue et de T6eo#o'ie Mora#es. Le Su**#8&ent 1HA D1HHAE ?C7AI. ,1A (ata#&ente destru)ti1a o en e# ais#a&iento nar)isista donde !a e# <ni)o inter8s ! *asi/n no sea sino #a %ue ronda a#rededor de uno &is&o ?AA . E# #o'ro, e# aut8nti)o ! %ui$s e# &e4or de todos #os #o'ros ser.a sie&*re e# de (a1ore)er a*ertura *ara e# des)u"ri&iento, e# en)anta&iento ! #a dedi)a)i/n a# otro, a )ua#%uier otro, *or e# &ero 6e)6o de ser#o. En )ua#%uier )aso, e# (en/&eno de #a #i"re o*)i/n *or e# )e#i"ato no de"er.a de4ar de sor*rendernos, dado e# *a*e# tan "$si)o ! tan 6ondo %ue e# &undo a(e)ti1o se0ua# dese&*e+a en e# )on4unto de #a *ersona#idad. Con 8# se *one, )ierta&ente, de &ani(iesto #a e0tra+a )a*a)idad de# ser 6u&ano *ara tras)ender #as deter&ina)iones "io#/'i)as de# deseo *u#siona# ! #as *osi"i#idades %ue, desde a6., se #e a"rieron a# )on1ertirse en un ser de )u#tura. E# deseo *u#siona#, *ues, )o&o 6e&os *odido 1er en estas *$'inas, *osee a&*#ios ! &u! 1ariados re'istros. Cada uno de e##os i&*#i)a unas *osi"i#idades ! ta&"i8n unos ries'os es*e).(i)os. En nin'uno ser$ *osi"#e en)ontrar ese os)uro o"4eto %ue deter&ina su *er&anente e in)ansa"#e "<s%ueda. -or%ue )o&o !a nos re)ord/ Luis Cernuda el deseo es una pregunta cuya respuesta no existeZ una hoja cuya rama no existeZ un mundo cuyo cielo no existe$ De a6. ta&"i8n su dina&is&o in)esante, %ue desde un tron)o )o&<n, se 1a a"riendo en ra&as tan di(erentes !, en todas e##as, )uando se a"re a# )a&*o de #o si&"/#i)o, nos 1a de4ando en(rentados a# &isterio. ?AA Con &$s deta##e &e )entr8 en este te&a de# )e#i"ato en La a*entura del celibato e*ang:lico$ Sublimacin o represin 5 +arcisismo o alteridad, Frontera7E'ian, Vitoria ,III. A##. ana#io #as &oti1a)iones sanas o *ato#/'i)as de esta o*)i/n, as. )o&o sus *osi"i#idades ! ries'os &$s i&*ortantes. ,1C 4I4LIOGRA5A AA.VV., 0:libat et sexualit:, Seui#, -aris 1HCI AA.VV., Les SublimationsD Re1ue Fran]aise de -!s)6ana#!se, FLIV D1HGIE, @7,,9. DOMSNGUER MORANO, C., La a*entura del celibato e*ang:lico, Frontera7E'ian, Vitoria ,III. /sicoan(lisis y religinD di(logo interminable, Trotta, Madrid ,III. A. FREUD, El Co y los mecanismos de defensa, -aid/s, 3uenos Aires 1HC9. FREUD, S., .n recuerdo infantil de Leonardo de Einci, 1H1I, DO.C., II,1@CC71A1HE Las pulsiones y sus destinos, 1H1@, O.C., II, ,I,H7,I@,. El Co y el Ello, 1H,9, O.C., III, ,CI17,C,G. GLOVER, E., Sublimation, substitution, and social anxiety2 Int. Journa# o( -!s)6o7Ana#!sis 1, D1H91E ,A97,HC. NARTMANN, N., +otas sobre la teor-a de la sublimacin, en 2 Ensayos sobre la psicologia del yo, F.C.E. M80i)o 1HAH, 1H,7,19. LU3I, L.S., #he fallacious misuse of concept of sublimation2 -s!)6oana#!ti) 5uarter#! 91 D1HA,E C97CH. LAGACNE, D., De la fantasie L la sublimation$ Oeu1res V, -aris, -.U.F., 1HG?. LA-LANCNE, J., La sublimation, en2 /robl:matiques, """, -.U.F., -aris 1HGI. RICOEUR, -., ?reudD una interpretacin de la cultura, F.C.E., M80i)o 1HCI. SEGAL, N., "ntroduccin a la obra de 9elanie Vlein, -aid/s, 3uenos Aires 1HC@. VILLAMARRO, -.F., ?rustracin pulsional y cultura en ?reud, Uni1ersidad -onti(i)ia de Sa#a&an)a, Sa#a&an)a, 1HGH. VERGOTE, A. La psychanalyse L lM:preu*e de la sublimation, Ed. du Cer(, -aris 1HHC. VOLNEB, G., ?reud on Sublimation, State Uni1ersit! o( NeW BorK, A#"an! 1HH,. ,1G