Sobro a AIma
Auicr. ArislloIos
|!i4c. Impronsa NacionaI-Casa da Mooda
Ccnccp4c gr4jicc. ILD/INCM
1ircgcn. 800 oxompIaros
Dcic !c inprcss4c. Solombro do 2010
|S8N. 978-972-27-1892-9
Dcpcsiic lcgcl. 316 072/10
OBRAS COMPLETAS DE ARISTTELES
OBRAS COMPLETAS DE ARISTTELES
COORDENAO DE ANTNIO PEDRO MESQUITA
COORDENAO DE ANTNIO PEDRO MESQUITA
VOLUME III
TOMO I
Irojoclo promovido o coordonado poIo Conlro do IiIosofia da Inivorsi-
dado do Iisboa om coIaborao com o Conlro do Lsludos CIssicos da
Inivorsidado do Iisboa, o Inslilulo David Iopos do Lsludos rabos o
IsImicos o os Conlros do Iinguagom, Inlorprolao o IiIosofia o do Lslu-
dos CIssicos o Humanslicos da Inivorsidado do Coimbra.
Lslo projoclo foi subsidiado poIa Iundao para a Cincia o a TocnoIogia.
SOBRE A ALMA
SOBRE A ALMA
ARISTTELES
ARISTTELES
Reviso cientfica de TOMS CALVO MARTINEZ
(Universidade Complutense de Madrid)
Traduo de ANA MARIA LIO
(Universidade de Lisboa)
CENTRO DE FILOSOFIA DA UNIVERSIDADE DE LISBOA
IMPRENSA NACIONAL-CASA DA MOEDA
LISBOA
2010
PAR|N1|8US OP1|M|S
AGRADLCIMLNTOS
Ao Irofossor Anlnio Iodro Mosquila dovo um sonlido
agradocimonlo. Mais ainda do quo ao coordonador do projoc-
lo, dovo-o ao Irofossor quo lanlo mo oslimuIou a abraar osla
lomvoI larofa, o com oIa a aIimonlar a paixo poIo Grogo o o
fascnio poIo ponsamonlo difciI do ArislloIos.
No Irofossor Toms CaIvo onconlroi um indisponsvoI
apoio. InoxcodvoI om disponibiIidado o onlusiasmo dosdo o
primoiro conlaclo, guardo-Ilo sincora amizado poIa sua rigoro-
sa o cuidada roviso, bom como poIo goslo com quo mo pros-
lou lodo o auxIio possvoI na pior das larofas, a lraduo da
lorminoIogia arislolIica. A sua sIida coIaborao lornou ou-
lro oslo lrabaIlo.
Ao Irofossor Anlnio Caoiro cumpro-mo ondoroar uma
paIavra do roconlocimonlo poIo prazor com quo soguiu oslo
projoclo, mas mais ainda poIa amizado.
NOTA INTRODITRIA
15
!" #$%&': n tcxtn quc hnjc Icmns
Tum iIIo: Tu aulom cum ipso lanlum Iibrorum
laboas, quos lic landom roquiris`
Commonlarios quosdam, inquam, Arislolo-
Iios, quos lic sciobam osso, uoni ul auforrom, quos
Iogorom, dum ossom oliosus.
Lnlo oIo porgunlou: Tu quo lons lanlos Ii-
vros, quo Iivros procuras lu aqui`
Vim buscar uns comonlrios do ArislloIos,
disso ou, quo sabia quo aqui lavia, para os Ior quan-
do livor vagar.
Ccoro, Dc jini|us 3. 9-10.
O riiucl !c prccurc, nc |i|liciccc, !c un tclunc !c cxicnsc
c|rc crisiciclicc, iniicn!c c gcsic !c Ciccrc, jilic-ncs nunc irc!i4c
!c lciiurc c inicrprcic4c i4c cniigc ccnc c prcpric jilcscjc. | lc-lc c,
cin!c |cjc, un !cscjic. Scculcs !c lciicrcs c cxcgcics rcccn|cccn c
ccnplcxi!c!c !c scu pcnscncnic, !c|cicn!c-sc pcr c csclcrcccr c irc-
!uzir, c suc !ijicul!c!c, c ccr4cicr c|scurc !c nuiics pcsscgcns, c
nitcl !c ccrrup4c !c icxic icrncrcn-sc !csc|cjcs icpiccs !c ucn
cxcspcrc nc luic ccnsicnic pclc cprcxinc4c cc grcgc, ncccsscricncn-
ic incrsc cn prc|lcncs c pcrplcxi!c!cs. Nunc ncic inirc!uicric, n4c
pc!cric scr ncssc prcicns4c clcnc4-lcs, nuiic ncncs csclcrccc-lcs
1
,
1
Iara o mundo do probIomas quo no afIoraromos aqui, voja-so An-
lnio Iodro Mosquila, |nirc!u4c Gcrcl, Iisboa, 2005. A ampIa bibIiogra-
16
cunprc-ncs, cnics, lcn|rcr clguns jccics, cxicricrcs cc sisicnc jilc-
scjicc crisiciclicc, uc csi4c nc suc crigcn. |npcric cgcrc jcrnulcr
unc ucsi4c |cn cc gcsic !c Arisiciclcs. c uc c c ircic!c Sobro a
AIma
A pcrgunic ccn!uz-ncs c nciurczc pcculicr !cs icxics uc
ccnpccn c corpus crisiciclicc. | uc csics ircic!cs rcsulicn, nc
|ipcicsc ncis plcusitcl, !c liccs pcssc!cs c cscriic. Mcis, n4c jci
Arisiciclcs ucn cgrupcu cn ircic!cs cs !itcrscs litrcs, nc cr!cn
uc |cjc cprcscnicn, c corpus scric ccnpcsic, ccn cjciic, !c uni-
!c!cs ncis pcucncs !c uc cs ircic!cs uc ncs c|cgcrcn
2
. Qucr
isic !izcr uc c csccl|c !cs ccnicu!cs c c csiruiurc !c ircic!c So-
bro a AIma n4c sc !ctcn c Arisiciclcs. Dci c pcriincncic !c
cuccicncr c i!cnii!c!c !c uc, cxi|in!c c scu ncnc, jci ircnsniii-
!c ccnc Hrpl +,j;: uc ircic!c sc|rc c clnc lcu Ciccrc | uc
ircic!c sc|rc c clnc lcncs ncs
Rcnissccs jciics cn cuircs icxics crisicicliccs pcrc un Hrpl
+,j; !ccuncnicn c cxisicncic !c un icl cscriic, pcssitclncnic cn
ti!c !c jilcscjc, n4c pcssuincs, nc cnicnic, !c!cs sc|rc c scu jcr-
fia ospocfica sugorida noslo voIumo onconlra-so om conslanlo acluaIiza-
o na pgina oficiaI do projoclo (lllp://vvv.obrasdoarisloloIos.nol).
2
M. Nussbaum, Tlo loxl of ArislolIo's Dc Aninc, in |sscs cn
Arisicilcs Do Anima, od. M. Nussbaum & A. Rorly, Oxford, 2003, p. 5,
n. 14. Iara um sumrio do probIoma, voja-so, da mosma aulora, Arislo-
lIo, in 1|c Oxjcr! Clcssiccl Diciicncr, llird odilion rovisod, od. S. Hornb-
Iovor & A. Spavforll, Oxford, 2003, osp. p. 166.
1
ncic
3
. O cspclic !c Arisiciclcs jci |cr!c!c pcr 1ccjrcsic, n4c c ccric
c runc uc scguiu cic Sulc c irczcr pcrc Rcnc, pcr cccsi4c !c ic-
nc!c !c Aicncs, cn 86 c. C. |sic cccniccincnic ncrcc c inicic !c
unc nctc ti!c pcrc cs cscriics crisicicliccs. Assin, c ircic!c Sobro
a AIma, nc ccnjigurc4c uc cgcrc l|c ccn|cccncs, scr4 prciiccncnic
ccnicnpcrcncc !c Ciccrc. |lc icr4 gcn|c jcrnc cs n4cs !c An!rcnicc
!c Rc!cs, cciitc cnirc 0 c 20 c. C., icltcz c c|cjc !c unc cscclc
pcripciciicc cn Aicncs
4
. O scu irc|cl|c c!iicricl su|jcz, nc rccli-
!c!c, c ic!c c irc!i4c ncnuscriic pcsicricr, c pcricnic icn|cn cs
c!iccs !c Arisiciclcs uc clin|cncs ncs ncsscs csicnics. | csic, cn
uliinc cn4lisc, c ircic!c sc|rc c clnc uc lcncs ncis cxccicncn-
ic, c tcrs4c uc !clc c|cgcu cc scculc |X, pcis n4c pcssuincs nc-
nuscriics cnicricrcs.
Nc ircic!c uc |cjc lcncs cjigurc-sc pcriiculcrncnic prc|lcn4-
iicc c Iitrc |||. Ncs pclctrcs !c Nuss|cun, uc lisic c inccnplciu!c
!c litrc c csircgcs pcsicricrcs cnirc cs jusiijiccccs pcssitcis, |cc|
3 is inicrncll c ncss
5
. A ncsnc cuicrc ucsiicnc uc !ctcncs c
Arisiciclcs c cciucl scucncic !cs icpiccs irc|cl|c!cs nc litrc. |sic
ilusirc un jcncncnc inpcricnic nc ircnsniss4c !c corpus crisic-
iclicc. Ccn cjciic, cs supcsics cpcnicncnics !c culc ncn scnprc
3
M. Nussbaum, Tlo loxl of ArislolIo's Dc Aninc, p. 5. Iara aIgu-
mas obras oxislom Iislas anlorioros a Andronico do Rodos.
4
Iara bibIiografia sobro o loma, voja-so R. SlarpIos, Andronicus,
in 1|c Oxjcr! Clcssiccl Diciicncr, pp. 88-89.
5
M. Nussbaum, Tlo loxl of ArislolIo's Dc Aninc, p. 6.
18
ncs c|cgcrcn csiruiurc!cs, ircnsjcrnc!cs nun icxic ccc|c!c, clcrc
c ccn ncxc. scgun!c Nuss|cun, Do An. ||| 6- c !issc un |cn
cxcnplc
6
, j4 Rcss pcc cn ccusc c uni!c!c !c Do an. ||| , nclc
cnccnircn!c unc rcccl|c !c icxics uc un c!iicr icr!ic uis scltcr
7
.
O lciicr !c ircic!c Sobro a AIma cpcrcc|cr-sc-4, !c jccic, !c uc c
Iitrc ||| n4c scguc un jic ccn!uicr ccnpcr4tcl cc !cs Iitrcs | c ||.
| inpcricnic, pcis, pcriir pcrc c icxic ccn c nc4c !c uc n4c
c|cr!crcncs unc c|rc cui!c!cscncnic plcncc!c c crgcnizc!c pcr
Arisiciclcs, c pcr clc rctisic. | prccisc scncr c csics jccics cs ticis-
siiu!cs !c unc irc!i4c ncnuscriic uc clguns ccnsi!crcn pcrii-
culcrncnic !cscjcriunc!c. ccrrup4c !c icxic !cccrrcnic !c scculcs
!c ccpic, prccnc|incnic !c lccuncs c cic ccrrcc4c pcr pcric !c lciic-
rcs !ijicilncnic ctclizc!cs pcrc c jczcr.
O uc ncs jicc, cjincl, !c Arisiciclcs 1|c cxcci ucr!ing cj
ncsi cj i|c ncicricl is Arisicilcs, ccrc!iic Nuss|cun
8
. Mcsnc uc
cssin n4c scjc, c sinplcs ccnscicncic !c u4c lcngc c icriucsc jci c
ccnin|c pcr csics pclctrcs cic ncs pcrccrri!c !ctc |csicr pcrc uc,
curicscs, cs |cnrcncs ccn c ncssc lciiurc.
6
M. Nussbaum, ArislolIo, p. 166.
7
D. Ross, Arisiciclcs Do anima, od., vill inlroduclion and common-
lary, 1961, p. 303.
8
M. Nussbaum, ArislolIo, p. 166.
19
Quadrn-sntcsc da nbra
Iivro I
Iovanlamonlo dos probIomas quo o osludo
proposlo onvoIvo. Rocuporao da invosliga-
o roaIizada poIos anlocossoros do A.: aproson-
lao o anIiso das doulrinas mais roIovanlos.
DificuIdados do osludo oncolado, oIonco do
probIomas do vria ordom por oIo suscilados
(mlodo do invosligao, gnoro da aIma, di-
visibiIidado, abrangncia da dofinio, afocos
da aIma o sua insoparabiIidado da malria f-
sica dos animais).
1 A aIma cnmn
nbjcctn dc
invcstigan
A invcstigan da aIma: dnutrinas Icgadas pcIns antcccssnrcs
Conlocimonlo o movimonlo como caraclorsli-
cas ordinariamonlo alribudas aIma: osludo
das doulrinas dos anlocossoros (Domcrilo, pi-
lagricos, Anaxgoras, IIalo no 1incu, Lmp-
docIos, TaIos, Digonos, HoracIilo, AIcmon,
Crlias, Hpon), aspoclos a rolor, incorrocos.
Os qualro lipos do movimonlo. Movimonlo por
naluroza o por acidonlo. Rofulao da doulri-
na sogundo a quaI a aIma so movo a si mosma,
snloso o oxamo da oxposio quo doIa faz IIa-
lo no 1incu. Donuncia do absurdo do corlas
proposlas sobro a roIao onlro aIma o corpo.
Inconsislncia da looria sogundo a quaI a aIma
uma larmonia. AnIiso das consoquncias:
a aIma no podo movor-so. Roloma do probIo-
ma do movimonlo da aIma: a aIma como nu-
moro quo so movo a si mosmo, a monos razo-
voI das doulrinas.
ConcIuso da anIiso da doulrina da aIma
como numoro. Lxposio o rofulao da dou-
lrina sogundo a quaI a aIma composla do
oIomonlos, om ospociaI da proposla do Lmp-
docIos. As parlos da aIma: sua unidado, osp-
cio das suas parlos.
Cnnhccimcntn
c mnvimcntn
Mnvimcntn
da aIma
AIma cnmn
harmnnia
c nmcrn
Cnntinuan,
aIma cnmpnsta
dc cIcmcntns
2
3
4
5
20
Iivro II
Dofinio do aIma: proposla do dofinio das
suas facuIdados. Lsludo individuaI das facuI-
dados da aIma: a facuIdado nulriliva, a sonsi-
biIidado, invosligao parlicuIarizada do cada
sonlido.
DcIinin dc aIma
1
2
(i) AIma
substncia
c primcirn actn
(ii) AquiIn
pcIn quaI
vivcmns
Lnsaio do uma primoira dofinio do aIma,
conslruda graduaImonlo al clogar onuncia-
o do quo o primoiro aclo do um corpo
naluraI quo possui vida om polncia. Organi-
cidado doslo corpo, insoparabiIidado da aIma.
Sonlidos om quo so diz quo um sor vivo o
um animaI. A aIma como princpio das facuI-
dados poIas quais so dofino, naluroza o inlor-
-roIao das facuIdados da aIma. Dofinio da
aIma como aquiIo poIo quaI vivomos, porcop-
cionamos o discorromos. ApIicao aIma da
doulrina do par polncia/aclo.
DcIinin da aIma pcIas suas IacuIdadcs
3
4
As IacuIdadcs
da aIma
A IacuIdadc
nutritiva
RoIao do sucosso onlro as facuIdados da
aIma prosonlos nos soros vivos. Nocossidado
da invosligao do lipo do aIma do cada sor
vivo. O osludo do cada facuIdado como mo-
Ilor oslralgia do abordagom da aIma.
A facuIdado nulriliva como a mais comum.
Suas funos: roproduo o assimiIao do aIi-
monlos. Digrosso sobro a aIma como causa o
princpio do corpo quo vivo (origom do movi-
monlo, causa finaI o subslncia dos corpos
animados). A nulrio (o aIimonlo, sua roIao
com o onlo animado) o a roproduo.
A scnsibiIidadc
LscIarocimonlo do sonlido do porcopcionar,
sor afoclado, movor-so. ApIicao da dou-
lrina do par polncia/aclo ao osludo da sonsi-
biIidado.
Lxposio das acopos do sonsvoI por si
mosmo (prprio do cada sonlido, comum a
lodos os sonlidos) o por acidonlo.
5
6
Scnsan
As trs
accpcs
dn scnsvcI
21
O visvoI como objoclo da viso. A cor o a Iuz.
O onvoIvimonlo da Iuz na viso. O vor como
afoco sofrida poIo rgo sonsoriaI por aco
do um inlormodirio, suas quaIidado o funo.
Os oIomonlos onvoIvidos na produo do som,
os objoclos capazos do soar o as propriodados
quo Ilos conforom laI capacidado. ImpIicao
do um inlormodirio na audio, quaIidado o
funo daquoIo. Caraclorizao da voz na qua-
Iidado do som do um sor animado.
O oIfaclo o o sou objoclo, dificuIdados do dofi-
nio. LnvoIvimonlo do um inlormodirio,
suas quaIidados o funo. O diforonlo cloirar
nos animais quo rospiram o nos poixos. RoIa-
o do cloiro com o quo soco.
O langvoI como objoclo do paIadar. Ausncia
do um inlormodirio do paIadar. Sua roIao
com o lumido. Nocossidado do o rgo son-
soriaI sor capaz do lumidificar-so. Idonlifica-
o o caraclorizao das ospcios dos saboros.
Variodado dos sonlidos lclois o dos langvois.
Carclor inlorno ou oxlorno do rgo do lac-
lo. IrobIomalizao da oxislncia do um inlor-
modirio do laclo o da sua naluroza. A carno
como inlormodirio do laclo. Caraclorizao
dos langvois o do rgo do laclo.
Dofinio do sonlido como aquiIo quo ca-
paz do rocobor as formas sonsvois som a ma-
lria, suas consoquncias para o rgo son-
soriaI. Quoslos gorais sobro a sonsibiIidado.
7
8
9
10
11
12
A visn
c n scu nbjcctn
A audin
c n scu nbjcctn,
a vnz
O chcirn
c n scu nbjcctn
O paIadar
c n scu nbjcctn
O tactn
c n scu nbjcctn
A scnsibiIidadc
cm gcraI:
n scntidn
Iivro III
A sonsibiIidado. IacuIdados da aIma roIaciona-
das com o ponsamonlo. A facuIdado do movi-
monlo. IacuIdado nulriliva, sonsibiIidado do
animaI.
Inoxislncia do oulro sonlido aIm dos cinco
osludados, ospocificaos do um sonlido co-
mum. Iunos doslo sonlido: porcopo dos
sonsvois comuns, dos sonsvois por acidonlo
o da prpria porcopo sonsoriaI, discrimina-
o onlro objoclos do dois sonlidos.
ScnsibiIidadc
Existncia
dc um scxtn
scntidn,
scntidn cnmum
1
22
Lsludo do sonlido comum. Idonlificao da
aclividado do sonsvoI com a do sonlido.
O sonlido como uma proporo. A dislino
onlro os objoclos dos divorsos sonlidos.
O scntidn
cnmum
2
FacuIdadcs da aIma rcIacinnadas cnm n pcnsamcntn
Diforonas dofinidoras da aIma: porcopcionar
diforonlo do ponsar. Invosligao da naluroza
da imaginao o, om parlicuIar, do como so
roIaciona com a sonsao.
O onlondimonlo como a parlo da aIma poIa
quaI so conloco o ponsa, o aquiIo com o quaI
discorromos o fazomos suposios. Quoslos a
rospoilo da naluroza do onlondimonlo.
Diforonciao dos onlondimonlos aclivo o pas-
sivo: suas funos o pocuIiaridados.
RoIao do ponsamonlo sobro os indivisvois
com aquiIo acorca do quaI no oxislo o faIso.
Os sonlidos om quo aIgo dilo indivisvoI.
O probIoma da sua aproonso.
RoIao onlro imaginao o onlondimonlo. Quos-
los sobro a aproonso do diforonlos objoclos.
Idonlificao da aIma com lodos os soros: on-
londimonlo o sonsao. RoIao onlro onlondi-
monlo o imaginao.
Imaginan:
cnmn sc
rcIacinna
cnm a scnsan
Entcndimcntn
c cntcndcr
Entcndimcntns
activn c passivn
A aprccnsn
dns indivisvcis
A IacuIdadc
quc cntcndc
Entcndimcntn,
imaginan
c scnsan
3
4
5
6
7
8
O mnvimcntn dns scrcs animadns
Iarlo da aIma quo movo: soparabiIidado, idon-
lificao com uma das facuIdados j osludadas.
As parlos da aIma quo no so rosponsvois
poIo movimonlo.
Origom do movimonlo: facuIdado dosidoraliva
o onlondimonlo prlico. O dosojo. Iacloros
impIicados no movimonlo.
Quoslos roIalivas ao movimonlo dos animais
imporfoilos. A facuIdado quo movo: impIicao
das facuIdados doIiboraliva o cionlfica no mo-
vimonlo.
Partc da aIma
quc mnvc
Dcscjn
c cntcndimcntn
ImpIican
dc nutras
IacuIdadcs
9
10
11
23
A IacuIdadc nutritiva c a scnsibiIidadc
Nocossidado da facuIdado nulriliva no sor vivo.
Carclor nocossariamonlo compsilo do corpo
do animaI. Nocossidado da sonsibiIidado no
animaI, o primoiramonlo do laclo.
Nocossidado do laclo, som o quaI no oxislom
oulros sonlidos. Carclor nocossariamonlo com-
psilo do corpo do animaI. LxpIicao loIooI-
gica dos sonlidos.
Ncccssidadc da
nutrin c da
scnsibiIidadc
Ncccssidadc
dn tactn,
IinaIidadc
dns scntidns
12
13
24
A TRADIO
O loxlo quo sorvo do baso lraduo o do David Ross
(Oxford, 1956), ainda lojo a odio do roforncia. A ospocifici-
dado da obra, um lralado lcnico, oxigo rospoilo oscrupuIoso o
fidoIidado ao loxlo por parlo do lradulor, sob pona do sair
muliIado o ponsamonlo oxprosso. Lslo princpio foi sompro
rospoilado, o quo juslifica, onlro oulras pocuIiaridados, vrias
ropolios o a froquonlo manulono do formas vorbais ondo a
osliIslica proscrovoria a subsliluio por nomos. Quanlo lra-
duo dos lormos lcnicos
1
, oxpIicila-so om nola do rodap as
opos roIalivas aos campos somnlicos mais compIoxos, como
o do vorv ou ooOjot;. Morocom iguaImonlo uma nola do
rodap as opos do lraduo (o, nocossariamonlo inlorprola-
o) mais poImicas o difcois, quo cumpro juslificar o rocon-
duzir ao sou propononlo.
1
IundamonlaI a consuIla do Mosquila, DificuIdados parlicuIaros
do vocabuIrio arislolIico, |nirc!u4c Gcrcl, pp. 469-534.
25
ABRLVIATIRAS L SINAILTICA
A. ArislloIos.
ccnn. c! lcc. comonlrio ao passo.
Iil. Iolra, IiloraImonlo.
n. nola.
pI. pIuraI.
Rodior ARISTOTL, 1rciic !c lcnc, comonlairo par G. RO-
DILR, Iaris, 1985.
Ross ARISTOTLILS, Dc cninc, odilod vill inlroduclion
and commonlary by W. D. ROSS, Oxford, Ion-
don, 1961.
Toms CaIvo ARISTTLILS, Accrcc !cl Alnc, inlroduccin, lra-
duccin y nolas do T. CAIVO MARTINLZ, Madrid,
1978.
Tricol ARISTOTLILS, Dc lcnc, lraduclion nouvoIIo ol no-
los par }.-G. TRICOT, Iaris, 1934.
Mosquila A. I. MLSQIITA, |nirc!u4c Gcrcl, Iisboa, 2005.
< > acrosconlo ao loxlo na lraduo.
| ] suprosso (com a odio do Ross).
1 1 lcci !cspcrcii.
indicaos da rosponsabiIidado da lradulora.
26
TRADILS ANOTADAS L COMLNTRIOS
CAIVO MARTINLZ, T., Arisiciclcs. Accrcc !cl Alnc, inlroduccin, lraduccin
y nolas, Madrid, 1978.
GOMLS, CarIos H., Arisiciclcs. Dc Alnc, inlrod., lrad. o nolas, Iisboa, 2001.
HAMIN, D. W., Arisicilcs Dc cninc, |cc|s || cn! ||| (uii| ccricin pcsscgcs
jrcn |cc| |), lransIalod vill inlroduclion and nolos, Oxford, 1998
r
.
HLTT, W. S., Arisiciclcs. On i|c scul, Pcrtc nciurclic, On |rcci|, vill an
LngIisl lransIalion, Cambridgo (Mass.), Iondon, 2000
r
.
HICS, R. D., Arisiciclcs. Dc cninc, vill lransIalion, inlroduclion and no-
los, Cambridgo, 1907.
RLIS, M. CocIia G. dos, Arisiciclcs. Dc Aninc, aprosonlao, lrad. o nolas,
So IauIo, 2006.
RODILR, G., Arisicic. 1rciic !c lcnc, comonlairo, Iaris, 1985.
ROSS, W. D., Arisiciclcs. Dc cninc, odilod vill inlroduclion and common-
lary, Oxford, Iondon, 1961.
(od.), 1|c ucr|s cj Arisicilc, lransIalod inlo LngIisl, Clicago |olc.], 1952.
THLIILR, W., Arisiciclcs. U|cr !ic Scclc, mil LinIoilung, borsolzung und
ommonlar, BorIin, 1994
7
.
TRICOT, }.-G., Arisiciclcs. Dc lcnc, lraduclion nouvoIIo ol nolos, Iaris, 1934.
SOBRE A ALMA
LIVRO I
31
402a
5
10
1. A aIma cnmn nbjcctn dc invcstigan
Iarlindo do princpio do quo o sabor
1
uma das coisas
boIas o oslimvois, o quo aIguns saboros so suporioros a ou-
lros quor poIo sou rigor, quor por lralarom do objoclos mais
nobros o admirvois, por oslos dois molivos podoromos com
boa razo coIocar a invosligao sobro a aIma
2
onlro os mais
imporlanlos. Ora o conlocimonlo
3
sobro a aIma paroco conlri-
buir lambm Iargamonlo para o da vordado no sou lodo, o om
ospociaI para o da naluroza, pois a aIma , por assim dizor, o
princpio dos animais. Irocuraromos, pois, lor om visla o co-
nlocor a sua naluroza o a sua ossncia
4
, o ainda aquiIo quo a
acompanla
5
. Doslas coisas, umas parocom sor afocos oxcIu-
sivas da aIma, o oulras porloncor, por moio doIa, lambm aos
animais
6
. Do lodo o modo, o sob lodas as porspoclivas, bom
difciI aIcanar um conlocimonlo sobro a aIma digno do cr-
dilo.
!
METODOLOGIA
!
Sondo osla, com ofoilo, uma invosliga-
1
ojot;. Trala-so da unica ocorrncia do lormo om A., sogundo
Tricol (p. 1, n. 1) dosigna yvcot; om goraI.
2
+,(. AIma a vorso lradicionaI, ombora A. lonla om visla
uma roaIidado baslanlo diforonlo daquoIa quo o lormo porlugus donola.
+,( dosigna o princpio vilaI, ou mosmo a vida.
3
vcot;.
4
O0olo. Soro assinaIadas om nola aponas as ocorrncias om quo
o0olo no dosigno a subslncia, mas sim a ossncia.
5
Islo , os sous acidonlos (vor Mosquila, pp. 502 o sogs. o 592). Raras
vozos possvoI manlor a lraduo quo roconduz o lormo ao sou sonlido
originaI (caso om quo lranscrilo om nola), poIo quo oslo sor quaso som-
pro vorlido por acidonlo.
6
Islo , aIgumas afocos porloncom ao composlo do corpo o aIma,
quo o animaI. A discusso doslo probIoma lom incio om I.1, 403a3.
32
15
20
25
402b
5
10
o comum a muilos oulros lralados rofiro-mo ao osludo da
ossncia o do quo uma coisa , podor-so-ia ponsar quo oxislo
um mlodo unico para lodos os objoclos do quo quoiramos co-
nlocor a ossncia, laI como oxislo, para o osludo dos acidonlos
prprios
7
, a domonslrao. Toria do so invosligar, consoquon-
lomonlo, quo mlodo osso. So, poIo conlrrio, no oxislo um
mlodo unico, comum, para invosligar o quo uma coisa , <a
omprosa> lorna-so ainda mais difciI, pois sor nocossrio do-
lorminar quaI o modo do procodor apropriado a cada caso
om parlicuIar. L ainda quo fiquo cIaro so a domonslrao ou
a diviso, ou al um quaIquor oulro mlodo, suscila ainda mui-
las dificuIdados o orros <a dolorminao daquiIo> a parlir do
quaI so dovo invosligar, pois para coisas diforonlos oxislom di-
foronlos princpios, como no caso dos numoros o das suporf-
cios.
!
QUESTES E SUA PRIORIDADE
!
Lm primoiro Iugar, som
duvida, nocossrio dolorminar a quo gnoro porlonco a aIma
o o quo : quor dizor, so oslo aIgo
8
o uma subslncia, ou so
uma quaIidado ou uma quanlidado, ou ainda so porlonco a
uma das oulras calogorias quo j dislinguimos, mais, so por-
lonco aos soros om polncia ou so anlos aIgum lipo do aclo
9
.
L quo a diforona quo isso faz no
!
poquona. Dovomos in-
vosligar, lambm, so a aIma divisvoI ou indivisvoI o, aIm
disso, so lodas as aImas so ou no da mosma ospcio, o, so
no forom, so om ospcio ou om gnoro quo diforom. Com
ofoilo, os quo acluaImonlo so pronunciam sobro a aIma o a in-
vosligam parocom oxaminar aponas a aIma lumana, ora lomos
do procavor-nos, para no nos oscapar so oxislo uma unica do-
finio
10
do aIma, como do animaI, ou so oxislo uma dofi-
nio diforonlo para cada lipo do aIma por oxompIo, do ca-
vaIo, co, lomom, dous , sondo o univorsaI animaI, noslo
caso, ou nada, ou poslorior. L podor-so-ia porgunlar o mosmo
a rospoilo do quaIquor oulro alribulo comum quo so prodicasso.
} so no oxislirom divorsas aImas, mas sim divorsas parlos da
aIma, coIoca-so a quoslo do sabor so dovomos osludar primoi-
7
Sigo Toms CaIvo (p. 132).
8
Tor tt. Islo , um indivduo.
9
`vtrr,rto. Traduz-so por aclo nas ocorrncias om quo no
dosigna a roaIizao pIona.
10
Ayo;.
33
15
20
25
ro a aIma no sou lodo ou as suas parlos. RovoIa-so difciI, ain-
da, dolorminar quais doslas parlos so diforonlos onlro si por
naluroza, o so prociso invosligar primoiro as parlos ou as fun-
os das parlos por oxompIo, o onlondor ou a facuIdado quo
onlondo
11
, o porcopcionar ou a facuIdado porcopliva
12
, o o
mosmo so apIica aos roslanlos casos. Mas so so dovo invosligar
primoiro as funos, podoramos Iovanlar do novo o probIoma
do sabor so so dovo invosligar os objoclos primoiro quo as fun-
os por oxompIo, o sonsvoI anlos da facuIdado porcopliva,
o o onlondvoI anlos do onlondimonlo
13
.
Ora, para lor om visla as causas daquiIo quo acompanla
as subslncias
14
, no uliI aponas, paroco, conlocor o quo uma
coisa (como, no caso da malomlica, conlocor o quo uma
rocla o uma curva, ou uma Iinla o uma suporfcio, para porco-
bor a quanlos nguIos roclos so iguais os nguIos do um lrin-
guIo). Tambm o conlocimonlo daquiIo quo a acompanla
15
conlribui, invorsamonlo, om grando parlo para conlocor o quo
uma coisa . Iois quando consoguirmos dar conla do ludo
aquiIo quo a acompanla
16
ou da maioria, do acordo com o
modo como nos aparoco
17
, consoguiromos lambm, onlo,
pronunciar-nos corroclamonlo acorca da ossncia
18
do uma
coisa: o ponlo do parlida do loda a domonslrao , com ofoi-
lo, o quo uma coisa , do forma quo as dofinios das quais
11
Nojttiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do po-
dor do onlondor (vorv).
12
AoOjttiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do po-
dor do porcopcionar com os sonlidos (do ooOjtti;).
13
No;. TradicionaImonlo, ponsamonlo inluilivo, ponsamonlo
nolico, inloIigncia, por oposio a otovoto. Lsl om causa a capaci-
dado do aproondor ou caplar aIgo por moio do ponsamonlo, por oposio
ao porcurso da otovoto. Trala-so do um dos mais difcois concoilos
arislolIicos. As lraduos lradicionais no salisfazom, onlondimonlo
no conslilui oxcopo, sondo uma proposla do lraduo funcionaI.
14
To oprpjito. Islo , os sous acidonlos.
15
To oprpjito (vor n. 14).
16
To oprpjito (vor n. 14).
17
Koto tjv ovtoolov. O lormo ovtoolo no usado aqui om
sonlido lcnico, mas sim no sou sonlido olimoIgico (vorbo olvc: mos-
lrar-so, aparocor).
18
O0olo.
34
no rosuIlo conlocormos aquiIo quo a acompanla
19
,
!
o quo
nom soquor faciIilom conjoclurar-so acorca disso, foram ovidon-
lomonlo considoradas, lodas, diaIclicas o vazias.
!
AFECES DA ALMA
!
Suscilam nova dificuIdado as afoc-
os da aIma, a sabor: so so lodas comuns ao onlo quo a pos-
sui, ou so oxislo, poIo conlrrio, aIguma afoco oxcIusiva da
aIma. L prociso comproondor islo, mas no fciI. Na maioria
dos casos, a aIma no paroco sor afoclada nom produzir quaI-
quor afoco som o corpo por oxompIo, oncoIorizar-so, sor
ousado, sonlir apolilos o porcopcionar, om goraI. O quo por
oxcoIncia paroco sor-Ilo oxcIusivo o onlondor, mas so o on-
londimonlo um lipo do imaginao, ou so no oxislo som a
imaginao, onlo nom soquor o onlondimonlo podor oxislir
som o corpo. So do faclo aIguma das funos ou aIguma das
afocos da aIma Ilo oxcIusiva, osla podor oxislir soparada
do corpo, so, poIo conlrrio, nada Ilo oxcIusivo, a aIma no
podor oxislir soparadamonlo. A aIma assomoIlar-so- nisso
rocla, a quaI, onquanlo rocla, rouno muilas caraclorslicas, lais
como a do sor langonlo a uma osfora <do bronzo> num ponlo,
ombora a rocla, soparada, no <a possa> locar dosla manoira,
oIa , pois, insoparvoI, so do faclo sucodo sompro com um
corpo. Iaroco, do mosmo modo, quo lodas as afocos da aIma
so do com um corpo a ira, a gonliIoza, o modo, a piodado,
a ousadia o ainda a aIogria, amar o odiar , pois om simuIl-
noo com aquoIas o corpo sofro aIguma afoco. Indica-o o fac-
lo do sucodorom, por vozos, afocos vioIonlas o visvois som
quo so sinla ira ou lomor, ao passo quo, oulras vozos, somos
movidos
20
por poquonas o fracas afocos, por oxompIo, quan-
do o corpo osl om lonso somoIlanlo quo oxporimonla quan-
do nos oncoIorizamos. Lslo oxompIo lorna-o ainda mais cIaro:
por vozos, ainda quo nada do assuslador aconloa, sonlimos as
afocos do quom osl com modo. So assim , as afocos so,
ovidonlomonlo, formas impIicadas na malria
21
o as dofinios
403a
5
10
15
20
25
19
To oprpjito (vor n. 14).
20
Iorma do vorbo itvrv, movor. Imporla lor om visla quo mo-
vimonlo, ilvjot;, om A. sinnimo do mudana. L quo para A. so
movimonlos lodos os lipos do mudana subslanciaI, quaIilaliva, quan-
lilaliva o IocaI o no aponas a mudana do IocaI ou dosIocao. Assim,
lambm itvrv, movor, sinnimo do mudar.
21
Ayot (vor yo;) ivot.
35
soro, por consoquncia, doslo lipo: oncoIorizar-so corlo mo-
vimonlo do corlo corpo, ou do corla parlo ou facuIdado do cor-
po, <suscilado> por laI causa o om visla do laI fim. Da quo
porlona, dosdo j, osfora do fsico
22
lor om visla a aIma, soja
loda a aIma
23
, soja ospocificamonlo oslo lipo do aIma. Ora o fsi-
co o o diaIclico dofiniriam do forma diforonlo cada uma doslas
afocos, como, por oxompIo, o quo a ira. O uIlimo dofini-Ia-ia
como um dosojo do vingana, ou aIgo doslo lipo, o primoiro,
como a obuIio do sanguo ou do aIguma coisa quonlo voIla
do corao. Doslos, um doIos d conla da malria, o oulro da
forma ospocfica
24
o da dofinio
25
. L quo a dofinio o oslo
da coisa o, a oxislir, nocossrio quo isso oxisla om corlo lipo do
malria. Assim, a dofinio do casa soria doslo lipo: uma
proloco capaz do impodir a doslruio poIo vonlo, poIo caIor
o poIa cluva. Lnlo, um dir quo a casa podras, lijoIos o
madoira, o oulro, quo a forma
26
oxislonlo naquoIos
27
om
visla do lais fins. QuaI doslos lomons , afinaI, um fsico`
O quo so ocupa da malria, ignorando a dofinio
28
, ou o quo
so ocupa aponas da dofinio`
29
Ou anlos o quo aIgo diz a
parlir do ambas as coisas` L o quo clamar afinaI a cada um
dos oulros` Ou onlo no oxislo quom so ocupo das afocos
da malria quo no so soparvois, nom soquor <lomando-os
aponas> onquanlo soparvois` Ora o fsico ocupa-so do lodas
as acos o afocos do corlo lipo do corpo o do corlo lipo do
malria, lodas as quo no so doslo lipo, doixa-as ao cuidado
do oulro. Imas diro rospoilo, ovonluaImonlo, a um porilo,
conformo o caso por oxompIo, a um carpinloiro ou a um
mdico. As afocos no soparvois, om virludo do no sorom
do um dolorminado lipo do corpo o do dorivarom do uma abs-
lraco, porloncom ao foro do malomlico. } om virludo do
oxislirom soparadamonlo, compolom ao primoiro fiIsofo
30
.
30
403b
5
10
15
22
Isico (oti;) dovo sor onlondido no sonlido olimoIgico, islo
, roforindo-so ao osludioso da 0ot;, a naluroza.
23
Islo , a aIma om goraI, no sou lodo.
24
oo; (Toms CaIvo, p. 135).
25
Ayo;.
26
oo;.
27
Islo , nas podras, nos lijoIos o na madoira.
28
Ayo;.
29
Ayo;.
30
Islo , ao molafsico, o npcto; tooo;.
36
Mas rolomomos a oxposio ondo a doixmos. Dizamos
quo as afocos da aIma por oxompIo, a coragom o o mo-
do so insoparvois da malria fsica dos animais, o on-
quanlo lais quo oIas Ilos porloncom, o no como a Iinla o a
suporfcio
31
.
2. A invcstigan snbrc a aIma.
2. Dnutrinas Icgadas pcIns antcccssnrcs:
2. Cnnhccimcntn c Mnvimcntn
!
PONTO DE PARTIDA DA INVESTIGAO
!
Ao invosligarmos
a aIma nocossrio, a um lompo, coIocando as dificuIdados a
rosoIvor modida quo avanamos, rocoIlor as opinios do
quanlos dos nossos anlocossoros afirmaram aIgo a rospoilo da
aIma, para acoIlormos o quo do corroclo dissoram o, so incor-
roram naIgum orro, nos procavormos roIalivamonlo a oIo.
O ponlo do parlida da invosligao consislo om aprosonlar as
caraclorslicas quo mais ospociaImonlo
32
so juIga quo porlon-
com aIma por naluroza. Ora o animado paroco diforir do ina-
nimado principaImonlo om dois aspoclos: no movimonlo o no
porcopcionar. L foram oslas duas, aproximadamonlo, as dou-
lrinas quo os nossos anlocossoros nos lransmiliram acorca da
aIma.
!
ALMA E MOVIMENTO
!
A aIma , acima do ludo o om
primoiro Iugar, afirmam aIguns, aquiIo quo movo. Ionsando os-
los, onlo, quo o quo no so movo no capaz do movor oulra
coisa, supusoram quo a aIma um dos soros quo so mo-
vom.
!
DEMCRITO
!
Ior isso Domcrilo disso quo a aIma
uma ospcio do fogo o quo uma coisa quonlo. Das figuras o
lomos
33
om numoro infinilo, clamou oIo aos do forma osfri-
ca fogo o aIma (oIos so como as clamadas pooiras oxis-
lonlos no ar, quo so visvois nos raios soIaros, alravs das ja-
noIas), o a mislura primordiaI do lodos os lomos conslilui,
sogundo disso, os oIomonlos da naluroza no sou lodo (Ioucipo
20
25
30
404a
5
31
A Iinla o a suporfcio so soparvois da malria, ao conlrrio das
afocos da aIma.
32
Quor dizor, com maior propriodado.
33
2,(oto (vor o,jo) o otoo (vor otoov). A. idonlifica, aqui
como noulros passos, o,(oto com otoo.
3
posicionou-so da mosma manoira). DaquoIos, os quo possuom
uma forma osfrica so aIma, porquo lais figuras
34
so as mais
aplas a osguoirar-so por onlro ludo o, oslando oIas mosmas om
movimonlo, a movor o roslo.
Supom, ainda, quo a aIma o quo fornoco o movimonlo
aos animais. L por oslo molivo quo considoram iguaImonlo a
rospirao uma fronloira do vivor: quando o moio onvoIvonlo
comprimo os corpos, oxpuIsando as figuras quo fornocom mo-
vimonlo aos animais (por oIas mosmas nunca ropousarom),
cloga o auxIio modianlo a inlroduo, do oxlorior, do oulras
figuras do mosmo lipo no aclo do rospirar. L oslas mosmas fi-
guras impodom quo as j oxislonlos nos animais so oscapom,
ao roprimirom o quo as comprimo o condonsa
35
. Os animais
vivom, do faclo, onquanlo consoguom fazor islo.
!
PITAGRICOS
!
A doulrina dos Iilagricos paroco apro-
sonlar o mosmo raciocnio: a aIma as pooiras quo oslo no ar,
sogundo uns, ou , juIgaram oulros, o quo as movo. Afirma-
ram islo a rospoilo daquoIas pooiras porquo parocom movor-so
conlinuamonlo, mosmo quando no l quaIquor movimonlo do
ar. Iara o mosmo so incIinam quanlos dizom sor a aIma o quo
so movo a si mosmo. L quo lodos oslos parocom lor suposlo
quo o movimonlo a quaIidado mais prpria da aIma, o quo,
movondo-so lodas as oulras coisas por causa da aIma, osla lam-
bm movida por si mosma. Considoraram islo por no lorom
vislo nada quo mova som quo osloja, lambm, om movimonlo.
!
ANAXGORAS E DEMCRITO
!
Anaxgoras, do modo somo-
Ilanlo, diz sor a aIma quo movo, oIo o ainda lodos os quo
dissoram quo o onlondimonlo ps o univorso om movimonlo.
No oxaclamonlo osla a porspocliva do Domcrilo. L quo oslo
disso, simpIosmonlo, quo a aIma o o onlondimonlo so o mos-
mo, <laI como so o mosmo> o quo vordadoiro o aquiIo quo
aparoco
36
. Ior isso, <na sua opinio>, corroclamonlo canlou
Homoro quo Hoilor jaz do sonlidos pordidos
37
. LIo no om-
proga onlondimonlo como uma facuIdado roIaliva vorda-
10
15
20
25
30
34
Pool onlondido como sinnimo do o,(oto (vor o,jo).
35
Islo , ao roprimir o moio onvoIvonlo (nrptr,ov).
36
Quor dizor, Domcrilo idonlificou vordado com aparncia.
37
O vorbo om causa oopovrv. O vorso, na forma cilada, no
oxislo na |lic!c. O vorbo ocorro om |l. 23.698, mas apIicado a LuraIo, no
a Hoilor (morlo do Hoilor: vor 22.337).
38
do, anlos diz quo aIma o onlondimonlo so o mosmo. Anax-
goras, por sua voz, monos cIaro a oslo rospoilo. Lm vrios
Iocais afirma oIo quo a causa do boIo o da ordom o onlondi-
monlo, onquanlo om oulros passos diz quo oIo a aIma por
oxompIo, quando diz quo oxislo om lodos os animais, poquo-
nos o grandos, nobros o monos nobros. O onlondimonlo, loda-
via, lido por sonsaloz, no paroco porloncor do um modo so-
moIlanlo a lodos os animais, nom soquor a lodos os lomons.
Todos os quo, por um Iado, livoram om visla o faclo do
o sor animado so movor supusoram, pois, quo a aIma aqui-
Io quo mais capaz do movor
38
. } aquoIos quo, por oulro
Iado, livoram om visla o faclo do o sor animado conlocor o por-
copcionar os onlos dissoram quo a aIma so idonlifica com os
princpios: so considoram muilos, idonlificam-na com lodos, so
aponas um, idonlificam-na com osso.
!
EMPEDOCLES
!
L o caso
do LmpdocIos. Afirmou oIo quo a aIma composla do lodos
os oIomonlos o quo cada um doIos aIma, ao pronunciar-so
assim:
vomos pois a lorra poIa lorra, o poIa gua a gua,
poIo ar o divino ar, j poIo fogo, o fogo doslruidor,
o poIo amor o amor, o ainda o dio poIo lrislo dio.
39
!
PLATO, ()*+,
!
Do mosmo modo conslri IIalo, no
1incu, a aIma a parlir dos oIomonlos
40
: o somoIlanlo conlo-
cido poIo somoIlanlo, afirma oIo, o as coisas so composlas dos
princpios. AnaIogamonlo, no oscrilo donominado Sc|rc c Iilc-
scjic
41
ospocificou-so quo o animaI om si doriva da prpria
404b
5
10
15
38
T itvjttictotov. Iorma do suporIalivo do itvjtti;.
39
LmpdocIos, D B109.
40
1incu, 34c o sogs.
41
`v to; Hrpl dtooolo; ryorvot;. A oxprosso suscila poI-
mica, londo sido aIvo do divorsas inlorprolaos. Ross (ccnn. c! lcc.) on-
londo quo A. so roforo a um sou diIogo Sc|rc c Iilcscjic, porspocliva quo
aqui soguimos, oulros dofondom quo a roforncia s Iios do IIalo, ou
mosmo a oncralos. Vor Ross, ccnn. c! lcc., o Rodior, ccnn. c! lcc. (sn-
loso do probIoma com indicaos bibIiogrficas). Toms CaIvo (p. 140,
n. 7) considora no sor soguro quo oslo lralado soja aquoIo a quo A. aIudo
om P|. IV.2, 209b14-5, saIionlando quo, ombora no o possamos idonlifi-
car, lanlo su procodoncia como su conlonido son pIalnicos.
39
idoia
42
do Ino o da oxlonso, Iargura o profundidado primoi-
ras, sondo o roslo composlo da mosma manoira. Lsla porspoc-
liva foi ainda aprosonlada do oulro modo: o onlondimonlo o
Ino, ao passo quo a cincia a Dado (pois avana numa di-
roco unica al uma coisa), o numoro da suporfcio a opi-
nio, a porcopo sonsoriaI
43
o numoro do sIido. Dissoram
quo os numoros so, com ofoilo, as prprias formas
44
o os prin-
cpios, o quo dorivam dos oIomonlos, o ainda quo corlas coisas
so aproondidas poIo onlondimonlo, oulras poIa cincia, oulras
poIa opinio o ainda oulras poIa porcopo sonsoriaI, o oslos nu-
moros so as formas
45
das coisas. L como juIgavam quo a aIma
possua as capacidados do imprimir movimonlo o do conlocor
46
,
aIguns afirmaram, a parlir do ambos os aspoclos, quo a aIma
um numoro quo so movo a si mosmo. Vorificam-so, no onlanlo,
divorgncias. Ior um Iado, quanlo naluroza o quanlidado dos
princpios, ospociaImonlo onlro os <ponsadoros> quo os lornam
corproos o os quo os lornam incorproos o, aIm disso, onlro
lodos oslos o os quo, combinando ambas as porspoclivas, dori-
vam os princpios do uns o do oulros
47
. Ior oulro Iado, divor-
gom quanlo ao numoro do princpios: uns dizom quo um,
oulros quo so vrios. Ins o oulros oxpIicam a aIma do acordo
com as suas porspoclivas, suslonlando, com razo, quo o quo
capaz do movor a naluroza faz parlo dos primoiros princpios.
Da parocor a aIguns quo a aIma fogo, pois , do onlro os oIo-
20
25
30
405a
5
42
`oro.
43
AoOjot;. O lormo no so roforo sompro mosma roaIidado,
A. faz doIo uma uliIizao ambgua, quo nos obriga a osciIar, om porlu-
gus, onlro sonsao o porcopo (o os sous corroIalos: sonsvoI,
porcoplvoI, porcoplivo, porcoplo). AIm dos sonlidos, podo oslar
om causa a porcopo no sou lodo (islo , a capacidado do aproondor) ou
unicamonlo uma fraco doIa, rospoilanlo improsso oxcIusiva do um
sonlido (sonsao). Iara mais, a porcopo no so roslringo ao campo son-
soriaI, pois a caplao da roaIidado no so faz aponas por inlormdio dos
sonlidos (Mosquila, pp. 515 o sog.).
44
oj, vor roo;.
45
oj, vor roo;.
46
As caraclorslicas da aIma so: itvjttiv (molor, capaz do impri-
mir movimonlo) o yvcptottiv (capaz do conlocor).
47
Islo , do oIomonlos corproos o do oIomonlos incorproos.
40
monlos, o mais subliI
48
o o mais incorproo, aIm disso, o
fogo quo primordiaImonlo so movo o movo as oulras coisas.
!
DEMCRITO
!
Ioi Domcrilo quom oxprimiu com maior
agudoza o quo moliva cada uma doslas caraclorslicas: a aIma
o o onlondimonlo so o mosmo o so um dos corpos primrios
o indivisvois o capaz do imprimir movimonlo dovido po-
quonoz das suas parlcuIas o sua figura. Das figuras, diz
Domcrilo quo a do maior mobiIidado a osfrica, o quo ossa
a forma quor do onlondimonlo, quor do fogo.
!
ANAXGORAS
!
} Anaxgoras paroco dizor quo a aIma o o onlondimonlo so
coisas diforonlos, como afirmmos alrs. Mas oIo usa ambos,
na vordado, como <so fossom> uma unica naluroza, ainda quo
coIoquo ospocificamonlo o onlondimonlo como princpio do lo-
das as coisas. Afirma oIo, do quaIquor modo, quo o onlondi-
monlo , do onlro os onlos, o unico simpIos, som mislura o
puro, alribui, lodavia, ao mosmo princpio ambas as caraclors-
licas, o conlocor
49
o o movor, ao dizor quo o onlondimonlo ps
o lodo om movimonlo.
!
TALES
!
TaIos paroco lor porcobido
lambm a aIma como aIgo capaz do movor a avaIiar poIo quo
so rocorda das suas porspoclivas , so do faclo afirmou quo o
man possui aIma por movor o forro.
!
DIGENES
!
} Digo-
nos, como oulros, afirmou quo a aIma ar, por acrodilar quo o
ar , do lodos os oIomonlos, o mais subliI, o por sor lambm
princpio. Ior isso a aIma conloco o movo: conloco, onquanlo
oIomonlo primordiaI o do quo ludo o roslo doriva, o capaz do
movor por sor o mais subliI.
!
HERACLITO
!
Tambm HoracIilo
disso quo o princpio aIma, por sor a oxaIao do quo so com-
po ludo o roslo, aIm disso, quo so lrala do oIomonlo mais
incorproo o quo fIui porpoluamonlo, mais, quo aponas por
aquiIo quo so movo conlocido aquiIo quo so movo pois,
com a maioria <dos ponsadoros>, HoracIilo considorou quo
lodos os onlos so onconlram om movimonlo.
!
ALCMEON
!
AIcmon paroco lor suslonlado, no quo loca
aIma, porspoclivas somoIlanlos s dos roforidos <ponsado-
ros>: a aIma imorlaI, afirmou, por so assomoIlar aos soros
imorlais. L ossa caraclorslica porlonco-Ilo por oslar sompro om
10
15
20
25
30
48
Arntorprototov. Iorma do suporIalivo do rntorp(; (Iil., com-
poslo do parlcuIas sublis).
49
tvcoirtv.
41
movimonlo, pois movom-so lambm lodas as coisas divinas
conlinuamonlo o sompro (a Iua, o soI, os aslros o o firmamonlo
inloiro).
!
HPON
!
Dos <ponsadoros> mais suporficiais, aIguns
dissoram quo a aIma gua, como Hpon. Iarocom lor-so por-
suadido disso por causa do o smon do lodos os animais sor
lumido. Hpon rofula, pois, quom idonlifica a aIma com o san-
guo, aIogando quo o smon, quo a aIma primria
50
, no
sanguo.
!
CRTIAS
!
Oulros ainda, como Crlias, idonlificaram
a aIma com o sanguo, dofondondo quo o porcopcionar a coisa
mais caraclorslica da aIma, o quo isso Ilo porlonco poIa nalu-
roza do sanguo. Todos os oIomonlos rocoboram, pois, um do-
fonsor, oxcoplo a lorra, a favor da quaI ningum so pronunciou,
a no sor quom lonla dilo quo a aIma composla do lodos os
oIomonlos, ou quo oIa so idonlifica com lodos oIos.
Ora lodos dofinom a aIma, por assim dizor, modianlo lrs
caraclorslicas: movimonlo, porcopo sonsoriaI o incorporoi-
dado. L cada uma doslas caraclorslicas roconduzida aos prin-
cpios. Ior isso, os quo a dofinom poIo faclo do conlocor fazom
doIa um oIomonlo ou aIgo dorivado dos oIomonlos. As suas
porspoclivas so, do uma forma goraI, concordanlos, oxcoplo
uma
51
: o somoIlanlo conlocido poIo somoIlanlo, dizom, o,
uma voz quo a aIma conloco lodas as coisas, considoram-na
composla do lodos os princpios. Assim, quanlos dizom quo
oxislo uma unica causa o um unico oIomonlo lambm oslaboIo-
com quo a aIma osso unico oIomonlo, por oxompIo, o fogo ou
o ar, ao invs, os quo dizom quo os princpios so muIlipIos
lornam lambm a aIma muIlipIa.
!
ANAXGORAS
!
Aponas
Anaxgoras disso quo o onlondimonlo impassvoI o quo nada
lom om comum com quaIquor oulra coisa. Mas, sondo osla a
sua naluroza, como o porquo quo oIo conloco, nom Anaxgo-
ras oxpIicou, nom consoguimos oscIaroc-Io a parlir das suas
afirmaos. Mais, lodos os quo considoram onlro os princpios
os paros do conlrrios compom lambm a aIma do conlrrios,
j os quo oIogom um dos conlrrios (por oxompIo quonlo ou
frio, ou um oulro doslo lipo) suslonlam, simiIarmonlo, quo a
aIma um doIos. Ior isso lambm so guiam poIos nomos, uns
dizondo quo a aIma o quonlo <(Orpv)>, pois por causa dis-
405b
5
10
15
20
25
50
Hpctj (vor npcto;) j,(.
51
Trala-so da doulrina do Anaxgoras. Vor I.2, 405b20.
42
so <islo , do rv (forvor)> so usa a paIavra jv <(vivor)>
52
,
oulros dizom quo a aIma o frio, pois a j,( clama-so assim
por causa <do j,rv (arrofocor), islo ,> da rospirao o do
arrofocimonlo quo doIa rosuIla.
So oslas as porspoclivas quo nos foram lransmilidas a
rospoilo da aIma o as razos poIas quais foram oxprossadas
dossa manoira.
3. A invcstigan snbrc a aIma
3. Dnutrinas Icgadas pcIns antcccssnrcs:
3. Mnvimcntn da aIma
!
MOVIMENTO
!
Irimoiro lomos do oxaminar o quo rospoi-
la ao movimonlo. No aponas faIso, som duvida, quo a os-
sncia
53
da aIma soja como suslonlam os dofonsoros do quo oIa
aquiIo quo so movo ou quo capaz do so movor a si mosmo,
lrala-so, anlos, do uma impossibiIidado quo o movimonlo por-
lona aIma. Ora, com ofoilo, no nocossrio quo o quo movo
osloja, oIo mosmo, om movimonlo, j anloriormonlo o disso
54
.
Movondo-so ludo, onlo, do duas manoiras ou por oulra
coisa ou por si mosmo , dizomos quo movido por oulra
coisa ludo o quo so movo por oslar numa coisa quo osl om
movimonlo. Ior oxompIo, os marinloiros: oIos no so movom,
pois, da mosma manoira quo o barco. Lslo movo-so por si mos-
mo, ao passo quo aquoIos so movom por oslarom donlro do
uma coisa quo so osl a movor. TaI ovidonlo no caso dos
mombros <do corpo>: a marcla o movimonlo prprio dos
ps, o assim lambm dos lomons, no osso, lodavia, o movi-
monlo dos marinloiros. Dizondo-so, onlo, sor movido om
dois sonlidos, oxaminomos agora so por si mosma quo a aIma
so movo o parlicipa do movimonlo.
Lxislindo, onlo, qualro lipos do movimonlo dosIocao,
aIlorao, porocimonlo o croscimonlo
55
, movor-so- a aIma
modianlo um, ou vrios, ou lodos oslos lipos do movimonlo.
30
406a
5
10
52
Vor Tricol (pp. 25-26, n. 5).
53
O0olo.
54
Vor P|. VIII.5, 256a3 o sogs.
55
dopo, oolcot;, Olot;, o0jot;.
43
!
MOVIMENTO POR NATUREZA E POR ACIDENTE
!
Ora, so a aIma
no so movor por acidonlo, o movimonlo porloncor-Ilo- por
naluroza, o, a sor assim, lambm Ilo porloncor por naluroza
um Iugar, porquo lodos os movimonlos roforidos ocorrom num
Iugar. Mas so movor-so a si mosma a ossncia
56
da aIma,
onlo o movimonlo no Ilo porloncor por acidonlo, como <su-
codo> brancura ou aIlura do lrs cubilos. L quo oslos lam-
bm so movom, mas por acidonlo: porloncom ao corpo, o osso
quo so movo, por isso quo no possuom um Iugar prprio. }
a aIma lor um Iugar, so ofoclivamonlo parlicipar por naluroza
do movimonlo. Mais, so so movor por naluroza, movor-so-
iguaImonlo poIa fora, o so so movor poIa fora, movor-so-
lambm por naluroza. O mosmo so apIica ao ropouso, pois
aquiIo om diroco ao quaI so movo por naluroza, ondo ro-
pousar lambm por naluroza, do mosmo modo, aquiIo om
diroco ao quaI so movo poIa fora ondo ropousar lambm
poIa fora. } do quo naluroza soriam os movimonlos o os ro-
pousos forados da aIma, isso nom para os quo so osforam por
imagin-Io fciI oxpIicar. Acrosconlo-so, por sorom lais os mo-
vimonlos prprios doslos corpos, so a aIma so movor no sonli-
do ascondonlo, sor fogo, so so movor no sonlido doscondonlo,
sor lorra. L o mosmo raciocnio
57
apIica-so aos movimonlos
inlormdios. Mais, como a aIma paroco movor o corpo, faz son-
lido quo Ilo imprima os movimonlos com quo oIa mosma so
movo. S quo, a sor assim, lambm so podo afirmar sor vorda-
do o invorso, quo o movimonlo com quo o corpo so movo
lambm o quo a movo a oIa. Ora, o corpo movo-so por dosIo-
cao, consoquonlomonlo, a aIma lambm mudar do Iugar, no
sou lodo ou poIa mudana do Iugar das suas parlos. L so islo
for possvoI, sor possvoI ainda quo a aIma, londo parlido do
corpo, noIo onlro novamonlo, o laI acarrolaria quo os animais
morlos pudossom rossuscilar.
No quo rospoila ao movimonlo por acidonlo, a aIma po-
dor sor movida por oulra coisa, pois o animaI podo sor dosIo-
cado poIa fora. Do quaIquor modo, porm, uma coisa quo so
movo por si mosma om ossncia
58
no podo sor movida por
15
20
25
30
406b
5
56
O0olo.
57
Ayo;.
58
O0olo.
44
oulra coisa a no sor por acidonlo, laI como o bom para si ou
por si no o por moio do oulra coisa ou om visla do oulra
coisa. So do faclo a aIma so movosso, podor-so-ia dizor quo o
mais provvoI soria quo fosso movida poIos sonsvois. Mais, so
a aIma so movor a si mosma, oIa oslar om movimonlo. L so
lodo o movimonlo , pois, um dosIocamonlo do objoclo movi-
do onquanlo laI, lambm a aIma sofror, consoquonlomonlo,
um afaslamonlo da sua prpria ossncia
59
islo caso no soja
por acidonlo quo a aIma so mova a si mosma mas, poIo conlr-
rio, o movimonlo porlona sua ossncia
60
por si mosma.
AIguns afirmam quo a aIma movo o corpo om quo oxislo
do mosmo modo quo so movo a si mosma.
!
DEMCRITO
!
L o
caso, por oxompIo, do Domcrilo, quo so pronuncia do modo
somoIlanlo ao comodigrafo IiIipo. Lslo conla quo DdaIo foz
com quo a sua Afrodilo do madoira so movosso dorramando
prala dorrolida sobro oIa
61
. Domcrilo pronuncia-so do modo
somoIlanlo: as osforas indivisvois, quo, poIa sua naluroza, no
podom nunca pormanocor om ropouso, arraslam o movom o
corpo lodo. Mas ns lavomos do porgunlar-nos so so oslos
mosmos lomos osfricos quo produzom lambm o ropouso,
como o fariam, difciI dizor, ou mosmo impossvoI. L no ,
do lodo, assim quo a aIma paroco movor o animaI, mas sim
modianlo aIgum lipo do oscoIla o ponsamonlo
62
.
!
PROPOSTA DE PLATO, ()*+,
!
L do mosmo modo quo
Timou
63
oxpIica, da porspocliva da fsica, quo a aIma movo o
corpo: por oslar Iigada ao corpo, ao movor-so oIa mosma, movo
lambm aquoIo. Dopois do lor composlo a aIma a parlir dos
oIomonlos o do a lor dividido do acordo com os numoros lar-
mnicos, do manoira a quo oIa possusso sonsao congnila da
10
15
20
25
59
O0olo.
60
O0olo.
61
DdaIo o mlico arquiloclo, oscuIlor o invonlor do rocursos mo-
cnicos, aulor do famoso Iabirinlo ondo o roi do Crola prondou o Mino-
lauro. DdaIo lor oscuIpido oslluas animadas, a quo IIalo aIudo no
Mcncn (vor I. GrimaI, DdaIo, Dicicn4ric !c Miiclcgic Grcgc c Rcncnc,
lrad. coord. por V. }abouiIIo, DfoI, |Iisboa, 1999], p. 113, IIalo, Mcncn,
lrad. o nolas do Lrnoslo Gomos, Iisboa, 1993
2
, 97d, n. 6, p. 125).
62
Njot;, quo noslo conloxlo dovo sor onlondido no sonlido do
otovoto (vor Rodior, ccnn. c! lcc.).
63
Timou, porsonagom do diIogo pIalnico com o mosmo lluIo.
45
larmonia o quo o univorso so movosso com movimonlos lar-
mnicos, <o domiurgo> oncurvou a Iinla rocla num crcuIo,
londo dividido a unidado om dois crcuIos, quo so inlorcoplam
om dois ponlos, dividiu, ainda, um doslos om solo crcuIos, do
modo a quo as rovoIuos do cu coincidissom com os movi-
monlos da aIma.
!
DISCUSSO DA PROPOSTA
!
Lm primoiro Iugar, no cor-
roclo afirmar quo a aIma uma grandoza. L cIaro quo o quo
<IIalo> quor dizor <no 1incu> quo a aIma do univorso
aIgo do lipo daquiIo a quo clamamos onlondimonlo (no,
corlamonlo, como a aIma porcopliva, nom como a apoliliva
64
,
pois o movimonlo doslas no circuIar). Mas o onlondimonlo
uno o conlnuo
65
, como lambm o ponsamonlo . Lslo idonlifi-
ca-so com os ponsados, cuja unidado so dovo sua sucosso,
como a do numoro, no como a do uma grandoza. Ior isso,
no dossa manoira quo o onlondimonlo conlnuo, ou do
faclo no lom parlos, ou aIgo conlnuo, mas no como uma
grandoza o . AIm disso, como onlondor, sondo uma gran-
doza` Com quaIquor uma das suas parlos` Mas as parlos por-
cobidas no sonlido do uma grandoza ou do um ponlo, so so
dovo clamar parlo a islo` So onlondor, ofoclivamonlo, com
uma parlo <porcobida> no sonlido do um ponlo, oxislindo os
ponlos numa quanlidado infinila, bvio quo o onlondimonlo
nunca os porcorror al ao fim, j so onlondor com uma parlo
<porcobida> no sonlido do uma grandoza, onlondor o mosmo
vozos o vozos som conla, quando manifoslamonlo o podo fazor
aponas uma voz. Ora, so para a aIma suficionlo conlaclar com
uma parlo quaIquor, porquo quo procisa do so movor om cr-
cuIo ou do lor, do lodo, uma grandoza` So para onlondor no-
cossrio, conludo, quo conlaclo com lodo o crcuIo, do quo sig-
nificado so rovoslo o conlaclo com as parlos` AIm disso, como
onlondor o divisvoI modianlo o quo no lom parlos, ou o quo
no lom parlos modianlo o divisvoI` O onlondimonlo sor, no-
cossariamonlo, o roforido crcuIo, pois o movimonlo do on-
londimonlo quo o ponsamonlo, o o do crcuIo a rovoIu-
30
407a
5
10
15
20
64
`ntOjttiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do
podor do sonlir apolilos (rntOrv).
65
2vr,(;. Conlnuo um lormo ambguo, pois podo dosignar a
propriodado do um objoclo (por oxompIo, uma Iinla conlnua) ou aquiIo
poIo quaI objoclos dislinlos so lornam conlnuos.
46
o
66
. L so o ponsamonlo , com ofoilo, um movimonlo do ro-
voIuo, onlo o onlondimonlo sor o crcuIo do quaI uma ro-
voIuo dosso lipo o ponsamonlo. L o quo oslar sompro a
onlondor` Iois aIgo lor do oslar sompro a onlondor, so do fac-
lo a rovoIuo olorna. Ora, l Iimilos para lodos os ponsa-
monlos prlicos
67
pois lodos oxislom om visla do oulra coi-
sa , onquanlo os loricos so doIimilados do mosmo modo
quo os sous onunciados
68
. Ora, lodo o onunciado
69
uma do-
finio
70
ou uma domonslrao. As domonslraos parlom do
um princpio o possuom do aIgum modo um fim, o siIogismo
ou a concIuso (o, mosmo quo no aIcancom um fim, no ro-
grossam, do quaIquor modo, ao princpio, vo assumindo som-
pro lormos mdios o oxlromos, avanando om Iinla rocla, ao
passo quo o movimonlo do rovoIuo rogrossa ao princpio).
Todas as dofinios
71
so lambm Iimiladas. AIm disso, so a
mosma rovoIuo so d ropolidamonlo, o onlondimonlo lambm
lor do onlondor o mosmo ropolidamonlo. Mais, o ponsamonlo
paroco consislir om corlo ropouso o paragom, mais do quo om
movimonlo, o o mosmo so podo dizor do siIogismo. AIm do
quo o quo no fciI, mas sim forado no foIiz. Assim, so o
movimonlo no a ossncia da aIma, a aIma movor-so sor con-
lrrio sua naluroza
72
. Acrosconlo-so quo dovo sor ponoso para
a aIma oslar mislurada com o corpo som podor Iiborlar-so doIo.
Ior isso, laI dovo sor ovilado, so do faclo moIlor para o on-
londimonlo no oslar unido a um corpo, como labiluaImonlo
so diz o moroco Iargo acordo. Mais, no fica cIaro o molivo poIo
quaI o cu so movo om crcuIo, pois a ossncia da aIma no
a razo do movor-so om crcuIo ( por acidonlo quo oIa so movo
dossa manoira), nom o corpo o molivo (anlos soria a aIma, do
proforncia a oslo). Nom soquor so diz, aIm disso, quo laI
moIlor. Ainda assim, o dous dovo lor foilo a aIma movor-so om
crcuIo por sor moIlor para oIa movor-so do quo oslar om ro-
pouso, o movor-so dosla manoira o no do oulra.
25
30
407b
5
10
66
Hrptopo.
67
Hpoittiol vo(ort; (vor vjot;).
68
Ayot (vor yo;). Sigo Ross (p. 185) o Tricol (p. 36).
69
Ayo;.
70
Opto;.
71
Optool (vor opto;).
72
Sigo Toms CaIvo (p. 150), acoilando a Iio (.
4
Ima anIiso doslo lipo, porm, mais apropriada a ou-
lros osludos. Doixomo-Ia, assim, por agora.
!
RELAO ENTRE
CORPO E ALMA
!
H conludo aIgo do absurdo, lanlo nosla dou-
lrina, quanlo na maioria das doulrinas acorca da aIma: pom
om conlaclo corpo o aIma, o inlroduzom a aIma no corpo som
ospocificarom moIlor por quo molivo o como quo o corpo so
comporla. L isso, no onlanlo, l-do parocor nocossrio, pois
dovo-so a ossa comunlo
73
o faclo do um produzir afocos o
o oulro sor afoclado, um sor movido o o oulro mov-Io, sondo
quo laI inloraco no so vorifica onlro coisas ao acaso. Lsfor-
am-so aponas, lodavia, por dizor quo lipo do coisa a aIma
74
,
acorca do corpo quo a acoIlo, nada mais dofinom, como so fos-
so possvoI, do acordo com os milos pilagricos, quo uma aIma
ao acaso so aIojasso om quaIquor corpo. L quo cada coisa paro-
co possuir forma ospocfica quor dizor, oslrulura
75
pr-
pria. LIos oxprimom-so, no onlanlo, como so so dissosso quo a
lcnica do carpinloiro so aIojou nas fIaulas: prociso, pois, quo
a lcnica uso as suas forramonlas, o a aIma o sou corpo.
4. A invcstigan accrca da aIma
4. Dnutrinas Icgadas pcIns antcccssnrcs:
4. AIma cnmn harmnnia c nmcrn
!
ALMA-HARMONIA
!
Ioi-nos lransmilida uma oulra opi-
nio sobro a aIma, convinconlo para muilos, o no inforior a
nonluma das j roforidas, o quo, aIm disso, lovo do proslar
conlas, como poranlo juzos, om discussos lavidas om pubIi-
co
76
. Ins dizom, pois, quo a aIma uma larmonia, porquo
15
20
25
73
Kotvcvlo.
74
Hov tt j j,(. Iil., quo lipo do coisa a aIma . Hoov, uma
das calogorias arislolIicas, roforo-so quaIidado do uma coisa.
75
oo; iol op(.
76
Iraso probIomlica. A corrupo do loxlo dificuIla o sou oslaboIo-
cimonlo, suscilando Iios divorsas. O lroclo corruplo corrospondo ao quo
aqui lraduzimos por om discussos lavidas om pubIico (Toms CaIvo,
p. 152, n. 13), o quo oulros, propondo oulras Iios, fazom aIudir a um
lralado do idonlidado incorla. Vor discusso om Ross, ccnn. c! lcc., o
Tricol (p. 39, n. 2).
48
uma larmonia uma mislura o uma composio do conlrrios
o o corpo composlo do conlrrios. No onlanlo, o ombora a
larmonia soja uma corla proporo
77
, ou uma composio das
coisas misluradas, a aIma no podo sor nonluma doslas coisas.
AIm disso, movor no prprio do uma larmonia: ora osla
caraclorslica, om ospociaI, quo lodos, por assim dizor, conco-
dom aIma. L mais adoquado clamar larmonia saudo o,
do uma manoira goraI, s virludos corproas do quo aIma.
Isso lorna-so mais cIaro so so lonlar alribuir a corla larmonia
as afocos o as funos da aIma, pois sor difciI conciIi-Ia
com oslas. Iara mais, so dizomos larmonia londo om visla
dois sonlidos dislinlos om sonlido primrio, <dosigna> a
composio das grandozas quo possuom movimonlo o posi-
o
78
, quando so combinam do modo a no admilir uma coisa
do mosmo gnoro, o noulro sonlido, dorivado do primoiro, a
proporo
79
das coisas misluradas , no razovoI apIicar
aIma quaIquor um doIos. Quo a aIma uma composio das
parlos do corpo, isso muilo fciI do rofular: so muilas as
composios das parlos, o oIas compom-so do divorsas manoi-
ras. Do quo coisa, onlo, ou do quo forma loramos do admilir
quo o onlondimonlo, ou a facuIdado porcopliva, ou a dosidora-
liva
80
so uma composio` L simiIarmonlo doscabido quo a
aIma soja a proporo
81
da mislura, pois a mislura dos oIomon-
los no lom a mosma proporo
82
na carno quo nos ossos. Da
rosuIlaria lavor muilas aImas o por lodo o corpo, so do faclo,
por um Iado, lodas <as parlos do corpo> so composlas do oIo-
monlos mislurados o, por oulro, a proporo
83
da mislura
larmonia, ou soja, aIma.
Iodor-so-ia porgunlar o soguinlo a LmpdocIos: diz oIo quo
cada uma das parlos oxislo numa proporo
84
, ora a aIma a
30
408a
5
10
15
20
77
Ayo; tt;.
78
Orot;.
79
Ayo;.
80
`Oprittiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do
podor do dosojar.
81
Ayo;.
82
Ayo;.
83
Ayo;.
84
Ayo;.
49
proporo
85
ou anlos uma coisa dislinla quo so gora nos
mombros` AIm disso, a amizado
86
a causa do aIguma mis-
lura ocasionaI, ou do uma oulra do acordo com a proporo`
87
L, noslo caso, a amizado a proporo
88
ou aIgo dislinlo da
proporo`
89
AquoIas porspoclivas suscilam, com ofoilo, difi-
cuIdados doslo lipo.
So a aIma, lodavia, oulra coisa quo no a mislura, por-
quo quo oIa poroco om simuIlnoo com o sor
90
da carno o
das oulras parlos do animaI` Mais, so do faclo no vordado
quo cada uma das parlos lonla uma aIma, o so a aIma no a
proporo
91
da mislura, o quo quo so doslri quando a aIma
abandona <o corpo>`
Iica cIaro, com loda a corloza, a parlir do quo j dissomos,
quo a aIma no podo sor uma larmonia, nom dosIocar-so om
crcuIo.
!
MOVIMENTO (cnntinuan)
!
Mas por acidonlo podo
movor-so, como dissomos
92
, o movor-so a si mosma: podo
movor-so aquiIo om quo a aIma osl, o isso podo sor movido
por oIa, do oulra manoira, no onlanlo, a aIma no podo movor-
-so ospaciaImonlo
93
. Iodoramos, com maior propriodado, quos-
lionar-nos so a aIma so movo londo om alono os soguinlos
faclos. Dizomos quo a aIma so onlrisloco, so aIogra, sonlo con-
fiana, so amodronla o ainda quo so oncoIoriza, porcopciona,
discorro
94
. Ora, lodas oslas coisas so considoradas movimon-
los, o quo podoria Iovar-nos a aclar quo a aIma so movo, mas
islo no nocossariamonlo assim
95
. So onlondormos quo sobro-
ludo onlrislocor-so, aIograr-so ou discorror so movimonlos, quo
cada um doIos um sor movido, o quo o movor-so so d por
25
30
408b
5
85
Ayo;.
86
dtlo.
87
Ayo;.
88
Ayo;.
89
Ayo;.
90
vot (t).
91
Ayo;.
92
Vor I.3, 406a30-b5-8.
93
Islo , dosIocar-so. Trala-so do movimonlo ioto tnov.
94
^tovorv. TradicionaImonlo, ponsar. A lraduo por discorror
prolondo vincar quo A. dosigna dosla manoira um procosso, um porcurso,
por oposio aporcopo no modiala do vorv.
95
Quor dizor, do uma coisa no docorro nocossariamonlo a oulra.
50
aco da aIma (por oxompIo, oncoIorizar-so ou lor modo so o
corao a movor-so do corla manoira, o discorror , simiIarmon-
lo, aquoIo rgo ou um oulro a movor-so), quo, doslas afocos,
aIgumas do-so por dosIocao dos rgos movidos, oulras
poIa sua aIlorao (do quo naluroza so o como sucodom,
oulro assunlo) dizor quo a aIma so oncoIoriza como so so
dissosso quo loco ou conslri. Soria moIlor, som duvida, no
dizor quo a aIma so apioda, onsina ou discorro, mas sim o lo-
mom com a sua aIma. TaI no significa quo o movimonlo oxis-
la na aIma, mas sim quo umas vozos lormina noIa, oulras parlo
doIa. Ior oxompIo, a porcopo sonsoriaI parlo do dolorminados
objoclos, onquanlo a rominiscncia
96
parlo da aIma para os mo-
vimonlos ou voslgios do movimonlos nos rgos sonsoriais.
O onlondimonlo, no onlanlo, paroco sor, na origom, uma
corla subslncia quo oxislo o no oslar sujoilo a corrupo
97
,
pois, caso poroa, sor acima do ludo poIo onfraquocimonlo na
voIlico. Aconloco, porm, como no caso dos rgos sonsoriais:
so um ancio arranjasso um oIlo apropriado, voria como um
jovom. A voIlico no so dovo, consoquonlomonlo, ao faclo do a
aIma sor afoclada do aIguma manoira, mas sim ao faclo do sor
afoclado aquiIo om quo oIa osl, como o caso da ombriaguoz
o das doonas. O onlondor o o conlompIar
98
porocom com a
doslruio do aIgum oulro rgo inlorno
99
, mas o onlondimon-
lo , om si mosmo, impassvoI. Discorror, amar ou odiar no
so afocos daquoIo
100
, mas daquiIo quo o possui, onquanlo
sou possuidor. Ior isso, porocondo aquoIo, nom so rocorda, nom
so ama: quo lais afocos no oram doIo, mas sim do aIgo co-
mum quo porocou. } o onlondimonlo , som duvida, aIgo mais
divino o impassvoI.
Iica cIaro, a parlir doslos faclos, quo a aIma no podo mo-
vor-so, o so no so movo do lodo, ovidonlo quo no so movo
por si mosma.
!
ALMA-NMERO
!
Do lodas as porspoclivas aprosonladas,
a monos razovoI a quo afirma sor a aIma um numoro quo so
movo a si mosmo. Aos dofonsoros dosla liploso sobrovm,
10
15
20
25
30
96
`Avovjot;.
97
Sigo Toms CaIvo (p. 155) o Tricol (p. 45).
98
Orcprv (Toms CaIvo, p. 155).
99
Sigo Toms CaIvo (p. 155) o Tricol (p. 46).
100
Islo , do onlondimonlo.
51
parlida, impossibiIidados docorronlos no s do <a aIma> so
movor, mas lambm ospocficas da afirmao do quo oIa um
numoro. Iois como so dovo considorar quo uma unidado so
movo` L movida poIo qu, o como, no londo parlos o sondo
indiforonciada` L quo, onquanlo capaz do movor o mbiI, lom
do possuir diforonas. Mais, como dizom quo uma Iinla quo so
movo gora uma suporfcio, o um ponlo uma Iinla, os movimon-
los das unidados lambm soro Iinlas, pois o ponlo uma uni-
dado quo ocupa uma posio. Mas o numoro da aIma j oxislo
num Iugar
101
o ocupa uma posio. AIm disso, so do um nu-
moro sublrairmos oulro numoro ou uma unidado, rosuIla um
numoro diforonlo, mas as pIanlas o muilos animais pormano-
com vivos dopois do soccionados o parocom possuir a mosma
aIma om ospcio
102
. Iodor parocor quo no faz diforona, no
onlanlo, quo Ilos clamomos unidados ou corpuscuIos
103
,
pois so fizormos das osforas do Domcrilo ponlos, manlondo-
-so aponas a quanlidado, lavor om lais ponlos aIgo quo movo
o aIgo quo movido, laI como no conlnuo. No , pois, da
diforona do grandoza ou do poquonoz quo docorro o quo aca-
bmos do dizor, mas sim do sor uma quanlidado. Ior isso, lom
do oxislir nocossariamonlo aIgo quo mova as unidados. Lnlo,
so no animaI a aIma o quo movo, s-Io- lambm no numoro,
do forma quo a aIma no sor o quo movo o o quo movido,
mas o quo aponas movo. L como possvoI quo a aIma <(na
quaIidado do molor)> soja uma unidado` L prociso, pois, quo
difira das oulras om aIguma coisa, mas quo diforona podor
lavor onlro ponlos unilrios, a no sor a posio` So, do faclo,
as unidados oxislonlos no corpo o os ponlos so diforonlos <dos
da aIma>, no mosmo Iugar oslaro as unidados <do um o do
oulro>, pois cada unidado ocupar o Iugar do um ponlo. L mais,
so podom oslar dois ponlos no mosmo Iugar, o quo impodo quo
osloja uma infinidado` As coisas, pois, cujo Iugar indivisvoI,
so, lambm oIas, indivisvois. So, no onlanlo, os ponlos do
corpo so o numoro da aIma, ou onlo so o numoro dos pon-
los do corpo a aIma
104
, porquo quo nom lodos os corpos
409a
5
10
15
20
25
101
Ho.
102
oo;.
103
2cotto tipo.
104
Sigo a inlorprolao do Tricol (p. 50).
52
possuom aIma` L quo paroco-nos oxislirom ponlos om lodos os
corpos, o om numoro infinilo. Acrosconlo-so ainda, como
possvoI soparar o Iiborlar dos corpos os ponlos, so as Iinlas
no so divisvois om ponlos`
5. A invcstigan snbrc a aIma
5. Dnutrinas Icgadas pcIns antcccssnrcs: cnntinuan,
5. AIma cnmpnsta dns cIcmcntns
!
ALMA-NMERO (cnntinuan)
!
Da rosuIla, como disso-
mos
105
, quo, por um Iado, os dofonsoros daquoIa porspocliva
dizom o mosmo quo quanlos oslaboIocom sor a aIma corlo cor-
po subliI, por oulro, ao afirmarom quo o movimonlo so d por
aco da aIma, como Domcrilo, caom no absurdo quo Ilo
prprio. So, do faclo, a aIma oxislo om lodo o corpo capaz do
porcopcionar, o so a aIma um corpo, onlo dois corpos oxis-
liro nocossariamonlo no mosmo Iugar. Assim, para os quo di-
zom sor a aIma um numoro, ou num unico ponlo oxisliro di-
vorsos ponlos, ou lodo o corpo
106
possuir aIma a no sor
quo so goro <om ns> um numoro diforonlo, divorso do numo-
ro do ponlos quo oxislom nos corpos. Daqui rosuIla, iguaImon-
lo, quo o animaI movido por um numoro, como dissomos quo
lambm do acordo com Domcrilo <o animaI> so movo. Quo
diforona faz, pois, dizor poquonas osforas ou grandos uni-
dados, ou, do uma forma goraI, unidados om movimonlo`
Do uma manoira ou do oulra, o animaI movo-so, nocossa-
riamonlo, por aquoIas so movorom. Da porspocliva dos quo
associam num mosmo princpio o movimonlo o o numoro do-
corrom oslas o muilas oulras dificuIdados do mosmo lipo. L im-
possvoI, assim, no s quo lais caraclorslicas consliluam a
dofinio
107
do aIma, mas al quo sojam aIgo quo a acompa-
nla
108
. TaI lorna-so ovidonlo so lonlarmos oxpIicar, a parlir
daquoIa dofinio, as afocos o as funos da aIma, lais como
os raciocnios
109
, as sonsaos, os prazoros, as doros o quanlas
30
409b
5
10
15
105
Vor I.4, 408b33 o sogs.
106
Islo , lodos os corpos quo oxislom.
107
Opto;.
108
2prpji;. Quor dizor, acidonlos sous.
109
Aoytool (vor oyto;).
53
oulras doslo lipo. L quo, como dissomos anloriormonlo
110
, a
parlir daquoIas caraclorslicas
111
no soria fciI soquor adivi-
nlar oslas.
!
DEFINIO DE ALMA
!
Ioram-nos Iogadas lrs manoi-
ras do dofinir a aIma: o quo maior capacidado lom do im-
primir movimonlo, dissoram uns, por so movor a si mosmo,
oulros, quo , do lodos os corpos, o mais subliI ou o mais in-
corproo
112
. Islo suscila muilas dificuIdados o conlradios, quo
porcorromos dolaIladamonlo. Rosla oxaminar om quo sonlido
so diz quo a aIma composla dos oIomonlos.
!
ALMA COMPOS-
TA DOS ELEMENTOS
!
Afirmam-no para oxpIicar quo a aIma
porcopciono o conloa cada um dos onlos. Mas oslo raciocnio
acarrola, nocossariamonlo, muilas impossibiIidados. LslaboIo-
com, pois, quo a aIma conloco o somoIlanlo poIo somoIlanlo,
como so <dossa forma> inslilussom quo a aIma so idonlifica
com os sous objoclos. Mas no possvoI quo a aIma conloa
aponas aquoIos
113
, l muilas oulras coisas, ou moIlor, l som
duvida uma infinidado do coisas composlas dos oIomonlos. Ad-
milamos quo a aIma conloco o porcopciona os oIomonlos dos
quais cada coisa composla, mas com quo conlocor ou
porcopcionar o conjunlo
114
por oxompIo, o quo dous, o
lomom, a carno ou o osso ou, simiIarmonlo, quaIquor oulro
composlo`
115
!
EMPEDOCLES
!
L, na vordado, cada um doIos
consislo om oIomonlos, no combinados do uma quaIquor ma-
noira mas om corla proporo
116
o composio, como Lmpdo-
cIos disso a rospoilo do osso:
a lorra agradocida om sous vasos do Iargo poilo
duas do oilo parlos rocobou do rospIandoconlo Nslis
117
,
qualro do Hofoslo
118
, o goraram-so assim os brancos ossos
119
.
20
25
30
410a
5
110
Vor I.1, 402b25-403a2.
111
Quor dizor, o aulo-movimonlo o o numoro.
112
`Aocotctotov, vor oocoto; (incorproo).
113
O pronomo roforo-so aos oIomonlos.
114
20voov.
115
20vOrto (do o0vOrto;).
116
Ayo; tt;.
117
A divindado Nslis porsonifica a gua.
118
A divindado Hofoslo porsonifica o fogo.
119
LmpdocIos, D B96, vv. 1-3.
54
No lrar quaIquor bonofcio, com ofoilo, os oIomonlos
oslarom na aIma, a no sor quo oslojam iguaImonlo as propor-
os
120
o a composio. Cada oIomonlo conlocor, assim, o sou
somoIlanlo, mas nada conlocor o osso ou o lomom, a monos
quo lambm oIos oslojam na aIma
121
. Quo islo impossvoI,
nom prociso diz-Io, pois quom so quoslionaria so uma podra
o um lomom oxislom na aIma` L o mosmo so apIica ao quo
bom o ao quo no bom o, simiIarmonlo, aos oulros casos.
AIm disso, uma voz quo onlo so diz om vrios sonlidos
pois significa umas vozos oslo aIgo, oulras a quanlidado ou
a quaIidado, ou ainda quaIquor oulra calogoria das quo j dis-
linguimos , a aIma sor ou no composla do lodas as calogo-
rias` No paroco, lodavia, quo os oIomonlos sojam comuns a
lodas oIas. Sor a aIma composla, onlo, aponas dos oIomonlos
do quo as subslncias so compom` Como conlocor, assim,
cada uma das oulras calogorias`
122
Ou diro quo oxislom oIo-
monlos o princpios prprios do cada gnoro, dos quais a aIma
composla` Lnlo a aIma sor quanlidado, quaIidado o subs-
lncia. L impossvoI, no onlanlo, quo a parlir dos oIomonlos da
quanlidado so formo uma subslncia o no uma quanlidado.
Os dofonsoros do quo a aIma composla do lodos os oIomon-
los confronlam-so com oslos o oulros probIomas do mosmo
lipo. L absurdo, ainda, afirmar quo o somoIlanlo no afocla-
do poIo somoIlanlo, ombora o somoIlanlo porcopciono o somo-
Ilanlo o conloa o somoIlanlo poIo somoIlanlo, quando osla-
boIocom quo porcopcionar sofror aIguma afoco o sor
movido, como so lambm o onlondor o o conlocor
123
.
Muilos ombaraos o dificuIdados acarrola dizor, como
LmpdocIos, quo cada lipo do coisa
124
conlocido poIos sous
oIomonlos corproos o por roforncia ao sou somoIlanlo (loslo-
munla-o o quo acabmos do dizor). As parlos dos corpos dos
animais quo so simpIosmonlo lorra (por oxompIo, ossos, lon-
dos, pIos) nada parocom porcopcionar nom soquor coisas
a si somoIlanlos , ombora <naquoIa porspocliva> dovossom.
AIm disso, om cada um dos princpios lavor mais ignorn-
10
15
20
25
30
410b
120
Ayot, pI. do yo;.
121
vrtt, oslar ou oxislor om.
122
Sigo Tricol, p. 55.
123
tvcoirtv.
124
iooto (forma do iiooto;).
55
cia
125
do quo comproonso
126
, pois cada um conlocor aponas
uma coisa o dosconlocor muilas (na vordado, lodas as oulras).
!
EMPEDOCLES
!
O rosuIlado, para LmpdocIos, quo o sou
dous o mais ignoranlo
127
dos soros: sor oIo, assim, o unico a
dosconlocor um dos oIomonlos, o dio, onquanlo os morlais,
composlos do lodos os oIomonlos, os conlocoro a lodos. L, do
uma forma goraI, porquo quo nom lodos os onlos possuom
aIma, quando ludo <o quo oxislo> um oIomonlo ou com-
poslo do um ou vrios oIomonlos, ou do lodos` Ior isso <cada
coisa> lom nocossariamonlo do conlocor um, vrios ou lodos.
Iodor-so-ia porgunlar, lambm, o quo quo os unifica: os oIo-
monlos assomoIlam-so malria, porlanlo o mais imporlanlo
aquiIo quo os unifica, soja isso o quo for. Mas impossvoI
quo oxisla aIgo mais podoroso do quo a aIma o quo a domino,
o ainda mais impossvoI no caso do onlondimonlo. Lslo , com
boa razo, primordiaI
128
o dominanlo por naluroza, ombora
<aIguns ponsadoros> docIarom quo os oIomonlos so, do onlro
os onlos, os primordiais.
Nonlum doslos uns, dizondo quo, por conlocor o por-
copcionar os onlos, a aIma composla dos oIomonlos, oulros,
quo oIa o quo possui maior capacidado do imprimir movi-
monlo
129
so pronuncia sobro lodo o lipo do aIma. L quo nom
lodos os onlos dolados do sonsibiIidado so capazos do im-
primir movimonlo (paroco lavor, pois, do onlro os animais,
aIguns quo no so dosIocam, ombora paroa sor oslo o unico
movimonlo quo a aIma imprimo ao animaI). L a mosma <di-
ficuIdado sobrovir> a quanlos conslroom o onlondimonlo o a
facuIdado porcopliva a parlir dos oIomonlos, pois as pIanlas vi-
vom, manifoslamonlo, som parlicipar |da dosIocao nom] da
sonsibiIidado, o muilos animais no possuom ponsamonlo
discursivo
130
. So so concodosso noslos aspoclos o so admilisso
5
10
15
20
25
125
Ayvoto.
126
20vrot;.
127
Apcv (vor pvjot;). Sigo Toms CaIvo (p. 161) o Tricol (p. 57).
128
Hpoyrvrototov, forma do suporIalivo do npoyrv(; (Iil., mais pri-
mordiaI).
129
Ktvjttictotov, forma do suporIalivo do itvjtti;.
130
^tovoto. TradicionaImonlo, ponsamonlo, como vjot; (vor
Mosquila, p. 526, n. 133). Rosorva-so ponsamonlo para vjot;, com a
vorso do otovoto por ponsamonlo discursivo prolondo-so saIionlar quo
56
quo o onlondimonlo uma parlo da aIma como lambm a
facuIdado porcopliva , ainda assim no oslaramos a pronun-
ciar-nos univorsaImonlo sobro lodo o lipo do aIma, nom sobro
nonluma aIma no sou lodo. Sofro a mosma objoco o racioc-
nio
131
oxposlo nos clamados Pccncs Orjiccs
132
: a aIma, dizom,
Iovada poIos vonlos, inlroduz-so, a parlir do univorso, quando
os soros rospiram. Ora isso no podo aconlocor s pIanlas, nom
a aIguns animais, porquo nom lodos oIos rospiram. TaI aspoc-
lo, com ofoilo, oscapou aos dofonsoros dosla idoia. L so lomos
do fazor a aIma a parlir dos oIomonlos, no prociso quo soja
a parlir do lodos. L quo cada parlo do par do conlrrios su-
ficionlo para juIgar a si mosma o ao sou conlrrio: poIa rocla,
conlocomo-Ia a si mosma o curva, pois a rgua juiz para
ambas, o a curva no juiz nom para si mosma, nom para a
rocla.
!
TALES
!
Oulros <ponsadoros> dizom quo a aIma osl
mislurada com a lolaIidado do univorso da, provavoImon-
lo, TaIos lor juIgado quo ludo osl cloio do dousos. Lsla pors-
pocliva, no onlanlo, suscila aIgumas dificuIdados: porquo quo
a aIma, oxislindo no ar ou no fogo, no produz um animaI a,
mas sim om corpos mislos`
133
L isso ombora so ponso quo oIa
moIlor no ar o no fogo. Iodor-so-ia porgunlar, ainda, porquo
quo a aIma quo osl no ar moIlor o mais imorlaI do quo a
aIma quo osl nos animais. O rosuIlado absurdo o paradoxaI
om ambos os casos: dizor quo o fogo ou o ar so animais um
dos maioros paradoxos, o no Ilos clamar animais, aposar do
noIos oxislir uma aIma, absurdo. AquoIos, por sou lurno, pa-
rocom lor suposlo quo oxislo aIma nos oIomonlos porquo um
lodo da mosma ospcio quo as suas parlos. Tm nocossa-
riamonlo do dizor, por consoquncia, quo a aIma <univorsaI>
lambm da mosma ospcio quo as suas parlos, so poIa ab-
soro, nos animais, do aIgo do moio onvoIvonlo quo oIos so
30
411a
5
10
15
20
otovoto diz rospoilo a um procosso, um porcurso (como o profixo grogo
dia- indica), por oposio a vo;, quo romolo para uma aproonso no
modiala.
131
Ayo;.
132
Orfou, D B11.
133
Sogundo Tricol (p. 60, n. 5), lrala-so dos composlos dos oIomon-
los quo formam os corpos dos animais.
5
lornam animados
134
. Mas so o ar oxlrado
135
da mosma os-
pcio, possuindo ombora a aIma parlos diforonlos, ovidonlo
quo uma parlo doIa oslar prosonlo no ar, oulra no. L nocos-
srio quo a aIma possua, porlanlo, parlos iguais, ou onlo quo
no oxisla om nonluma das parlos do lodo.
!
PARTES DA ALMA
!
A parlir do quo j dissomos, fica cIa-
ro quo no por a aIma sor composla dos oIomonlos quo o
conlocor
136
Ilo porlonco, nom com corroco o com vordado
quo so diz quo oIa so movo. Vislo quo conlocor porlonco aIma,
como lambm porcopcionar, formar opinios o ainda lor apoli-
los, lor vonlados o os dosojos om goraI, o quo o movimonlo do
dosIocao lambm so d nos animais por aco da aIma, o no
monos o croscimonlo, a maluridado o o onvoIlocimonlo, por-
loncor, onlo, cada uma doslas coisas a loda
!
a aIma` Quor
dizor, onlondomos, porcopcionamos, movomo-nos, fazomos
cada uma das oulras oporaos o somos afoclados poIa aco
da aIma no sou lodo, ou diforonlos parlos so rosponsvois por
diforonlos acos` L o vivor sucodo numa dossas parlos, ou om
muilas, ou om lodas, ou a sua causa sor uma oulra` Dizom
aIguns sor a aIma divisvoI, onlondondo com uma parlo o lon-
do apolilos com oulra.
!
UNIDADE DA ALMA
!
Lnlo o quo
quo unifica a aIma, so divisvoI por naluroza` No , corla-
monlo, o corpo: anlos paroco, poIo conlrrio, quo a aIma unifi-
ca o corpo, poIo monos, o corpo dissipa-so o doslri-so com a
parlida da aIma. So, com ofoilo, oulra coisa lorna a aIma una,
procisamonlo isso lavoria do sor a aIma. L onlo loramos no-
vamonlo do quoslionar so isso uno ou possui divorsas parlos.
Ora, so uno, porquo quo a aIma no parlida una` L so
divisvoI, o raciocnio buscar oulra voz o quo quo a lorna
una, o a soquncia conlinuar dosla manoira infinilamonlo.
Iodor-so-ia porgunlar lambm, acorca das parlos da aIma, quo
podor oxorco cada uma sobro o corpo, pois so loda a aIma uni-
fica lodo o corpo, faz sonlido quo cada uma das parlos <da
aIma> unifiquo uma parlo do corpo. Islo paroco, no onlanlo,
impossvoI: difciI al conjoclurar do quo naluroza soria a
parlo quo o onlondimonlo unificaria, ou como.
!
ESPECIE DAS
25
30
411b
5
10
15
134
j,o (vor ij,ov). Islo , adquirom aIma.
135
Sigo Toms CaIvo, p. 164.
136
tvcoirtv.
58
PARTES DA ALMA
!
As pIanlas o, do onlro os animais, aIguns
insoclos vivom manifoslamonlo mosmo dopois do soccionados,
como so cada soco possusso a mosma aIma
137
om ospcio,
ainda quo no om numoro. L quo cada uma das parlos possui,
duranlo corlo lompo, sonsibiIidado o dosIoca-so. L quo laI no
porsisla no nada do absurdo, pois no possuom os rgos
nocossrios para prosorvarom a sua naluroza. Ainda assim, no
monos om cada uma das parlos oslo prosonlos lodas as parlos
da aIma, o cada uma doIas da mosma ospcio quo as oulras o
quo a aIma no sou lodo, como so as diforonlos parlos da aIma
no fossom soparvois umas das oulras, sondo ombora a aIma
no sou lodo divisvoI. O princpio oxislonlo nas pIanlas, aIm
disso, paroco sor aIgum lipo do aIma. Lslo , com ofoilo, o unico
princpio comum a animais o pIanlas. Mais, oslo princpio oxis-
lo soparado do princpio porcoplivo, ombora nonlum onlo pos-
sua sonsibiIidado som o possuir
138
.
20
25
30
137
oo;. Islo , cada soco possui uma aIma do mosmo lipo.
138
Vor o dosonvoIvimonlo dosla porspocliva fronlo, om II.3, 414a29
o sogs.
LIVRO II
61
1. DcIinin dc aIma
1. (i): AIma substncia c primcirn actn dn cnrpn
Torminmos j a discusso das porspoclivas quo os nos-
sos anlocossoros nos Iogaram sobro a aIma. Rolomomos a quos-
lo, novamonlo, como do incio, osforando-nos por dolormi-
nar o quo a aIma o quaI podor sor a sua dofinio
1
mais
abrangonlo.
Dizomos quo a subslncia um dos gnoros do onlo. LIa
, numa primoira acopo, malria, o quo no , por si mosmo,
oslo aIgo, noulra acopo, a forma
2
sogundo a quaI j dilo
oslo aIgo o o aspoclo
3
, o, numa lorcoira acopo, o composlo
da malria o da forma. Ora a malria polncia, onquanlo a
forma
4
aclo. L islo do duas manoiras: numa, como o o sa-
bor, na oulra, como o o oxorccio do sabor
5
.
Subslncias parocom sor, om ospociaI, os corpos o, do on-
lro oIos, os corpos nalurais. Lslos, na vordado, so os princ-
pios
6
dos oulros corpos. Do onlro os corpos nalurais, uns pos-
suom vida, oulros no. Clamamos vida aulo-aIimonlao,
ao croscimonlo o ao onvoIlocimonlo. Todo o corpo naluraI quo
412a
5
10
15
1
Ayo;.
2
Mop(.
3
oo;.
4
oo;.
5
`ntot(j (sabor) o Orcprv (oxorccio do sabor). Quor dizor, a
diforona oxislonlo onlro os dois sonlidos om quo podomos considorar
o aclo corrospondo diforona oxislonlo onlro a posso do um sabor o o
sou oxorccio.
6
`Ap,ol, vor op,(. Quor dizor, do corpos nalurais quo lodos os
oulros so compom.
62
parlicipa da vida sor, consoquonlomonlo, uma subslncia, o
islo no sonlido do subslncia composla
7
. L como so lrala do
um corpo do corla quaIidado , pois, um corpo quo possui
vida , a aIma no sor o corpo, porquo o corpo no osl on-
lro as coisas quo so dilas do um sujoilo. O corpo anlos sujoi-
lo o malria. A aIma, porlanlo, lom do sor nocossariamonlo uma
subslncia, no sonlido do forma
8
do um corpo naluraI quo
possui vida om polncia. Ora a subslncia um aclo, a aIma
sor, assim, o aclo do um corpo daquoIo lipo
9
. Mas aclo diz-
-so om dois sonlidos: num, como o o sabor, no oulro, como o
o oxorccio do sabor
10
. L ovidonlo quo a aIma aclo no son-
lido om quo o o sabor: no onlo om quo a aIma oxislo quo
oxislom quor o sono, quor a vigIia, o osla anIoga ao oxorc-
cio do sabor, onquanlo o sono anIogo posso doslo som
oxorccio
11
. Ora o primoiro a gorar-so nosso onlo o sabor. Ior
isso, a aIma o primoiro aclo do um corpo naluraI quo possui
vida om polncia. Mais, um corpo doslo lipo sor um orga-
nismo
12
. So rgos, do faclo, al as parlos das pIanlas, mas
oxlromamonlo simpIos. Ior oxompIo, a foIla a proloco do
poricarpo, o poricarpo a do frulo, as razos so somoIlanlos
boca, pois lanlo aquoIas como osla puxam o aIimonlo. So cum-
pro dizor, com ofoilo, aIgo comum a lodo o lipo do aIma
13
, osla
sor o primoiro aclo do um corpo naluraI quo possui rgos.
No prociso, por isso, quoslionar so o corpo o a aIma so uma
unica coisa, como no nos porgunlamos so o so a cora o o moI-
do
14
, nom, do uma manoira goraI, a malria do cada coisa o
aquiIo do quo oIa a malria. L quo, dizondo-so um
o sor
om vrios sonlidos, aclo o sonlido principaI
15
.
Dissomos, do uma forma goraI, o quo a aIma: uma
subslncia do acordo com uma dofinio
16
, o isso o quo sor
20
25
412b
5
10
7
2vOrtj.
8
oo;.
9
Islo , a aIma sor o aclo do um corpo quo possui vida om po-
lncia.
10
`ntot(j (sabor) o Orcprv (oxorccio do sabor). Vor suprc.
11
`vrpyrv. Islo , som a aclivao do sabor.
12
`Opyovtiv (Toms CaIvo, p. 168).
13
Ou soja, so quisormos onsaiar uma dofinio do aIma.
14
2,jo.
15
Kplc;, o sonlido fundamonlaI, o mais Ioglimo.
16
Ayo;.
63
para um corpo daquoIo lipo
17
. So um inslrumonlo, como um
maclado, fosso um corpo naluraI, o quo , para um maclado,
sor, soria a sua ossncia
18
, o isso soria lambm a sua aIma. So-
parada a aIma, o inslrumonlo no soria mais um maclado, a
no sor por lomonmia. Mas, como as coisas so, um macla-
do. A aIma, com ofoilo, no o sor o a dofinio
19
do um cor-
po daquoIo lipo
20
, mas sim <o sor o a dofinio> do um corpo
naluraI do uma quaIidado laI quo possua om si mosmo o prin-
cpio do movimonlo o do ropouso.
L prociso lor om visla lambm om roIao s parlos
21
o
quo dissomos. So o oIlo fosso um animaI, a viso soria a sua
aIma. Lsla , pois, a ossncia do oIlo, do acordo com a sua do-
finio. Ora o oIlo a malria da viso, parlo da quaI no
oxislo oIlo, oxcoplo por lomonmia (como, por oxompIo, um
oIlo oscuIpido om podra ou um oIlo dosonlado). Cumpro, na
roaIidado, apIicar agora a lodo o corpo vivo o quo apIicmos
s parlos, pois a roIao oxislonlo onlro as parlos anIoga
quo oxislo onlro a sonsibiIidado no sou lodo o lodo o corpo
dolado do sonsibiIidado onquanlo laI. O onlo om polncia quo
podo vivor no o quo pordou a aIma, mas sim o quo a pos-
sui. A somonlo o o frulo so, om polncia, corpos dossa quaIi-
dado. A vigIia, com ofoilo, aclo como o so o aclo do corlar
o o aclo do vor
22
, a aIma, ao invs, aclo como o so a viso
o a capacidado do rgo. O corpo, por sua voz, aquiIo quo
oxislo om polncia. Mas, como o oIlo a pupiIa o a viso, as-
sim lambm o animaI a aIma o o corpo. Quo a aIma no
soparvoI do corpo, ou poIo monos corlas parlos doIa no so
so quo a aIma por naluroza divisvoI om parlos , isso
no Iovanla duvidas, pois o aclo do aIgumas <parlos da aIma>
o aclo das parlos mosmas <do corpo>. Nada impodo, no
onlanlo, quo aIgumas parlos
23
sojam soparvois, por no so-
15
20
25
413a
5
17
Quor dizor, a sua ossncia.
18
O0olo.
19
Ayo;.
20
Islo , do lipo do maclado.
21
A. roforo-so s parlos do corpo.
22
Opoot;. Diforonlo do ojt;, quo dosigna a facuIdado da viso
(Ross, ccnn. c! lcc.).
23
Lslo om causa as parlos da aIma.
64
rom aclo do nonlum corpo
24
. AIm disso, no fica cIaro so a aIma
o aclo do corpo assim
25
, ou como o marinloiro o do navio.
Lm lraos gorais, fica assim um osboo o uma dofinio
do aIma.
2. DcIinin dc aIma
2. (ii): AquiIn pcIn quaI vivcmns
Ima voz quo dos faclos monos cIaros, mas mais mani-
foslos, quo surgo o quo cIaro o, sogundo a razo
26
, mais cog-
noscvoI, procuromos do novo abordar a aIma dosla manoira
27
.
O onunciado dofinilrio
28
, com ofoilo, no dovo lornar cIaro
aponas o faclo
29
, como a maioria das dofinios dizom, mas
lambm conlor o lornar visvoI a causa. L quo os onunciados
das dofinios so, ordinariamonlo, como concIusos. Ior oxom-
pIo: O quo a quadralura` L a conslruo do um roclnguIo
oquiIloro oquivaIonlo a um cujos Iados no sojam iguais. Mas
uma dofinio doslo lipo o onunciado da concIuso. A dofini-
o quo, poIo conlrrio, diga a quadralura a doscoborla do
um moio quo diz a causa da coisa.
Afirmamos pois, abraando a invosligao do princpio, quo
o animado so dislinguo do inanimado por vivor. Vivor, porm,
diz-so om vrios sonlidos, o para dizormos quo um onlo vivo
basla quo um doIos so concrolizo por oxompIo, o onlondi-
monlo, a sonsibiIidado, o movimonlo do dosIocao o o ropou-
so
30
, o ainda o movimonlo roIalivo nulrio, o onvoIlocimon-
lo o o croscimonlo. Ior isso, lodos os soros quo so aIimonlam
31
10
15
20
25
24
Roforncia ao vo;, quo soparvoI do corpo (Tricol, p. 72, n. 1,
Ross, ccnn. c! lcc.).
25
Islo , como acabmos do doscrovor. Sigo a inlorprolao do Ross
(p. 215).
26
Koto tv yov.
27
Islo , dovomos apIicar oslo mlodo do invosligao ao osludo
da aIma.
28
Tv optottiv yov (Toms CaIvo, p. 171).
29
T ott.
30
2toot;.
31
To rvo (Ross, p. 215). Tricol (p. 74, n. 2) o Toms CaIvo
(p. 171) onlondom quo oslo om causa no os soros quo so aIimonlam, mas
as pIanlas.
65
parocom vivor. NoIos oxislom, manifoslamonlo, uma facuIdado
o um princpio do dolorminada naluroza, poIo quaI oblm o
croscimonlo o o docInio om dirocos conlrrias. No croscom,
do faclo, para cima ou para baixo, mas do modo iguaI noslas
duas dirocos o om lodos os sonlidos. Todos oslos soros so aIi-
monlam conlinuamonlo o vivom onquanlo consoguom rocoIlor
o aIimonlo. Lsla facuIdado podo sor soparada das oulras, mas
as oulras, nos soros porocvois, no podom sor soparadas dosla.
Islo cIaro no caso das pIanlas, s quais no porlonco quaI-
quor oulra facuIdado da aIma aIm dosla. So aos soros vivos,
onlo, porlonco o vivor modianlo aquoIo princpio, j o animaI
possui-o primoiramonlo poIa sonsibiIidado. Ior isso, al aos so-
ros quo no so movom nom mudam do Iugar, mas quo pos-
suom sonsibiIidado, clamamos animais o no aponas soros
vivos. Das sonsaos, o laclo a quo porlonco a lodos os ani-
mais primariamonlo. TaI como a facuIdado nulriliva
32
podo sor
soparada do laclo o do loda a sonsibiIidado, lambm o laclo
podo sor soparado dos oulros sonlidos. Clamamos, pois, fa-
cuIdado nulriliva quoIa parlo da aIma do quo as pIanlas lam-
bm parlicipam. Todos os animais, por sua voz, possuom ma-
nifoslamonlo o sonlido do laclo. O quo moliva cada um doslos
faclos, di-Io-omos posloriormonlo
33
.
A oslo rospoilo basla, por ora, ficar dilo quo a aIma o
princpio das roforidas <facuIdados> o quo so dofino por oIas,
a sabor: poIas facuIdados nulriliva, porcopliva o discursiva o
poIo movimonlo. So cada uma doslas uma aIma ou uma par-
lo da aIma o, sondo uma parlo, so do uma naluroza laI quo
soja soparvoI aponas om dofinio
34
ou lambm om Iugar,
doslas quoslos, umas no so difcois do porcobor, mas aIgu-
mas lrazom dificuIdados. Trala-so, do faclo, do um caso somo-
Ilanlo ao das pIanlas: aIgumas conlinuam manifoslamonlo a
vivor, dopois do lorom sido soccionadas o do <as suas parlos>
lorom sido soparadas umas das oulras. Assim, a aIma oxislonlo
noIas , consoquonlomonlo, uma om aclo om cada pIanla, mas
30
413b
5
10
15
32
Oprnttiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do po-
dor do aIimonlar.
33
Iara a oxislncia da facuIdado nulriliva som a porcopliva, vor III.12,
434a22-30a, para a oxislncia do laclo som os oulros sonlidos, vor III.12,
434b9-25.
34
Ayo;.
66
vrias om polncia. Vomos quo assim aconloco, no caso dos
insoclos soccionados, om roIao a oulras diforonas
35
da aIma:
cada uma das parlos possui sonsibiIidado o dosIoca-so, o so
possui sonsibiIidado, lambm possui imaginao o dosojo. L quo
ondo oxislo sonsibiIidado oxislom lambm, do faclo, a dor o o
prazor, o ondo oxislom oslos, oxislo nocossariamonlo lambm
apolilo. } no quo rospoila ao onlondimonlo o facuIdado do
conlocimonlo loorlico
36
, nada , do modo aIgum, ovidonlo.
Lslo paroco sor um gnoro diforonlo do aIma, o aponas oslo
podo sor soparado, como olorno quo , do porocvoI. Iica cIaro
a parlir doslos faclos quo as roslanlos parlos da aIma no so
soparvois
37
, como aIguns dizom. L bvio quo so diforonlos om
dofinio
38
: o sor para as facuIdados porcopliva o opinaliva
39
diforonlo, so do faclo lambm so diforonlos porcopcionar o for-
mar opinios. L o mosmo so diga do cada uma das oulras facuI-
dados roforidas. AIm disso, a aIguns animais porloncom lodas
aquoIas facuIdados, a corlos animais porloncom unicamonlo aI-
gumas, o a oulros aponas uma. L islo , do faclo, o quo far a
diforona onlro os animais, por quo molivo, oxaminaromos pos-
loriormonlo
40
. Aconloco aproximadamonlo o mosmo no caso dos
sonlidos: a uns animais porloncom lodos, a oulros aIguns sonli-
dos, o a oulros aponas um, o indisponsvoI: o laclo.
Ora, como aquiIo poIo quaI vivomos o porcopcionamos
so diz om duas acopos, o do mosmo modo aquiIo poIo quaI
sabomos (assim roforimos quor o sabor, quor a aIma, pois
modianlo cada um doIos, por sua voz, quo dizomos sabor),
aquiIo poIo quaI nos manlomos sos , iguaImonlo, quor a
saudo, quor corla parlo do corpo ou lodo o corpo. Doslos, o
sabor o a saudo so a forma
41
o corlo aspoclo
42
, a dofinio
43
20
25
30
414a
5
35
^toopol. Aqui, dosigna as quaIidados dislinlivas.
36
Orcpjttiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do
podor do lor om visla ou considorar (Orcprv).
37
Xcptotol, vor ,cptot;.
38
Ayo;.
39
^ooottiv (t), a parlo da aIma dolada da capacidado ou do
podor do formar opinios (ooortv).
40
Vor III.12 o III.13 (Ross, ccnn. c! lcc.).
41
Mop(.
42
oo;.
43
Ayo;.
6
o como quo o aclo daquoIo quo capaz do rocobor, num caso,
o sabor o, noulro, a saudo. L quo a aclividado dos agonlos pa-
roco dar-so naquoIo quo afoclado
44
o quo sofrou corla dis-
posio
45
. A aIma , om primoirssimo Iugar, aquiIo poIo quaI
vivomos, porcopcionamos o discorromos, oIa sor, consoquon-
lomonlo, corla dofinio
46
o forma
47
, mas no malria o sujoilo.
Subslncia diz-so om lrs sonlidos, como roforimos
48
,
dos quais um forma
49
, oulro malria, o o lorcoiro o compos-
lo do forma o malria. Doslos, a malria polncia, a forma
aclo o, uma voz quo o composlo do ambos o sor animado
50
,
o corpo no o aclo da aIma, oIa quo , anlos, o aclo do cor-
lo corpo. Ior isso, comproondoram corroclamonlo os quo juI-
garam quo a aIma nom oxislo som corpo, nom oIa mosma um
corpo. No , do faclo, um corpo: aIgo do corpo. L por isso
oxislo no corpo, o om corlo lipo do corpo, ao invs do quo <sus-
lonlaram> os nossos anlocossoros. Lslos ajuslaram a aIma ao
corpo, som nada ospocificar om roIao naluroza o quaIida-
do daquoIo, quando, manifoslamonlo, no podo uma coisa quaI-
quor rocobor, ao acaso, oulra quaIquor. Assim aconloco lambm
por dofinio
51
: o aclo do cada coisa, com ofoilo, gora-so por
naluroza no onlo quo oxislo om polncia o na malria adoqua-
da
52
. Iica cIaro, a parlir dislo, quo a aIma corlo aclo o for-
ma
53
do onlo quo possui a capacidado do sor daquoIo lipo
54
.
10
15
20
25
44
Islo , no pacionlo (do noo,rtv).
45
Sigo Tricol, p. 79.
46
Ayo;.
47
oo;.
48
Vor II.1, 412a6-11.
49
oo;.
50
j,ov (t).
51
Koto tv yov.
52
Oiro, vor oiro;. Ou prpria, apropriada.
53
Ayo; (Toms CaIvo, p. 175).
54
Toto0to. Sogundo Ross, a capacidado do sor animado (ccnn.
c! lcc.).
68
3. DcIinin da aIma pcIas suas IacuIdadcs:
3. As IacuIdadcs da aIma
Das facuIdados da aIma quo roforimos, a uns soros, como
dissomos, porloncom lodas, umas doIas a oulros, o a aIguns
soros porlonco aponas uma s facuIdado
55
. Clammos, onlo,
facuIdados s <parlos> nulriliva, porcopliva, dosidoraliva, do
dosIocao o discursiva
56
. Ora, s pIanlas porlonco aponas a
facuIdado nulriliva, ao passo quo aos oulros soros porloncom
osla facuIdado o lambm a porcopliva. L so oslos dispom da
facuIdado porcopliva, possuom iguaImonlo a dosidoraliva, pois
o dosojo , do faclo, apolilo, impuIso o vonlado. Todos os ani-
mais, onlo, possuom um dos sonlidos, o laclo, o ao sor a quo
a sonsibiIidado porlonco porloncom iguaImonlo o prazor o a dor
(islo , o aprazvoI o o doIoroso). Mais, quoIos a quo oslos
porloncom porlonco lambm o apolilo, islo , o prprio dosojo
do aprazvoI. AIm disso, os animais possuom a porcopo do
aIimonlo, vislo o laclo sor o sonlido roIalivo ao aIimonlo. To-
dos os soros vivos so aIimonlam do quo soco o lumido
57
,
quonlo o frio, sondo o sonlido quo os porcopciona o laclo. Dos
oulros sonsvois, o laclo o sonlido <aponas> por acidonlo. Ora
o som, a cor o o cloiro om nada conlribuom para a nulrio. }
o sabor, por sua voz, um dos langvois. A fomo o a sodo so
apolilo: a fomo, apolilo do quo soco o do quo quonlo, a sodo,
do quo lumido o do quo frio. O sabor, onlo, como um
corlo comprazimonlo com aquoIas quaIidados. Mas oscIaroco-
romos oslos aspoclos posloriormonlo
58
, por agora, basla quo
fiquo dilo quo aos animais possuidoros do laclo porlonco iguaI-
monlo o dosojo. No quo rospoila <posso da> imaginao
59
, a
siluao no cIara, dovomos, assim, oslud-Ia posloriormonlo
60
.
30
414b
5
10
15
55
Vor II.2, 413b32-414a3.
56
Oprnttiv (t), ooOjttiv (t), oprittiv (t), ilvjot; ioto tv
tnov, otovojttiv (t).
57
jp;/0yp;.
58
Vor II.10.
59
Islo , no quo rospoila quoslo do disporom ou no do imaginao.
60
Vor III.3, 427b14-429a9. Sogundo Ross (ccnn. c! lcc.), vlal lo is
roforring lo is llo quoslion vloro, in llo scaIo of Iiving llings, ovtoolo
bogins lo appoar llo quoslion lo vlicl lo rolurns in III.11, 433b31-
-434a21.
69
A aIguns animais porlonco, aIm daquoIas facuIdados, lambm
a do dosIocao, a oulros, porloncom iguaImonlo a facuIdado
discursiva o o onlondimonlo. L o caso dos lomons o, so oxislir,
do oulro sor do naluroza somoIlanlo ou suporior.
L ovidonlo quo, a lavor uma dofinio
61
unica do aIma,
sor da mosma manoira quo oxislo uma do figura
62
: num
caso, no oxislo figura aIm do lringuIo o das quo so sucodom,
no oulro no oxislo aIma aIm das quo roforimos. Iodor, pois,
lavor uma dofinio comum das figuras, quo so adoquar a lo-
das, mas oIa no sor prpria do nonluma doIas, o o mosmo so
apIica s roforidas aImas. Ior isso absurdo, noslos casos
63
o
om oulros, procurar uma dofinio comum
64
, quo no sor a
dofinio prpria do nonlum onlo, o no nos alormos ospcio
prpria o indivisvoI, doixando do parlo uma dofinio doslo
lipo
65
. O caso das figuras, do faclo, assomoIla-so ao da aIma:
o anlorior osl sompro prosonlo, om polncia, no quo so suco-
do, lanlo no caso das figuras como no dos soros animados. Ior
oxompIo: no quadriIloro osl o lringuIo, na facuIdado porcop-
liva osl a nulriliva. Dovomos invosligar, consoquonlomonlo,
om roIao a cada <sor vivo>, quaI o lipo do aIma do cada
um, por oxompIo: quaI
66
a aIma da pIanla, quaI a do lomom
ou a do animaI soIvagom. Mais, lomos do oxaminar porquo
quo <as facuIdados> so roIacionam om laI sucosso. Ora, som a
facuIdado nulriliva no oxislo, com ofoilo, a porcopliva, nas
pIanlas, poIo conlrrio, a facuIdado nulriliva soparvoI da
porcopliva. Novamonlo, som laclo nonluma das oulras sonsa-
os so d, j o laclo, por sou lurno, oxislo som as oulras:
muilos animais, na vordado, no possuom viso, nom audio,
nom o sonlido do cloiro. L, do onlro os soros quo possuom son-
20
25
30
415a
5
61
Ayo;.
62
Sigo a inlorprolao do Tricol (pp. 82-83).
63
Quor dizor, nos casos da aIma o das figuras.
64
Kotvv yov.
65
Ou soja, ignoring llo dofinilion vlicl doos corrospond lo llo
infima spocios (Ross, ccnn. c! lcc.). O quo A. vinca a nocossidado do
osludar as facuIdados da aIma, no so conlonlando com uma dofinio
goraI.
66
L difciI dar conla, om porlugus, do sonlido do pronomo tt;.
Lnlonda-so quo quaI porgunla poIa quaIidado, poIa naluroza da aIma.
Ima aIlornaliva do lraduo soria: quo lipo do aIma a do.
0
sibiIidado, uns possuom a facuIdado do so movorom do Iugar,
oulros no
67
. Ior fim, um poquono numoro do animais possui
raciocnio
68
o ponsamonlo discursivo. Do onlro os soros poroc-
vois, os quo possuom raciocnio possuom lambm as roslanlos
facuIdados, mas nom lodos os quo possuom cada uma daquo-
Ias dispom do raciocnio: uns no possuom imaginao
69
,
onquanlo oulros vivom oxcIusivamonlo por causa doIa. O on-
londimonlo loorlico
70
, por sou lurno, oulro assunlo
71
.
Iica porlanlo cIaro quo a oxpIicao do cada uma daquo-
Ias facuIdados , simuIlanoamonlo, a oxpIicao mais adoqua-
da acorca da aIma.
4. As IacuIdadcs da aIma: a IacuIdadc nutritiva
Quom prolondo Iovar a cabo uma invosligao acorca dos-
las facuIdados lom do porcobor nocossariamonlo o quo cada
uma doIas
72
. Dopois, lom do so invosligar as suas proprioda-
dos o as oulras
73
. Mas so nocossrio dizor o quo cada uma
daquoIas facuIdados
74
por oxompIo, o quo so a facuIdado
quo onlondo, a facuIdado porcopliva o a nulriliva, rospocliva-
monlo , dovomos oxpor primoiro o quo onlondor o o quo
porcopcionar. L quo as aclividados o as acos
75
so Iogicamon-
lo
76
anlorioros s facuIdados. L, so assim , so so dovo lor foilo
anlos um osludo dos objoclos corrospondonlos
77
, poIo mosmo
molivo dovo-so dofinir ainda, primoiro, oslos como por oxom-
pIo o aIimonlo, o sonsvoI o o onlondvoI.
67
Vor I.5, 410b19-20, 413b2-4.
68
Aoyto;.
69
dovtoolo. Vor III.3, 428a8-11.
70
No; Orcpjtti;. Vor III.4-7.
71
Vor III.4-8.
72
Islo , a invosligao comoa poIa procura da dofinio.
73
As propriodados quo dorivam mais diroclamonlo das dofinios
(tl rott) das vrias facuIdados o as quo so mais romolas (Ross, ccnn.
c! lcc.). Tricol onlondo quo as oulras so as propriodados quo docorrom
da prpria ossncia do sujoilo (p. 85, n. 1).
74
Islo , so lomos do as dofinir.
75
Hport;, vor npot;.
76
Koto tv yov, om ordom Igica (Ross, ccnn. c! lcc.).
77
`Avttirlrvo (to).
1
Assim sondo, lomos do nos roforir, om primoiro Iugar,
nulrio o roproduo, pois a aIma nulriliva porlonco lam-
bm aos oulros soros vivos
78
o a primoira o mais comum fa-
cuIdado da aIma
79
. LIa , com ofoilo, aquoIa poIa quaI o vivor
porlonco a lodos os soros vivos. So funos suas a roproduo
o a assimiIao dos aIimonlos. L quo ossa a funo mais na-
luraI, para os soros vivos porfoilos
80
os no muliIados
81
,
nom do gorao osponlnoa , produzir um oulro da mosma
quaIidado quo a sua: o animaI, um animaI, a pIanla, uma pIan-
la. Islo para quo possam parlicipar do olorno o do divino do
modo quo for possvoI, lodas as coisas aspiram a isso, o ludo
quanlo fazom do acordo com a naluroza, fazom londo om visla
isso. Mas o fim por causa do quaI
82
possui duas acopos: o
fim para o quaI
83
o o fim com o quaI
84
. L porquo no podom
parlicipar do olorno o do divino do modo ininlorruplo por-
quo nonlum onlo porocvoI podo pormanocor o mosmo o um
om numoro , cada um loma parlo na modida do possvoI, uns
mais, oulros monos
85
. Mais, o sor quo pormanoco no o mos-
mo, mas somoIlanlo a oIo, o oIos so um, no om numoro, mas
om ospcio
86
.
A aIma a causa o o princpio
87
do corpo quo vivo. Lslas
dosignaos
88
so dilas om vrios sonlidos, mas a aIma cau-
sa, da mosma manoira, nas lrs acopos acima dislinguidas.
Assim, oIa causa onquanlo aquiIo do quo o movimonlo <pro-
vm>, aquiIo om visla do quaI
89
o lambm na quaIidado do
25
415b
5
10
78
Islo , aos soros vivos quo no o lomom.
79
Quor dizor, a facuIdado mais univorsaImonlo prosonlo (Ross,
p. 224).
80
Trrto, vor trrto;. Lslos so os animais compIolamonlo doson-
voIvidos.
81
Hjpcoto (to).
82
O ivrio.
83
T o. A oxprosso roforo-so ao objoclivo do aIgo.
84
T (. A oxprosso roforo-so ao bonoficirio, o sor para o quaI aIgo
um fim.
85
Islo , om graus diforonlos.
86
oo;. O sor o mosmo om ospcio.
87
Atlo o op,(, aqui quaso sinnimos (Tricol, p. 87, n. 5).
88
Quor dizor, causa o princpio.
89
O ivrio. Trala-so da causa finaI.
2
subslncia
90
dos corpos animados. Quo o , do faclo, onquan-
lo subslncia, pois a subslncia a causa do sor para lodas as
coisas, ovidonlo. Ora sor, para lodos os soros vivos, vivor,
sondo a aIma a sua causa o princpio. AIm disso, a forma
91
do onlo om polncia o aclo. L ovidonlo quo a aIma causa
lambm onquanlo aquiIo om visla do quaI
92
: laI como o onlon-
dimonlo ago om visla do aIguma coisa, a naluroza ago da mos-
ma manoira, o ossa coisa o sou fim. A aIma , nos animais,
um fim dosso lipo, por naluroza. L quo lodos os corpos nalu-
rais so inslrumonlos
93
da aIma lanlo os dos animais como
os das pIanlas , do forma quo oxislom londo como fim a
aIma. Mas om visla do quaI
94
diz-so om dois sonlidos: aqui-
Io om visla do quaI
95
o aquiIo para o quaI
96
. Mais, a aIma
lambm do ondo primoiramonlo <provm> o movimonlo do
dosIocao
97
, ombora osla facuIdado no porlona a lodos os
soros vivos. A aIlorao o o croscimonlo dovom-so lambm
aIma, a porcopo sonsoriaI, com ofoilo, paroco sor corla aIlora-
o o nada quo no parlicipo da aIma porcopciona. L o mosmo
aconloco om roIao ao croscimonlo o ao onvoIlocimonlo: nada
onvoIloco ou crosco naluraImonlo som quo so aIimonlo, o, por
sou lurno, nada quo no parlicipo da vida so aIimonla.
LmpdocIos no so pronunciou corroclamonlo ao suslon-
lar quo as pIanlas croscom no sonlido doscondonlo, ao onraiza-
rom-so, por causa do a lorra so movor naluraImonlo assim, o
quo croscom no sonlido ascondonlo por causa do o fogo lambm
o fazor. L quo oIo no porcobou bom os movimonlos ascondon-
lo o doscondonlo, pois o cima o o baixo no so o mosmo
para lodos os soros o para o univorso no sou lodo. A caboa
dos animais, poIo conlrrio, como as razos das pIanlas, so
poIas suas funos quo so dovo dizor quo os rgos so difo-
ronlos ou idnlicos
98
. AIm disso, o quo quo uno o fogo o a
15
20
25
416a
5
90
O0olo. Subslncia formaI (Tricol, p. 87).
91
Ayo;.
92
O ivrirv.
93
Opyovo. Toms CaIvo propo rgos (p. 180).
94
T o.
95
T o ivrio.
96
T (.
97
Klvjot; ioto tnov.
98
Sigo a inlorprolao do Tricol (p. 89).
3
lorra, quo so movom om sonlidos conlrrios` Iois oIos soparar-
-so-iam, so no oxislisso aIgo quo o impodisso. L, so isso oxislo,
oxaclamonlo isso quo a aIma o a causa do o onlo croscor o
aIimonlar-so.
AIguns juIgam quo simpIosmonlo a naluroza do fogo a
causa da nulrio o do croscimonlo, pois paroco sor o unico dos
corpos |ou oIomonlos] quo so aIimonla o crosco. Ior isso so
podoria supor quo nas pIanlas o nos animais o fogo quo opo-
ra. Sondo, do quaIquor forma, causa concomilanlo, no , no
onlanlo, causa om sonlido absoIulo: ossa anlos a aIma. O cros-
cimonlo do fogo d-so al ao infinilo, onquanlo oxislo combus-
lvoI, mas lodas as coisas consliludas poIa naluroza lm um
Iimilo
99
o uma proporo
100
do lamanlo o do croscimonlo.
L <oslas caraclorslicas> porloncom, do faclo, aIma, no ao
fogo, o forma
101
, mais do quo malria.
Ima voz quo a mosma facuIdado da aIma nulriliva o
roproduliva, primoiro lomos do fazor aIguns oscIarocimonlos a
rospoilo da nulrio, pois oIa dislinguo-so das oulras facuIda-
dos por osla funo. }uIga-so, pois, quo o aIimonlo do conlrrio
o conlrrio, mas nom lodos os conlrrios <so aIimonlo> para
lodos os conlrrios, so-no aponas os quo no s so goram,
como croscom uns a parlir dos oulros. Ora, muilas coisas so
goram a parlir umas das oulras, mas nom lodas so quanlida-
dos
102
(por oxompIo, o saudvoI a parlir do doonlo). Mais,
aquoIos conlrrios no parocom sor aIimonlo uns para os ou-
lros da mosma manoira. Assim, a gua aIimonlo para o fogo,
mas o fogo no aIimonla a gua. O caso paroco sor oxaclamon-
lo oslo no quo loca aos corpos simpIos: <dos conlrrios,> um
o aIimonlo, o oulro o aIimonlado. Mas coIoca-so aqui uma di-
ficuIdado. Ins dizom quo o somoIlanlo aIimonlado o, lam-
bm, quo crosco poIa aco do somoIlanlo. Oulros, como
dissomos, juIgam invorsamonlo quo o conlrrio quo aIimonla
o conlrrio, por o somoIlanlo no podor sor afoclado poIo so-
moIlanlo, quando o aIimonlo sofro uma mudana: digorido.
Ora a mudana , om lodos os casos, no sonlido do conlrrio
10
15
20
25
30
99
Hrpo;.
100
Ayo;.
101
Ayo;.
102
Hooo, vor nooov.
4
ou do inlormdio. Iara mais, o aIimonlo afoclado poIo onlo quo
so aIimonla, onquanlo osso no afoclado poIo aIimonlo. Acon-
loco, do faclo, como no caso do carpinloiro, quo no afoclado
poIa malria, mas osla por aquoIo. O carpinloiro muda unica-
monlo da inaclividado para a aclividado. Iaz diforona, iguaI-
monlo, so o aIimonlo aquiIo quo so adiciona no fim ou aquiIo
quo so adiciona no princpio. So so ambos, um no digorido, o
oulro digorido, sor possvoI faIar do aIimonlo om ambos os
sonlidos: onquanlo no digorido, o conlrrio aIimonlado poIo
conlrrio, onquanlo digorido, o somoIlanlo aIimonlado poIo
somoIlanlo. Assim, ambas as porspoclivas oslo, do aIgum modo,
parciaImonlo corroclas o parciaImonlo incorroclas.
Ima voz quo nada so aIimonla som quo parlicipo da vida,
aquiIo quo so aIimonla sor um corpo animado, onquanlo ani-
mado. O aIimonlo, consoquonlomonlo, diz rospoilo ao onlo ani-
mado, o no por acidonlo. O sor para o aIimonlo , porm, di-
foronlo do sor para o quo capaz do fazor croscor
103
: assim,
om virludo do o onlo animado sor uma quanlidado, <o aIimon-
lo> aIgo quo faz croscor, j om virludo do o onlo animado sor
oslo aIgo o uma subslncia, <o aIimonlo> nulrimonlo. L quo
oIo prosorva a subslncia do onlo animado, quo oxislo onquanlo
so aIimonlar. Lslo
104
o quo produz a gorao, no do onlo quo
so aIimonla, mas sim do um onlo quo da mosma quaIidado quo
oslo islo porquo a subslncia doslo onlo j oxislo, o nada so
gora a si mosmo, aponas so prosorva. TaI princpio da aIma ,
consoquonlomonlo, uma facuIdado quo prosorva o onlo quo a
possui onquanlo laI
105
, o o aIimonlo dispo <a facuIdado> a
passar ao oxorccio. Ior isso, privado do aIimonlo, o onlo no
capaz do oxislir. Lxislom, pois, lrs coisas: o sor quo so aIimonla,
aquiIo com quo so aIimonla o aquiIo poIo quaI so aIimonla. As-
sim, aquiIo poIo quaI so aIimonla a aIma primria
106
, o sor quo
so aIimonla o corpo quo possui aIma o aquiIo com quo so aIi-
monla o aIimonlo.
L vislo sor juslo dosignar ludo a parlir do fim a quo so
doslina, o o fim sor o do gorar um onlo somoIlanlo
107
a si mos-
35
416b
5
10
15
20
103
A0jttiv (t).
104
Islo , o aIimonlo.
105
Quor dizor, prosorva a sua individuaIidado.
106
A aIma nulriliva, quo a mnima (Ross, ccnn. c! lcc.).
107
Islo , da mosma quaIidado.
5
mo, a aIma primria sor aquoIa quo capaz do gorar um onlo
da mosma quaIidado <quo o quo a possui>. Mais, aquiIo com
quo so aIimonla possui dois sonlidos, como aquiIo com quo
so dirigo o navio podo sor lanlo a mo como o Iomo: aquoIa
movo o movida, oslo aponas movido. L nocossrio, pois, quo
lodo o aIimonlo possa sor digorido, o o caIor quo opora a di-
goslo. Ior isso, lodo o onlo animado possui caIor.
Ioi dilo onlo, osquomalicamonlo, o quo a nulrio. L no-
cossrio fazor aIguns oscIarocimonlos a sou rospoilo, mais lar-
do, om lralados porlinonlos
108
.
5. As IacuIdadcs da aIma: A scnsibiIidadc
Irocisados oslos aspoclos, rofiramo-nos, om lraos gorais,
sonsibiIidado no sou lodo. A porcopo sonsoriaI d-so, pois,
quando so movido o quando so afoclado, como ficou dilo
109
,
paroco, do faclo, sor corlo lipo do aIlorao. Dizom lambm aI-
guns quo o somoIlanlo afoclado poIo somoIlanlo, como quo
islo ou no possvoI, dissomo-Io no lralado Sc|rc c cgir c c scr
cjccic!c
110
. Suscila um probIoma porquo quo no so gora lam-
bm sonsao dos prprios rgos sonsoriais, o porquo quo
no produzom sonsao
111
som objoclos oxlorioros, ombora
conlonlam om si fogo, lorra o os oulros oIomonlos
112
quo so
objoclo da porcopo sonsoriaI, por si mosmos ou por aquiIo
quo os acompanla
113
. Ora, a facuIdado porcopliva oxislo, ovi-
donlomonlo, no om aclividado, mas aponas om polncia. Ior
isso, no porcopcionamos <conlinuamonlo>, como o combusl-
25
30
35
417a
5
108
Vrias roforncias oxislom a um lralado Pcri ircp|cs ou Pcri cuxcsccs
|ci ircp|cs (vai sor oscrilo: GA V.4, 784b2, PA IV.4, 678a19, j oxislo: ScnnVig.
3, 456b6, Mcic. IV.3, 381b13`). Vor Ross, ccnn. c! lcc. Iodo lralar-so, iguaI-
monlo, do uma aIuso a um lralado, lojo pordido, sobro a aIimonlao.
109
Vor I.5, 410a25-26.
110
Trala-so do par concopluaI notrv/noo,rtv, ou, por oulras paIa-
vras, dos fonmonos do aclividado o passividado. Quanlo ao lralado a quo
so aIudo, podo sor uma obra quo no sobrovivou. Ainda assim, o sogundo
Toms CaIvo (p. 185, n. 40), o passo lradicionaImonlo inlorprolado como
aIuso a GC I.7, 323a1 o sogs.
111
AoOjotv notrv.
112
2tot,ro, vor otot,rov.
113
To oprpjito to0tot;. Islo , poIos sous acidonlos.
6
voI no so consomo por si mosmo, som aIgo quo o faa ardor.
So, com ofoilo, o combuslvoI so consumisso por si mosmo, no
nocossilaria do fogo oxislonlo om aclo.
L uma voz quo dizomos porcopcionar om duas acopos
pois dizomos quo ouvo o v quor o sor quo ouvo o v om
polncia (ainda quo possa oslar, ovonluaImonlo, a dormir), quor
o sor quo j o osl a fazor , porcopo lambm so podor
dizor om duas acopos: porcopo om polncia o porcopo om
aclividado. Do mosmo modo so comporla o sonsvoI, oxislonlo
quor om polncia, quor om aclividado. LscIaroamos primoiro
quo, do faclo, sor afoclado, movor-so o passar aclivida-
do so a mosma coisa: quo al o movimonlo um corlo lipo
do aclividado, ombora incompIola, como dissomos noulra oca-
sio
114
. Ora, ludo afoclado o movido por um agonlo
115
quo
osl om aclividado. Ior isso, o quo afoclado, -o, do corla
manoira, poIo sou somoIlanlo, o do oulra manoira poIo sou
dissomoIlanlo, como dissomos
116
: o dissomoIlanlo afoclado
o, dopois do lor sido afoclado,
117
somoIlanlo.
L prociso oscIarocor moIlor, iguaImonlo, a polonciaIidado
o o aclo, pois lomo-nos roforido a oIos, al agora, som os mali-
zar
118
. Assim, um sor sbio, por um Iado, no sonlido om quo
podoromos clamar sbio a um lomom por sor um do onlro
os sbios o possuir sabor. Ior oulro, clamamos dosdo Iogo s-
bio a um lomom quo domina o sabor gramalicaI. Cada um
doIos, porm, no capaz
119
da mosma manoira: um, om vir-
ludo do sorom dosso lipo
120
o sou gnoro o malria, o oulro,
porquo capaz, so quisor, do oxorcor um sabor, dosdo quo no
so vorifiquo um impodimonlo oxlorno. Im lorcoiro, ainda, oxor-
condo j um sabor, ao (ro)conlocor
121
quo islo um A, osl
10
15
20
25
114
Vor P|. III.2, 201b31.
115
Hotjtti; (t).
116
Vor II.4, 416a29-b9.
117
Islo , lornou-so somoIlanlo.
118
Anc; (Iil., do forma simpIos). Com Toms CaIvo, p. 186,
n. 44.
119
^vot; uma forma adjoclivaI roIacionada com o0vot;, dosig-
na, por isso, o oslado do polncia dos dois lomons.
120
Islo , do o sou gnoro (o a sua malria) sor adoquado a quo laI
sucoda.
121
`nlotooOot.