Đối thoại giữa khoa học và Phật giáo PDF

I THOI GIA KHOA HC V PHT GIO 1
Hoavouu.com su tm
I THOI GIA KHOA HC V PHT GIO
Matthieu Ricard Trnh Xun Thun - BS: H Hu Hng dch
Nh xut bn Phng ng 2010

Ta phi sng nh th no? Sng th no cng vi x hi? Ta phi bit iu g? l ba cu
hi lm bn lng nhn loi qua cc thi i. Tht l l tng nu cuc i chng ta a n mt
s hon mn tng pht tng giy cho n ngy chng ta la b ci i ny.
Sng cng vi x hi l cn phi i n vic cng chung c mt tinh thn trch nhim cng
ng. Cn kin thc th gip chng ta khm ph thin nhin ng thi vi ni tm ca chng ta.
Nhng cu hi trn cng nm trung tm im ca khoa hc, trit hc, ngh thut, hot ng
x hi v tm linh, cha k cc lnh vc trn nh xy ra trong hin tnh x hi ngy nay, lm
thu hp tm nhn ca chng ta v cuc sng. Nu chng ta khng c s minh trit v lng v tha,
khoa hc v chnh tr s l nhng con dao hai li, o l s b b qun, ngh thut tr nn nhm
nh v tm linh th ho huyn.
T th k 17, thi im ca cch mng khoa hc, cho n ngy nay, mt s ngi ngy cng
nhiu xem khoa hc ng ngha vi s hiu bit. S thu nhp thng tin c nui dng bi
khoa hc cng ngy cng bnh trng v cha c du hiu chm li. Song song, tn gio cng
ngy cng suy tn trong cc x hi dn ch v ngoi o, cng nh b quy nh trong cc x hi
khc. Ct li ca tn gio l tnh yu v lng t bi mn tng chu nhiu th thch trong lch
s nhn loi. Nhng truyn thng tm linh, gia iu hay thc nghim, ngoi ci kha cnh siu
hnh, thng em n nhng li khuyn o l, sng sut nhng i khi cng c tnh rng buc.

Hoavouu.com su tm
Ngy nay, nhng li khuyn y cng mt dn gi tr, con ngi khng cn t tng hay hnh
ng theo li dy ca cc tn gio d rng h gii quyt mi vn ca tng lai. Tuy nhin,
cng c nhng ngi cho rng cao vng ca khoa hc l bit ht mi th l iu rt vin vng.
Cn bn ca khoa hc b gii hn bi lnh vc ca t n t ra. V nu k thut em n nhng
li ch to ln, th n cng ng thi gy ra nhng thit hi khng nh. Hn na khoa hc khng
ch dn g c cho cch phi sng nh th no. Trn thc t, khoa hc khng tt cng khng
xu. a n n tn my xanh hay ko n xung t en cng khng c ngha hn vic tn vinh
hay ch trch sc mnh. Mt cnh tay ng thi c th git ngi hay cu ngi. Nhng nh
khoa hc khng tt cng khng xu hn nhng ngi bnh thng khi chm trn n nhng vn
o l do nhng pht minh ca h gy ra.

MATTHI EU RI CARD
TRNH XUN THUN
LI DCH GI

Quyn sch ny chng ti bin dch theo cun Linfini dans la paume de la main, cn c ta l
Le moine et lAstro physician ca hai tc gi Matthieu Ricard v Trnh Xun Thun.
Matthieu Ricard th chng ta bit qua quyn o s v Trit gia cn Trnh Xun Thun l
nh vt l thin vn ngi Vit rt c ngng m hin nay trn th gii. Gio s Thun hin
l gio s din ging i hc Virginia M.
Quyn sch cp n nhiu vn m Pht Gio hng quan tm: s hnh thnh ca v tr, hin
hu hay khng hin hu, ngun gc ca Tm, tnh khng ca cc Php, ti sinh v lun hi v.v...
Quan im ca Pht Gio v Khoa hc c nhiu im tng ng v cng rt nhiu im d bit.
Mun dung hp nhng quan im c phn siu hnh ca Pht Gio vi quan im thc nghim
ca Khoa hc l mt vic khng d dng g. Do , cun sch kh c, kh hiu, kh dch cho
st ngha v nh trnh by trong quyn o s v Trit gia, vi vn hc Pht cng nh vn
ngoi ng cn rt hn ch, chng ti gp khng t kh khn trong khi bin dch. Chng ti
t ng lc b nhng chng, nhng on m chng ti thy kh nm bt, cng nh khng
ph hp vi mt ci nhn chung v nhng vn nu.
Do , chc chn quyn sch s c nhiu sai st v li phin dch, v vy mt ln na knh nh
cc bc tn tc trong v ngoi o vui lng ch gio v b chnh.

Bc s H Hu Hng Cn bt


Hoavouu.com su tm
Chng I: Duyn K Ng

Nn c hay chng mt cuc i thoi gia Khoa hc v Pht gio? bit c iu ny cn
phi xc nh r rng hai lnh vc hc hi ca hai lung t tng khc nhau v th xem Pht
gio c th em li mt ng gp gi tr no vo nhng thiu st m Khoa hc cha gii thch
c. Nhng thiu st ny a phn thuc v o c, s ci to tm thc con ngi v v s kh
d a con ngi n mt thnh tu tm linh tht s. Pht gio lun ch n nhiu vn lin
quan n khoa vt l ng i. Khoa vt l c em n cho Pht gio nhng ng gp g trong
vic khm ph ra thc ti?
Matthieu: Bn tri qua mt cuc hnh trnh rt n tng tr thnh mt nh vt l thin vn
Hoa K. iu g khin bn ch n khoa hc?
Thun: Nhng nm 60 c th c xem l thi k vng son ca ngnh vt l thin vn. nh sng
ha thch (nhit nng cn st li sau Big Bang) v cc quasars (cc ngi sao rt sng ngoi ba
v tr c th pht i nng lng bng c mt thin h v c mt khi lng tng ng vi
Thi dng h) va mi c khm ph. Khi ti va n M, cng cuc khm ph Thi dng
h bng cc con tu v tr ang bc pht nhn nhp. Ti cn nh s ngc nhin sng s trc
nhng hnh nh u tin ca sao Ha c truyn v tri t bi con tu Mariner trn mn hnh
lp hc ca chng ti. Nhng hnh nh v sa mc cn ci sao Ha cho nhn loi bit rng
khng c i sng tinh thn : nhng knh o m cc nh thin vn th k 19 tng
nhn thy ch l nhng o nh c to nn bi nhng bo ct. Gia s rn rng , ti khng
th khng tr thnh nh Vt l thin vn c. T , ti khng ngt quan st v tr bng nhng
vin vng knh ti tn nht trn mt t hay trn cc qu o trong khng gian v suy ngh v
bn th ca v tr, v ngun gc ca n.
Cn bn, iu g lm bn khng hi lng v s nghip khoa hc ca bn. T b mt phng th
nghim sinh hc n tu vin Ty Tng Nepal, xt ra cng l mt iu khng bnh thng.
Matthieu: Vi ti, s vic din tin theo mt trnh t bnh thng. Ti lun lun ra sc tm
hiu v ngha ca cuc sng. Ti lm vic ny vic n, theo ui bt c ci g lm ti thch th
trong khi vn c gng khng hoang ph mt giy pht no ca i sng qu gi ny. Ti c
ci may mn ln: sng nhiu nm bn cnh nhng nhn vt c bit. l khong thi gian ti
c mt kinh nghim tuy n gin nhng rt su sc m ti khng th no din t c. Ngi ta
c th nhn ra mt s hon ho v nhn cch cng nh tm linh, tuy nhin ta khng th din t
bng nhng li thng thng c nh: s minh trit, kin thc, lng nhn i, nt qu phi, n
gin, kht khe hay chn tht. Ti ngh iu quan trng nht cho mi ngi l hon ton tm
ng chm tr na cho iu ta mun lm trong cuc sng. D l cng vic tm kim khoa hc rt
hp dn, ti c cm gic ch em li mt im mu trong mt bc im ha m khng bit kt
qu s ra sao. iu ny c ng ti dn ht tm lc, trong khi cn bit bao nhiu iu khc m
cuc sng dnh cho ti? Trong khi , s khi u mc tiu ra, phng tin vn dng v
nhng tr ngi phi vt qua trong tn gio rt r rng minh bch, ch cn r sot li ni tm l
nhn ra: ta thng xuyn v k (chp ng) v s v k bt ngun t v minh che lp i bn
th tht s ca chnh ta v ca th gii. V s v minh ny l u ngun ca s au kh chnh ta
v ngi khc, m cng vic cp bch nht ca con ngi l phi tm cch chm dt au kh.

Hoavouu.com su tm
Phng php i n l phi vun trng tnh yu v lng bi mn, ct t gc v minh bng cch
i theo con ng gic ng m ta nhn bit qua nm thng hnh tr, mt s chuyn ha ni tm
em n nim vui him c, khng cn bng dng ca hy vng v s hi ng thi khng ngt
nui dng lng nhit thnh ca ti.
Thun: Th ti sao bn li mun i thoi vi mt nh khoa hc?
Matthieu: Tm hiu bn th ca thc ti l cng vic quan trng nht ca ngi pht t v c ca
nh khoa hc.
Thun: Cng vic ca ti l lun lun t hi v cc khi nim thc ti, vt cht, thi gian v
khng gian. Mi khi ti phi i mt vi nhng khi nim y, ti khng khi t hi Pht gio
quan nim th no v vn y, thc ti nm bt mt cch hp l c ging nh thc ti din t
qua thin nh. Hai quan im y c gp nhau khng, hay tri ngc nhau v khng cng chung
mt nhn thc? V khng nghin cu cc bn vn Pht gio, ti khng c d kin p ng
nhng suy ngh ny.
Matthieu: C ng l ng sau ci v bn ngoi ca hin tng, c mt thc ti sinh ng
khng? Ngun gc ca th gii hin tng l g? Lin h gia hu tri v v tri nh th no? Thi
gian, khng gian v cc quy lut thin nhin c tht s c hay khng? T 2500 nm nay c
nhng nh siu hnh Pht gio, y dy cc tc phm lun l, nhn thc, phn tch thc ti cc
tng bc v nhiu im lun tm l nghin cu rt chi tit v cc s kin tm thc v cc kha
cnh tinh thn khc.
Thun: Bn trnh by Pht gio nh mt khoa hc tm linh? Phi chng l mt khoa hc ging
nh mi khoa hc thin nhin t trn nn tng quan st v o c din t theo ton hc?
Matthieu: S xc thc ca mt khoa hc khng nht thit phi ty thuc vo nhng o c vt l
hay nhng phng trnh ton hc rc ri. Mt gi thit c th c kim chng bi mt cuc tri
nghim ni tm m khng mt i gi tr. Phng php Pht gio bt u bng vic phn tch v
thng xuyn nh n nhng kinh nghim t tng khng th chi ci c v mt quan im,
d rng khng th chng nghim trn thc t c. cng l cch dng rt thng trong khoa
hc.
Thun: ng vy. Nhng kinh nghim n thun bng t tng tht ra rt li ch cho khoa vt l.
Chng lun lun c Einstein cng nh nhng nh vt l tm c khc s dng, khng nhng
chng minh nhng nguyn tc vt l, m cn c dng lm r nhng kt qu tri ngc
trong cng vic gii thch mt vi tnh hung vt l. Einstein tng tng l ng ta ang ci
trn mt ht nh sng, cn suy gm v lc hp dn, ng hnh dung ng trong mt thang
my ang ri t do trong khong khng. Ti ngh rng khoa vt l ng i vi nhng khm
ph v nhng vn siu hnh khng th trnh c, tm thy trong Pht gio cng nh trong
cc tn gio v cc trit l khc nhng cu tr li vng li bt ng. Nhng ti sao Pht gio li
ch n khoa hc hin i c bit khoa vt l v khoa vt l thin vn trong khi n khng my
thch th v khoa hc k thut?

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Mi bn tm ln ca Pht gio khng phi l khoa hc hin i, nhng n ch tm n,
v l trong vic tm hiu thc ti, n tng t ra nhng cu hi tng t vi khoa vt l ng
i. Nhng ht c lp khng th chia r c c th dng nh nhng vin gch xy dng th
gii v m khng? Nhng ht ny c chng mt bn th ti hu hay chng ch l sn phm ca
tinh thn? Nhng quy lut vt l t chng hin hu ging nh t tng ca Platon khng?
Pht gio xem s tng thuc cc hin tng nh l s din t thch hp nht v cc hin tng.
Tuy nhin quan nim v s ton nguyn c t thi Niels Bohr v Heisenberg, cha ca vt l
lng t phin din, c trc nghim trong vng 20 nm sau ny. Quan nim ton nguyn
ny l mt khm ph cn bn ca nn vt l ng i. Khng phng i v nhng im tng
ng phin din, s tm hiu v nhng khc bit v nhng im ging nhau gia khoa hc v
Pht gio c th gip chng ta hiu su hn v nhng kha cnh c bit trong vic tm hiu th
gian. Pht gio t nn tng trong mt cuc trc nghim trc tip ch khng g b trong cc gio
iu. Pht gio sn sng chp nhn mi nhn thc v thc ti c y tiu chun ca thc ti
tht s. c Pht dn d cc t hy trnh xa nhng lun iu i hi mt nim tin m qung
v gio iu: Hy nh gi nhng iu ta dy ging nh cc ngi i tm vng trong qung
bng cch ch xt n bng cch , p v tan n hay lm n chy thnh nc. Khng nn chp
nhn nhng li ni ca ta v n trng ta. Vy l khng nn tin m nn hiu. Ch tch ly kin
thc thi th khng . Thy ti, Khients Rintoch ni rng: Nu chng ta ch i lm lt kin
thc tr nn quyn th hoc ni danh, chng ta trong cng trng thi mt ca s ch bit ht
nhn ca b th. Kin thc y khng ch g cho chng ta cng nh cho k khc. Mt cu tc
ng ni: Cng bit nhiu, cng kiu cng. Lm th no ta gip k khc trc khi on
dt c t tng tiu cc trong ta? Nui dng mt hoi bo ngng cung nh vy l mt iu
nc ci cng ging nh mt k n my i mi c lng d tic
Nhng du hiu thnh tu i sng tm linh rt nhiu nhng quan trng hn c l sau mt thi
gian vi thng hay vi nm, lng ch k ca chng ta bt dn i v tnh v tha mi ngy mt pht
trin. Nu s luyn i, hn th, kiu mn v ganh t vn nh trc kia th chng ta mt thi
gi v ch, chng ta nh la mnh nh nh la k khc. Tri li nhng kin thc khoa hc gip
ta i ph vi cuc i mt cch tch cc hay tiu cc, nhng li tng i t c nh hng vi
con ngi chng ta. R rng l kin thc khoa hc khng c dnh dng g n lng nhn i hay
v tha v v th n khng c gi tr o c. Chng ta cn n thin nh. Tm mi tm hiu c
tm, c th gii ta nhng o tng cn bn, ngun gc ca au kh ca ta v ngi.
Thun: Ti thng ngh rng iu u tin ca c Pht ging dy l mt trit l thc dng:
Mc ch chnh ca i sng con ngi l t mnh mi ngy mt ci tin m khng thm ngh
n vic v tr c to dng nh th no v vt cht c cu thnh ra sao.
Matthieu: Khi c ngi hi v t m v s khi nguyn ca v tr v nhng iu khc khng
lin quan n tin b tm linh, c Pht gi yn lng khng tr li. Pht gio ch trng nht
n s gic ng v thit lp mt h thng t tng a con ngi n , v khng quan tm
my n nhng kin thc khng a n s gic ng d rng n rt ng c xem xt.
Thun: Pht gio quan nim s gic ng nh th no?

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Mt s nhn thc v bn th ti hu cc s vt v lng t bi khng b bn. Mt s
nhn thc khng phi nh bn Khoa hc gm s tch ly kin gii, m l mt s hiu bit v
hin trng tng i gia cc vt cng bn th tht s ca chng. S hiu bit ny a n s
chm dt v minh. Ni v v minh, Pht gio cho rng khng phi v thiu hiu bit, m l nhn
thc sai lm v thc ti khin chng ta tin rng s vt l thng hng v chc tht, rng ci ti
tht s hin hu. V chnh s v minh a chng ta n vic xy dng hnh phc ca
ring mnh trn s au kh ca ngi khc. Chng ta ch ch tm v bn thn mnh, v ci t
ng, v chng ta ght b mi iu khc i ngc li ci ng ca chng ta. Dn dn s suy ngh
ca chng ta a n s m mt trong tm tr v dn chng ta n vi nhng hnh ng ch k.
V minh ko di v s bnh an bin mt.
Do vy m gic ng l liu thuc gii c cui cng ca s au kh v vic tm hiu sng cc
v sao hay khong cch gia chng khng em li li ch thit thc no cho con ngi chng ta.
Thun: ng l nhn xt khin ti ngh rng Pht gio gt sang mt bn nhng kin thc
khng cn thit cho s tin b o c v tm linh ca chng ta cng nh trong li sng ca
chng ta. Nh th hiu bit v s khi u ca v tr hay bn cht ca thi gian c gip ch g
cho chng ta n c Nit bn khng?
Matthieu: Ngi ta k li trng hp mt ngi n hi c Pht nhiu vn v v tr hc.
c Pht bt mt nm l trong lng bn tay v hi rng: L trong lng bn tay l nhiu hay l
trong rng nhiu hn? D nhin l l trong rng nhiu hn rt nhiu v c Pht dy:
Nhng iu Ta bit c th snh vi l trong rng, nhng nhng g Ta dy c th v nh nm l
trong lng bn tay Ta, chng ch c mc ch chm dt au kh con ngi m thi. Nu iu ta
cn nht trong cuc i ny l i ti s gic ng th tt hn ht l ton tm ton ti vn
ny. T mu truyn trn ta thy rng mun chm dt v minh, cn hiu tht rt ro bn th ca
th gii hin tng v c ci ti, iu m ta gi tt l thc ti. V th c Pht ly ch ny
lm ct li cho vic gio ha ca Ngi. Ngi bc b nim mt nguyn nhn u tin v c
nht cho th gii hin tng. Ngi nhn mnh n s khc bit gia nhn thc ca chng ta v
cc hin tng, v bn th tht s ca chng ta v nhng hu qu tai hi cho s sai lm ny.
Thy trong bng ti mt si dy m ta tng lm l con rn lm ta s hi v li v khi nh sng
bng ln ta nhn ra s sai lm th s s hi ca ta khng cn. Theo Pht gio th c th gii hin
tng v ci ti u khng c thc th, s phn bit gia ta v ngi ch l mt o gic. y l
iu m Pht gio gi l Tnh khng.
Mt khc, mun tm c nguyn nhn u tin cho cc hin tng, ch l mun cho chng mt
thc th, mt thc ti chc tht theo ng nhn thc thng thng ca chng ta. nim nguyn
nhn u tin p o t tng tn gio, trit l v khoa hc Ty phng sut hai thin nin k.
Thun: ng th! Cho n th k th 19, Khoa hc c in quan nim s vt nh c thc th v
chu s iu hnh ca lut Nhn qu. S khm ph ra c hc lng t vo u th k 20 lm
thay i nim v lut Nhn qu. Nhng quan nim ca Pht gio v Tnh khng c lm cho
ngi ta ngh n h v ch ngha khng? V l vn vt lm th no hot ng nu chng
trng rng?

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Khi Pht gio dy Tnh khng l bn th ti hu ca vn vt, l c Pht mun ni
rng mi hin tng u khng c t tnh v khng thng hng. Tnh khng nh vy khng
phi l th thc th c lp. l bn th sau cng ca vn vt khi chng c phn tch n
cng cc. Trong mi trng hp, khng phi l h v, l s vng bng cc hin tng nh cc
nh bnh lun Pht gio Ty phng ngh. trnh mi s hiu lm, c Pht cn thn
ni n ci khng ca ci khng. Tht vy nhng quan nim v hin hu hay khng hin hu
ch c gi tr khi c i chiu vi nhau. Nu khng gii thch c s thc, s hin hu, th
ni v khng hin hu qu l v l. V th trit l Pht gio ch tm phn tch s hin hu v
khng hin hu nhng ht vt cht v tng st na tinh thn, v nhn thc c bn th ca tinh
thn, cng nh cc hin tng l ta c th thot kh.
Thun: im sau cng ny nu ln mt cu hi m ti cm thy kh rc ri trong lnh vc khoa
hc. Nh bn bit, ti vo Caltech nm 19 tui, khi Caltech l nh cao khoa hc th gii.
Ngi ta c th gp nhng gng mt ln trong gii khoa hc, gii Nobel hay vin s Hn
lm Khoa hc. Ti ngh rt ngy th rng, vi ti nng v c sng to, h l nhng con ngi u
vit trn mi mt ca i sng. Ti tht vng no n: Ta c th l mt nh khoa hc tm c,
mt thin ti nhng vn l mt con ngi xu xa trong x hi i thng. S tri ngc ny lm
ti chong vng. Ti c ngh rng Pht gio hay cc tn gio khc c th b sung cho khoa hc
v mt o c.
Lch s cc khoa hc y dy nhng mu truyn v cc nh khoa hc ln, li t ra rt tm
thng trong cc cuc giao tip. V d nh Newton cng vi Einstein l cc nh vt l v i
ca mi thi i. Newton ng tr nh l mt bo cha trong x hi hong gia Anh quc,
nhm ln khi t co Leibniz chim ot khm ph ca ng ta v ton vi tch phn, trong khi
chnh Leibniz t tm ra mn ton hc ny. T hn l ng ta lm nhc John Flamsteed- nh
thin vn hc ngi Anh. Cn Philipplenard v Johannes Stark t hai gii Nobel v vt l
ng h pht xt c v ng li chnh tr chng Do Thi, cho rng khoa hc c vt tri hn
khoa hc Do Thi.
Nhng thnh thong, mc d rt t, c ngi kt ni thin ti khoa hc vo o c. l
trng hp ca Einstein m tp ch Times tn vinh nh nhn vt v i nht th k 20. Trong
th chin th I, Einstein trc s gin d ca Hong c khng ngn ngi k vo mt
khng th chng chin tranh. Trc ln sng pht xt c, ng tr thnh mt ngi Do Thi tch
cc c, v nu ln vn quyn ca ngi Rp trong lnh th Do Thi. Di c sang M,
mc d rt yu chung ha bnh, Einstein li i c v cho mt hnh ng qun s chng Hitler.
l bc th ng vit cho Tng thng Roosevelt m u cho d n Manhattan ch to qu
bom nguyn t u tin. Nhng sau nhng v tn ph Hiroshima v Nagasaki ng li ku gi
cm s dng cc loi v kh ht nhn. ng cng chng li ch ngha Mac Carthy cng nhng
hnh thc cung tnh v phn bit chng tc khc. Nhng cng c nhiu bng en v hnh trong
i sng c nhn ca Einstein. ng tng l mt ngi cha v tnh v mt ngi chng bay bm.
ng ly d b v u tin v b b mt a con gi suy nhc. ng vit v mnh nh sau:
Hng ngi nh ti khi n tui no , to nn mt bc ngot ca cuc i, th h dn
dn t b nhng ci g thuc v c nhn, ch ch tm vo vic tm hiu to vt m thi.
Matthieu: Vn quan trng khng phi l vic ch trch mt nhn vt ny hay ca tng mt nhn
vt n m l s tng quan gia thin ti khoa hc v cc gi tr o c. Nhn thc ny t li

Hoavouu.com su tm
ng ch v tr ca Khoa hc v li ch ca n trong i sng. Nhng hot ng tm linh vi ti
l mt cuc chuyn ha ni tm khng nhng b sung cho Khoa hc m cn l mt nhu cu thit
yu trong i sng. Cng cuc chuyn ha ni tm khng phi l iu d dng d l ngi dnh
ht tm lc cho n, cn nu l l vi n th rt t hy vng thnh tu.
Vi nh khoa hc cho rng cng vic ca h l khm ph, cn vic s dng cc pht minh ca h,
h khng mng n. Mt lp trng nh vy c th gi l m qung hay khng c nim tin. S
hiu bit a n quyn lc, v c quyn lc th bt buc phi c trch nhim, hay ch t cng
nhn c hu qu trc tip hoc gin tip v cc hnh ng ca mnh. Ngi ta thng thy
nhng cuc nghin cu khoa hc khi u y thin , ri sau ri vo tay cc nh chnh tr,
cc qun nhn ri b s dng mt cch m m. Ta khng th khng bit s pha trn gia khoa
hc, quyn lc v kinh t. Tuy nhin rt t cc nh khoa hc bit nghi ng v nhng sai tri khi
nhng pht minh ca h c s dng. Ch khi chuyn l, h c hi cng mun nh
trng hp nhng ngi khai sinh ra bom nguyn t. Cn nhng ngi khc th ngang nhin
hp tc sn xut ra bom vi trng v cc cng c git ngi khc.
Thun: Khng th tha th c cho nhng nh khoa hc t nguyn lm vic sn xut cc cng
c git ngi. Trong chin tranh Vit Nam, ti ht sc bc xc khi thy nhiu khoa bng gii
Nobel tham d vo nhm Jason, mt y ban do Ng gic i thnh lp nghin cu v pht
trin v kh mi.
Matthieu: Gia nm 1936 n 1976, chnh ph Thy in v sinh ha 60.000 ngi m h
cho rng thuc cp thp hn. Gia 1932 n 1972, 400 cng nhn M bang Alabama, tt c
u da en v ngho kh, c s dng nghin cu din tin di lu ca bnh giang mai, m
khng hay bit h l nhng vt th nghim bi s y t cng cng. Ngi ta ha cho nhng bnh
nhn s sn sc thuc men min ph v vi quyn li nh nhoi khc (nh 5000 USD dng vo
vic chn ct) vi iu kin h phi thng xuyn n c s y t xt nghim thc s h
khng c cha chy g c. Tht ra ch l mt cuc nghin cu din tin ca bnh giang mai
khng chy cha do cc bc s v cc nh khoa hc ng knh tin hnh v sau cng b kt
qu trn nhng tp san y hc. 28 bnh nhn cht v chng bnh, 100 ngi khc cht v nhng
bin chng th pht, 40 ngi v v 19 tr s sinh ly nhim. Vic nghin cu b gin on
thnh lnh khi s vic c pht gic bi mt nh bo n Jean Heller. Khng c mt nhn vin
no ca s y t ng li xin li, khng c mt bc s no b truy t. Ch c mt s n b nh
c dnh cho cc nn nhn v ch n nm 1997 Tng thng Bill Clinton mi a ra li xin li
nhn danh dn tc Hoa K.
Nm 1978, Bc s Hisato Yoshimura nhn c huy chng cao qu nht ca Nht Bn
tng thng cho cng cuc nghin cu ca ng v khoa hc Thch nghi vi mi trng.
Trong th chin th II, bc s Yoshimura l trng n v 731 chuyn trch v cc cuc th
nghim trn t binh ng minh v Trung Quc. Vic nghin cu thch nghi vi mi trng ca
ng l thy cc t nhn xung nc bng gi, ri sau p h bng ba xem n khi no cc
chi ca h bt u ng cng. Nhng th nghim khc gm vic phn pht cho tr em Trung
Quc nhng thi chocolate c nhim khun bnh than xem bao lu th cc em cht.
Nhng v d l ngoi l so vi cc c gng to ln ca khoa hc lm cho i sng ca nhn
loi c tt hn.

Hoavouu.com su tm
Thun: Ti tht s b thuyt phc l cc nh khoa hc khng nn dng dng vi kt qu ca cc
cng trnh ca mnh. H cn nhn ly trch nhim nht l trong trng hp cc qun nhn, cc
nh chnh tr, cc thng gia s dng cc pht minh ca h gy ra chin tranh hoc cng c
quyn lc v kim c nhiu tin bng cch li dng nhng ngi ngho, hay hy hoi mi
trng chung quanh.
Matthieu: Vic bun bn v kh l hnh thc o c gi gh tm nht ca cc nc giu. 95%
v kh ton cu c sn xut v bn ra bi nm thnh vin thng trc ca Hi ng Bo an
Lin hip quc. y, o c v tinh thn trch nhim hon ton tht bi. Cng cng trong
mt chiu hng , l s hoang ph ti nguyn ca cc nc giu. Ch cn 6 t m kim m
bo mt nn gio dc c bn cho ton cu, nhng mi nm, ngi ta b ra 12 t mua nc
hoa, 400 t tiu th ma ty v 700 t cho cc chi tiu qun s.
Thun: Tuy nhin ngi ta khng th trch c cng cuc nghin cu khoa hc do cc sai lm ,
cng khng th li cho tr thng minh ca loi ngi. C hai ch l nhng cng c.
Matthieu: Tht vy, vic s dng tai hi cc cng trnh khoa hc ch phn nh s nhu nhc ca
o l. Nhng khng phi l mt li xin li. D rng nhiu p dng khoa hc c dn
chng nng nhit hoan nghnh nh trng hp ca Di truyn hc v Nng lng ht nhn, o
c khng phi l iu cn quan tm nht ca mi ngi. Mt v d rt thi s l cu chuyn ca
cng ty dc Glaxo da a cc chnh ph Nam Phi v Thi Lan ra ta nu cc nc ny sn
xut ra 3 loi thuc dng tr bnh Sida vi gi r. Glaxo khng mun cho hng triu ngi c
th sng thm vi nm na. y l mt loi chi b lng nhn o mt cch ti h v ph phng
nht. Tuy nhin cng cuc chng Sida khng thiu phn ti tr, v nu cho cc nc ngho
sn xut thuc c tr aid th cng khng thay i bao nhiu doanh s ca cng ty Glaxo v d
sao cc bnh nhn v Phi Chu cng khng c tin mua sn phm ca M. Nepal ni
ti sng, theo cc s liu khng chnh thc, 5% dn chng b nhim virus HIV, nhng c mt ai
c cha bng cc thuc c tr? Cc thuc ny khng c nhp vo Nepal. Vic cha chy
bng cc loi thuc ca Glaxo tn hng thng khong 3500 quan trong khi lng trung bnh ca
mt anh cng chc l 350 quan. Ti c th suy ra s bun chn ca cc nh khoa hc chn chnh
trc nhng s bun bn no lng . n gin l vic khng mun gip nhng ngi cng
kh m thi.
y l mt kinh nghim trc tip thay v nhng l thuyt o c sung. Kinh nghim ny c
c nh vo s ch tm thng xuyn n t tng ca chng ta. Tm ca chng ta ging nh
mt cc thy tinh c mu sc ty theo ni m chng ta t n. N hon ton trung tnh v ch
nhng t tng chi phi hnh ng ca chng ta. Cng cuc vn ng ca Pht gio rt thc t.
Vic nghin cu khoa hc em n cho ta nhiu kin thc mi, nhng n khng em li mt
thay i no cho ni tm chng ta. Tri li thin nh cui cng s em li s thay i su xa thi
ca chng ta v nhn thc cuc i. Phi tc ng ln n nh th no? Ch bit thi cha ,
v d nh trong c hc lng t cho rng tm thc ca chng ta khng th tch ri ra s ton
nguyn cc hin tng, m cn phi tri nghim bn thn rng tht s tm thc ca chng ta
thuc v s ton nguyn . i t mt nhn thc l thuyt n mt s tri nghim trc tip l
cha kha ca mi vn o c, ch c th em li nhng kt qu ph phim. Khi m o c
l ch th, th n s biu l ra t tng li ni, hnh ng ca chng ta v ng thi nh hng
n nhiu ngi khc.

Hoavouu.com su tm
Thun: Nh vy l mt s cn bng gia l thuyt v sng thc?
Matthieu: ng th v iu ny cho thy gi tr ca cuc tri nghim. Bit c s tng thuc
cc hin tng khng , chng ta cn phi thm nhp iu ny m nh th i sng ca chng
ta phi thay i.
Mt th d in hnh khc l s bt lc hon ton ca cc chnh ph trong vic hn ch cc loi
ga gy nhim khng kh, d rng ai cng bit i sng nhn loi b nh hng trm trng. Ch
c mt s quyt tm ton cu mi c th ngn chn c t nn ny. C l v th, mt cuc vn
ng tm linh khng gio iu ca Pht gio c th ng gp hu hiu.
Thun: Bng cch no?
Matthieu: Vi t khng gio iu, ti mun ni n mt s vn ng chng li s tin b
v tr v i sng hoang d, cng khng phi tin tng ngy th rng s tin b vi s tng
trng kinh t v thnh tu k thut c tht s cn thit cho s sng hnh phc ca chng ta.
Nu mc ch ca chng ta ch l sng thoi mi hn th c nhiu iu thc ra khng cn thit
m chng ta khng cn quan tm n. Vic phn tch cc c ch hnh phc v au kh ca Pht
gio ch ra rt r rng nhng kt qu tri ngc gia ch k v v tha.
Thun: Nhng lm th no m iu ny li em n o l?
Matthieu: Tht ra cn bn v o l rt n gin: khng c tt hay xu trong con ngi chng ta,
ch c hnh phc hay au kh cho ta hay cho ngi m thi. Nu ta lm ny sinh trong ta nhng
tnh cm v tha, chng ta lun bn tm lm p lng ngi khc th lng v tha s l ngi
hng dn tt cho nhng hnh ng ca chng ta. i din hng ngy vi cuc sng, chng ta s
d dng nhn nh nhng hnh ng no em li li ch v gim thiu au kh cho ngi khc.
Ngi Pht t thun thnh bit rng khi hiu ra s tng thuc cng nh s v thng ca vn
hu th s pht sinh lng t bi v hn. Nhng ai c gp v sng gn c t Lai Lt Ma s
hiu th no l tm t bi hn gp trm ln cc cuc din ging. Cn ni v phng php thc
hin, n phi tun t. u tin l phi nghe v hc, sau l t duy min mt v sau cng, nh
vo thin nh ta s c mt nhn thc mi v cc hin tng v thay i cch hnh ng ca ta.
X hi chng ta c rt t nh hin trit. Chng ta c nhiu hi on o c gm c nhiu t
tng gia trc vit, nhng trong x hi Ty Tng ni ti ang sng, khng c vic a vo cc
hi on o c y nhng nhn vt khng c nhng c tnh v mi mt m khng ai c th
chi ci c. Ngi ta khng tng tng ni nhng v thy tinh thn m li nng ny, ch k,
kiu cng hay l nhng ngi cha xu. Khng mt ai c th nh h t vn v bt c iu g.
Thun: Theo ti, nh khoa hc khng nn i vo lnh vc nghin cu trc khi cn nhc k
nhng hu qu o c. Nhng tiu chun o c y phi nh th no? Ti ngh cng nh bn,
quan trng hn c l lng v tha v tinh thn trch nhim i vi cng ng m Pht gio
cp. Nh khoa hc cn phi lm th no khng to thm au kh cho nhn loi. Nhng ni d,
lm rt kh v nh khoa hc khng d dng tin on hu qu cng vic ca mnh. Ly v d nh
Einstein, khi khm ph ra s cn bng gia vt cht v nng lng, ng khng h ngh n vic
khm ph s a n vic ch to ra bom nguyn t. Mt v d khc l s sinh sn v tnh ca
ch cu Dolly. Vn khng phi ch di truyn hc hay vt l nguyn t, nhng l vic s

Hoavouu.com su tm
dng khm ph mi ny. Nm 1952, Adlai Stevenson nguyn ng c vin Tng thng Hoa K,
ni: Thin nhin th trung tnh. Con ngi chim ot ca thin nhin ci quyn nng lm
cho cuc i n hoa hay tn li. Khoa hc c th che ch cng nh hy dit i sng. Mc ch
khng phi l cm on vic nghin cu khoa hc, tht ra l bt kh nhng l nhn mnh tm
quan trng ca kha cnh o c trong cng cuc tm kim khoa hc. V th theo Pht gio,
lng v tha l mt trong nhng kha cnh quan trng nht m ngi Pht t cn pht trin.
Chng II: Hin Hu Hay Khng Hin Hu

V tr c chng mt s khi u? Ci quan nim v s khi u ca mi hin tng d nhin l
iu bn tm nht ca cc tn gio v ca khoa hc. Theo thuyt Big Bang, v tr c to dng
t 15 t nm, cng mt lc vi khng gian v thi gian, l l thuyt c tnh thuyt phc nht
gii thch vic hnh thnh v tr. Pht gio tip cn vn mt cch khc hn. Pht gio t hi
rng s hiu bit v mt khi nguyn c thc s cn thit khng? Hay chng ta ch lun t bit
v thc ti, iu g ang xy ra trong cuc sng ca chnh mnh. Thuyt Big Bang l mt s
bng n nguyn thy, hay ch l mt s khi u ca mt tin trnh v thy v chung ca v s
v tr? Quan nim thng thng ca chng ta c cho php chng ta i n ch t hi: c chng
mt s khi u? V quan nim ny phi chng phn nh ci xu hng xem cc hin tng
nh l thc s tn ti?
Thun: Theo s hiu bit hin nay ca chng ta, thuyt gii thch r rng nht v s khi nguyn
ca v tr l thuyt Big Bang. Ngi ta ngh rng v tr c hnh thnh cch y 15 t nm
trong mt cuc n d di t mt trng thi v cng nh b, nng v c, ng thi cng lm ny
sinh khng gian v thi gian.
T v tr m rng ra, tr nn long v ngui dn. Ngi ta i n thuyt ny khi nh vt
l thin vn ngi M Edwin Hubble quan st t nm 1929 v nhn thy a s nhng thin h
u xa lnh dy ngn h ca chng ta. iu ng ngc nhin hn l cng xa, cc thin h y li
cng di chuyn xa chng ta nhanh hn. Ngi ta kt lun rng tt c cc thin h dng
cng mt thi gian i t ch thi im ca chng ta n ch hnh thnh hin nay. By gi hy
tng tng mt qu o o ngc, cc thin h s li gp nhau cng mt ni, vo cng mt
thi im trong khng gian. V th, c nim mt s khi u theo khoa hc: thuyt Big Bang
thay th cho thuyt sng to ca cc tn gio.
Thuyt Big Bang cng kh thuyt phc cc nh khoa hc vo giai on u. Tuy nhin vi ngi
bt u ch n s bng n nguyn sinh. c cha ngi B, Georges le Maitre ni ti
Nguyn t s khai. Nh vt l hai ging mu Nga-Vit, George Gamor cho rng trong khong
thi gian ba trm ngn nm, nhit v t trng ca v tr n mc cc , do khng mt
cu trc hin nay nh cc thin h, cc ngi sao c th hnh thnh c v khi y, v tr gm
nhng ht v nh sng m thi. Theo Gamor, nh sng nguyn t rt sng v nhiu nng lc
vn cn tn ti n chng ta ngy nay, nhng v tn rt nhiu thi gian n c dy ngn
h ca chng ta nn ngui i rt nhiu.
Matthieu: Phi chng l ci m ngi ta gi l nh sng ha thch?

Hoavouu.com su tm
Thun: Tht ra cn ci st li ca s bng n sng to. Nhng khng ai chu kh tm kim n
cho n nm 1965, khi tnh c ngi ta pht hin ra n. S chm tr c hai nguyn nhn: mt
l Big Bang lm cc nh vt l thin vn kh chu v s hm sc ngha thn thoi ca n. L
do th hai n t mt thuyt v tr rt thnh hnh ca ba nh khoa hc ngi Anh l Hermann
Bondi, Thomas Gold v Fred Hoyle kh d trnh c nim sng th. l thuyt v tr bnh
n lun lun tn ti nguyn th vi khng gian v thi gian. Nhng s quan st sau o
ngc l thuyt . u thp nin su mi c khm ph nhngQuasars tc nhng ngi sao
ngoi bin v tr, c sc pht ra nhng nng lng khng l trong mt khi rt c. Cng lc,
nhng thin h pht sng (radiogalacies) cng c pht hin. Nhng s quasar v cc thin h
pht sng c v gim bt i khi tui th ca v tr ko di. V nh vy, din trnh ny hon
ton i ngc li gi thuyt v tr bnh n. V thuyt ny b ph nhn hon ton vi s khm
ph ra nh sng ha thch vo nm 1965. Nh vy, thuyt Big Bang tr thnh hnh tng ca s
khi u v tr v n gip gii thch c s di chuyn ca cc thin h, nh sng ha thch, v
s cu thnh ha hc ca cc v sao.
Matthieu: Nhng mt s khi u nh th din ra nh th no?
Thun: Cc nh vt l hc bo chng ta rng v tr n t chn khng. Nhng khng phi ci
chn khng tnh lng khng c mt cht hay sinh kh no: ci khng lng t (vide quantique)
ny si sc nng lng d rng n khng c vt cht. Khong khng m chng ta ngh l trng
rng lun lun b xuyn sut bi nhng trng nng lng c th din t c bng danh t
sng. Nng lng ca ci khng tin khi y v tr vo mt cuc bng n hn lon m
cc nh thin vn vt l gi l lm pht. S lm pht ny a n mt s trng n chng mt
ca mi thnh phn v tr trong mt thi gian cc ngn. Gia 10
-35
v 10
-32
giy sau Big Bang,
t ch ch b t bng mt phn 10 triu t, t ln kch thc ca mt nguyn t hydro, v tr ln
ln c bng mt tri cam. Cng trong thi gian y v tr long ra v ngui dn nhanh chng
i n mt cu trc phc tp. u tin n cn nng hn c cc a ngc m Dante m t v
khng c mt cu trc no hnh thnh c. Nh vo s ngui dn m cc cu trc dn dn xut
hin. V nng lng ca cc chn khng bt u can thip vo bng cch to ra vt cht. Einstein
em n cho chng ta cha kha ca cc c ch vi cc cng thc c l ni danh nht trong
lch s khoa hc: E=mc
2
. Mt s nng lng c th bin thnh mt mnh vt cht.
Nhng ht nguyn khai (quak v in t chng hn) xut hin t khong khng tin khi kt hp
li thnh nguyn t, phn t v sau cng l cc v sao. Cc v sao ny hi t li thnh hng trm
t thin h v cc thin h ny dt nn tm thm khng l ca v tr. Mt trong cc thin h, l
dy ngn h ca chng ta, gn mt ngi sao l mt tri, trn ci hnh tinh gi l tri t nhng
phn t kt hp li thnh nhng chui AND l thnh phn c bn ca s sng, ca tri thc v
ca con ngi c th t hi v th gii bao quanh h v v v tr sn sinh ra h.
Matthieu: Cc l thuyt d c sc thuyt phc v din trnh hnh thnh v tr, cng khng gii
quyt tha ng vn nhn qu ca v n Big Bang. Mt ngi bn hc gi Ty Tng ca ti
khi c nghe v thuyt Big Bang ku ln V tr, thi gian, khng gian bt u bng mt
ting n ln khng duyn c ? Nh vy c khc g ni n s c mt ca mt ng sng to l
nguyn nhn . Theo Pht gio, thi gian v khng gian ch l khi nim ca chng ta do s
tip xc vi cc hin tng, chng hon ton khng c d tnh, ni cch khc chng khng
tht. V th nn tng c mt khi u tuyt i ca khng gian v thi gian l khng th

Hoavouu.com su tm
chp nhn c. Vy th khng c g d l s khi u c v nh l hin hin ca thi gian v
khng gian, khng th hin hu khng duyn c, khng iu kin, ni cch khc, khng mt ci
g c th bt u sinh hoc chm dt tn ti. Big Bang ch l mt giai on trong tin trnh khng
c khi u v khng c kt thc.
Thun: Bn nu ra vn kh ri rm v iu g xy ra trc khi c Big Bang. Khoa hc c
cho php chng ta ngc dng thi gian n pht giy sng th hay khng? Cu tr li l khng.
Hin nay c bc tng kin thc m ngi ta gi l bc tng Planck, tn ca mt nh vt l
ngi c, ngi u tin quan tm n vn ny. Bc tng kin thc xut hin vo
khong thi gian 10
-43
giy ng h (con s mt ch n sau 43 con s 0). V thi im , v
tr bng 10 triu t nh hn mt nguyn t hydro v ng knh ca n l chiu di Planck bng
10
-33
cm.
Matthieu: Ti sao li c cc kch thc c bit nh vy? Phi chng l mt gii hn hay l
mt khc im? V nhng kch thc nh vy c mt gi tr tuyt i khng? Ngi ta c cm
tng l b vng mc vo mt bc tng c mt s hin hu ni ti.
Thun: Thi gian v chiu di Planck khng phi l gii hn ni ti, m chng c ch v s ngu
dt ca chng ta m thi. Hin nay chng ta khng thng nht c hai l thuyt ln nht ca
th k 20. l c hc lng t v thuyt tng i. C hc lng t Planck din t vt th nh
nht v ch ra cch di chuyn ca cc nguyn t v nh sng khi m lut hp dn khng c tc
ng. L thuyt Einstein din t vt th cc ln, gip cho chng ta hiu c v tr v cu trc
ca n khi m hai cc nguyn t v in t (electromagntique) khng tc ng. V y chnh l
nhc im, v chng ta cha bit c vn hnh ca vt cht v nh sng mt khi bn lc t
nhin (lc nguyn t mnh v yu, lc in t v lc hp dn) cng bnh ng vo thi im 10
-
43
giy ng h sau v n tin khi.
Matthieu: Ti sao li c mt s sai bit gia bn th ca tiu v tr v i v tr, khi m i v
tr ch l s trng n ca tiu v tr. C l ch l vn vin tng m thi.
Thun: ng l iu ti ni. Bc tng Planck khng phi l mt gii hn cn bn cho s
hiu bit. N ch l du hiu s bt lc ca chng ta trong vic dung hp c hc lng t v
thuyt tng i. ng sau bc tng Planck cn c mt thc ti cha c cc nh vt l bit
n. Vi ngi ngh cp i thi gian v khng gian rt mc gn b trong th gii hin nay s
v tan. Thi gian khng cn tn ti. Nhng khi nim qu kh, hin ti, tng lai khng cn
ngha g na. V khng gian khi tch ri khi thi gian ch l mt bt kh lng t khng hnh
dng. cong v a th ca n tr nn hn lon v ch c th din t bng danh t tru tng.
Mi th u c v bp bnh. Nhng nh vt l khc ang lm vic trn thuyt cc siu si
(supercordes) cho rng bt lng t khng c tht. Theo h, nhng ht s khai ca vt cht c
cu thnh do s rung ng ca nhng khc si m kch thc ch bng chiu di ca Planck.
Khng c g c th nh hn cc siu si y, vn chuyn ng ca khng gian di mc chiu
di Planck l khng cn t ra na. Thuyt ny ha hn s thng nht hai thuyt c hc lng t
v thuyt tng i nhng n b bao trm bi mt bc mn ton hc dy c v khng c
kim nghim. D sao i na c th l mt trong s cc hnh th di ng trong bt kh lng t
a n s hnh thnh v tr cng vi thi gian v khng gian cch y khong15 t nm. Trc

Hoavouu.com su tm
v khng c thi gian nn khng bit khng gian c tn ti khng? Mt thi gian v tn c th
cn n sau bc tng Planck.
Matthieu: Khi m bn ni thi gian v tn, tc l bn ni khng c khi u?
Thun: Mi gi thuyt c th chp nhn c. Thi im 10
-40
ch l kt qu ngoi suy cc lut
vt l c t thi gian 0. Nhng nhng quy lut vt l ny mt gi tr sau bc tng kin
thc Planck. V ngnh vt l tht s bt u vo thi im 10
-34
giy sau Big Bang.
Matthieu: Pht gio cm nhn thc ti v tr bng mt ci nhn khc hn. Pht gio cho rng cc
hin tng khng thc s c sinh ra theo ngha t khng n c. Chng ch hin hu gi tm
m khng c thc th. Thc ti tng i hay quy c thuc v kinh nghim chng ta i vi th
gii theo cch chng ta nhn bit, ngha l gn cho chng mt nhn hiu khch quan. Theo Pht
gio, nhn bit y l gi to v khi phn tch trit , khng c hin tng no l c thc th. V
ci khng cui cng mi l chn l tuyt i. V nh vy vn sng to l hon ton sai. Tuy
nhin cc hin tng vn din ra trn th gian v chng khng phi l khng tht c, nhng
khng c hin tng no c mt thc th ring bit. Nh vy, hin tng ging nh l mt gic
mng, mt o nh va nh c m tht ra l khng. Cng ht nh hnh nh phn chiu trong mt
tm gng, n r rng nhng khng tht c. Trit gia n thi danh vo th k th II, B tt
Long Th ni: Cc hin tng l do mt s duyn hp, thc cht chng khng hin hu.
Chng khng din tin mt cch t pht, cng khng do mt nng lc siu hnh no m theo
ng lut nhn qu.
Ni v chn l tuyt i th khng c sng to, khng c thi gian, khng c chm dt. S mu
thun ny ch ra tnh v thng ca cc hin tng. Cc hin tng ny c mun hnh mun
v nhng thc s chng l khng. V trong mt th gii quy c th khng th c khi u v
l mi vic xy ra u c nguyn nhn. Vy th bn th ni xem Big Bang c th tht s l mt
khi u hay ch l mt giai on trong qu trnh tin ha ca v tr.
Thun: Nh chng ta ni, khoa vt l ca chng ta mt phng hng bn kia bc tng
Planck. Trc Big Bang ch l s khi u ca mt chu k trong v s chu k. Trong c hai
trng hp, vn sng to ra v tr t h v (exnihilo) khi thi gian l khng, th khng th t
ra c. y cng l mt li ni loi ra vn sng th. Nhng tt c ch l s suy din v
khng da trn s quan st hay kinh nghim no.
Matthieu: Ta c th hiu Big Bang nh mt s xut hin mt lot cc hin tng t mt tim
nng v tn nhng khng hnh tng, ci m Pht gio gi l nhng vi trn. T ny khng ni
ln mt thc th c th, nhng l mt tim nng ca h khng m ta c th so snh vi ci khng
vt l.
Shantideva th k th VI vit:
Khi ci c khng ng thi vi ci khng
Vy th n c t bao gi

Hoavouu.com su tm
V l ci khng s khng mt i
Khi m ci c cha xut hin
V ci c khng th xut hin
Khi m ci khng cha mt i
Cng nh th, ci c khng th ng thi l ci khng
V nh th mi vt s c hai bn th.
L do v sao ci khng l g khng th tr thnh bt c ci g, bi l n khng th bin ha m
khng mt i tnh khng ca n. Nhng lm sao kh d bung b mt ci g khng c? Ci
khng ch l mt khi nim i li vi ci c. Ci khng khng th t c khi vng bng ci c.
Ci khng khng th thay i c. Cc vn bn u vit: Mt t nguyn nhn cng khng lm
ny sinh c ci khng c. Nu c mt vt g xut hin th l c sn mt mm mng
tim n.
Thun: Vt l cho rng cc tim nng ny l do nng lc ca ci khng. Nhng vn cn li cu
hi: Ci khng ny c hnh thnh nh th no? C chng mt ci khng bt thnh lnh b gin
on tr nn y tim nng v ng thi khng gian, thi gian xut hin.
Matthieu: Mt s gin on khng nguyn c xy ra trong mt ci g khng c? Phi chng l
mt s khi u l lng! Big Bang hay mi s khi u ca mt v tr c bit khng th xut
hin m khng c nguyn nhn cng khng iu kin. Th gii hin tng khng th xut hin
t ci khng. Mt khc, iu c bn theo Pht gio l cc hin tng v thi gian khng th bt
u hay chm dt bi l chng khng c thc th ring bit. Khi chng ta ni n mt s khi
u, tm tr chng ta ngh ngay n khi u ca mt ci g. Quan nim v khi u v chm dt
ca v tr thuc v chn l tng i. Trn quan im chn l tuyt i chng khng c ngha
g c. Khi chng ta nhn thy mt lu i trong gic m, ta khng cn bit ai xy n. Mi tn
gio, mi trit l u vp phi vn sng to. Khoa hc loi b vn sng th, cn Pht
gio i xa hn ph nhn c mt s khi u.
Thun: Bn hn cn nh giai thoi rt ni ting v nh bc hc th k 18, Pierre Simon de
Laplace? Khi ng ta trao tng quyn Kho lun v c hc ci tri cho Napoleon v Hong
trch c ng khng ng g n ng sng to. V Laplace tr li: Tu B h, thn
khng cn n gi thuyt . Nhng mt vn vn tip tc tn ti: V sao li c v tr? V sao
li c Big Bang?
V sao li c cc lut thin nhin? V y l cu hi thi danh ca Leibniz: Ti sao li c mt
ci g thay v khng c g ht? V l ci khng, n gin v d chp nhn hn ci c. V cng v
nu c ci g th ngi cng phi suy ngh v sao n c, v v sao n c nh ta nhn thy m
khng phi khc hn.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Ta c th tr li bng cu ni ni ting ca Long Th V l tt c u rng khng,
nn tt c u c th c. Theo Pht gio, khng nhng ci khng l bn th ti hu ca cc hin
tng m cn l tim nng cc hin tng xut hin v cng tn. n gin ha, cc lc a,
cy c, rng ni, sng ngi c th xut hin v c khng gian dnh cho chng. Nu bu tri bng
th s khng c c my th. Cng th nu thc ti l bt di bt dch, thng hng th nhng
c tnh ca n cng s nh th, khng th thay i c. V l nhng hin tng khng c thc
th nn chng c th xut hin v cng tn. Nu hiu rng mi hin tng u khng th ta c
th hiu d dng chn l tng i hay quy c. Tin trnh ny khng phi c on v lut nhn
qu s em li s hi ha gia nhn v qu. y l ci khng Pht gio- khng phi l h v,
m l khng c s thng hng v c lp cc hin tng.
Thun: Nhiu ngi cho ci khng l h v v ngi ta gn cho Pht gio l h v ch
ngha.
Matthieu: l mt sai lm ln. C hai quan im va cc oan va sai lm: thuyt h v v
thuyt hin ti duy vt. Khi Leibniz t hi ti sao li phi c mt ci g, hn l khng c g c?,
cu hi ny hm tht s c ci g, v nh vy l phi bt u t hi l c chng mt thc ti
khch quan. Theo thuyt Trung o ca Pht gio th khng phi khng, m cng khng phi c.
V ngi ta c th hi li Leibniz: Ti sao li l khng, khi m hin tng s s ra ? Cc
hin tng l do duyn hp thy dng nh c, nhng tht ra khng c thc th, v bn th ca
chng vt mi hiu bit ca con ngi bnh thng khi cho rng chng va c li va khng.
Ch c ci bit bng tr hu, siu vit ln t tng, mi hiu c bn th nht nguyn ca vn
vt trong y khi nim v ch th, khch th khng cn ngha na.
Thun: Th th Pht gio gii thch ra sao v s hnh thnh ca v tr? Pht gio c mt v tr
hc khng?
Matthieu: Tht s Pht gio c mt v tr hc nhng khng phi hnh thc gio iu. Mt vi
kha cnh ca n li thi, nhng chng cn mt gi tr tng trng gn lin vo thin nh. B
ngoi chng cng gn ging nh nhng t tng v vic hnh thnh v tr thi y, nhng khng
c chnh c Pht thuyt ging. Phi lun nh rng khi nim v s hnh thnh v tr thuc
v chn l tng i thuc lnh vc cc hin tng. Theo chiu hng , Pht gio cp n
nhng vi trn gm cha mt tim nng hin hu. Sau ngi ta ni n nm lc, ri n nm
mu nh sng, dn dn tr thnh nm i: t, nc, gi, la v khng gian t ny sinh cc
thin th, cc la a, sng, nc, rng rm v sau cng l con ngi. Ngi ta khng h ni n
mt s sng to tin khi v l nguyn nhn u tin l khng th chp nhn c.
Thun: Ngy nay chng ta khng cn ngh n th gian ny nh l hu qu ca s thng ght
ca cc v thn linh. Ti c bit rt c n tng v quan nim trng hp khng m c (chn
khng dit hu) ca Pht gio v ca khoa hc.
Matthieu: ng vy, nhng hy cn thn c mt s khc bit quan trng. Khoa hc ni n mt
v tr vt cht cn Pht gio quan nim khng tch ri khi tm. Ni cch khc ch th, khch
th, nng s l mt. Trn bnh din m t, Pht gio ngh n mt chu k v tr gm bn giai
on: thnh, tr, hoi, khng. V nhng vi trn s m bo s lin tc trong vic hnh thnh v
tr k tip. S k tc ca cc chu k l v thy v chung.

Hoavouu.com su tm
Thun: Quan nim ny c ging nh quan nim ca n gio cho rng v tr th, khi th ra
th v tr n ra v khi th vo th n co li?
Matthieu: Hnh nh ny c v th mng, nhng vi trng phi n gio cho rng ngoi v
tr theo chu k cn c nhiu vt th bt di dch v c th sng to iu m Pht gio cho l v
ch v phi l.
Thun: Khi nim v mt v tr c chu k cng nm trong v tr hc hin i. Nu v tr ny
gm nhiu cht liu, sc hp dn ca cc cht ny vo mt thi im no c th chn ng li
qu trnh trng n v o ngc s di chuyn cc thin h. Ngi ta s c mt Big Bang ln
ngc v mt s tn ph khng khip xy ra. Cc ngi sao bc hi trong mt bin la d di v
vt cht s nt vn thnh nhng ht, nhng nguyn t. V tr tan bin v kt thc trong mt bin
nh sng chi la v tr li trng thi cc nh, nng v c. Khng gian v thi gian bin mt.
V tr tan bin nh vy c th ti sinh c khng t ng tro tn, ging nh mt con
phng hong bt u mt chu k mi vi nhng lut vt l mi? Khng ai bit c, nh
chng ta thy vt l cng ng vo thi Planck khi n tip cn n nhng nhit v t
trng cng cc.
Matthieu: Theo Pht gio, s kt thc mt chu k v tr s din ra vi mt v n ln kinh hn
cui cng. Ngi ta ni n by l than hng k tc s ln lt chy tiu v tr. V tr s tr
thnh khng ri sau mt chu k mi li xut hin.
Thun: Theo v tr hc hin i, nu v tr khi u li mt chu k mi, cc chu k mi ny s
khng ging nhau. Mi v tr mi tch t nng lc v khi mt chu k mi xy ra th v tr s
ko di tui th hn chu k trc v v tr mi cng s to ln hn. Nhng nu v tr ca chng
ta khng c vt cht lc hp dn ngn s trng n ca n, n s long i khi ht tui th,
v nh vy s khng c mt chu k mi. V cng nh th cc ngi sao s tiu th ht cc cht
t nguyn t ca chng ta v s tt lm. Chng s khng cn chiu sng bu tri na v th gian
s chm m trong mt m di lnh gi, sc nng tn li dn, nhit xung thp gn s khng
tuyt i nhng khng bao gi vn ti c. V khng c nng lng th khng th c i
sng. Trong mt tng lai xa thm, v tr ch cn l bin nh sng trong gm cha cc vi trn.
Nhng v quan st gn y v cc hin tng n cc v sao trong nhng thin h xa xi, v
nhng giao ng v nhit ca nh sng ha thch v s phn b cc thin h cho thy thay v
s trng n ca v tr b chm li do tc ng ca lc hp dn, tri li c v cn tng tc do s
hin din kh thi ca mt nng lc en chng li lc hp dn trong v tr. Nu kt lun ny
ng, v tr s tip tc trng n v s khng cn c Big Bang na. Nhng nhng s quan st
ny mi ch bt u v kt lun ny cn thi gian tri nghim.
Matthieu: V tr nu xem nh l mt lot bin ha khng c khi u th khng ch l v tr ca
vt cht. Theo Pht gio, tinh thn cng khng c ch khi u. Cp tm - vt l mt vn
t sai v l c hai u khng c thc th. Vn tm - vt l bt kh t ngh, khng c ngha
l khng th nm bt c v vt qu kh nng ca chng ta m l v vi nhng nim thng
thng cng khng th vi ti c.
Thun: iu ny ging mt cch l lng nh l bt ton ca Godel quy nh rng: khng th
chng minh c mt h thng c mch lc hay khng khi ta cn trong nh l . nh l ca

Hoavouu.com su tm
nh ton hc ngi c Godel hm sc mt gii hn cho vic hiu bit mt h thng no , v
tr ca chng ta chng hn, khi chng ta vn cn trong h thng . Mun hiu phi i ra khi
h thng. D sao khoa hc hin nay khng th ni ln iu g c v nh cp nh nguyn
tm - vt
Matthieu: Ci tnh cch bt kh t ngh thuc v bn th ti hu ca cc hin tng tc tnh
khng. N gii ta c ci o gic cc hin tng l c tht. Vt ra ngoi cc nim, ci bn
th y c th gi l bt kh t ngh nhng khng ng ngha vi v minh. Tri li, ci hiu bit
trc gic khng la chn, khng nh nguyn l mt c im ca s tnh thc.
Mt vi trng phi Pht gio m t th gii hin tng trong thin nh, tc bn th cc hin
tng m bn th ny vt mi khi nim v khng gian thi gian. V khi th gii hin tng i
ra ngoi bn th th s c nhn nh sai lm v tm - vt. V khi c nh nguyn th v minh
xut hin v th gii ny l phn nh ca v minh.
Chng III: i Tm Mt Ngi

Nu chng ta cm nhn c s hi ha v s chnh xc tuyt m ca v tr, chng ta khng th
khng ngh n s c mt ca mt ng sng to ton nng, hay ch t theo mt quan im th
tc, mt th nguyn tc sng to no kin to mt v tr ht sc hon m. S ton nng
ca mt ng sng to nh vy s gii thch tt c v chng ta s khng cn thc mc v s lp
thnh tht ra qu phc tp ca v tr, v cch no i sng c to dng v lm sao vt hu tri
li c th ha hp c vi v tri. Vic nh ra c hay khng mt thng sng to lm ny
sinh ra s khc bit cn bn gia cc truyn thng tn gio ca th gii. Theo Pht gio, nh
mt nguyn nhn u tin khng chp nhn c v nhiu khoa hc gia cng ng quan im
khng vin dn Thng sng to ly l do l s iu hnh chnh xc ca v tr, kt qu ch l
s tnh c. Tuy nhin mt s khc li cho rng c mt nguyn tc t chc khi u vic sng
to th gian. Nhng quan im ny c ng vng c khng trc s phn tch, v thc s n
c cn thit v hp l hay khng?
Thun: T th k 16 cng ngy mi ngi cng ngh tri li, t khng phi l trung tm im
ca v tr. Nm 1543, c cha ngi Ba Lan Nicolas Copernic chng minh rng tri t ch l
mt hnh tinh quay chung quanh mt tri. Ri ngi ta li tng mt tri l tm im ca v tr
cho n ngy nh thin vn ngi M khm ph ra mt tri ch l mt ngi sao nh trong hng
trm t thin h trong v tr trong c dy ngn h ca chng ta. Con ngi ch l mt ht ct
trong v tr. V s h thp ca con ngi ny khin Pascal phi ku ln vo th k 17 S im
lng ca khng gian v cng tn lm ti pht s v n th k th 20 nh sinh hc ngi Php
Monod cng pht biu: Con ngi chm trong v tr bao la, ni tnh c anh sinh ra. V
nh vt l ngi M Steven Weinberg: Cng hiu v tr, ngi ta li cng thy n khng c
ngha g c.
Cn theo kin ti th khng phi tnh c con ngi c sinh ra trong mt v tr v hnh. Tri
li c hai cng sinh rt cht ch v s d v tr mnh mng bao la l chng ta c mt.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Bn hy coi chng! Li bn ni ging nh Bernardin De St Pierre Qu b c nhiu
mi l c nh cng n!
Thun: D nhin l phi d chng cc lp lun c on. Tuy nhin theo v tr hc hin i, s
xut hin ca con ngi c l ph thuc vo c tnh ca cc nguyn t, cc v sao, cc thin h
v cng ph thuc vo cc lut vt l iu hnh v tr. S tin ha ca v tr ca chng ta c
xc nh bi ci m ngi ta gi l iu kin tin khi v bi khong mi lm con s m
ngi ta gi l hng s vt l. ng i ca mt vin n bn ra trong khng trung, trc khi ri
xung t c miu t rt chnh xc. lm c iu ny mt nh vt l s dng lut hp dn
ca Newton v s hiu bit cc iu kin tin khi nh l v tr v vn tc ca vin n khi bn
ra. Lut Newton li ph thuc vo hng s hp dn ch ra cng ca lc hp dn. Cng
nh th c ba con s kim sot cng ca cc lc nguyn t mnh v yu, lc in t. K
l vn tc nh sng v hng s Planck xc nh kch thc cc nguyn t. Ri n nhng
con s ch ra khi ca cc ht cn bn nh dng t, in t v.v... Nhng hng s ny gi mt
vai tr quyt nh trong s tin ha ca v tr v l chng xc nh khng nhng khi v kch
thc cc thin h, cc v sao ca tri t chng ta v ca cc sinh vt na nh b cao cy ci,
hnh dng ci bng hoa, sc nng v chiu cao ca con ngi v ca mun th. Thc ti quanh ta
s khc hn nu nhng hng s c nhng gi tr khc nhau. Nhng hng s ny khng h thay
i theo khng gian v thi gian. Chng ta c th kim chng kh chnh xc khi quan st cc
thin h xa xi. Cn v cc iu kin tin khi khi to dng v tr th gm c s lng vt cht
m n s hu v phn xut trng n ban u ca n. Ch cn nhng hng s v nhng iu kin
tin khi thay i mt t l ton th nhn loi s b dit vong. V tr dng nh cha ng
sn mt ci mm mng sng con ngi c th xut hin.
Matthieu: Cho rng i sng ca chng ta phn nh trong cc nguyn t ca v tr chng t s
ha hp ca c hai. Nu t m nu ln quan nim cu cnh l c mt s khc bit ln.
Thun: Phi, nhng hin nay chng ta ch c mt thuyt vt l gii thch ti sao nhng hng s
y li c nhng gi tr nh vy m khng c gi tr khc. Nhng hng s y c tm ra v
chng ta phi bng lng vy.
Matthieu: Tht ra khng c mt gii thch no khc sao?
Thun: Ngoi s tnh c thun ty cn c thuyt cc siu si theo nhng ht nguyn s c
to lp t nhng rung ng ca nhng u si cc nh. Khi hay din tch ca ht ny hay ht
khc c xc nh bi cch rung ng ca cc si. Nhng nu nh vy ch l thay th mt vn
bng mt vn khc, v l thuyt khng gii thch v sao nhng rung ng ca si li c
nhng gi tr nh vy m khng phi c mt gi tr khc, hoc gi nhng ht t nhng si rung
ng to ra li c nhng c tnh nht nh.
Matthieu: Nhng hng s vt l ny c th i nhng v tr khc hay khng?
Thun: Khng c l do no ngn cm cc hng s thay i t v tr ny n v tr khc. Cc
my tnh ca cc nh thin vn ch ra rng ch cn thay i phn no cc hng s vt l v
nhng iu kin tin khi th khng th c s sng c.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Nu th th cc hng s phi thay i bao nhiu?
Thun: Con s chnh xc ty vo hng s v iu kin tin khi m chng ta cp. Nhng
trong mi trng hp mt thay i cc nh cng lm cn ci v tr. Th xem t trng u tin
ca vt cht trong v tr. Vt cht c mt lc hp dn chng li v n u tin Big Bang v lm
chm bt s trng n v tr. Nu t trng u tin cao qu, v tr s t sp trong vng mt
triu nm hoc mt trm nm v cng c th trong mt nm. Khong thi gian qu ngn cho
thut luyn kim trn cc v sao c th to ra cc nguyn t nng nh ccbon cn thit cho s sng.
Ngc li nu t trng u tin ca vt cht qu thp, lc hp dn qu yu s ngn tr vic to
thnh cc v sao. V nu khng c cc v sao th khng c cc nguyn t nng v nh vy khng
c s sng. Th th tt c nm trong th qun bnh rt mong manh.
V d hin nhin nht l t trng ca v tr vo lc khi u, n cn iu chnh n chnh xc
10
-60
. Nu khc i, nu ta ch cn i mt con s sau su mi con s 0 th v tr s kh cn,
khng cn s sng v cng khng c bn v ti y ni chuyn. S iu chnh chnh xc
ng ngc nhin ni trn c th v nh mt ngi bn cung ng cch mc tiu 15 triu nm nh
sng m bn trng mt im vung c 1cm b cnh. Trc mt s chnh xc l lng nh vy, vi
nh v tr hc ngh n vic v tr c to dng l cho c s sng v con ngi u c
th ngm nhn v p v s hi ha ca n. Vi nim ny ngi ta t ra nguyn l Nhn
duyn theo con ngi hay mi sinh vt khc gi mt vai tr trung tm trong v tr. l
cng thuyt ca nguyn tc Nhn duyn.
Cn mt nhc thuyt na ca nguyn l ny cho rng khng c d nh no khi to lp v tr.
Nhng cng gn nh mt s trng khi thuyt ny cho rng cc c tnh ca v tr cn phi ha
hp vi s sng ca con ngi. Tnh t Nhn c dng khng ng ch v l v tr khng
dnh ring cho con ngi m cho c mi sinh vt. Nhng ngi theo thuyt Nhn duyn ny cho
rng c mt s lin h cht ch gia con ngi v v tr. Paul Claudel c thi vi Pascal
khi ni rng: S im lng ko di ca khng gian v tn khng lm ti s hi. Ti do chi trong
vi mt nim tin thn thin. Chng ta khng trong mt x ca sa mc hoang di v khng
li ra. Mi th trong th gian ny u l anh em quen thuc vi chng ta.
Matthieu: Theo Pht gio th khng c mt nguyn tc t chc cng nh mt nguyn nhn ti
hu no to dng v tr mt cch chnh xc cho i sng xut hin. S ha hp gia th
gii v tri v th gii hu tri c th c c v chng tn ti song song trong mt v tr
khng c khi u, nh s n Big Bang chng hn cng ch l mt giai on trong tin trnh bt
tn. Nhng iu kin trong v tr hin nay rt hi ha vi v tr trc y v sau ny, v l s
ni tip cc s kin gi ln s lin tc v s ha iu gia thin nhin gia Nhn v Qu. V tr
khng phi c iu chnh bi mt ng th sa ng h v i cho i sng xut hin cc
iu kin sinh tn c t nhng thi im khng c khi u v khng loi tr ln nhau, tri
li ha hp vi nhau mt cch hon ho. Vn ca nguyn tc Nhn duyn hay Nguyn
nhn ti hu l t nhng hng s vt l trc tm thc v xc nhn rng phi c nhng hng s
ny th tm thc hay s sng mi xut hin c. Nguyn tc nhn duyn gn ging nh ta ni:
Na qu da c to nn na cn li rp ni va vn vi na qu trc.
Thun: Ti hiu vi gi thuyt mt s ng sinh khng c thi im khi u ca tm thc v
vt cht, Pht gio khng cn n nguyn l Nhn duyn gii thch s sng v tm thc.

Hoavouu.com su tm
Nhng gi th gi thuyt ny v gi tr, v ngi ta cn phi gii thch s iu chnh hon ho
cc hng s vt l v nhng iu kin tin khi ca v tr, ta c th t hi xem s iu chnh y
l tnh c hay tht s cn thit. Nu ta khng chp nhn nguyn l Nhn duyn th bt buc ta
phi quay sang gi thuyt s tnh c. Gi thuyt ny quyt nh s tn ti v s v tr khc vi
nhiu s phi hp cc hng s v cc iu kin tin khi.
Matthieu: Nhng v tr khc phi chng l ci m cc nh vt l gi l nhng v tr song song?
Thun: C th l nh vy. Ci quan nim l i v tr song song xut hin nhiu ln trong
vt l. Quan nim bt ngun t s khm ph ra c hc lng t. Theo thuyt ny, khng th
tin on mt cch chnh xc s nh v ca mt ht vi m. Ngi ta ch tm ra n bng
cch ?nhin m thi. Cng khng th xc nh qu o ca n ging nh m t qu o mt
hnh tinh quanh mt tri. S khng nh v chnh xc y gi l S l m lng t a n s
m t gy ngc nhin v th gian. Theo s m t ny, mt in t c th c mt nhiu ni khc
nhau. Nh vt l ngi M Hugh Everett li ngh mt gi thuyt trit hn: V tr c
chia ra lm nhiu mu gn ging ht nhau, mi ni s c mt mt in t thch hp. Nh vy
rt nhiu v tr xut hin. V nhng v tr song song ny khng cn ni kt vi nhau v khng
th c lin lc no gia nhng v tr .
Matthieu: Trong trng hp cc sinh vt, gi thuyt ny gi ln sng tm thc s phn hai, mi
khi mt t tng ni ln trong tm thc hay nguyn t chuyn ng trong b no. Nh vy ln
sng tm thc lin tc s khng cn ngha na.
Thun: y l mt lp lun sc bn chng li cc thuyt v tr song song. Chnh ti cng rt
ngc nhin v nim v tr phn hai mi khi cn chn la hay quyt nh. R rng l c th
chng ta khng th chia ch m chng ta khng thc.
Matthieu: Mi t tng ca chng ta c kh nng to ra mt v tr ring bit. Pht gio quan
nim c nhiu ci khc nhau vi nhng cch sng khc nhau, nhng khng ng c nhiu v
tr song song khng th giao dch vi nhau c, v l nh vy s i ngc li s tng thuc
cc hin tng cng mt bn cht. Nu cc hin tng tng thuc ln nhau, ta khng th tch
ri chng c m khng lm chng bin mt i. Nhng v tr khng ha hp c khng th
cng tn ti trong ci ton nguyn v tn y. Hn na, nu vo cng mt thi im m c s to
dng nhiu v tr khc nhau, th iu ny s lm tiu tan mi nguyn tc nhn qu.
Thun: iu ny ng trong trng hp c hc lng t. Cc v tr song song din t ci m
ngi ta gi l tnh c tht s ngha l khng c nguyn nhn no ht.
Matthieu: Nu cc hin tng c th xy ra m khng c nguyn nhn no ht th mi th u c
th ny sinh t mi th khc. Ngc li nu cc hin tng u tng thuc th s khng c ci
tnh c tht s v s t do xut hin ca cc hin tng cng phi da vo lut nhn qu. iu
ny khng hm sc mt s tt nh tuyt i v l cc nguyn nhn v iu kin l v hn.
Thun: Ti ng vi bn, ti cho l s to dng cc v tr song song khng thit thc, nhng
c th c nhiu dng v tr khc. Ti ghi nhn nim v nhng chu k v tr theo v n
Big Bang xy ra nhiu ln v tr k tip, quan nim ny c v c Pht gio chp nhn. Mi

Hoavouu.com su tm
khi mt v tr mi c thnh lp t mt v tr c th li c nhng hng s vt l v nhng iu
kin tin khi mi. Hin nay, vic quan st thin vn dng nh ch ra rng v tr thiu vt cht
cn thit lc hp dn ca vt cht c th o ngc li vic tun chy cc ngn h. Hn na,
dng nh c mt lc huyn b mnh danh l lc en chng li lc hp dn v lm tng tc
vic tun chy cc ngn h. Nh vy, vic trng n ca v tr cho n by gi l bt tn. Nh
bc hc ngi M LeeSmolin cho rng Big Bang v tm im h en u c c tnh vt cht c
t trng cng cc, v v th ng ta cho rng mt v tr mi c th hnh thnh t l en khng c
lin h g vi v tr ca chng ta. Nhng hin nay thuyt ny cng khng kim nghim c, v
c th c lit vo loi khoa hc gi tng.
Matthieu: V tr mi ny c th l khng lin h g n chng ta, tuy nhin v mt nhn qu m
ni th n xut hin t l en, l ni m chnh v tr ca chng ta khai sinh. Nh vy c th c
s lin tc cng nh s lin h gia v tr.
Thun: Thuyt Big Bang cho php quan nim mt cch khc v s c mt nhiu v tr khc
nhau. Nh vt l ngi Nga Andrey Linde cho rng nhng s dao ng khng ngng ca bt
lng t t v n u tin to ra v s v tr v v tr ca chng ta ch l mt bong bng nh
trong m bt . Nhng d sao cc thuyt trn khng th quan st hoc kim nghim c, v
nh vy khoa hc nu khng thc nghim th li ri vo siu hnh hc.
Matthieu: Tuy vy nhng ti siu hnh hc lun lun l mi bn khon ca cc nh bc hc.
Cho rng nhng iu khng nhn bit c l khng c, l mt thi siu hnh. Cn phi
chng minh l c phi tht khng c hay khng? D sao khi cp n vn nhng giy pht
u tin ca v tr, khng th khng ngh n siu hnh d cho rng nhng khm ph ca Big
Bang, trc Big Bang, ch c siu hnh hc mi t cu hi sau: C chng mt s khi u?
hoc Ti sao li mt s khi u?. Nhiu nh khoa hc chia s kin ny. Francois Jacob
vit: Mt lnh vc hon ton thot khi mi nghin cu khoa hc, l lnh vc ni v
ngun gc ca th gian, ngha v iu kin lm ngi v s phn ca con ngi. Khng phi v
nhng cu hi vn v, v mi chng ta s t cho mnh nhng cu hi sm hay mun.
Nhng cu hi y m Karl Popper gi l nhng cu hi ti hu thuc v tn gio, v siu hnh v
c v th ca na.
Thun: Ti ng l c nh kin v siu hnh hc. Nhng trong khoa hc ch c thc
nghim, c quan st l chng minh c cho cc l thuyt. V d thuyt tng i ca Einstein
thay th thuyt hp dn Newton v l tnh tng i gii thch c nhng quan st m
Newton khng th lm c. V th ti nghing v ci m ngi ta gi l Nguyn l tit kim
ca nh thn hc v trit gia Guillaume dOccam vo th k 14. Nguyn l ny loi b mi gi
thit khng cn thit gii thch mt s kin v ch gi ly mt gi thit n gin nht. Nh
vy ti sao li to ra v s v tr kh cn ri li ch gi c mt v tr c th cm nhn c
chnh mnh?
Matthieu: Bn ni dng nh c mt ng sng to lm hng nhiu ln, trc khi thnh cng
to ra v tr ca chng ta. iu ny gi th rng s to ra i sng v tm thc c mt mc tiu.
Nhng mc tiu ca ai? Ca mt sinh vt c tm thc chng? Nh vy th n t u n? Hay l
ca mt ng sng to, do mt ng sng to khc lp ra? Hoc gi l khng c nguyn nhn

Hoavouu.com su tm
no? Nhng mt vt to ra l phi c mt nguyn nhn? thot ra ci b tc ny, ch cn cch
tng tng mt v tr khng c khi u.
Thun: Mt l do khc khin ti chng li gi thit tnh c l ti khng th hiu ni v p, s
hi ha, tnh ng nht ca th gian li c th l kt qu ca mt s tnh c. V tr ca chng ta
tht s rt p: nhng bui hong hn rc, nt p tinh t ca n hng, nhng hnh nh ca
cc v sao v cc thin h trn bu tri lm rung ng su xa tri tim chng ta. Nh vy s d v
tr c hi ha nh th l v cc nh lut iu hnh n khng thay i vi thi gian v khng
gian.
Matthieu: Lp lun v v p ca v tr khng ng vng. Quan nim v v p l hon ton
tng i. N hng ch p vi thi nhn, tt cho cn trng cn khng l g c vi c voi. Nhng
hnh nh cc thin h ch p cho mt s t ngi c phng tin quan st chng vo th k th
20. V p ca cc hnh tinh khng ngi hoc cc thin h m khng ai nhn thy c th
hi lm g?
Thun: Cn mt lp lun na chng li s tnh c: l tnh ng nht trong v tr. T khi khoa
vt l tin nhng bc di, nhiu hin tng m ta c tng l tch bit c th thng nht li
vi nhau.
Th k th 17, Newton ni lin tri v t: l lut hp dn lm ri tri to trong vn v
lm mt trng xoay quanh tri t. Vo th k th 19, Maxwell ch ra in v t tnh ch l hai
dng ca cng mt hin tng. V ng hiu rng sng in t ch l sng nh sng. u th k
th 20, Einstein ng nht thi gian v khng gian v u th k th 21, cc nh vt l ang c
gng thng nht bn lut cn bn ca v tr thnh mt lc duy nht. V tr ang tin n
Nht nguyn. V vy, ti kh lng tin s tin n Nht nguyn ny l kt qu ca s tnh c.
Matthieu: S kin v tr v i sng ca chng ta pht trin theo lut nhn qu m khng c
s sng to no, v cng ng rng s hi ha ca v tr vn c bo tn cng nh i sng
con ngi. S tng thuc gia hin tng v tm thc gip chng ta cm nhn c ngha v
s ton nguyn ca v tr.
Thun: Ti cn phi ni r vi bn l ti khng ngh rng con ngi l sn phm ti hu ca v
tr. V tr s tip tc pht trin, v con ngi cng vy. i sng cng ngy cng phc tp. Tuy
nhin rt kh cho ti chp nhn rng mi pht trin ca v tr dn n s c mt ca con
ngi ch l mt lot nhng s ngu nhin may mn. S tnh c m ti cp n rt khc vi
s tnh c ca Jacques Monod. Khi nh sinh ha ni n s tnh c, ng ta ngh n s gp nhau
tnh c ca cc quark to thnh ht nhn cc nguyn t gia cc v sao nung t cho chng
sng lp lnh hoc t cc cht t ny sinh cc phn t to thnh cc hnh tinh. Cng nh s
phi hp tnh c cc phn t hu c ca i dng nguyn thy to thnh cc vng xon
AND.
Theo ti, s tnh c tht s l s la chn nhng hng s vt l v nhng iu kin tin khi ch
khng phi l s gp nhau ca cc ht v cc phn t. Mt khi cc hng s xc nh, vt cht
c sn nhng mm sng ca s pht sinh tm thc a n con ngi hin nay. Sau rt, nu

Hoavouu.com su tm
ta gt ra s tnh c v nhng thuyt v s nhiu v tr, v chng ta xc nh l ch c mt v tr
duy nht ca chng ta, ti ngh c l phi theo Pascal l chp nhn c mt nguyn l sng to.
Matthieu: Tt lm, vy hy xt nguyn l y. Trc ht n c ng ch sng to chng?
Thun: N c th iu chnh nhng hng s v nhng iu kin in u tin c th i n
mt v tr c th thc v chnh mnh. Chng ta c th gi n l Thng hay khng cng
c. Theo ti th khng phi l mt Thng nhn cch ha m l mt nguyn l phim thn
c mt khp ni trong thin nhin. Einstein cng vit: Khoa hc hin nay cng soi sng khc i
mt vi lp lun c cc trit gia v cc nh thn hc trong qu kh s dng chng minh s
c mt ca Thng . Trc tin, l s phc tp ca v tr ch c th l cng trnh ca mt
ng sng to, mt chic ng h phi l do ng th ng h to nn. Mt quyn sch khng th
c vit ra bng cch t ln bn mt l mc, mt cy vit v mt xp giy. Nhng lp lun
ny b ph sn bi khoa hc hin nay chng minh rng nhiu h thng rt phc tp l kt
qu t nhin ca s tin ha theo nhng nh lut vt l v sinh hc v khng cn ku gi n
Thng .
Lp lun tip theo l lp lun v tr c s dng bi Platon, Aristote, St Thomas Aquin v
Kant: Mi vt u c mt nguyn nhn. Nu th th s c v s nguyn nhn cho v s hin
tng. V ch c th c mt nguyn nhn duy nht l Thng . C hc lng t t li vn
mi vt u c mt nguyn nhn. Nm 1927 vi nguyn l thi danh gi l Nguyn l bt
nh Werner Heisenberg chng minh s bt nh v s m mt trong th gii vi m. S m
mt ngn cn chng ta cng mt lc bit c nng lng v thi gian tn ti ca mt ht.
Vi mt ht m thi gian tn ti cc ngn, s bt nh v nng lng ca n rt ln v nh th
n s vay mn nng lng ni thin nhin th hin m khng cn mt nguyn nhn no khc.
Cng ging nh th mt v tr, trn l thuyt c th t ngt xut hin t khong khng m
khng c mt nguyn nhn tin khi no ngoi s dao ng lng t.
Matthieu: Nu Thng l bt bin th Ngi khng th sng to c. Cn nu Ngi b dnh
mc vo thi gian th Ngi khng th bt bin c. phi l s mu thun dn n quan nim
nguyn nhn u tin. Trc tin, nu c mt nguyn nhn u tin, nguyn nhn ny phi bt
bin. V sao? V t n l u tin th n phi khng thay i. Mi thay i u ng c s can
thip ca mt nguyn nhn khc khng ging vi nguyn nhn u tin.
K n, lm th no m mt thc th bt bin li c th sng to? Nu c s sng to th ngi
sng to phi gi vai tr g trong ? Nu khng th sao gi l ng sng to. Nu c, v l s
sng to c th hin bng nhiu giai on th vt hay ngi c lin quan n cc giai on y
khng th bt bin c. Ta c th chp nhn kin ca thnh Augustin l Thng sng
to ra thi gian cng vi v tr nhng d l nh vy, s sng to cng vn l mt tin trnh v
nu l tin trnh th khng th bt bin c. Cn thnh Thomas Aquin th li ni: Nu th
gii ny hin hu th y l vn c tin, khng phi l vn cn chng minh hay vn
khoa hc. Pht gio th cho rng c tin y khng cn thit nu ta khng t vn khi u
ca v tr.

Hoavouu.com su tm
Thun: C rt nhiu lp lun chng li s c mt ca Thng . Ring ti, ti ch cp n
mt nguyn l sng to gii thch s lp thnh ca v tr. Khoa hc cha chng nghim c
nguyn l .
Matthieu: Nhng ngi ta khng th a ra mt nguyn l m khng gii thch c g. Nguyn
l y t n sinh ra n khng? N c thng hng khng? N c ton nng khng?
Thun: Bn va cp n vn ton nng. Tht ra ngi ta c ng ha nguyn l y vi
Thng sng to. Nhng cc nh vt l ch cp n cc lut vt l. V nhng lut ny c
nhng c tnh m ngi ta thng gn cho Thng . Chng ph bin khp ni trong khng
gian v thi gian tri t chng ta, cng nh cc thin h bao la. Chng l tuyt i, khng l
thuc vo thi gian. Chng ta sng trong mt v tr c thi gian c m t bng nhng lut
khng thi gian. Nhng lut ny l ton nng v c p dng trn mi vt mi ni. Ni tm
li chng c c tnh ca mt Thng sng to.
Matthieu: Ti khng hiu c v sao nhng lut y li ng s c mt ca mt nguyn l sng
to hay t chc. Chng ch phn nh bn cht tng thuc ca cc hin tng m thi.
Thun: Ti nhn nhn rng quan nim tng thuc c th gii thch s iu chnh chnh xc cc
lut vt l v nhng iu kin tin khi cho php c i sng trn v tr. Nhng ti khng hiu
c v sao quan nim y c th tr li c cu hi ca Leibniz: v sao li c vt g thay v
khng c g c?
Matthieu: Xc nh c mt ca mt nguyn l sng to cng khng tr li c cu hi . Ch
l cch t li vn m thi. Ti sao li c mt nguyn l sng to thay v khng c g ht? V
bn hiu nguyn l t chc nh th no? Phi chng l mt thc th, mt hnh dng tm thc
ngh ra ci ton nguyn v tr v lm n vn chuyn? Ci nguyn l y c nh sng to hay
khng?
Thun: Ti ngh l c, nguyn l y mun sng to mt v tr c ngi quan st c. l l
do v sao v tr ca chng ta c thnh lp v tin ha nh hin nay.
Matthieu: Nhng nu nguyn l y quyt nh sng to, phi nhn nhn rng n khng ton nng
v n cn b nh hng bi mun sng to. Ngc li nu n quyt nh khng sng to, n
cng khng ton nng v n sng to m khng quyt nh trc. Nh vy n khng c t do
sng to hay khng sng to, v th l n khng ton nng. Nguyn l y cng khng bt bin
v theo nh chng ta bit trong qu trnh sng to, n buc phi thay i. S sng to ng
phi c thay i. Sau khi sng to, nguyn l y khng cn nh trc na. Trc , n khng
phi l ng sng to, sau n tr thnh ng sng to. Nh vy n mt i s bt bin ca n.
Mt cu hi khc: mt nguyn l nh vy l t n sinh ra? Ni cch khc, khng c nguyn nhn
no lm cho n sinh khi?
Thun: Theo ti, n chnh l nguyn nhn sinh ra n.
Matthieu: Nu nguyn l y t sinh th theo Pht gio n phi bt bin v khng c l do no
lm n thay i. Ch c vt no do vt khc sn sinh th mi thay i. Nh th ta li phi i mt

Hoavouu.com su tm
vi mt mu thun mi v nu nguyn l y bt bin, n khng th sng to c. Mi yu t
sng to u thay i sau khi sinh khi vt mnh sng to. Thuyt nhn qu lun lun c tc
dng h tng.
Thun: Nu th, mi s kin u phi c mt nguyn nhn v nh vy s v cng tn.
Matthieu: S v cng tn i ngc li nhng tin tng siu hnh truyn thng ca tn gio
cng nh ca khoa hc; c hai u mun cho vn vt phi c mt s khi u. Theo Bertrand
Rousel, khng c l do g tin rng th gii c mt s khi u v nu chng ta tin nh vy l v
tr tng tng ca chng ta qu ngho nn. Ci mun c mt s khi u cho vn vt da trn
s xc tn l mi vt tht s hin hu v chng ta cm nhn c iu y. Vy nu mt s khi
u khng cn thit v ring ti cng ng nh vy, th ci nguyn l t chc cng khng cn
thit. Lm sao n c th t chc cc hin tng khng c khi u. N c th thay i hin
tng dn dn m thi. Cn mt lp lun khc chng li nguyn l sng to l nu n to nn
ton th cc hin tng trong th gian, n phi cha ng ton th nguyn nhn ca cc hin
tng y. Nu khng s c mt vt th g nm ngoi s sng to ca n.
Thun: ng th.
Matthieu: Nhng nn tng ca lut nhn qu quy nh rng nu mt s kin khng xy ra l v
thiu nguyn nhn v iu kin sn sinh ra n. Nu mt ht thc khng ny mm th c th ht
y xu, thiu m, thiu nh sng v.v... Ngc li nu nguyn nhn v iu kin y th bt
buc s kin y phi xy ra. Nu n khng xy ra ngha l n cn thiu mt ci g . Vy nu
mt nguyn l sng to cha y nguyn nhn v iu kin to nn v tr th n c th to
nn ton th v tr nh mt v n Big Bang thng hng chng hn.
Thun: Bn ni nh vy l n s hot ng khng ngng ngh sao?
Matthieu: ng vy, v nu n ngng ngh, iu y c ngha l n thi cha ng trong bn
th ca n nhng nguyn nhn v iu kin ca s sng to. N cn n s tr gip ca mt
nguyn l khc c cha ng mt phn cc nguyn nhn v nh vy, n s ty thuc vo nguyn
l mi ny. Hoc gi n c th nh n mt nguyn l khc na hm bt s sng to ca n.
Trong tt c cc trng hp, n mt i s ton nng ca n. Vy th ch cn c hai kh nng:
hoc l n khng cha ng tt c cc nguyn nhn v iu kin v nh vy n khng sng to
c. Hoc l n cha ng tt c v n s sng to lin tc.
Thun: iu ny qu tht v l.
Matthieu: Pht gio ngh rng trong th gii hin tng khng cn c nguyn l sng to v
mi giy pht c xem nh l mt s ngng dt v khi u lin tc do s v thng ca cc
hin tng theo lut Nhn qu. Trn bnh din chn l tuyt i, tt c cc s kin qu kh, hin
ti, v lai u ging ht nhau v chng khng c t tnh: chng khng c khi u cng nh
khng c chm dt. Nu mt vt g khng tht s c sn sinh th khng c l do g tm hiu v
s chm dt ca n. Vy th ta khng cn n mt nguyn l sng to c th lm c mi vic
nhng chnh n li c to ra khng bi ci g c.

Hoavouu.com su tm
Thun: Nh vy l Pht gio bc b thng thng quan nim Thng sng to, i ngc li vi
cc Nht thn gio v nh th c tri li hnh nh khoan ha t lu nay ca Pht gio khng?
Lm th no dung ha c nhn nh ca mnh so vi cc tn gio khc?
Matthieu: S khoan ha d c ln my i chng na cng khng ng mt s chp nhn cc
quan im siu hnh m mnh khng chia s c. Tt c u ty thuc vo vic ta quan nim
Thng nh th no. c t Lai Lt Ma ni: Nu ta khng xem Thng nh mt v
thn linh m nh l nn tng ca con ngi vi nhng c tnh nh lng t bi, th ta c th dung
ha c cc lung t tng khc.
Nhng lp lun siu hnh cn c din t r rng. Nu chng sai m chng ta chng minh
c th Pht gio sn sng chp nhn sai lm ca mnh. S khng khoan nhng l ch ta c
chp nhn l ta ng v ta mun p t kin ca ta cho mi ngi i khi bng c v lc. Phi
lun lun c tm lng rng m hiu rng iu thch hp vi chng ta c th khng thch hp
cho mi ngi. Trn bnh din tm linh, s tin tng vo Thng c th em li cho mt s
ngi s gn gi vi ng thing ling v khuyn khch h vun trng lng bi mn v tnh v tha.
i vi ngi khc, s hiu bit v s tng thuc cc php v v lut Nhn qu cng nh quyt
tm i n gic ng u l nhng ngun cm hng mnh m pht huy tnh yu ng loi v
lng bi mn.
kt lun, khi ta i vo con ng tm linh th s hnh tr min mt l thch hp nht cho s
pht trin tinh thn v nhng thin bm tm linh. Nh vy m con ngi i n mt s chuyn
ha ni tm, s bnh an trong tm hn khin hn tr nn mt con ngi trng thnh v mt ni
tm ng thi c mt tri tim nhn hu.
Chng IV: V Tr Trong Mt Ht Ct

S tng thuc v ton nguyn ca cc hin tng
Khi nim tng thuc l ct li trong ci nhn Pht gio v thc ti, v khi nim nh hng
rt ln cuc sng chng ta. S tng thuc rt gn vi khi nim bt kh phn trong c hc
lng t. C hai khi nim u a n vn n gin nhng cng rt c bn: mt vt hoc
mt hin tng c th tn ti theo t tnh khng? Nu khng, cc hin tng trong v tr c lin
h vi nhau n mc no? Nu cc vt khng tn ti theo t tnh th chng ta rt ra kt lun g
v s sng?
Thun: Trong mt chng trc, Pht gio bc b nim mt nguyn l sng th cng nh khi
nim nhng v tr song hnh mc d chp nhn c v s v tr. Pht gio gii thch nhng hng
s vt l v nhng iu kin tin khi mt cch chnh xc bng thuyt tng thuc cc hin
tng, khin cuc sng c th sinh si ny n trn mt t c. Ti ngh n lc phi lm
sng t thuyt tng thuc ny.
Matthieu: lm c iu ny chng ta cn tr li khi nim v Thc ti tng i. Theo
Pht gio nhn thc ca chng ta v th gii gm nhng hin tng c bit, r rng, sinh ra t
nhng nguyn nhn v nhng iu kin ring bit. Nhn thc Pht gio cho l thc ti tng

Hoavouu.com su tm
i hay gi to. Kinh nghim hng ngy cho chng ta thy dng nh cc vt th c tht mt
cch khch quan v nh c t tnh. Nhng kinh nghim chng qua l do t tng chng ta to
nn m thi. D cho cm nhn c mi ngi chp nhn n cng khng th tn ti. Khi
c em ra phn tch, Pht gio ch trng rng nhng hin tng c mt v c lin quan n
hin tng khc theo lut Nhn qu. Pht gio nhn cuc i nh mt s tro dng cc hin
tng c lin h vi nhau, cng nh c can d vo s hnh thnh ca nhau. Cn chng sinh th
cm nhn cc hin tng nh c t tnh v tch ri hon ton khi h.
Trong mt bi thuyt ging ca c Pht, Ngi v cc hin tng nh mt tm li ln dt
bng ngc minh chu. Mi ht ngc u phn chiu cc ht ngc khc cng nh tt c cc ht
ngc u phn chiu cc vt th trn v tr. iu ny phn nh r rt quan nim tng thuc cc
hin tng v khng c mt hin tng no c th tch ri ra ton th.
Thun: Cc quan nim v s tro dng cc hin tng cng ging ci nhn ca v tr hc hin
i: t mt nguyn t n c mt v tr qua cc thin h cc ngi sao v loi ngi, mi th u
chuyn dch v thay i lin tc.
Matthieu: Khng nhng cc vt chuyn ng nhng chng ta cm nhn chng nh bt ng v
chng ta nhn chng di mt gc cnh no . Nh vy ng nhn th gian vi dng v bn
ngoi. Pht gio khng ph nhn nhng vt th quy c m con ngi cm nhn hay nh khoa
hc khm ph. Pht gio ch khng nh khi xt n bn th cc vt th khng c vt th no c
t tnh.
Thun: Vy th bn th ca cc vt lin h nh th no vi s tng thuc?
Matthieu: Ch tng thuc dch t ch Phn Pratiyasamutpada c ngha l hin hu bng cch
cng sinh.
V c th c gii thch bng hai cch khc nhau. Cch th nht l ci ny c th ci kia c
v cch th hai l ci ny c nn sn sinh ra ci kia. Ni cch khc, khng c vt g hon
ton c lp vi ci khc. Mt vt th ch c th xut hin khi n lin kt, b quy nh cng nh
quy nh, cng hin hu cng nh cng vn hnh vi mt vt th khc v cng cng bin dch
lin tc. S tng thuc dnh lin mt thit vi s v thng ca cc hin tng v gii thch ci
m Pht gio gi l tnh khng c ngha l khng mt vt th no c t tnh. c t Lai Lt
Ma th VII c bi k:
Hiu c s tng thuc, ngi ta hiu c tnh khng,
Hiu c tnh khng, ngi ta hiu c s tng thuc.
y l ci thy Trung o
i ra ngoi vc thm ti en ca h v v thc ti
Tr tru thay, nim tng thuc ph tan khi nim vn vt c t tnh, ng thi n cng gii
thch s xut hin ca vn vt. Chng ta th quan st khi nim mt vt th c t tnh xut hin

Hoavouu.com su tm
c lp vi cc vt th khc. Bt ng v c lp n khng th nh hng g n vt th khc
cng nh cc vt th khng th nh hng g n n. V vy s tng thuc l cn thit cho s
xut hin mi vt th. Lp lun ny cng bc b quan nim cho rng c nhng ht c lp to
nn vt cht cng nh quan nim c mt thc th sng to, t mnh to nn vt cht. Hn na, s
tng thuc ny gm lun c tm thc: mt vt th phi ty thuc vo mt ch th th mi c th
l mt vt th c.
S tng thuc cn l lin h gia ci mt v tt c: mt l tt c v tt c l mt.
Sau rt kha cnh t nh nht ca s tng thuc l s ty thuc gia nn tng s ch danh v
chnh s ch danh mt hin tng. Hnh dng, kch thc, mu sc hay nhng c im khc
cng ch l nn tng ca s ch danh vt th, ton th cc th khng lm nn mt thc th hay
mt vt c t tnh. S ch danh vt th ch l mt cu to tinh thn ch ra hin th ca mt vt.
Trong i sng hng ngy, khi mt vt th xut hin trc chng ta th khng phi ci tn ca
vt m chnh l vt . Nhng khi chng ta phn tch vt t nhng nguyn nhn v iu
kin n xut hin th ta khng tm ra c mt t tnh no ca n. Ta khng th ni l khng
c vt, m cng khng th cho n l t pht c. Kt lun l vt c mt, nhng n ch hin din
trn danh ngha, theo quy nh. Mt vt th m khng c t tnh nhng li hin hu cng c tc
dng, c vn hnh theo lut Nhn qu. Bi k Ty Tng gii thch:
Tnh khng, khng phi l s vng bng ca s vn hnh
M l khng c trong thc ti ti hu
Cc vt do duyn hp m c, th khng c t tnh
V th gian ny ging nh mt o nh
Khi ta hiu c tnh khng v s duyn hp
Trn ci nn tng duy nht
Cc khi nim v tnh khng v gi tm,
Hin hnh song song v khng mu thun vi nhau.
Thun: Tt c iu g bn ni v s tng thuc rt n tng vi ti v l khoa hc cng khm
ph ra nhng k thut chng minh thc ti l mt, v c lp va nm trong th gii vi m,
v c trong th gii v m. S hin nhin v cc hin tng vi m tng thuc vi nhau da trn
th nghim t tng thi danh ca Einstein v hai cng s Boris Podolsky v Nathan Rosen nm
1935. Ngi ta cn gi s th nghim y l nghch l EPR, ly mu t u tin ca ba nh bc
hc. N nghch l v Einstein quan nim thc ti b chia ch ra thnh nhng ht khng lin kt
nhau. V nu ta gii thch c thc ti ch l Mt, th nghch l EPR s khng tn ti.
hiu th nghim ny phi bit rng nh sng cng nh vt cht u c mt bn th nh
nguyn ngha l trong lnh vc vt l, ci m ta gi l quang t (photon), in t (electron) vt

Hoavouu.com su tm
cht c th hin khi l mt ht, khi l mt sng. y l mt pht minh l lng ca c hc
lng t. Nhng l lng hn l s sai bit gia ht v sng c th nhn r vi s c mt ca mt
ngi quan st. Khi ta quan st mt quang t vi mt my o, n xut hin di dng mt ht.
Nhng khi ta khng cn quan st n th n tr li hnh th sng. Sng ny ta ra khp ni trong
khng gian ging nh nhng ln sng to nn do mt cc nm xung mt h. V ngi ta c
th ni rng quang t khp ni trong khng gian. C hc lng t ni rng nu khng c
ngi quan st th khng th bit c quang t nm u vo mt thi im no . Nhiu lm
l ta c th phng on v tr ca n. Ging nh nhng ln sng trong i dng, ln sng
quang t cch nhin (onde probalit) c nh vt l ngi o Erwin Schrodinger tnh ton vo
nm 1926 c nhng bin khc nhau. C may ti a gp mt quang t l nhng bin
cao, v ti thiu bin thp. Nhng d bin cao, ngi ta cng khng bao gi chc chn
s gp c quang t mt v tr no . iu c th xy ra 3 trn 4 hoc 9 trn 10 ln. S
cch nhin khng bao gi l 100%. L ngi theo thuyt nh mnh, Einstein khng bao gi
chp nhn s may ri ca thuyt c hc lng t. Thng khng h chi xc xc v ng
khng ngng tm mt k h trong thuyt c hc lng t v phng thc gii thch cch nhin
v thc ti ca thuyt ny. V th ng mi ngh ra th nghim EPR.
Vic th nghim c tin hnh nh sau: hy tng tng bn c mt my o theo di cc
ht quang t. By gi bn hy nhn mt ht t ng chia ra thnh hai quang t A v B. Theo lut
i xng, hai ht ny s di chuyn theo nhng hng khc nhau. Nu A i v hng Bc chng
ta s bt gp B hng Nam. n y th khng c g ng ngc nhin. Nhng chng ta qun
i nhng iu k l ca c hc lng t: trc khi c my d bt gp, A khng phi l mt
ht m l mt sng. Sng ny khng c v tr nht nh v A c th c mt bt c ni no. Ch
khi b my d bt gp th A li tr thnh ht v di chuyn v hng Bc. Nhng trc khi c
my d bt gp, A khng th bit c hng no ca n, nh vy lm sao B on c A s i
theo hng no iu chnh hng i ca mnh ng hu c bt gp cng mt thi im
hng i nghch. iu ny khng c ngha no ht, t ra l phi chp nhn A c th t ng
bo cho B bit hng i ca mnh. Tuy nhin theo thuyt tng i ca Einstein, khng mt tn
hiu no c th i nhanh hn vn tc nh sng. Einstein ni rng: Thng khng gi nhng
tn hiu thn giao cch cm v vy khng th c tc ng huyn b no t xa c.
Da trn suy ngh , Einstein kt lun rng c hc lng t m t thc ti mt cch thiu st.
Theo ng, A phi bit hng i ca mnh v thng tin li cho B trc khi tch ri. A c nhng
c tnh ring c lp vi s quan st. V gii thch ca c hc lng t theo A c th bt
c ni u l sai lm. Theo Einstein vn tc v v tr ca ht trn mt qu o nh sn trn
ht, hon ton tch ri vi s quan st. C hc lng t khng th cho bit qu o ca ht v n
khng xt n nhng thng s b sung. V vy n b thiu st.
Tuy nhin Einstein lm. Sau cng cc nh vt l ch ra rng iu m Einstein ni rng
khng th xy ra trong th nghim EPR tht s xy ra. T khi c khm ph, c hc lng
t khng h c mt k h no. Cc cuc th nghim chng minh rng n ng cho n khi c
khm ph mi, c hc lng t vn l thuyt hay nht v s vn hnh ca nguyn t v th gii
vi m.
Matthieu: Khi no th c hiu ng EPR c kim chng bng th nghim?

Hoavouu.com su tm
Thun: Trong thi gian kh lu, nghch l EPR ch l mt nim ca Einstein v cc cng s.
Ngi ta khng bit phi th nghim n nh th no. Nm 1964 John Bell, l mt nh vt l i
Nh Lan ngh ra mt nh l ton hc c bit vi ci tn Bt ng thc Bell c th kim
chng c bng cc o c thc nghim xem c cc n bin s (variables caches) nm trn cc
ht nh Einstein ngh hay khng? nh l ny c th em cc cuc tranh lun t bnh din
siu hnh sang bnh din thc nghim. Nm 1982 i hc Orsay, nh bc hc ngi Php Alain
Aspect v nhm ca ng thc hin mt lot th nghim trn cc cp quang t th hiu ng
EPR. H tm thy rng bt ng thc Bell b xm phm v nh vy Einstein sai lm, c
hc lng t ng. Trong th nghim ca Aspect cp quang t A v B tch xa nhau 12cm,
tuy nhin B vn tc khc bit c A ang lm g.
Matthieu: Lm sao ngi ta bit c hin tng xy ra l tc khc v mt tn hiu nh sng
em thng tin t A n B khng c thi gian i ht qung ng xa cch nhau?
Thun: Nhng ng h in t cng nhng my d pht hin A v B cho php o mt cch
chnh xc thi im n ca cc quang t. S khc bit gia hai thi im n di mt vi phn
mi ca mt phn t giy. Cc ng h in t hin nay khng th o khong thi gian di
10
-10
giy. Tuy nhin trong 10
-10
giy, nh sng ch c th i c 3cm km xa 12cm gia A v
B. Hn na, kt qu cng y nguyn nh vy khi ngi ta tng khong cch gia hai quang t.
D bit chc rng nh sng khng th c thi gian i ht khong cch gia A v B em
n mt s thng tin, cch vn hnh ca A v B vn din ra ng b. Trong th nghim gn y
hn, trong nm 1998, nh bc hc Thy S Nicolas Gisin v cc cng s Genve bt u to ra
mt i quang t. Sau ngi ta chuyn mt quang t trn mt si dn quang (fibreoptique) v
hng bc Genve v quang t kia v hng nam. Nhng my d c t cch xa nhau 10km.
Khi n u si dn quang, mi quang t s ngu nhin chn mt trong hai l trnh, mt di v
mt ngn. Ngi ta nhn thy trong mi trng hp, cc quang t lm ging ht nhau.
Trung bnh chng chn mt trn hai ln l trnh di, v cng mt trn hai ln l trnh ngn,
nhng trong c hai trng hp s la chn ca chng trng hp nhau. Cc nh vt l Thy S tin
chc rng c hai quang t khng th tip xc vi nhau bng nh sng v s cch bit v thi gian
phn ng ca chng di 3/10 ca mt phn t giy. Trong khong thi gian , nh sng ch i
c 3cm trn 10km chia ct hai quang t.
Vt l c in cho rng s la chn ca A v B hon ton c lp v chng khng th tip xc
vi nhau. Nhng khng phi vy. S phn ng ng b lun lun hon ho. Lm th no gii
thch rng B lun lun bit tc khc A ang lm g? S nghch l ch c c khi chng ta ngh
nh Einstein rng thc ti b chia ch v nh v trn mi quang t. S nghch l khng cn na
nu chng ta chp nhn A v B cng thuc v mt thc ti ton nguyn d c hai xa cch nhau.
A khng cn gi mt tn hiu cho B v c hai lun lun tip xc bi mt giao lc huyn b no
. D u B cng thuc v cng mt thc ti vi A.
Matthieu: D c hai ht hai u ca v tr?
Thun: ng vy, c hc lng t loi b mi nim v s nh v. Cc nim v y, kia
khng c ngha g c. V y l kia. V cc nh vt l gi l s bt kh phn.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: S nhn nh ny phi c nhng hu qu to ln cho s hiu bit v thc ti ca cc
nh vt l cng nh s nhn nh bnh thng ca chng ta v th gian.
Thun: Chc chn nh vy. Nhng vi nh vt l vn cn hoi nghi v quan nim mt thc ti
ton nguyn khng b chia ct v h c gng tm mt khe h trong cc cuc th nghim cng
nh trong nh l Bell. Cho n nay th h tht bi. C hc lng t khng h sai lm v hin
tng EPR gi ln nim thc ti l Mt hoc l tng thuc ni theo Pht gio.
Mt th nghim khc cng rt ni ting v hp dn ch ra rng s tng thuc khng ch xy
ra th gii vi m m cn c v m na. l th nghim v ci ng h Foucault.
Nh vt l hc ngi Php Leon Foucault mun chng minh rng Tri t quay quanh bn thn
n. Nm 1851 ng treo mt ci ng h trn nc vm Khi hon mn. Khi bt u chy, chic
ng h vn hnh mt cch ng ngc nhin: mt phng dao ng ca n xoay theo mi gi.
Khi ngi ta t n theo hng Bc Nam, sau vi gi n dao ng theo hng ng Ty v nu
chng ta t n hai cc, chic ng h xoay mt vng ng 24 gi. Ti Paris, v hiu ng v
tuyn, chic ng h ch xoay mt phn vng trong mt bui.
V sao hng ca chic ng h thay i? Foucault tr li rng s chuyn ng ch c dng
nh vy m thi v tht ra chnh mt phng dao ng ca n nm yn, ch Tri t quay m thi.
Sau khi chng minh Tri t quay, Foucault ngng ti . Nhng th nghim ca Foucaut
cn thiu st v s chuyn ng ch c m t khi so snh vi mt chun im ng im: s
chuyn ng tuyt i l khng c Galile hiu rng s chuyn ng l khng. S chuyn
ng mt vt khng phi t n c, m n ch c khi lin quan n mt vt khc.
ch s bt ng ca mt chun im, mt ngi sao chng hn, ch cn t ci ng h theo
hng ca n. Nu ngi sao nm im, n s nm trong mt mt phng dao ng ca ng h v v
vy ng h l bt ng. V nu ngi sao di chuyn, n s ri khi mt phng dao ng ca ci
ng h.
Hy th li vi nhng thin th gn cng nh xa. Nu ta t mt phng ca ci ng h theo
hng mt tri th mt tri s dn dn ri xa mt phng dao ng ca ng h sau vi tun.
Nhng ngi sao gn chng ta nht cng s lm nh vy sau nhiu nm, v chm sao Andromde
cch chng ta 2 triu nm nh sng sau thi gian rt di. Ch c nhng thin h cch chng ta
hng triu nm nh sng l khng ri xa mt phng dao ng ca chic ng h m thi.
Ti sao chic ng h Foucault li vn hnh nh vy? Hin nay ngi ta cha c cu tr li. Nh
vt l ngi o Ernst Mach, ngi tm ra n v o tc siu m, nhn trong hin tng
y s ph hin ca vt cht v tc dng ca n. Theo ng, khi lng mt vt l kt qu ca tc
dng ton v tr ln vt y. y l nguyn tc Mach. Khi ta c y mt chic xe, sc cn ca
chic xe l t ton v tr. Mach cha bao gi nh ra cng thc tc ng huyn b rt khc
vi lc hp dn v t n nay cha c ngi no lm c vic ny. Cng ging nh th
nghim EPR v th gii vi m.
Matthieu: Theo Pht gio, y l mt nh ngha hay v s tng thuc. Cc hin tng ty
thuc vo nhau v cng tn ti trong cng mt ton th v ton th ny vn hnh theo lut Nhn

Hoavouu.com su tm
qu. Chng ta li tr v vi vn Ci ny c v ci kia c, ci ny thay i v ci kia cng thay
i. Vy t t ngi ta cng thy ngay rng mi th u c lin h vi nhau.
Thun: Ci tng thuc ny ph hp vi kt qu cc cuc th nghim m ti miu t trc. C
th nghim EPR, ci ng h ca Foucault, qun tnh ca Mach cng khng th gii thch bng
li bn lc cn bn c bit trong vt l. iu ny lm au u cc nh vt l.
Matthieu: Ti ngh c mt v d c th ni ln c s khc bit gia quan im khoa hc v
quan im Pht gio. Theo nhiu nh khoa hc, s khm ph ra cc hin tng u thuc v mt
ton nguyn l rt n tng, tuy nhin n c rt t nh hng n cuc sng chng ta. Tri li i
vi Pht t, s tng thuc cc hin tng c mt nh hng rt ln. S tng thuc gip ta
xem li nhn thc ca chng ta v th gii lm gim bt cc ni lo s, cc tnh cm yu ght
ca chng ta. S tng thuc phi khin chng ta p tan bc tng o tng gia Ta v
Ngi. N cho thy s phi l ca cc tnh cm nh kiu cng, ghen t, tham lam v c c.
Nu tt c chng sinh u tng thuc th chng ta cm thng c vi hnh phc v au kh
ca ngi khc. Mun xy dng hnh phc ca ring mnh trn s au kh ca k khc khng
nhng l v lun, m cn khng thc t na. Tm T v tm Bi trong Pht gio xut pht t s
tng thuc ny. Hiu c s tng thuc dn dn a n mt s chuyn ha ni tm trn con
ng a n gic ng.
Thun: S tng thuc cc hin tng bng trch nhim ph bin l mt chng trnh c o.
N lm sng li nhng li ca Einstein. Tht ra ngn ng vt l cha din t c tnh cch ton
nguyn v thing ling ca thc ti. Vi ngi cn ngh n mt thc ti b che ph nh nh
vt l ngi Php Bernard dEspagnat.
Matthieu: Nu ngh v ci thc ti b che ph nh l mt thc ti thc s ng sau cc hin
tng th li ha ra xem th gian ny l thc. Nhng nu xem t thc ti b che ph ng
ngha vi bt kh t ngh th Pht gio ng . Mt im quan trng khc m chng ta cn ghi
nh l s tng thuc khng nhng l gia cc hin tng m cn l cc iu kin cc hin
tng xut hin.
Thun: Heisenberg cng chia s quan im khi ng vit: Th gii ging nh mt tm vi
phc tp dt bng cc hin tng lin kt vi nhau tr thnh mt tm vi duy nht. Nu cho
l s tng thuc l mt nh lut c bn th ti ng , nhng khoa hc cha bit phi din t
n nh th no. Nhng d sao cc nh khoa hc cng nhn r rng c s rng buc chng cht
trn th gian ny. Big Bang l mt th d. Chng ta u l sn phm ca v n tin khi ny.
Nhng nguyn t Hydro v Helium bao gm 98% khi lng vt cht trong v tr c ch to
trong ba pht u tin ca v n. Nhng nguyn t Hydro ca cc i dng hay con ngi
chng ta cng u t m ra. Nh vy chng ta cng chung mt ph h. Cn nhng nguyn t
nng ca 2% cn li thuc v thut luyn kim nguyn t trong cc v sao hay t cc v n cc
thin th siu tm linh.
Chng ta l sn phm ca nhng ht bi trn cc v sao cng l anh em mun th vi c cy hoa
l. Vi vic chng ta th, chng ta c lin h vi vn vt trn th gian. Khi mt c th sng
cht i v tan r, nhng nguyn t t c th s thot ra mi trng v xm nhp vo cc c

Hoavouu.com su tm
th khc. C th ca chng ta ang cha khong mt t nguyn t ca cy b ni c Pht
thnh o.
Matthieu: iu ny cng ch cho php xem hiu ng EPR mt cch khc: v cc ht ni kt vi
nhau tht cht ch sau v n Big Bang, chc chn cc ht y cn tn ti n by gi. Vy l ci
ton th, ci Mt vn l iu kin t nhin ca mi hin tng. Nhng i vi Pht gio khng
phi vic cc ht ni kt vi nhau l quan trng m l ci vic chng ta tng thuc ln nhau v
chng ta cng c chung nim sng hnh phc v trnh au kh.
Thun: Mt loi kt ni khc c khoa hc khm ph l chng tng thuc nhau v mt di
truyn. Ngun gc ca chng ta l pht xut t ging ngi Homohabilis xut hin Phi chu
cch nay mt triu tm trm ngn nm d chng ta thuc ni ging g v mu da ra sao. L con
chu ca cc v sao, ngi ngy nay c th cm thy dng di thuc v tr ca mnh, khi ta
nhn thy ln u tin, tri t ca chng ta tri ln trong v tr mnh mng. V s ton nguyn
ni trn lm cho chng ta phi c trch nhim v tri t ca chng ta v phi c trnh tn ph
mi trng ca n.
William Blake din t ht sc ngon mc s ton nguyn ca v tr bng cc vn th sau:
Thy c v tr trong mt ht ct
V c mt thin ng trong mt bng hoa di
Nm ly c v tr trong lng bn tay
V c vnh cu trong mt gi.
Matthieu: Khi nghe cc cu th ca Blake, ti li cht nh n bn cu k ca c Pht:
Thy trong mt nguyn t
V trong mi nguyn t
Ton th th gian
l iu bt kh t ngh.
Cc bn vn Pht gio cng ni rng c Pht bit r bn th cng nh s a dng ca cc hin
tng nh xem trong lng bn tay ca mnh v Ngi c th bin mt st na thnh vnh cu v
ngc li. Nu ngi ta suy ngh k v ngha ca bn cu k, ngi ta nhn ra ngay s ton
gic ca c Pht. Chng ta khng cn xem c Pht nh Thng . Ch cn hiu rng s
Gic Ng s a n mt ci nhn Nht nguyn v vn vt v bn th ca chng. Thi s trit gia
n Asva (V c) c vit: Trong i nh ta c th nhn xuyn sut ci Nht nguyn ca
v tr. Ngc li, v minh che lp mt nhn thc ng n v bn th mun loi.

Hoavouu.com su tm
Thun: S c mt v s v tr a ti n vic suy ngh v s c mt ca cc hnh thi thng
minh khc trong v tr. V tr m ta quan st c gm trm t thin h, mi thin h gm trm
t ngi sao. V nu mi ngi sao c mt s hnh tinh xoay quanh ging nh h Mt tri th s
hnh tinh trn v tr l hng trm ngn t t. Nh vy rt ng nghi ng l ch c Tri t chng
ta l c i sng v tm thc. S c mt ca nhng nn vn minh ngoi hnh tinh chng ta nu
ln nhng cu hi v thn hc tht th v. V d nh theo Thin cha gio, c cha tri gi
con- Ngi Jesus Christ xung trn gian cu loi ngi. C chng mt s Jesus Christ khc
n nhng hnh tinh ni c s sng v tm thc cu nhng c dn ti ?
Matthieu: Pht gio cp n hng t th gii vi nhiu hnh thc s sng khc nhau. Trong
a s cc th gii y u c mt v Pht ng ra dy d chng sinh t ti gic ng.
Thun: Trit gia ngi Giordano Bruno nu ln nhng cu hi trn vo cui th k th 16.
ng ta gi mt v tr v tn c v s th gii vi nhiu hnh dng, s sng khc nhau. ng ta
phi tr gi bng chnh mng sng ca mnh v Nh th a ng ta ln gin ha vo nm
1600. Cng kh th v khi bit rng Pht gio nu ln cng vn cch y hn hai ngn nm.
Matthieu: Ngi ta cng bo rng trn mi cng c, mi ht bi, trong mi nguyn t v trong
mi l chn lng ca cc v Pht c v s th gii m vn ch cho tt c tn ti. Ni cch
khc, do s tng thuc, mi phn c th gm thm cc phn khc m khng cn thay i kch
thc. iu ny cng tng t nh trong kinh Pht ni rng c th t ni Tu Di trong mt ht
ci.
Thun: y l mt hnh nh ng kinh ngc. Trong cc cuc ni chuyn ca chng ta, ti vn
thn phc kh nng ca Pht gio dng nhng hnh nh nn th din t nhng nim kh
hiu i khi i ngc li s hiu bit thng thng v khng nm trong ngn ng thng dng.
Theo Pht gio c chng mt th gii nu khng c tm thc nhn bit?
Matthieu: Tht vy, th gii chung quanh ta khng bin i khi chng ta khng c kh nng nhn
bit. Tuy nhin y l mt cu hi sai v l mt mt tm thc c mt nhng vn tng thuc vo
cc th khc, v mt khc ngi ta khng th hiu hay m t thc ti nu khng c tm thc.
Thc ti m chng ta nhn bit ch l mt thc ti quy c cn bn th ca thc ti chnh l
ci khng v Pht gio chn con ng Trung o vt khi ci c v ci khng. Long
Th ni trong Trung o lun:
Hin hu hay hng hu
Khng hay h v
Ngi tr khng chn ci hu hay ci v
V Long Th tip tc:
Ci g c mt do s c mt mt th khc
Khng phi l th , nhng cng khng phi khc

Hoavouu.com su tm
V nh vy n khng phi c cng khng phi khng.
V c Pht cng nhn nh trong mt chic gng sng, mi vt vn phn chiu nhng khng
tht, mi hin tng phn chiu trong tm thc cng ht nh vy.
Chng V: Nh Mt Tia Chp Trong m My Ma H -
S V Thng Gia Lng Thc Ti

S v thng ca cc hin tng khng nhng l mt ti thin qun khuyn khch chng ta
s dng cho tht tt khong thi gian chng ta cn sng trn th gian. y l im cn bn
hiu thc ti. T s v thng chng ta mi c c nhn thc v bn th ti hu ca s vt
v iu chnh li sng ca chng ta. C chng trong v tr nhng thc th hng hu, ngha l c
t tnh? Nu tt c u v thng nh Pht gio nu r v khoa vt l c v chp nhn th
nhn thc y phi tc ng th no n vi i sng chng ta?
Matthieu: Theo Pht gio, s tng thuc gn lin mt thit vi s v thng cc hin tng. Ta
c th phn bit s v thng th nh thay i thi tit, ni l, tr gi, dao ng tnh cm v
s v thng t ch xy ra trong thi gian mt st na. Trong mi st na, mi vt u thay i.
Nu nhn nhn s thay i l cng khp v khng th trnh c, chng ta s hiu rng v tr
khng phi c to thnh bi nhng thc th rn chc v ring bit, m bng nhng ln sng
chuyn ng lun lun tc ng h tng ln nhau. Chng ta thy rng ci m chng ta gi l
vt cht phi c cm nhn di nhiu dng khc nhau: sng, ht hoc khi nng lng cng
tn ti vo mt thi im nht nh. iu ny cho thy tnh cch v thng ca cc hin tng.
Vy th khoa hc ni g v tnh lu di ca cc ht, cc quark. C phi l cc ht quark l cn bn
v hng hu nh vn thng ni khng?
Thun: tr li cu hi ny ti cn phi ni chi tit v khoa hc cc quark. gii thch s a
dng ca cc ht, cc nh vt l phi ngh n nhiu loi quark, mi th c hai c tnh c
gi l mu v v. y ch l hai danh t tru tng ch khng phi mu v v trn thc t.
C ba loi quark mi loi c hai v v ba mu v nh vy ta c tt c 18 chng loi quark. Vt
cht thng thng gm nhng quang t v trung ha t ca cc nhn nguyn t. Vt cht ca
con ngi chng ta hay cc loi hoa ch gm cc loi quark ch c hai v gi l v trn v v
di. Cc loi quark ch xut hin trong cc my gia tc cc ht c nng lng cao. tr li
cu hi ca bn, cc quark cng loi u c th i v. Mt quark v trn c th bin thnh
quark v di v ngc li. Cc quark cng c th thay i th loi khi no in tch ca chng
thay i.
Matthieu: Nh vy quark c th thay i v khng c th hng hu.
Thun: ng vy v iu ny cng ko theo s thay i ca cc quang t v trung ha t to nn
chng. V nh vy khi mt quark v trn tr thnh mt quark v di, quang t s tr thnh
trung ha t ng thi pht ra mt dng t v mt neutrino (ht khng c khi). Khi ti ang
ni y, hng trm t neutrino c t thu v tr lp thnh i xuyn sut con ngi ti mi giy
ng h.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Vy th quark khng phi bt bin v bn th cng nh khng hng hu v mt tn ti.
V nh th chng ta xa dn quan im ht bi ti hu. Tuy nhin cc nh vt l c ngh n
nhng ht hng hu nu ta khng tc ng ln chng khng?
Thun: Trong s hng trm ht m ngi ta bit, ch c vi ht l c th tn ti vnh hng. a s
cc ht xut hin trong cc my gia tc u khng n nh v bin mt trong chp mt khong
mt phn triu giy hay t hn. Khi ta gii thot mt trung ha t, n ch tn ti khong 15 pht
trc khi t nhin bin thnh quang t v loi ra mt antineutrino. Nhng nu trung ha t nm
im trong nhn nguyn t n cng s bt dit. Rt may cho c th chng ta, v nu khng thn th
chng ta s tan r trong vng 15 pht. Nu c yn m khng b cc ht khc bn ph ch c
in t, quang t v neutrino l bt dit m thi.
Matthieu: Lm th no chng minh s bt dit ?
Thun: Ta khng th o lng s bt dit , nhng ta c th t c nhng ct mc thi gian
rt di c th snh ngang c vi s vnh hng. Vi thuyt c gii vt l gi l Thuyt
chun gii thch v cc ht th khng cn t ra gi thuyt v s dit vong ca in t, quang
t v neutrino. Cn v cc dng t nhng gi thuyt gn y tin on mt thi gian tn ti
c tnh khong hng t t nm tui ca v tr. kim chng iu ny khng th ch 10
30
nm
trc khi thy mt dng t mt i. Nu thi gian tn ti ca dng t l 10
-30
nm th ch cn
gom li 10
30
dng t trong cng mt ni thy mi nm mt i mt dng t. Hay hn na,
nu ta gom 10
30
dng t trong khong trng c tng bao kn ta s thy vi dng t bin i
mi ngy. Cc nh vt l Nht Bn v M y 50 tn nc trong mt ci thng v i -
nc cha rt nhiu dng t - quan st s tan bin cc dng t. Ci thng nc ny c
t trong mt hm m thnh ph Kamioka di mt t 1km trnh nhng tia v tr. Th
nghim bt u t thng 4/1996 nhng cho n nay khng mt ai nhn thy c mt dng t
no mt i. iu ny c ngha l thi gian tn ti ca mt dng t lu hn thuyt chun ni trn
tin on. So vi i sng con ngi, hn 10
30
nm c th so snh c vi vnh hng.
Matthieu: D sao cng cha hn l vnh hng tht s. D rng in t v neutrino trn l thuyt
l bt dit, chng cng c th bin dng nht l khi chng b cc ht khc bn ph.
Thun: ng vy. Cho n nay ti ni v s tan bin t nhin ca cc ht. Nhng ta c th
lm chng mt i khi bn ph chng, hoc cho cc ht khc tc ng ln chng. Mt dng t
khi tc ng ln mt in t, tr thnh mt trung ha t km theo mt neutrino. Hy tng tng
mt quang t mt tri, khi n tc ng ln ci bn ny chng hn, n s mt i mt phn nng
lng, bn cht n khng thay i. Hoc gi n mt ht nng lng v bin mt khi ci bn s
nng ln.
Matthieu: N mt i tht ? Nh vy r rng l cc ht u v thng v sm mun cng s mt
i.
Thun: C th ni nh vy. Hoc l cc ht vt cht khng n nh v s t tan r, hoc l nu
chng n nh, cc ht khc c th tc ng ln chng, lm chng bin dng hoc tan mt. Tuy
nhin, ti lp li l vt cht n nh, nu t nhin s khng thay i. Bn s khng thy bnh
hoa trc mt tan bin i mt cch bt thnh lnh ch?

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Ch l vn thi gian v nhn thc. Ci m bn gi l vt cht n nh thay i lin
tc, v nu khng n s khng gi v khng tn li i.
Thun: ng th. Mi vt nu nguyn trng s mn dn v tan r theo thi gian. l lut
th hai ca Nhit ng hc theo , tng tr s cc xo trn trong v tr phi lun lun tng
ln ch khng h suy gim.
Matthieu: S thay i lin tc , ta gi l s v thng tinh t. Nu khng c s v thng ny,
vn vt s khng bao gi thay i. Nu mt vt lun lun gi nguyn trng thi d l trong mt
thi gian ngn, n s mi mi khng bao gi thay i. S bng hoi ca mt vt nm ngay trong
chnh bn thn n. S v thng nm ngay trong trung tm lut nhn qu.
iu ng k l khng mt vt g, d l ht hay mt thc th no khc trong v tr u khng
thng hng tuyt i. y l mt im ct yu ch ra bn th cc hin tng. Vn ct ty
l bit c thc ti c phi c to thnh bi nhng nguyn t bt dit c t tnh. Nu quark
m bn xem l cn bn ca vt cht d rng hin nay c 18 loi quark l thng hng, th n
khng cn nguyn nhn no khc ngoi chnh bn thn n tn ti. Nhng nh Long Th
ni: Nu cc hin tng l c lp th chng khng ty thuc vo nguyn nhn hay iu kin
no khc, v nu nh vy th lut nhn qu khng th p dng c. Bt c vt g khng th t
n c c v nu n ty thuc vo mt nguyn nhn khc xut hin th n phi v thng.
Pht gio kt lun rng thc ti lun lun thay i khng nhng trn bnh din v m c th nhn
bit c, m cn trn bnh din vi m theo khng gian v thi gian. c tnh m ta gn cho cht
quark ch l mt s tng tng v quark cng v thng.
Thun: Ti cn c th thm rng nu xem quark nh l mt sn phm ca tm tr, ta c th hiu
c ng ng ca cc ht vi m.
Matthieu: Nh vy thc ti khng h cng nhc nh chng ta vn tng.
Thun: b sung cuc tho lun ca chng ta, ti mun tr li thuyt cc si siu dn. Thuyt
ny m t nhng quark khng phi nh nhng im ton hc, m l nhng si cc nh lun rung
ng. Thuyt ny c tham vng hp nht hai thuyt ln ca th k 20: thuyt hp dn din t
nhng hin tng cc ln v thuyt c hc lng t din t nhng ci cc nh. S khng
dung hp c hai thuyt ny l mt tr ngi ln cho nhn thc chng ta v v tr. Nu ta c th
kt hp chng li, ta s c mt l thuyt hp dn lng t c th hp nht bn lc cn bn ca
thin nhin thnh mt lc duy nht. Bn lc cn bn ca thin nhin l lc in t, hai lc
nguyn t mnh v yu v lc hp dn.
Thuyt cc si siu dn l thuyt cui cng c ngh gii thch mi hin tng trong v
tr. Theo thuyt ny, khng phi nhng ht c xem nh l nguyn t cn bn ca vt cht m
l nhng u si siu dn cc nh ch di 10
-33
phn ngha l chiu di Planck. Nu snh vi mt
nguyn t th si siu dn nh mt gc cy so vi v tr. Nhng ht vt cht cng nh nh sng
chuyn ti nhng lc thin nhin ca v tr v lm mi th thay i, ch l nhng biu hin ca
cc si siu dn. Cng ging nh s rung ng ca cc si dy trn mt v cm to thnh nhng
m thanh v nhng d m, s rung ng ca cc si siu dn biu hin di dng cc dng t,
in t, trung ha t v.v...

Hoavouu.com su tm
Nng lc ca s rung ng s xc nhn khi ca ht. Rung ng cng mnh th khi cng ln.
Cc si th c bn ging nhau, ch c s rung ng l khc. Nh dng t ch l biu hin ca s
rung ng ba si, mi si l mt quark. Khi proton c cc my o pht hin th ngi ta s
bit c khi, in tch v c spin (xoay vng) ca n. V nu hiu nh th, cc si siu dn
lin tc rung ng chung quanh ta v th gian l mt bn giao hng v i.
Matthieu: Nhng thay i ch ra rng cc si siu dn cng khng phi l dng t, in t,
v trung ha t. V t dn n kt lun ca Pht gio v vt cht: c tnh ca cc vt th
khng h thuc hn v chng. Ch l s giao ng lin tc biu hin qua nhiu hnh thc m thi.
Thun: Cc ht khng t tn ti c v l cng mt si dn, ta c nhiu biu hin khc nhau ty
theo tn s rung ng. Khi rung ng theo mt chiu hng no , n l quang t v khi i tn
s rung ng th n thnh mt graviton.
Matthieu: Nu cc ht ch l nhng s rung ng ca cc si, nh vy cc si c hin hu
thng hng khng?
Thun: Nhng si thay th cc quark nh l nhng thc th cn bn, nhng trong th nghim khi
th chng xut hin di dng sng, khi th di dng si. Thay v nh nhng im ton hc
khng kch thc, chng c dng nh nhng si cc nh n nh nhng im, trong cc my
o ti tn nht. Nhng chng li c nhng kch thc n. Theo mt thuyt cc si thuc mt v
tr c 10 chiu vi 9 chiu khng gian v 1 chiu thi gian. Trong mt thuyt khc, v tr c 26
chiu vi 25 chiu khng gian v mt chiu thi gian.
Hin nay chng ta ch c 3 chiu khng gian, phi gi thit l 6 hoc 22 chiu khng gian ph
thuc cun li vo nhau tr nn cc nh (10
-33
phn) khng th nhn bit c.
Matthieu: Nh vy bn th ca cc si dao ng l g?
Thun: Ngi ta c th xem mt si dn c c tnh nh vo cng v nng lng ca n. Hai
si dn cng rung ng theo mt cch li cho ra nhng ht khc nhau nu cng cc si dn
khc nhau, v l nh vy nng lng ca chng cng khc nhau.
Matthieu: Nhng si dn c bt kh phn hay l chng c th t la v rp ni li c.
Thun: Nhng si dn khng tn ti bt ng v ring bit. Chng tc ng ln nhau, ni kt v
phn chia nhng b di ca chng khng th di 10
-33
phn tc l chiu di Planck. Hai u ca
mt si c th dng t do hay ni kt li thnh mt ci vng hoc hai si c th phi hp nhau
cng to thnh mt ci vng.
Matthieu: Nh vy tht s cc si dn c phi l nhng thc th ring bit khng? Theo Pht
gio nu phn tch n cng cc th vt th bin mt. Tuy nhin thuyt v cc si dn vn phn
nh nim mt thc ti cm nhn c t hin hu v ring bit.
Thun: ng vy. Khi cc ht mt i, th cc si thay th.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Gn y ti c dp ni chuyn vi Brian Greene, mt chuyn gia v si. Ti c hi
ng, mt si c th no t mnh tn ti m khng lin h vi mt v tr no . Theo Greene th
tht ra khng c nim chia r si v v tr, v v tr phn nh s c mt ca si.
Thun: Nu thuyt ny ng th khng th c mt v tr khng si?
Matthieu: Ngi ta li c th t hi v sao cc si rung ng?
Thun: Theo thuyt lng t, mt si khng bao gi c th nm im mt ch, nu khng ngi ta
c th bit c mt cch chc chn v tr v vn tc ca n, iu ny khng th xy ra.
Matthieu: Nh vy v sao cch rung ng cc si li c th thay i? Ci cch m chng rung
ng l c tnh ring ca chng, nh vy chng khng c mt c tnh bt bin no? Cng theo
Brian Greene, cc si c th tc ng ln nhau v nhng tc ng to nn cch rung ng ca
chng. Nhng c tnh ca ht nh (khi, in tch v spin) ty thuc vo cch rung ca si v
nh vy khng thuc v ht. Nhng si cng rung ng khc nhau do cng khng th t c
cc c tnh . V iu ny Brian tr li rng: C th l anh c l. Si ging nh mt con tc
k. N c th tr thnh bt k mt ht no ty theo s rung ng ca n.
Mt thc th nu gm c cc nguyn t t c d l ht hay l si gi ln nhng thc th bt
bin. Tuy nhin ht hay si u c th thay i, do theo Pht gio khng th tm ra c bn
th ca thc ti.
Thun: ng qun rng thuyt siu si ch l mt nim khc thng c th sai lm. Hin nay
kh m kim chng n bng th nghim c v mun th ta cn phi s dng n nhng nng
lng cao hn rt nhiu nng lng m ta c c trong cc my gia tc mnh nht hin nay.
Hn na l thuyt ny li b che ph bi mt bc mn ton hc cng ngy cng dy c, do
n cng xa ri thc ti. V nh chng ta bit, khoa vt l nu khng c kim nghim th ch l
siu hnh thi.
Nhng ti cng th nhn ti hi t m v nim s v thng ngay trong lng thc ti. Tht ra
ngoi s v thng c th nhn bit trong th gii vi m, ngi ta c th nhn bit s v thng
trong ton v tr. V ci quan nim v s thay i lin tc nm trong v tr hc hin i. Tuy
nhin thuyt Big Bang ch c tnh cch thuyt phc t nm 1965 vi s khm ph ra nh sng
ha thch. Trong nhng nm 50 thuyt mt v tr bt bin khng thay i theo thi gian v
khng gian rt i thnh hnh. Cng nn ghi nhn rng, s tri nghch gia nim mt v tr
lun thay i ny sinh t th k th 5 trc cng nguyn trong C Hy Lp vi Heraclite ch
trng mt v tr lun thay i v mi vt u chuyn ng khng ngng v v thy v chung.
Tri li, Parmenide cho rng s thay i khng thch hp vi sinh vt m theo ng l duy nht v
trng cu.
Matthieu: Theo Parmenide, nu bt c ci g u thay i, th s xut hin ca ci g khng c t
trc c th th hin c. Tuy nhin ci g khng c, th khng th bt u c c. Nh
vy s thay i l khng th c c. Quan im ny cng ging nh quan im cho rng: Qu
c sn trong nhn do khng c g mi c th xut hin c. Pht gio tr li rng nu

Hoavouu.com su tm
qu c sn trong nhn v khng h khc vi nhn, th nn dng tin ca bn mua ht bng
vi v mc, v l bn cho rng qun o c sn trong ht bng vi ri.
Thun: Aristote a vo h t tng ca ng nim bin v bt bin. Theo ng s thay i
gn lin vi tri t v mt trng c s sng, s hy hoi v s cht, cn s khng thay i
th gn lin vo mt tri v cc v sao m theo ng l bt bin v trng cu.
Vo th k 17, Newton x ng thuyt ny ca Aristote bng vic khm ph lut hp dn
chng minh s chuyn ng ca tri t v ca cc v sao chung quanh mt tri. V nh vy tri
cng nh t u thay i.
Matthieu: iu ny cng khng ngn Newton vit trong quyn Optique: Ti ngh rng lc s
khai, Thng to ra vt cht bng nhng ht rn chc, di ng c hnh dng v kch thc
cng nh nhng c tnh khc rt cng n khng th mn hay v c. V nh vy khng
th c quyn lc no c th chia ct ci m Thng to ra. V nh vy l Newton cng
ch trng mt s thng hng trong lng thc ti.
Thun: Tht ra nhng nh bc hc khai m khoa hc Ty u t Galile n Newton qua
Kepler u c nim mt Thng sng to mt v tr hon ho, bt bin v trng cu.
Nhng vi s tin b, khoa hc chng minh cho chng ta thy rng v tr lun thay i v
nim mt v tr bt bin l khng chp nhn c. Cc v sao sinh ra, tn ti bng cch t
nhin liu hydro v helium ca chng v sau cht i v gii phng trong khong khng v tn
mt loi hi c nhiu ha cht. Cht hi ny theo lut hp dn li to thnh mt th h ngi sao
mi v c th tip ni. l nhng chu k sng v cht tip din hng triu, hng t nm. Mt
tri xut hin cch nay 4 t ri nm tc l 11 t nm sau Big Bang l mt ngi sao th h th
ba. V nhng thin h gm hng trm t ngi sao cng thay i theo thi gian.
Hn na, khng c g ng im trong khng gian. Lut hp dn lm cho cc ngi sao, cc
thin h cun ht ln nhau trong s trng n ca v tr. V nh vy tri t ca chng ta tham
d vo mt v hi ba l v tr. Tri t quay xung quanh mt tri vi vn tc 30km/giy v mt
tri mang theo tri t trong cuc hnh trnh xung quanh dy Ngn h vi tc 230km/giy.
Dy Ngn h ri vi tc 90km/giy xung chm sao Andromde. V c dy Ngn h v
Andromde cng ri vi vn tc 600km giy n Kim tinh v c Kim tinh cng ri xung mt
dy ngn h khc. V nh vy l bu tri tnh v bt bin ca Aristote khng tn ti. Mi hin
tng u v thng, bin dch v thay i.
Matthieu: Mc ch ca Pht gio hon ton khc vi khoa Vt l. Vt l dng li vic m t
cc hin tng, cn Pht gio l c gng lm tan bin s luyn i ca chng ta vi hin tng,
vi ngi khc, vi sinh vt, vi thin nhin, vi s kin, vi mi vt th v vi c chnh chng
ta na. V khi chng ta cn tin l cc hin tng u tht th s c hnh phc v au kh.
Nh DharmaKirti vit:
- Khi c ci ti, th cng c ngi khc
- V c ti v ngi khc, th c luyn i v th hn.

Hoavouu.com su tm
- V ci i ti, ngi l ngun gc ca mi au kh.
Mc tiu ca Pht gio l gip chng sinh thot khi ci o nh v s thng hng ca cc vt
th, l ch ra s v thng ca chng. c Pht ni rng s v thng l ti quan trng
nht cho s thin nh.
S v thng th rt d thy trong th gii v m, nhng suy t v nhng thay i lin tc trong
thm tm chng ta cn em li nhng kt qu su sc hn. V chnh s v thng cc hin tng
v thm tm ca chng ta c th a chng ta n Gic Ng.
Chng VI: Vn Thi Gian

Khoa vt l hin i i t vn thi gian tuyt i v ph cp ca Newton n thi gian
tng i v co gin ca Einstein. Thi gian theo Einstein c th chm li hoc tng tc ty theo
hot ng ca ngi quan st v cng ca lc hp dn ni . Thi gian khng cn tnh ph
cp na. Qu kh ca ngi ny c th l tng lai ca ngi kia. Vy s khc bit gia thi
gian tm l l th no? Pht gio chi b thi gian tuyt i v ch s dng thi gian tm l nh
mt yu t kch thch s hnh tr tm linh. Khng c bnh din ht nhn, c cng khp bnh
din v tr, mi tn thi gian phi chng ch l mt nhn hiu ca tinh thn?
Thun: Suy t v thi gian l vic u tin ca mn siu hnh, l li ca Gaston Bachelard:
Thi gian khng phi l mt nim din t nh Saint Augustin ni vo th k th IV: Thi
gian l g? Nu c ai hi th ti bit. Nhng khi ti cn gii thch th ti li khng bit g.
Thi gian gi mt vai tr quan trng khng nhng trong siu hnh hc m c trong vt l hc.
Trong cc cuc nghin cu v thin nhin, lun lun cc nh vt l phi i u vi vn thi
gian. iu ny c v mu thun khi ta mi nhn, v l thi gian th ph du cn cc nh vt l th
mun tm ra nh lut tc l nhng quan h khng thay i. Galile vo th k 16, l ngi u
tin xem thi gian nh mt kch thc c bn o t s chuyn ng cc vt th. Nhng
chnh Newton vi nhng lut c hc cho thi gian mt nh ngha minh bch. ng xc
nh vic di chuyn cc vt th trong khng gian bng v tr v tc ca chng vo nhng thi
im k tip nhau. Thi ca Newton l duy nht, tuyt i v ph cp. N tri chy cng mt
cch theo ci nhn ca mi ngi, v mi con ngi trn v tr u cng chia s mt qu kh,
mt hin ti v mt v lai. Khng gian v thi gian c phn nh r rng: thi gian tri i m
khng c s can thip no ca khng gian. Nm 1905 quan nim v mt thi gian tuyt i
c t li bi Einstein khi ng cng b l thuyt hn ch v lc tng i. Vi Einstein, thi
gian khng cn c nh v ph cp nh Newton ngh. N khng cn dng dng vi v tr
trong n tri chy, m tr nn co gin khi n l thuc vo s chuyn ng ca ngi quan st.
Khi ngi ta di chuyn cng nhanh th thi gian cng chm li. Nh vy mt nh du hnh v tr
di chuyn vi tc bng 87% tc nh sng s thy thi gian chm li mt na. Trong tu v
tr, anh ta s gi i km hai ln ngi em song sinh mt t. ng em c nhiu np nhn hn,
nhiu tc bc hn, tim p nhanh hn, v c bit nhng nhu cu v i sng nh n nhiu hn,
ung


Hoavouu.com su tm

nhiu hn, c sch cng nhiu hn. l nghch l anh em song sinh Langevin theo tn
ca nh bc hc Php din t. L thuyt v lut hp dn ch ra rt r rng v s chm li
ca thi gian: Khi tc gia tng, th thi gian chm li. Kh nhn bit trong sinh hot hng
ngy, s chm li ca thi gian s r rt vi nhng tc gn bng tc nh sng (300000
km/s). 99% tc nh sng, thi gian chm li 7 ln. 99,9% tc nh sng thi gian
chm li 22,4 ln. S chm li ca thi gian ny khng phi mt tr ca tm tr. N c
quan st trong trng hp nhng ht c phng i vi tc cao trong my gia tc: nhng ht
ny sng lu hn l khi cn nm im, trc khi tan r.
Mt cuc cch mng t tng khc: khng gian v thi gian khng cn b tch bit r rng v
Einstein gom chng li thnh mt cp duy nht. Khng gian cng tr nn co gin. V hot
ng ca hai thnh vin ny b sung cho nhau. Khi m thi gian chm li th khng gian cng co
li. Nu mt trong hai anh em song sinh ngi trong tu v tr vi tc 87% tc nh sng th
khng nhng anh ta gi i km hai ln ng em tri t, m khng gian ca anh ta cng thu hp
li: mt t ngi em s nhn thy con tu ca anh mnh rt ngn li phn na.
Thi gian cn chm li khng nhng do tc m cn do lut hp dn na. y l iu m
Einstein cng b nm 1915 trong l thuyt lc hp dn ph bin. gn l en lc hp dn rt
ln, ng h ca nh du hnh v tr chm li so vi ng h ca mt ngi mt t. S chm
li ca thi gian cn c thc nghim khi cc nh vt l c th o c mt s thay i ca
thi gian bng 2,5 phn triu ca mt phn t giy ng h gia trn v di mt ta thp cao
23m ti i hc Harvard. ng h mt t chm hn v l n nm gn tm im tri t, ni
lc hp dn hi mnh hn trn. y tht s l gi tr ng c tin on bi thuyt lc
hp dn ph bin. Tnh co gin ca thi gian c mt hu qu c bn: n mt i tnh cht ph bin
ca n, v n khng cn ging nhau mi ngi. Hin ti ca ti c th l qu kh ca mt
ngi khc, v l v lai ca ngi th ba nu hai ngi sau chuyn ng i vi ti. V l nim
ng thi mt i nim ca n, ch hin thi ha ra rc ri. V nu i vi mt ngi khc v

Hoavouu.com su tm
lai n, trong khi qu kh hy cn l hin ti, nh vy mi thi im u ging nhau. Khng
c thi gian no l u tin c. Theo Einstein s tri chy ca thi gian ch l o tng v ng
din t ny lm du bt ni bun trong mt bc th vit nm 1955 khi bn ng- Michelle
Besso qua i, v sau cha n mt thng ng cng t th. ng ni: Vi chng ti, s phn
bit qu kh, hin ti v v lai ch l mt o tng mc d rt dai dng. Cn i vi nh vt l
hin i thi gian khng tri chy: n ch bt ng nh mt ng thng i vo v tn theo c
hai chiu hng.
Matthieu: Theo Pht gio, thi gian vt l tuyt i ch l mt nim. T n khng c m ch c
tng quan vi cc hin tng, v vi s sng. Thi gian khng th nm bt c ngay giy
pht hin ti khi n ngng tri, v nh vy n v thy v chung. i vi hin ti th qu kh
cht cn tng lai th cha n. Lm th no c hin ti khi n b treo gia ci khng cn na
v ci cha n?
Thi gian vt l khng c t tnh v l ngi ta khng th bit mt thi im r rng trong cc
thi im lin tc ca thi gian. Ta khng th nhn chn ra n vo ban u, trong khi, hay lc n
chm dt. Nu ta nh ngha mt gii hn gm mt tp hp gia ban u, trong khi, v khi chm
dt, r rng tp hp ny khng c trong mt ca ba thnh phn. Thi hn cng khng th c
ngoi khi khi u, khong gia v khi chm dt v v vy quan nim v mt thi hn ch c
tnh cch quy c. Thi gian cng nh khng gian ch c do kinh nghim ca chng ta khi tip
xc vi cc hin tng. Nu khng c hin tng th khng th c thi gian.
Thun: Phi phn bit r rng thi gian tm l v thi gian vt l. Thi gian vt l khng ty
thuc vo nhn thc ca chng ta. l thi gian ca ng h m ngi ta o c nh vo mt
s chuyn ng u n: s rung ng ca mt nguyn t, hay s chuyn ng ca tri t
chung quanh mnh. V th, ni v thi gian hay khng gian trc khi v tr c lp thnh,
khng c ngha no c v l khi y khng c mt chuyn ng no c th o c c. Theo
thuyt Big Bang, thi gian v khng gian ny sinh mt lt cng vi v tr. Thnh Augustin
cng quan nim thi gian xut hin cng vi th gian. ng cho rng ng bun ci vi ngha
Thng ch i mt thi gian v tn trc khi quyt nh to dng th gian. Theo ng th
th gian khng phi c to dng theo thi gian m cng vi thi gian.
Tri li thi gian tm l th khng tri chy u n. N tht s rt co gin. Tht vy, khi xem
cng mt v kch, mt khn gi bun nn s thy thi gian ko di l th, cn ngi bn anh ta
th li thch th v khng cn cm thy thi gian tri qua na. Mt giy pht s hi hay tht vng
c th xem nh ko di c th k, trong khi mt thong hnh phc li qua nhanh nh mt chp
mt. Mt khc, cng gi i th chng ta li cm thy thi gian cng qua nhanh. S tri ngc
gia thi gian tm l v thi gian vt l lun lun xut hin trong lch s t tng. Vi cc trit
gia tin Socrates, thi gian gn lin vi hot ng nh thi gian vt l. Heraclite ni: Thi
gian cng ging nh mt a b chi trictrac (mt loi c) cn Aristote thc mc nu khng c
tm th liu c thi gian hay khng. Th k th IV St. Augustin phn bc l lun ca Aristote:
Thi gian khng phi l s di chuyn ca mt vt m n ch tri chy trong tm hn v iu ta
ch mong (v lai) tr thnh iu ta ch tm (hin ti) ri li ri vo k c (qu kh). Lp
trng ny c trit gia ngi c Edmund Husserl cng nhn vo th k 20.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Kant cng ni rng nim v thi gian v khng gian ty thuc vo s giao tip ca
chng ta vi thin nhin ch khng phi t thin nhin m c: Thi gian ch l mt iu kin
ch quan do chng ta trc gic, ch n khng th c ngoi chng ta. Mt nim tng t cng
xut pht t cc trit gia Pht gio khi cho rng thi gian khng h c t tnh, nu khng c hin
tng v khng c ngi quan st th cng khng c thi gian. Nu ni v s khi u ca thi
gian th ch l mt o tng v mt khi t vn khi u th ngi ta s t hi ci g c
trc s khi u y. Thay v ni nh Einstein, thi gian vt l lun lun ti ging nh mt
kch thc bt ng, ta s ni l n khng h , nh vy khc g ni thi gian l mng o.
Thun: Saint Augustin cng ni khng c mt th thi gian no khc ngoi thi gian tm l.
Ngoi k c, s ch tm vo hin ti v s ch mong tng lai, thi gian ch l ci khng. V
th nn tt c u trong thi gian nn tt c u khng tht c, ch l hin tng. Thi gian tm
l m chng ta cng cm nhn c rt khc vi thi gian vt l. Chng ta ngh rng n chuyn
ng. Theo chng ta n tri chy nh mt dng sng. Trn con tu chng ta b neo hin ti,
chng ta ngm nhn thi gian ri xa qu kh v ngng ch nhng t sng k tip ca v lai.
Chng ta cho thi gian mt chiu hng v chnh s hnh dung thi gian trong khng gian m
chng ta cm nhn qu kh, hin ti v tng lai. Qu kh th y dy k nim cn tng lai th
cha ng nhng ngng ch. C th l hot ng ca no b lm chng ta cm nhn c thi
gian ang tri qua. Nhng s kin ca th gii bn ngoi c chuyn t cc gic quan n b
no tng hp thnh mt hnh nh trong tm thc. Hot ng ca no b i hi s phi hp
ng b ca nhiu vng khc nhau vi nhng chc nng khc nhau. Theo nh thn kinh sinh hc
Francisco Valera, v s phc tp ca cng vic ni kt v tng hp nhng hot ng ca no b,
m chng ta mi cm nhn c v thi gian. T hot ng lin hp v ng b ca nhng t
bo thn kinh, mt trng thi sinh hc vt tri hnh thnh. V l hot ng ny ch vo khong
thi gian t vi phn mi n vi phn trm ca mt phn ngn giy, chng ta c cm gic mt
hin ti c b dy no . Nhng s ng b ca cc t bo thn kinh khng c nh v khng
ko di, v tip tc cc t bo thn kinh ng b khc i vo hot ng v to nn nhng trng
thi sinh hc k tip v chnh nhng trng thi ny cho chng ta cm gic thi gian ang tri v
c s lin tc v thi gian. Mt trong nhng c tnh quan trng nht ca thi gian tm l l n
lun lun tin v pha trc v a chng ta t lc sinh ra cho n khi cht. Ging nh mt mi
tn khi ri khi dy cung, thi gian tm l khng bao gi tr lui, v chnh v s khng tr lui
m chng ta b m nh bi ci cht. Chng ta bit chc chn l chng ta s cht.
Matthieu: Pht gio s dng thi gian tm l ch ng s lo s v ci cht, v tng cng s
kin tr trong thc hnh vic chuyn ha ni tm. Mt Pht t thun thnh s khng s ci cht,
v nu thin nh min mt ngi Pht t s n ch mt cch an lc khi gi cht n. Gampopa,
v hin trit Ty Tng th k 14 vit: khi cn tr, th ngi ta s vic sinh v t nh mt con
nai mun thot ra khi by. tui trung nin th khng nn tic g na d c phi cht i nh
ngi nng phu chm bn cn thn mnh rung ca mnh. V khi gi th phi hnh phc
nh ngi thc hin xong mt cng vic to ln.
Mt n s Ty Tng thng lt p ci bt mi ti trc khi ng phng trng hp khng cn
thc dy c na ( Ty Tng ngi ta thng lt p bt khi c ngi cht). ng ta ngh rng
mi pht giy ng ta ang tin gn n ci cht. Mi khi th ra, ng ta cm thy hnh phc khi
c th vo. B tt Long Th vit:

Hoavouu.com su tm
Nu cuc i b vi lp bi mun ngn au kh ny
Li mong manh hn c mt bong bng trn mt nc
Th c phi mu nhim bit bao sau khi ng
Li c th vo, th ra v thc dy hon ton khe khon
Tt c nhng g m ta gom gp sau cng ri cng mt i
Ci g m ta xy dng ri cng s sp
Ci g m c kt ni ri cng s chia la
V ci g sinh ng ri cng s bin mt trong ci cht.
Vic nhn thc thi gian tri khng th o ngc c l liu thuc kch thch s tinh tn ca
chng ta. Lin Hoa Sanh, v t khai sng Pht gio Ty Tng ni:
Ging nh dng nc tri v bin c
Nh mt tri, mt trng i v pha sau ni khi chiu xung
Nh ngy v m, gi v nhng giy pht tri qua
Cuc i lun lun tun chy m khng h lay ng.
c Pht cng dng hnh nh mt lc s nm bt bn mi tn ang bay do bn cung n bn ra
theo bn pha khc nhau. Tuy vy Ngi bo: Thi gian v ci cht cn n mau hn th. i
vi mt pht t thun thnh, thi gian l mt vt qu v gi v khng nn lng ph mt pht giy
no.
Thun: Tht vy, vic thi gian tri chy so vi tm thc bt ng ca chng ta khng thch hp
vi khoa vt l ng i. Nu thi gian tri th tc ca n s l bao nhiu? Mt cu hi hon
ton v l. Ti phi ni r rng trn bnh din vi m thi gian khng cn i theo mt chiu na.
Trong th gii nhng ht bi, thi gian c th tri theo hai chiu. Hai in t hi t va chm vo
nhau v li di chuyn. Nu o ngc li th lp cc s kin trong thi gian, chng ta li c hai
in t hi t va chm vo nhau v li di chuyn. C hai cnh trn u ging ht nhau. Nhng
nh lut vt l din t s kin ny khng h ni ln l thi gian i theo mt chiu. Nhng
phim nh v th gii cc ht bi c th chiu theo hai chiu.
Matthieu: Th ti sao trong th gii nhng ht bi thi gian khng cn tuyt i, th trong th
gii v m li c th thi gian khc tn ti ngoi tm thc ca chng ta.
Thun: Nh ti ni vi bn, Einstein ngh rng thi gian tri ln ch l mt o tng. Khi
p tan nim ph cp ca thi gian, ng ph v s phn bit gia qu kh, hin ti v thi

Hoavouu.com su tm
gian. ng hy vng loi ra c nim khng o ngc c trong vt l. Nhng mi tn thi
gian li xut hin trong nhng trng hung khc c trong th gii vi m ca c hc lng t, v
thuyt phc hn trong th gii v m. Tt c dng nh c mt mi tn thi gian tm l lun i
t pha trc, v mt mi tn nhit ng hc ch i theo mt chiu hng nht nh. iu ny
da trn nh lut th hai ca mn Nhit ng hc cho rng mi th ri cng s xo trn. Chng
ta c th thy nhng biu hin ca s gia tng xo trn y khi quan st mt cc nc tan di
mt tri, hay nhng hn ca mt lu i c b b hoang ph. Trong c hai trng hp trng
thi u tin v trng thi sau cng khc hn nhau. S di chuyn t qu kh n v lai xc nh
chiu hng tri chy ca thi gian tm l, s thay i t mt trng thi trt t n mt trng
thi mt trt t ni ln chiu hng ca thi gian nhit ng hc. Pht gio thng ni n v
thng, vy c cp n mt chiu hng ca s v thng chng?
Matthieu: Chc chn rng Pht gio thc c chiu hng ca thi gian quy c. S v
thng t nh ca cc hin tng gn ging nh nim nhit ng hc: nu mt ci nh gi i
theo nm thng v sau cng tr thnh hoang ph, l v khng c hin tng no d nh nh ht
bi cng khng bao gi gi c s nguyn vn ban u nhng lun mang theo mnh mm
mng ca s hy hoi.
Thun: Nm 1854 mi tn nhit ng hc lm dy ln ting ku tuyt vng ca nh vt l ngi
c Herman Von Hemholtz: V tr i v ci cht!. Theo ng mt nhit ng c tng ln theo
sau cc to dng ca thin nhin bt buc phi a n s chm dt cc hot ng sng to trong
lng v tr. Ta lu i v tr bao gm cc ngi sao, cc hnh tinh, cc thin h v.v... nhng
sng to ca nhng thin ti con ngi nh nhng bn nhc ca Mozart, tranh ca Monet s b
chn vi di nhng mnh vn ca mt v tr hoang ph.
Nu nh lut th hai ca mn nhit ng hc a n mt cch khc nghit s tn li v ci
cht ca v tr, lm sao hiu c chng ta li khng sng trong mt v tr hon ton b xo
trn? Lm sao gii thch s t chc c h thng v s hi ha ca v tr? Lm th no v tr
c th thot ra s phc tp ? Lm sao t mt ci khng cha y nng lc li c th sn sinh
nhng ht bi s khai, nhng thin h, nhng ngi sao, hnh tinh c s sng v tm thc con
ngi. nh lut th hai v nhit ng hc c b xm phm mt vi ni no trong v tr
chng? Cu tr li l khng. Nhit ng hc khng ngn cm mt vi vng c t chc, c trt t
xut hin trn v tr vi iu kin chng phi i cng vi s sng to nhng ni khc ln xn
hn. minh xc iu ny hy tr li vi v d ta lu i b b hoang. Mt lc lng th
thuyn c th ti to li c n, nhng mun lm c th h phi n ung nhiu hn, v nng
lng u n m h to ra vi thc n li vo nng lng tiu hao cho cng vic. Nh vy
sau cng s ln xn m cc ng th to ra cao hn trt t do s ti to li ci lu i kia. V nh
vy nh lut th hai v nhit ng hc vn c tn trng.
Mi tn thi gian nhit ng hc gn lin vi mi tn thi gian v tr c t trn cn bn s
trng n ca v tr. Khi thi gian tri i, cc thin h ri xa nhau, v tr ngui li v long dn
i. n pht th ba ca s lp thnh v tr, nhit ln n hng triu . Sau 15 t nm tin
ha, nhit ri xung 270
0
tc l nhit ca nh sng ha thch. Trong lng ci lnh kinh
ngi y, nhng ngi sao tr nn ngun nhit lng v nng lng nh vo nhng phn ng
nguyn t xy ra trong lng chng m sc nng ln n hng mi triu . S gim thiu
nhng s ln xn gy ra bi s xut hin cc cu trc phc tp nh nhng hnh tinh, nhng ngi

Hoavouu.com su tm
sao, thin h c b p bi nhit lng m cc ngi sao thi ra trong khng gian. V nh vy
nh lut th hai v nhit ng hc li c tn trng. Cc mi tn thi gian v tr v thi gian
nhit ng hc ni kt cht ch vi nhau. Tuy nhin nhng vn v chiu hng thi gian cn
lu mi c gii quyt v b che ph bi mt mn sng m dy c. Nu mt ngy no v
tr tin n mt s trng n tt bc v sp , thi gian nhit ng hc gn lin vi s trng
n v tr c o ngc li chng trong mt v tr b co li. ng hn n kia c t nhin
bin tr li thnh mt lu i trng l chng? V thi gian tm l c tri ln theo chiu hng
o ngc? Tht ra, nu iu ny xy ra c dn ca mt v tr b co li s tng tng nh ang
trong mt v tr trng n v cc cu trc no b ca h cng s b o ngc. Vn o
ngc thi gian do khng th t ra c, hay ch l mt tr chi ca tinh thn.
Nhng chng ta hy tr li cuc tranh lun v nim thi gian vt l ca Einstein. Trit gia
ngi Php Henri Bergson khng chp nhn l thuyt ca Einstein theo thi gian ch l mt
o tng khng c tht cng khng c k hn. Theo Bergson thi gian phi c mt b dy v
ch b dy mi ph hp vi i sng ni tm. Ch c k hn ca thi gian mi cho php t do
sng to, tin b v pht minh cng s bng sng tinh thn. Trit gia ngi c Edmund Husserl
cng ni n thi gian khng dn nn c m khoa thn kinh sinh hc cng nhn. Thi gian
vt l theo quan nim Einstein c phi l tt nh v tri vi o lm ngi khng? Nu mi th
sp n u c nh sn th cn u l ch phn u v hy vng?
Matthieu: nim v mi s sp xy ra u c nh trc l v l. Nh chng ta bit khi
ni v sng to, nu tt c u c nh trc, tt c nguyn nhn v iu kin ca tng lai
u phi c sn hin ti. V nu c nh th th khng c g ngn cn chng xy ra lp tc.
V nu nh chng khng hin din tt c hin ti th vn cn ci g khin chng khng xy
ra.
Thun: Lm th no dung hp thi gian tm l v thi gian vt l?
Matthieu: nim v thi gian vt l phi chng n gin l mt s tru tng ha thi gian tm
l, ci thi gian sinh ra t s phn bit gia ci g xy ra v ci g cha n? Ngi ta c th
tho g nim thi gian vt l khi hiu rng mt thong chc khng c thi hn v nh vy tng
s nhng thong chc cng khng th c thi hn. Thi gian ch l mt nhn hiu m ta dn ln
cho nhn thc ca ta v mt s thay i. Nu thi gian vt l c mt tnh cch tuyt i th phi
c s lin tc, ngha l phi c mt s giao tip gia qu kh v hin ti, hin ti v tng lai.
Thun: ng th.
Matthieu: Mt thong chc l im khng thi hn gia hin ti v tng lai. Nhng lm sao m
ci thong va tri qua v ci thong hin ti cng c chung mt ci g khng? Nu c, hoc l
ci thong hin ti bin thnh qu kh, v ci thong qu kh tr thnh hin ti. Cng th, nu
ci thong hin ti c im no giao tip vi ci thong tng lai, th hoc hin ti tr thnh
tng lai v tng lai li tr thnh hin ti. Nh vy mun ngn thong chc qua v sp n
u c th ln ln vi hin ti.
Thun: Ngi ta thy mt lp lun tng t Aristote trong quyn Vt l: Nu trc v sau
c hai cng chung trong mt thong chc th ci g s xy ra nu mt s kin cch y mi

Hoavouu.com su tm
ngn nm li ng thi vi ci ang hin ti. Nhng ti cng nhc cho bn r l vi cc nh
thn kinh sinh hc nh Valera ci thong chc hay ni khc i l ci hin ti khng phi l
khng c thi hn. Thi hn ny khng di vi phn mi ca mt phn ngn giy tc l thi
hn ti thiu cc t bo thn kinh hot ng.
Matthieu: Lp lun m ti a ra khng cp n thi gian sinh l v ch quan, m ch ni n
thi gian vt l. N ph v ci cm ngh xem thi gian nh mt thc ti ang tri chy. Nu thi
gian tri chy khng th bt gp c trong giy pht hin ti m hin ti th khng di i, lm
th no trn bnh din chn l tng i ta c th i t hin ti sang tng lai? B tt Th Thn
vit trong A t m: Do s kt thc tc khc ca mt thong chc cho nn khng c s chuyn
ng tht s, m ch c s sn sinh khng ngng dt cc thong chc.
Thun: Ngi ta li tm thy ny trong cu ni ca Bece: Ci hin ti khi tri qua l thi
gian, cn ci hin ti ang dng li l thin thu. Theo Kant thi gian khng th tch bit khi
dng t tng nhn ra n. ng ngh rng thi gian cho php s k tc cc s vic trong khi
khng gian th gip cho s ng thi xut hin cc s vic ang hin thc. Nhng ng ta vn
xem khng gian v thi gian tch bit nh Newton, v nh vy l tri vi quan nim ca Einstein.
Ti ngh rng Pht gio cng xem khng gian v thi gian nh nhng thc th tch bit?
Matthieu: Khng hn nh vy v l Pht gio khng quan nim khng gian nh mt thc ti.
Khng gian cng nh thi gian tng quan vi tri nghim m chng ta c c vi nhng hin
tng vt l r rng. Nu ta quan st mt vng trong khng gian d rng ln n u, ci vng
cng ch l mt nim. Khng gian khng th c xem t mt thnh phn ca n, hoc tch
ri khi cc thnh phn ca n. Nu thc th khng gian gm tt c thnh phn ca n, th i
vo khng gian , ta phi ng thi i vo mt lt cc thnh phn ca n, iu khng th xy
ra c. Nh vy thc th khng gian ch l mt nhn hiu tinh thn, khng c t tnh.
Thun: Cn quan nim thi gian c ging nh quan nim Einstein l thi gian khng tri chy
chng? Theo thuyt tng i thi gian vt l l bt ng ng im. Nh vy th trong ton b ci
i khng, thi c cha ng tt c cc s kin t khi v tr bt u cho n khi chm dt
khng?
Matthieu: Khng, thi gian khng bt ng v ng im v l thi gian khng thc. i khng,
thi ca Einstein khng th xem nh tuyt i m ch l mt quy c. Bn th tuyt i ca
thi gian l tnh khng, n khng c t tnh. Ngi ta gi iu ny l chiu hng th t ca
thi gian vt trn ba chiu kia l qu kh, hin ti, v lai. Chiu hng th t ny i khi c
ng ha vi hin ti, v l hin ti khng c thi gian. Trn bnh din thin nh, thin gi
trong trng thi an lc ca hin ti v d dng nhn ra tnh khng sng ngi ca Tm, v s r
rng trong sut ca th gii hin tng. V iu ny l bt di bt dch, khng phi theo ngha
mt thc th thng hng m l mt trng thi chn xc ca tinh thn v ca hin tng, vt
khi mi nim n v i, hin hu hay khng hin hu, mt hay tt c, khi u hay chm dt.
Chng VII: Nh Nguyn (Tm v Vt)


Hoavouu.com su tm
Tm l g? V n t u n? Hin tng kh xc nh ny phi chng n n t mt din trnh
tin ha, khi b no tr nn kh phc tp? Phi chng tm ch l phn nh ca nhng tin
trnh vt l? nim phn chia tm v vt c ngha g khng? Pht gio gii quyt vn ny
nh th no? Nu tm xut hin t vt v tri, n c th tc ng g ln vt? Ta c th a ra lp
lun no chng minh c mt ln sng tm linh hon ton c lp vi thn trong mi trng
hp?
Thun: a s cc nh sinh hc ngh rng trong din trnh tin ha, tm xut hin khi mng li
cc t bo thn kinh t n mt mc pht trin no ? Theo thuyt ny th tm xut hin cng
nh s sng t vt cht v tri. Pht gio c chia s quan im ny khng?
Matthieu: Pht gio chp nhn a s quan nim ca khoa hc v lch s v tin ha ca v tr -
tr quan nim v mt cuc khi u - nhng Pht gio c mt tm nhn khc v bn th ca tm.
Theo Pht gio, tm cng ging nh nhng hin tng m chng ta cm nhn c, khng c t
tnh. Ci tm hng ngy ca chng ta ch l mt chc nng thuc lnh vc tng i. Pht gio
phn bit nhiu mc v ci tm: th, t v vi t. Tm th thuc v chc nng sinh ha ca b
no. Tm t l ci tm c kh nng t vn v t ch, cng nh lin h n nhng tnh cm v
ham mun trong qu kh. Tm vi t, nh Pht gi l Tr tu l ci tm pht sng hon ton trong
sut v khng lin quan n bt c mt vt th hay mt vng tng no.
B no, thn th v c mi trng cung cp nhng iu kin v nhng tr duyn tm th
hot ng. Nu khng c Thn v B no, th tm th v tm t khng hot ng c. Cn
Tm vi t hay Tr tu th khc hn. N khng b nh hng ca tinh thn, cng nh mi
trng. N siu vit ln nhng vng tng tiu cc, cng nh tch cc. N khng b nh hng
bi V minh hay Nit bn. Ngi ta gi n l Tm bn nguyn, Pht Tnh, V lng
quang, Bn th ti thng, Tnh thc. Ci Tm Tr hu ny cng c tnh nng sng to. Tuy
th, chng ta ch nn xem nhng t tng ca n nh bt ngun t s Tnh thc, cn nu
ngc li, chng ta nhn nh l t tng tht, v ring bit ca cc loi tm kia, th chng ta
li ri vo Nh nguyn v V minh, nh mt tri tm thi b my che lp.
Thun: Nhng ci tm tr hu ny t u n? C cn n chng mt tia la cho s sng bt
u v ci tm hot ng t nhng vt v tri?
Matthieu: Khi nim v mt tia la lm ny sinh vn ci tm c mt khi u. Nu ng nh
vy, th tia la ny phi n t h khng, hay t ng sng to. V nh chng ta bit, Pht
gio bc b c hai trng hp ny. Hoc gi n n t vt th v tri nh cc nh thn kinh sinh
hc, hay vt l hc ngh. Trong s ny Brian Green vit: Ti ngh rng tm l phn nh
ca nhng tin trnh vt l vi m rt phc tp, v din tin tht nhanh chng. D rng cc c
tnh ca tm khc hn nhng thnh phn vt cht cu to ra n, ti vn ngh nhng thnh phn
ny ng ng sau n. Pht gio ch trng rng Nhn v Qu cn phi c cng mt cht liu,
nhng nu Nhn ch l mt tr duyn, th Nhn v Qu c th c cht liu khc nhau. Nu mt
vt c t mt vt khc hon ton khc hn n, nh vy mi th u c th sinh ra t bt c mt
ci g. V vy m tr hu khng th sinh ra t vt th v tri c v khng nht thit trong mi
trng hp, phi ty thuc vo mt cht liu vt l.

Hoavouu.com su tm
c t Lai Lt Ma gii thch vn nh sau: R rng l ci Tm th ty thuc vo chc
nng b no, y lin h nhn qu rt minh bch. Nhng y l cu hi lm ti lun thc mc.
Pht gio cho rng c hai loi nhn. Loi th nht l loi c cht liu vt cht, vi loi ny th
qu cng c cng cht liu. Loi th hai ch l yu t tr duyn thi, th qu c th khc nhn.
Vy th nguyn nhn u tin t ci tm, v s lin h ca n nh th no vi chc nng ca
no? V phng din thc nghim, c hai loi hin tng khc nhau: vt cht v tinh thn. Hin
tng vt cht c v tr trong khng gian c th o c c, ngc li cc hin tng tinh thn
khng nm trong khng gian, v cng khng o c. Nh vy l hai hin tng rt khc nhau.
Trong trng hp , nu mt hin tng vt l c th tc ng ln mt hin tng tinh thn th
e rng c iu g khng ph hp.
S gii thch ca c t Lai Lt Ma c th c minh ha bng mt hnh nh: ci ht l cht
liu ca mm, trong khi mt tri v s m t ch l tr duyn. Lp lun duy vt nht nguyn
cho rng con ngi ch l mt gi t bo thn kinh v ci tm ch l kt qu ca nhng lung
in i ngang qua mng li thn kinh. Bc s Cabanis th k th XVIII ni rng: B no to ra
t tng nh l gan to ra cht mt. Mt vi nh sinh hc thn kinh th cho rng do tc ng h
tng ca thn v mi trng chung quanh, nn ci tm mi ny sinh. Khng chp nhn lp
trng ny, vy Pht gio c i theo thuyt Nh Nguyn ca Descartes cho rng c hai thnh
phn ring bit l Tm v Vt khng? Theo Descartes, ci Tm khng th nh v trong khng
gian v khng th chia ch c. Ngc li vt cht khng c Tm, nhng c kch thc v th
c th chia ch c. Nh vy con ngi c hai bn th: n bit suy t v ci suy t y phi nh
ci thn mi th hin c.
Matthieu: Quan nim Pht gio hon ton khc hn thuyt Nh nguyn ca Descartes. Pht gio
cho rng Tm v Vt ch khc nhau trn quy c v trong bn th chng l mt v khng c t
tnh. Nu ci tm c t tnh, n khng th t soi ri c cng nh mt con dao khng th t ct
c. Khi chng ta bit rng ta ang ngh n mt bng hoa, ci tm ca ta khng th t bit, m
ta bit nh vo hnh nh hin ra trong tm. Nhng trong trng hp tr hu m ta gi l ci tm
V lng quang c kh nng t bit, siu vit ln nh nguyn Ngi -Vt. Mt trong nhng c
tnh ca tr tu l lun lun tnh thc, khng nh nguyn, biu hin bng ci nhn thc tc th, m
khng cn n t tng. Thuyt Nh nguyn ca Descartes trong thiu mt quan nim tng
thuc, b sai lch v ci quan nim chia i Tm v Vt. V ring r, nn Tm v Vt khng th
tip xc vi nhau v c hai khng cng c im chung no c.
Thun: Theo Descartes, im chung nm tuyn tng trn b no. Do trung gian ci tuyn
ny, tm phn ng li nhng tnh cm xut pht t thn, m vn gi nguyn ci kh nng thot ra
c cc xung ng tiu cc nh ham mun, hn th. Cn v Thn th Descartes quan nim nh
mt c my hon ho chu s iu khin ca cc lut vt l. tng tuyn tng l ch da ca
Tm b bc b t lu. Nhng vn c bn ca thuyt nh nguyn Descartes l bn th ca
tm v lin h gia Tm v Thn cha c hon ton gii quyt. D lng t c th cho php
ngh n mt ci tm phi vt cht tc ng ln th gii vt cht, nhng hin nay nu cho rng
mt thc th phi vt cht li c th thay i ng ng ca h thng vt cht, khng th ph hp
vi nguyn tc bo tn nng lng (khng c g sinh ra cng khng c g mt i) mt trong
nhng nguyn tc thing ling ca ngnh vt l hc.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: L do ti sao thuyt Nh nguyn khng tn ti c v l Tm v Vt u khng c t
tnh v c hai u thuc v mt - Nht nguyn.
Vt l hc cho rng khi lng tng ng vi nng lng, cn Pht gio th cho rng h
khng l hnh tng, v hnh tng l khng. S tri ngc gia Tm v Vt mt i ngha v
bn th v d c nhng s khc bit v c tnh gia ci ng v ci khng ng, s tc ng h
tng gia hin tng bn ngoi v tm thc vn c th xy ra. Khi ngi ta hiu rng s tng
quan gia Tm v Vt ch c tnh cch giao tip ch khng phi cht liu th Tm v Vt khng
cn l vn . im giao tip c l do c s tng thuc, v nhng ci g cng sinh u tc ng
ln nhau.
Thun: Ni tm li Pht gio cho rng s phn chia tinh thn v vt cht ch l gi to. Rt li
ch c mt thc ti duy nht.
Matthieu: Hay ni ng hn ch l mt dng khng thc ti. V nh th s phn chia hai Tm v
Vt ch biu hin s dnh mc vo s chc tht ca s tht, v nh vy ch l mt nim.
Thun: Thuyt nh nguyn ca Descartes cn da vo o tng l th gii bn ngoi khng c
mt cht liu ch quan. Nhng nh chng ta bit, c hc lng t ch ra rng ngi quan
st c d phn vo tin trnh tng thuc, t ny sinh ra hin tng. Khi bn ni v s b
sung gia b no v tm, ti li ngh n nguyn l thi danh ca Nielsbohr. Theo ti, tm b
sung cho vt, cng nh ht b sung cho sng.
Matthieu: Ngoi s phn hai gia Ta v Ngi khng cho php chng ta c ci nhn chn xc v
thc ti. Chnh ta tng tng ra ci h ngn cch gia trong v ngoi, tm v vt, ta v ngi
lm ny sinh ra nim v Ng. V ng ch l mt gi tng nn ta kh lng chiu theo mi i
hi ca n. Nu lm theo n, ta s i ngc li thc ti. Chandrakerti vit ra nhng dng sau:
u tin, chng ta ngh ra ci ng v chng ta dnh mc vo n.
Sau , chng ta ngh ra ci ca ti v chng ta dnh mc vo th gii vo vt cht.
Ging nh nc b bnh xe ca ci xay cun i, chng ta bt lc v cng b cun theo
V ti ch cn bit qu ly c T Bi m ly mun loi.
Thun: S phn chia khng tht gia Ta v Ngi c cc vt l gia khai sng ra c hc
lng t ch , nh Schrodinger vit: Ch th v khch th ch l Mt. Ngi ta khng th
ni rng ci ro chn ngn i hai pha b v bi thc nghim, v l ci ro chn y khng h c.
Khoa hc mi v s phc tp, cho php tip cn d dng hn vn ng v bt ng. Theo
ci nhn mi ny, tm xut hin khi mng li cc t bo thn kinh trong b no t n mt
mc phc tp no . Nh vy, khng cn n mt ln sng tm thc gii thch s bin
thi t bt ng n ng. Quan im ny da trn s quan st vi h thng vt l hay ha hc
gi l h thng m c ngha l tc ng h tng vi mi trng. S tc ng ny to nn
nhng khc quanh khin cho nhng h thng ni trn t nhin ri vo nhng trng thi c t
chc hn. Ly v d ban u ng th v khng c cu trc, khi nc si ln, n s tr nn c t

Hoavouu.com su tm
chc v n nh. Nhiu nh sinh hc cho rng s tin ha din tin y nh vy, i t khc
quanh ny n khc quanh khc, t t chc ly tng bc mt v ri tin n t bt ng n
ng. Nhng ng lc to nn nhng khc quanh trn u do tc ng ca mi trng lm
cho tri t mt i s qun bnh ca n, v d nh nhng thay i v thi tit v v mc Oxy
trong khng kh. Khng c mt yu t ph no l cn thit tri vi nhng thuyt sinh kh ca
Henri Bergson cho rng c mt lung sinh kh thc y cc h thng sinh hc t chc v sng
to.
Mt trong nhng pht minh l lng nht ca s phc tp l c nhng iu kin mt qun bnh
lm ny sinh ra s t chc: C nhiu l do chp nhn quan im trn y v s xut hin ca
tm. Trc tin, nhng sinh vt l nhng h thng m tt. i sng khng th ring l c.
N phi lun lun trao i nng lng vi mi trng, hoc nui sng hoc thi ra nhng
cht khng cn thit. Mt khc lun c nhng yu t thay i, trong cng nh ngoi lm mt i
s qun bnh ca bu kh quyn. Nhng thay i ny c th ln hi, hay t nhin. S tng
trng dn dn ca lng Oxy trong khng kh do cc cy ci quang hp, l mt v d khc v
s thay i t ngt l nhng v n trn mt tri lm bn ra nhng ht bi nng lng, ri xung
tri t, hay nh s va chm ca mt thin th khng l vi a cu cch y 65 triu nm lm
nh chng ta bit, tuyt chng loi khng long v nhng loi ng vt v thc vt thi .
Theo thuyt ni trn nhng thay i khng phi dn dn m tng chp, mi khi nhng ngng
c cho php b vt qua. Nhng nghin cu v c sinh vt hc gn y c v ng h thuyt
ny hn l thuyt ca Darwin, theo s tin ha din ra lin tc, ngi ta s tm thy nhng
ha thch tng trng cho mi hnh thi trung gian gia cc nhm ln sinh vt. Nhng s vic
khng phi nh vy. Theo cc nh sinh hc nh nhng ngi M Stephen Jay Gould v Niles
Eldredge, s tin ha sinh hc din tin theo tng giai on nht nh. Cc loi sinh vt khng
thay i trong mt thi gian di, sau trong mt thi gian ngn chng thay i su sc. Ging
nh nhng bc nhy lng t trong vt l nguyn t, s tin ha din tin theo tng bc mt.
V ngi ta c th tng tng ra l trong lc xy ra mt trong cc bc y, tia la ca s sng
v ca tm thc xut hin.
Matthieu: Nu din trnh xut hin i sng tm thc cho php mt s giao lu gia ci ng v
ci bt ng, v ngi ta c th ngh n mt mi dy nhn qu theo chiu i ln, v mt mi
dy nhn qu theo chiu i xung. T ta c th chp nhn ci nhn Pht gio v giao im
gia Tm v Vt. Nhn qu i ln cho php Thn nh hng n Tm v Nhn qu i xung th
Tm nh hng n Thn (ngi ta c th a ra v d s biu hin ca mt vi gene trong c
th mt a b b xa i v s thiu tnh thng ca cha m). Khi Tm nh hng n Thn th
n to ra cho mi ngi mt ci nhn th gian ty theo nghip chng ca ngi trong qu
kh. Ci nhn c th c nhng im chung do cng nghip v nhng im ring ty thuc
vo hnh ng ca n trong th gii m n ang sng, v l bit nghip.
Thun: ng l Nhn qu c th tc ng theo hai chiu. Theo chiu i xung n cho php cc
tng lp trn tc ng ln cc tng lp di. V th Tm nh hng ln Thn. Tuy nhin ci
Tm c nhn khng phi l nh cao trong cuc sng m chnh l ci Tm cng ng, ci ni
ca vn ha v tn gio. l ci m ngi ta thng gi l lch s vn ha x hi to nn
nhng tc phm vn chng ngh thut, khoa hc v nhng nh ch x hi v chnh tr. Cng
theo chiu i xung mt s thay i chnh ph km theo mt chnh sch mi v kinh t v x hi
mi c th nh hng n tinh thn qun chng.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Ti xin nhc li l Pht gio phn bit nhiu tng lp tm thc. Theo quan im ny
vt cht to iu kin cho Tm th hot ng, nhng nguyn nhn u tin ca ci tm th ny
ch c th l mt ln sng tm thc, v c ln sng tm thc ny cng c to nn bi nhng
t sng tm thc k tip nhng khng c khi u.
Thun: Pht gio gii thch ra sao v s chuyn tip gia Tm v Vt?
Matthieu: Nm thnh phn bn ngoi l t, nc, gi, la v khng gian lin h vi nm thnh
phn trong thn l xng v tht-mu v dch-hi nng-khng kh v cc khong trng. Nm
thnh phn ny lin kt vi nm nng lc ging nh mt con nga v anh ni nga. Nm nng
lc ny xut x t nm th sng ca tm thc tng trng bi nm mu: vng, trng, , xanh l
cy v xanh dng. Nm th sng ny l nm thc ca tr tu. Nm thc ny s hin hin khi hai
bc mn che du tr tu bin mt i. l bc mn ca nhng tnh cm tiu cc, v bc mn che
du bn th ti hu ca cc hin tng.
Thun: Nu ti hiu ng, th Pht gio v mun trnh s gin on gia bt ng v ng nn
ch trng c mt ln sng tm thc c nhiu ch da vt cht khc nhau.
Matthieu: Mi ch da vt cht c gi l du n vt cht ca Tm dng t ca Francisco
Varela. Nhng khng nht thit l ci Tm lun lun cn n ci Thn biu hin. i khi,
trong mt giy pht no Tm c th tri nghim mt th gii khng hnh tng, cng khng
c nhn thc cc hin tng. Hin tng ny ging nh trng thi gia s sng v ci cht m
T th Ty Tng gi l Thn trung m trong c s nhn thc v hnh tng v tinh thn,
nhng khng c vt cht. iu ny cc nh sinh vt hc khng th chp nhn c, v l s khc
bit gia Pht gio v cc mn vn vt hc.
Thun: C cho l ci Tm khng cn n mt ch da vt cht, vy lin h gia Tm v Thn
nh th no?
Matthieu: Lin h l do tt c thuc v Nht nguyn. D khng c ch da vt cht, ci Tm
cng khng ri xa cc hin tng.
Thun: Pht gio da vo lp lun no ch trng nh vy?
Matthieu: C hai loi lp lun. u tin l nhng nhn chng tri nghim qua th thch gia
sng v cht tc trng thi Thn trung m. Ty phng nhng tri nghim v n gn bin
gii ci cht c bit n rt nhiu. y l nhng chng nhn cht lm sng mt thi
gian ngn hay di, sau c hi sinh. H din t nhng trng thi an lc v bin, tnh yu
nhn loi, mt cuc hnh trnh i t mt ng hm ti en n mt vng nh sng rc r cho
n mt im khng th quay tr li, ni h phi chn la hoc tip tc cuc hnh trnh, hoc
quay tr li cuc sng. Tt c nhng chng nhn u cho bit rt ngn ngi khi tr li tm thn
vt cht. i khi h tri nghim nhng cnh tng tht rng rn nh c din t a ngc. Tt
c bn h khi tr v vi cuc sng, thay i rt nhiu v sng tt hn trong qung i cn li.
D cc hin tng trn c gi tr ni v Bn b ci cht. iu lm ti ngc nhin l s kh
ging nhau, qua nhng li k li, v trng thi gia sng v cht: mt cm gic bnh yn su xa,

Hoavouu.com su tm
lng t bi, nh sng rc r Mt vic l lng khc l cc bnh nhn khi tnh li, k li nhng
s kin xy ra trong phng bnh trong khi h k nh cht lm sng.
Matthieu: Loi lp lun th hai l da vo s nh li cc tin kip. Chng c th rt nhiu nhng
v khng c kim nghim cht ch bi cc nh khoa hc nn chng khng c chp nhn.
Tuy nhin c vi trng hp ngoi l hon ton khng c tnh cch la di hay ngu nhin. l
trng hp ca Shanti Devi.
Shanti Devi sinh n , ti Delhi nm 1926. Lc ln bn tui c k cho cha m c nghe
nhiu iu l lng. C bo rng nh tht ca c l thnh ph Mathura, ni c sng vi chng.
Ban u c tng l c a dn dn cha m c bt u lo lng v trng thi tinh thn ca c. Tuy
nhin Shanti Devi rt thng minh v rt d thng. Trong vng hai nm c tip tc cu chuyn
ca c v lm cho cha m c kh chu. Khi su tui, c trn nh v c i b, nhng khng thnh
cng v Mathura cch Delhi 150 cy s. Mt hm, c k cho c bn gi nghe c khng phi tn
Shanti Devi m l Lugdi Devi, rng c c chng thm ch c mt a con m c khng nui
dng c, v c qua i 10 ngy sau khi sinh n. C trng ch nho c v c phi b chy.
Tht vng c i lang thang v n mt ngi n. c gp ngi n b an i c, v c k
ht cho ngi y nghe cu chuyn ca c. Trong khi y c nh c hong ht ln, v ng b i
tm v gp li c. Tuy vy hai nm k tip khng c vic g xy ra. Sau cng, v t m thy gio
ca c v ng hiu trng n nh c thm cha m c tm hiu s tht. H hi chuyn
c b tht lu, v c b tr li tht chng chc. C din t i sng ca c Mathura vi chng
l mt nh bun, v xc nhn c c th nhn ra cc ngi thn v cc ngi xa c. Trong cu
chuyn, c lun dng nhng t ng Mathura m nh c, cng nh trng khng ai ni.
Cc gio s ni n c cho bit tn ca chng c. H thn, Shanti Devi che mt ni thm: Kedar
Nath. Mc cho nhng lo ngi ca b m Shanti Devi, ng hiu trng cho ngi i tm hiu
Mathura v h tm thy mt thng gia c tn l Kedar Nath. ng hiu trng vit th cho
ng ny. Vi tun sau, ng nhn c th tr li.
Rt ngc nhin, ng Nath xc nhn l 9 nm v trc v ng cht sau khi sinh h mt a
con trai. ng ta cng mun bit thm, nhng hy cn ng vc nn bt u gi mt ngi anh
ch bc n Delhi. C b nhn ra ngay lp tc ngi n ng m em cha h gp, tip n ng
ta nng nhit, bo ng ta bo ra, rt bun v thy ng ta vn cn c thn, v hi ng ta rt
nhiu iu. ng ta xut hn dm d v cng bit bt u hi thm c b, nhng sau van xin c
che du vic khi chng c vng nh, ng ta tn tnh c. Sau cng ng ta ku ln: Lugdi Devi,
ngi n b tuyt diu v thnh thin nht trn i.
Sau c b hi thm v con trai c. Khi ngi anh k chuyn li, Kedar Nath gn nh ngt i.
ng ta quyt nh i Dehi vi con trai v c cu em m ng ta mun mn tn th c b.
Nhng v ch, v khi ng ta va mun khai tn ng em, th c b ku ln: Khng, anh khng
phi l em chng ti, m chnh l chng ti, Kedar Nath. V c ta m chm ly ng v khc
nc n. V khi cu b gn bng tui c bc vo phng, c m chm ly nh m m con. Tt c
nhng ngi c mt u sng s. Cuc ni chuyn ko di vi nhiu chi tit chnh xc v qu
kh. C b ni sn sng tha th cho Kedar Nath v khng tn trng li ha khng ly v mi.
Kedar Nath li Delhi nhiu ngy v sau khi tr v Mathura, ng ta tin chc l Shanti Devi l
hin thn ca v c ca ng. Ting n vang xa n ni thnh Gandhi n tn ni thm c b
v ng thy y l mt trng hp th v. Gandhi ni vi c b: ng mun bit thm nhiu na

Hoavouu.com su tm
khi con n Mathura. iu m con cn l s tht, v khng bao gi trnh xa s tht. ng gi c
b cng cha m cng vi ba v b lo ng knh, nhiu lut s, k gi, thng gia c uy tn.
Ngy 15 thng 11 nm 1935 phi on n ga Mathura. Mt m ng ngi t tp ch i. Lp
tc, c b nhn ra ngay nhng ngi thn c. C chy n ng lo v ku ln: ng i v hi
thm v vt thing m ng ct gi. ng lo rt i ngc nhin v chnh Lugdi Devi giao n
cho ng. Sau c dn phi on n chnh nh c ca c v gp li b con h hng c. Tt c
u ht sc ngc nhin. Cha m c lo s rng c b s li Mathura, nhng tuy rt au lng, c
vn tr li Delhi cng vi cha m. C cng khng trch mc chng c ly i 140 rupi m ch hai
ngi bit ch giu m khng trao li cho con. y ban iu tra lm vic rt chu o v sau khi
xem xt cc s kin kt lun l Shanti Devi chnh l Lugdi Devi ti sinh. Shanti Devi sau
sng rt n gin, c thn v c ha vi chng l s khng ly chng kip sau. C khng th
li dng s ni danh ca c v sau khi hc vn v trit c dnh cuc i cho cu nguyn v thin
nh: Cui nhng nm 50, c ng thut li cuc i ca c.
Thun: ng l mt cu chuyn ng ngc nhin v cm ng.
Matthieu: Trng hp ny tuy ngoi l, nhng khng c bit: Gio s Ian Stevenson i hc
Virginia nghin cu hng trm trng hp cho rng nh li c tin kip. Gio s ch gi li
20 trng hp m theo ng, khng th gii thch khc hn l c mt k c siu vit. C hai mi
trng hp ny u l nhng tr em bnh thng.
Thun: ng Stevenson dy trong cng mt i hc vi ti v ti c dp ni chuyn vi ng y v
tin kip. ng ta nhn nhn rng vic nghin cu ht sc kh khn, a phn l lng gt. Tuy
nhin, nu c th nh li tin kip, ti sao ch c mt s t ngi c ci may mn .
Matthieu: Khi ngi ta thc gic gia m hoc sau khi b nh thuc m, hoc sau mt cn
ngt, ngi ta b chm trong mt s hn lon tinh thn mt thi gian v ngi ta khng bit mnh
ang u. S m mt tm thi ca tinh thn do nhng chn thng nho nh , c nhiu nt
ging nhau vi s cht tuy khng c cng cng . Do ngi ta hiu rng khi cht, s tn
thng s nng hn v s qun i su xa hn. Tuy nhin, khi ci cht n trong khi tinh thn tht
sng sut, hoc gi khi cht tr. i khi nhng k nim c li ti xut hin trong i sng mi.
iu ny thng xy ra khi cn b th, v khi ln ln nhng du n thi gian lm m nht i
nhng k nim xa c. S m mt do ci cht em li s t i vi nhng ngi t n mt
trnh nh tm tin b, v bit cch vt qua Thn trung m mt cch sng sut. V th, Ty
Tng nhng trng hp nh li tin kip nhiu hn cc tr em ha thn ca nhng v tin hin
khut.
Thun: S gii thch ny ph hp vi trng hp nhng cuc ti sinh cc c t Lai Lt Ma
chn sau nhng ngi k v. N khng p dng cho trng hp ca Stevenson, v khng c mt
em b no trc l mt v hin trit. Trong quyn o s v trit gia, bn k ra trng
hp ti sinh ca thy bn, Khyents Rinoptch.
Matthieu: Ti chn trng hp ng y k li v ti c chng kin tn mt. Ti xin nhc li
mt s kin: mt o s Ty Tng nhn bit ha thn ca Khyents Rinpotch qua cc hnh nh
v gic mng, nn ng ta quyt nh t chc mt l mng th v ha thn. Khong 100 t ca
Khyents Rinpotch t hp mt ni linh thing v pha ng Nepal. Ngy cui cng, c mt

Hoavouu.com su tm
nghi l c bit trong ngi ch l s phn pht cho nhng ngi tham d mt t nc thnh.
Tuy nhin, cu b quyt nh s t mnh phn pht ly, nn nh l cu mi hai tui ri. Rt t
nhin, cu gi b m n v cho b mt git, xong cu li gi chu ca Khyents Rinpotch v
khong hai chc ngi khc. Sau khi ban phc cho nhng ngi gn, mt tu s hi cu:
Th no, ht ri ch ?. Cu b tr li: cha, v ly tay ch vo mt ngi trong m
ng. Gia khong mt trm ngi c mt nhm ngi n t Bhoutan sau ba ngy i b, trong
y c vin y ti gi ca Khyents Rinpotch. Mt tu s khc ch ngi ny, ngi n cho n
khi gp vin y t gi th cu ku ln: ng, ng y!. Ngi y t gi bt khc, trong khi
cu b ban phc lnh cho ng ta. i vi ti, s kin ny c tm quan trng c bit v chnh ti
chng kin tn mt. T cu b li nhn ra nhng ngi thn thuc khc ca Khyents
Rinpotch. c t Lai Lt Ma m ai cng knh trng v s n gin khim tn ni rng ngi
khng cn nh cc tin kip, tuy nhin khi ln u tin vo phng ca v Lt Ma th mi ba
tin nhim, ngi ch vo ngn mt ngn t u ging v yu cu a b rng gi ca c
ngi. ng l trong ngn ko c b rng gi ca c t Lai Lt Ma th mi ba. Nhng v d
i loi nh th th khng him Ty Tng, vo nhng ni chn v thi k khc nhau, v ngi
ta khng th ngh n mt s ngu nhin hay lng gt.
Mt l thuyt c th hon ton v gi tr v ch mt trng hp ngoi l. V d nh l thuyt cho
rng tt c cc con thin nga u trng da trn s quan st hng ngn con thin nga tuy rng
iu ny khng c mt gi tr tuyt i. L thuyt ny sp vi s xut hin ca ch mt con
thin nga en. Nu ngi ta mun ph nhn s ti sinh, khng nhng cn phi chi b nhng
bng c c c, m cn phi chng minh s bt kh ca vic ti sinh. nim ngi ta c th
ti sinh qua nhiu kip rt xa l vi Ty phng, v ch cn nu ln nhng trng hp k trn l
ngi ta bc tc bc b. Ring c nhn ti, ti khng c p t nhng s kin m ti chng
kin, ti ch mun vn c cu xt mt cch chnh chn v t thnh kin hn.
Thun: Yu t vn ha gii thch ti sao vic nh li nhng tin kip xy ra nhng ni m
ngi ta tin l c s ti sinh. Nu nhng s kin xy ra Ty phng chng s b xem nh l
tr tr con, hoc gi l nhng biu hin bnh tm thn. Ti rt ng l vn cn c nghin
cu thu o hn, mt cch khoa hc. Ti phi ni rng mt s nh li tin kip s gip chng ta
sng tt hn trong i hin ti. Chng ta s c nhiu li ch v nhng kinh nghim trong cc i
qu kh, pht trin hi ha hn. V vic nhn thc thin v c s tinh t hn.
Matthieu: V cng l mt trong nhng mc tiu ca cuc chuyn ha ni tm. Nu chng ta
t c mt s trng thnh tm linh no trong i sng hin nay. D rng chng ta khng
bit cht g v i sng sau ny, chng ta s khng i t s khng m chng ta s hon thin d
dng hn vic chuyn ha ni tm ca chng ta.
Thun: Vic c nhng tin kip c th gii thch c nhng thin ti chm n nh Mozart.
Trc gic v i ca Einstein phi chng chn mi qua nhiu cuc sng? V phi chng mi
trc gic u bt ngun bng hi c nhng s kin trc . iu ny cng gii thch c cm
gic bit c mt ni chn, hoc mt ngi no m chng ta cha h thy hoc gp bao
gi. Ngoi ra, Pht gio ni rng nhng ngi c quan h mt thit, tt hay xu, vi chng ta
trong i sng ny u c nhn duyn vi chng ta trong nhng tin kip trc? Phi chng
nghip ca h rng buc nghip ca chng ta?

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Theo Pht gio, mi chng sinh u c lin h vi chng ta vo mt thi im no
khng c khi u. H c th l cha l m, l bn hay l th. Chc chn rng c nhng ngi
rng buc chng ta lu di t i ny sang i khc.
Thun: Pht gio c quan nim mt tm thc chung cho c nhn loi khng?
Matthieu: Pht gio khng h quan nim mt tm thc chung cho tt c chng sinh, nhng l
nhng t sng tm thc c nhn i t i ny sang i khc. Nhng t sng ny c th so snh
vi nhng sng nc ca bin c. Khi ta nhn mt ln sng bin ngoi xa, ta c th tng
tng ra nhng khi nc ln di chuyn. Tht ra khng phi vy. Nhng ht nc v nn nhng
vng trn khi sng i qua, nhng khng i theo sng vo b.
Thun: V th nn mt ci chai ngoi khi khng phi b sng bin cun i, n ch i t di
y n ngn ca ln sng. Ln sng i qua, m khng mang theo g c.
Matthieu: S di chuyn tm thc t th ny sang th khc cng ging nh s chuyn di kin thc.
Trong khi nghe ging r rng l c mt kin thc c chuyn i, nhng kin thc y khng
phi l mt vt th. Mt v d khc l vic khun. Ngi ta to mt hnh th khc m khng
thay i cht liu.
Nhng trng thi khc nhau m tm thc to ra - cng cn ni r l nhng t lun hi, ti sinh
ch l s phng chng - gn ging nh mt dng nc trong c s tip ni cc chc nng, cc
thng tin m khng c mt cht liu vt l no r rt. S hnh thnh mt con ngi ty thuc vo
s thay i ca dng nc y. Ty theo hnh ng v t tng ca chng ta, chng ta s li c
nhng tm thc tng ng. Mt ln sng vt l c th tc dng ph hoi nh tia phng x, hoc
tc dng tt lnh nh tia sng mt tri. Mt ln sng pht thanh c th ku gi chin tranh hay
ha bnh. Cng ging nh th, nhng thay i m chng ta mang n cho ln sng tm thc ca
chng ta bng t tng, ngn ng hay hnh ng tt hoc xu, c th em li hnh phc hay
au kh.
Ln sng tm thc l tng s nhng kinh nghim sng ca chng ta trong cuc i ny v c
nhng i trc do mt mng li phc tp cc yu t tiu cc hay tch cc, sng sut hay hn
lon. Tm ca chng ta c th trong sng hay m mt. Tuy nhin qu nhiu tp qun khng
cho php chng ta un nn li tm thc ca mnh. Tm thc ca chng ta c th b vng mc
vo ci xu, ci c do cn phi c mt s kin tr tu tp, chuyn ha cc thi h, tt
xu . Trng thi thanh lc cui cng l Gic ng, l Pht tnh m mi Pht t u ngng
vng ti.
Thun: Nh vy l c mt ln sng tm thc cho ring mi ngi?
Matthieu: Cng ging nh nhng t sng vo b, ht t n n t kia, ta cng c th ngh
n mt s ln xung ca ln sng tm thc mt c th m ta gi l con ngi. Nhng cng
khng th xc nh c mt ci ng ring bit ca ln sng tm thc .

Hoavouu.com su tm
Thun: Nu khng c ci Ng, th b nh gn vo u? nim ci ti khng th tch ri ra
khi k c l g? Quan nim v chng ta phn ln da vo hi c y m ta c thc v nhn
dng ca chng ta.
Matthieu: Nu b nh ty thuc vo ci Ng, th tt c nhng ai t n trng thi v ng, u
mt ht tr nh. Chng ta khng nn ln ln ci Ng thng tnh vi ci ln sng tm thc c th.
Chng ta gi Ng l nhng c tnh ca ln sng tm thc m chng ta lm tng l mt thc
th gia ln sng lun thay i y. Vic khng c ci Ng cng khng ngn cm b nh mc lin
vo b no v chi phi ci Tm th ni trn. Ci Ng ch l mt nhn hiu gn vo s kt
hp ca mt s thnh t Tm Th ch khng phi l mt thc th ring bit no.
Thun: Lm th no dung hp ci quan nim v ln sng tm thc vi nhng bng chng thn
kinh sinh l ch ra rng b nh vai tr quan trng ca ci Ng c to nn bi mt mng
li t bo thn kinh trong b no.
Matthieu: R rng c mt s lin h mt thit hot ng ca b no v Tm th. T ni ln
ty theo b no hot ng bnh thng hay b bnh m ci tm th b nh hng. Nhng bn
cng cn nh li rng ngoi ci Tm th cn c Tm t v Tm vi t. V nh th, b nh c th
biu hin ca Tm vi t ging nh mt ln sng c th chuyn i mt thng tin.
Nhn nh v cc tng lp ca ci tm rt kh c cc nh khoa hc hay a s qun chng
chp nhn nhng vi mt thin gi thun thc, nhng tng bc y c tri nghim ni tm v
nh Francisco Valera vit: Nhng tng lp tm thc y, di con mt ngi Ty phng
xut hin nh mt th Nh nguyn v b gt b. Tuy nhin, chng khng phi ch l l thuyt v
chng cng c tri nghim thc s v cn c tn trng bi nhng ai ch tin vo cc
phng php thc nghim. Mun hiu c tm vi t cn phi c hun luyn y , hnh tr
lu di v min mt. Theo chiu hng ny, nhng hin tng trn ch c m ra cho nhng
ngi quyt tm thc hin nhng tri nghim y. Tuy nhin trong truyn thng khoa hc, nhng
tri nghim khng c cc nh khoa hc nghin cu ch , d bng thin nh hay mt
phng php qun xt ni tm no khc. May mn thay, hin nay khoa hc v tm cng ngy
cng ch n s tri nghim, v vi nh nghin cu t ra mm do hn trong vic khm ph
tm thc.
Chng VIII: V R Bt

B no c vn hnh nh mt my tnh khng? Liu mt my tnh c mt tr thng minh nhn to
c nhn thc cuc i nh chng ta khng? V nu th tht th s c mt v v tr ca cc tm
thc bit suy t, bit t vn chnh mnh s nh th no trong cuc i ny?
Thun: Nh chng ta thy, vi nh sinh hc cho rng ch cn vt cht c sp xp n mt
mc phc tp no , th tm thc xut hin ng thi vi tnh yu v nhng tnh cm lm
cho cuc i ng sng. Theo h th khng c g ngn tr s xut hin t nhin v t ngt ca
tm thc, khi s tin ha vt khi mt ngng no v t chc, v s phc tp. B no ch l
mt c my bit suy ngh, gm c nhng b phn hp thnh mt th x hi t bo thn kinh. V
nhng s giao tip bn trong x hi , thng c gi l tinh thn.

Hoavouu.com su tm
Tm thc c th v nh mt my tnh gm c nhng phn cng l h thn kinh (hardware) v
mt phn mm (software) l tinh thn. H thn kinh ta nh ch da vt cht cho tm, ging nh
nhng mch in trong my tnh l phn cng cho phn mm l nhng a mm hot ng.
Nu ta quan nim tm thc con ngi nh th, th mt ngy no khi my tnh tr nn phc tp
hn, chng s c th bit suy ngh v c cm gic. Mt vi nh nghin cu trong lnh vc tr
thng minh nhn to ngh rng trn l thuyt c th xy dng nhng my tnh c kh nng ca
mt tri tim bit yu thng, bit gin hn, bit bun ru v bit thng hi. V khng c g
ngn cn chng ngh n vic sng to v vit ra nhng tc phm nh: Chin tranh v ha bnh
hay l sng tc ra mt bn nhc mi tng t nh bn giao hng s 9 ca Beethoven.
Matthieu: C cho rng mt c my c th bt chc tm thc, iu ny cng khng thay i g
bn cht ca n. Mt c my nh th c th x l nhng thng tin khng c ngh g n vi n.
D cho n c sng tc ra c mt bn giao hng mi, n cng bt buc phi s dng nhng
nguyn tc ha m c lp trnh sn. Khng nhng n khng cn bit n ci p ca bi
nhc, m n cn bt chp c ci gi l m nhc na.
Thun: Nm 1977, bo ch ni rt nhiu v siu my tnh Deep blue nh bi V ch c
vua th gii l Garry Kasparov. Vi k gi cn cho l tht bi ca c nhn loi. Tht ra Deep
blue nh bi Kasparov nh vo kh nng tnh c hai trm triu nc i mi giy ng h,
do n c kh nng tnh trc c mi bc i tip theo. Mt k th ch c th tnh trc
c vi bc i, phn ln nh vo trc gic do nh li nhng bn c chi qua hay do kinh
nghim thi u. Vy l nh vo kh nng tnh ton phi thng ca Deep blue, n h c
Kasparov. Deep blue khng bit c n chi c v n cng khng cn bit n thng hay
thua. N ch cn tun theo mt cch m qung nhng ch dn ca cc chuyn vin tin hc lp
trnh qua cc mch in. ch chin thng, s lo s, s bt an cng thng hay s hi tic v i
sai mt nc c, hay s thch th ngh ra mt nc hay, tt c u xa l vi Deep blue. C th
cng v Kasparov tri qua cc tnh cm c tnh ngi nh th nn thua trn!
Matthieu: Mt chic my tnh nh cng vt chng ta trong vic lm mt bi ton nhn c
ba s. Tt c nhng iu khng c g lin quan n tm thc. Chng ta lo ngi v cc my
tnh, nhng chng th li bt cn n chng ta, v chc l khng c hy vng mt ngy no
chng s c t hi con ngi c tm thc hay khng?
Thun: Ngy no cc my tnh ch gm cc mch in rc ri chy theo chng trnh, th chng
ta vn l nhng c my khng th suy ngh, cm th, yu hay ght. Tht ra my tnh ch l mt
bn sao ngy to ca mt dng c c ngi Trung Hoa v ngi Ba T dng t thu xa
xa gi l ci bn ton. Trong ci bn ton , s mt c tng trng bi nhng vin g trn
di chuyn ln xung trn nhng chic que kim loi, trong khi s 0 th c tng trng bng
nhng khong trng. Thay v nhng thnh phn in t, l nhng ngn tay y cc vin g trn
trn nhng chic que theo nhng nh lut chnh xc. My tnh hin nay tnh nhanh hn bn ton
rt nhiu nhng khng v th m n c nhn thc th c khc no ni cc vin g trn ca bn
ton bit bi ton cng m chng ang thc hin.
Francois Valera cho rng nhng ngi so snh b no vi my tnh khng ch nhiu n tc
ng h tng gia b no v th gii bn ngoi. ng cho rng b no c trong thn, thn c

Hoavouu.com su tm
trong th gii v nh vy c th chuyn ng, lm vic, tng tng v m mng. V nh
nhng hot ng thng xuyn nh vy, m con ngi nhn bit th gian v vn vt.
Matthieu: Rt nhiu nh sinh hc khng chp nhn hnh nh my tnh ca no b. Theo h, b
no c kh nng hc hi gn nh v tn. i li vi ci nhn my tnh l mt ci nhn nng
ng ca b no. Theo ci nhn ny, s tng thuc v tng tc ca nhng thnh phn sinh
hc ca no b lm ny sinh ra tm thc.
Thun: Tht ra s tng t ca no b v my tnh rt l nng cn. Nu ngi ta ngh su hn
mt cht, ngi ta s nhn thy b no x l cc thng tin khc xa my tnh. My tnh th tch tr
thng tin bng nhng chui t 1 v t 0. Nhng chui t 1 tng ng vi nhng xung in, cn
nhng chui t 0 th khng c xung in. y l iu m ngi ta gi l loi ngn ng phn i.
Nhng trong b no, cha bao gi c ai ch ra c nhng t bo thn kinh no tc ng nh
my tnh. B no l mt h thng t lp trnh, cn my tnh th c sn chng trnh c cc
chuyn gia lp sn. My tnh c mt b nh t ng vi mt u vo v u ra ring bit, cn
trong b no, vng ca k c cng l vng ca nhng suy ngh. Hn na mt khi lp t xong
th h thng cc mch in khng thay i na. Ch cn mt si dy dn, hay mt transistor h,
l my s khng chy. Tri li mng li t bo thn kinh c kh nng ti tc v thch ng d
dng. N thay i lin tc theo thi gian, nht l t tui b th. Nhng t bo mi sinh ra cc t
bo khc cht i, nhng mi ni c thit lp ri li bin mt. Ngi ta c th thy mt s chn
lc t nhin, lnh vc t bo thn kinh.
Tc truyn dn thng tin cng rt khc xa. Trong b no, xung ng thn kinh c dn
truyn vi tc 100m/giy trong khi my tnh cc thng tin chy vi tc my ngn cy
s/giy. l l do v sao my tnh li lm ton nhanh hn chng ta nhiu. Tri li b no thc
dng hn trong cc th nghim c tnh tng hp, nh nhn din mt khun mt chng hn. Tht
vy, nu mun ng h vic c mt tinh thn trong my tnh, th cn phi thit lp nhng my tnh
phc tp, c cu trc nh cc t bo thn kinh ca con ngi. C th mt ngy no ngi ta
s ngh ra nhng my tnh bit yu, bit au kh. D sao b no con ngi l kt qu ca mt
triu nm tin ha, trong khi cc my tnh ch mi c thit lp t nhng nm 50. Khong thi
gian y nh bc hc ngi Anh Alan Turing ngh mt cuc th nghim n gin hiu v
s thng minh ca mt c my. Gi s rng chng ta ni chuyn vi hai ngi giu mt, m mt
l con ngi v ngi kia l mt my tnh. Nu trong cu chuyn, ngi ta khng phn bit c
th bt buc ngi ta phi kt lun l my tnh cng thng minh nh con ngi. Nhng nm
1980, trit gia ngi M John Sarle phn bc li th nghim ca Turing. Sarle ngh th
nghim gi l cn phng Trung Hoa. Ti ngi trong mt cn phng bit lp, v qua mt khe h
ngi ta trao cho ti nhng cu hi vit bng Hn t m ti phi tr li d rng ti khng h bit
mt ch Hn no. tr li, ngi ta cho ti mt danh sch cc cu tr li v mt bng ch dn
cch chn mt cu tr li thch hp. Ti a cu tr li qua khe h cho ngi t cu hi, ngi
ny hiu ting Trung Hoa. D cho cc cu tr li c ng i chng na, ti cng khng th ni
rng ti hiu ting Trung Hoa, cng nh ti ngh ra nhng cu tr li nh l ti rnh ting
Trung Hoa. Ti ch s dng bng ch dn cng ging nh mt my tnh theo ng ch dn lp
trnh t trc. V t ta c th kt lun rng mt my tnh nu cho nhng cu tr li tng t
nh ti, th nhng cu tr li phi c lp trnh t trc. R rng my tnh khng bit suy ngh
g c. Theo ring ti, th lp lun ca v trit gia thuyt phc hn. Turing tin on l vo
nm 2000, cc my tnh c th nh la c ngi hi trong vng 5 pht m o. C l ng ta

Hoavouu.com su tm
qu lc quan, v cn lu chng ta mi c th to nn nhng my tnh c th ni chuyn bnh
thng vi con ngi, nht l v nhng vn cn phi suy ngh.
Matthieu: Khi bn a ra nhng cu hi kh cho mt ngi th ngi s khng a ra mt
cu tr li v l hoc vu v nh l my tnh thng lm khi n khng tm c cu tr li thch
hp trong chng trnh ca n.
Thun: My tnh c th c c nt ch, nghe c m thanh, phin dch mt ngn ng ny
sang mt ngn ng khc, hay gii nhng bi ton c th lm au u my th h cc nh ton
hc. Mc d th, kh nng ca chng cn rt hn ch. Nhng c my thng minh khng th nhn
r, cng nh kh nhn ra ngi i thoi vi mnh, chng cng ch hiu c vi nghn t, li
cn phi ni vi chng tht r rng v chm ri v chng tr li vi mt ging nho nht.
Matthieu: ch l nhng vn k thut c th sa i c. Nu ta ch xem tm thc nh l
mt hot ng ca t bo thn kinh, v hot ng ca t bo thn kinh nh ty thuc vo nhng
nguyn t cu thnh chng, th nhng khc bit gia mt con ngi v mt my tnh khng c g
l c bn. Tuy nhin, mt my tnh c th no t hi: tm l g? Ti l ai? ngha ca cuc i
l g? Khi cht ti s i v u?. N cng khng th t hi s phi ra sao, khi ngi ta ct i
dng in. Mt vi h thng thng minh nhn to c th hc hi hay t t chc, nhng chng c
bit lo s v ci g s xy ra cho chng hoc gi chng vui mng v hot ng tt trong hin ti
chng?
Thun: Theo vi nh nghin cu, nhn thc v cuc i c th xut hin Rbt, nu chng bit
tm hiu v mi trng chung quanh, ging nh tm thc xut hin ni con ngi trong qu trnh
tin ha. y l gi thit ca Rodney Brooks MIT v mt nhm nghin cu v thng minh
nhn to. Theo Brooks v nhm ca ng, nu ta c th xy dng mt c my khng bit g v
mi trng chung quanh n, nhng li c gn mt thit b cm th v vn ng hu hiu, th
n c th i khp ni ging nh mt con kin b i khm ph mi trng. N c th i sang
phng bn cnh, ra vn, i vng quanh cy ci, trnh xa cc hm h v dn dn cc thit b cm
th-vn ng tr nn chnh xc v c my c th xoay s trong bt c tnh hung no. Ni mt
cch khc c my dn dn c nhn thc v mi trng chung quanh trong qu trnh s dng.
Cn b no xut hin ni con ngi cho cc thit b cm ng v hnh ng c d dng
hn. V th nn h thn kinh khng c cy c, loi nm hay vi khun, m ch loi vt v
chng cn sn mi. Cn kh nng tru tng v suy ngh n mun hn. S tin ha ca h thn
kinh mt mt triu ri nm, v trong khong thi gian , loi vt ch c th s dng
nhng kh nng sinh tn m thi nh chy nhy, sn ui, n ung v.v... Ch khong mt
triu nm tr li th ngn ng v tr thng minh tng trng cng vi nhng kh nng tng tc
vi mi trng mi xut hin loi linh trng. Theo Francois Valera, s xut hin ca tinh
thn khng phi l mt bc nhy vt, m l mt s lin tc cn thit trong vic hin thn ca
con ngi trong qu trnh tin ha.
Nhng nh nghin cu v tr thng minh nhn to theo hai phng php khc nhau to nn
nhng c my bit suy ngh. Cch th nht, ngi ta to nn hng ngn nhng rbt nh khc
nhau, sau ngi ta th chng ra ngoi thin nhin, v ngi ta chn li nhng rbt c bn
cao nht. Cch th hai l ca Brooks, ngi ta ci t trong rbt nhng thit b bt chc kh

Hoavouu.com su tm
nng ca no b nh tr nh, s nhn din mt khun mt hay nhiu kh nng tng tc vi x
hi khc.
Matthieu: Nhng d cho cc rbt ny c tin b n u, cng khng th cho l chng c tm
thc c. Tht ra khng ai xc nh c tm l g v khng c phng tin khoa hc no c
th khm ph c s c mt hay vng mt ca n bt c u. L do c l l v khng th
nghin cu Tm t bn ngoi, m cn phi vin dn s tri nghim ca chnh con ngi. Cng
ging nh nhng trit gia v tinh thn ch trng thuyt duy vt khoa hc, trit gia ngi M
Daniel Dennett nhn nhn rng vi ci Tm chng ta lun trong mt s hn n, v n vn
cn l mt ti lm bi ri v nn lng nhng nh t tng siu vit nht.
Ti ngh rng iu cn thit l nn phi hp vic nghin cu ci tm t mt ngi quan st bn
ngoi v mt ngi ang tri nghim mt cuc sng ni tm. D sao ch c ci Tm mi c kh
nng t hiu ly mnh m thi. Nu mun hiu c bn th ca tm, m khng i vo cuc sng
ni tm kt hp vi thin nh lu ngy th cng ging nh hc bi m s b t.
Thun: Rt c th cc nh nghin cu v thng minh nhn to c nhiu cao vng v s thnh
cng gn y ca nhng rbt c nhng c tnh gn ging nh mt ci Tm s khai. Vn
c t ra l liu cc rbt c th c kh nng suy ngh khng? Nhng cng cuc nghin cu
gn y cho thy mt nhm rbt nh c th t t chc bng cch tng tc v ng x ging
nh chng c thc. V d, chng c th chp nhn nhng rbt ph nu nhng vt ny gip
chng hot ng tt hn, nhng chng c th loi nhng vt ph ny ra nu lm hng hot ng
ca chng. Nhng rbt hin nay c th c tm mc thc ca mt con cn trng v c th tin
gn n tm mc mt con ch. D sao thc ch l mt s th nghim v cn rt s khai. Ci
vic loi ra cc rbt ph nu khng thch hp gn ging nh th nghim v bn nng ca ch
ca Pavlov. Cn rt xa mi n c ngn ng v ci tm bit suy ngh ca loi ngi.
Trong i sng thng nht, 90% hot ng ca chng ta da vo bn nng: i ng, n ung,
nu bp l nhng cng vic khng cn n suy ngh. Cn ci tm bit suy ngh l soi ri li
chnh mnh v t hi v s phn. Hnh nh ci tm ny bt u xut hin vo k nguyn ngi
Cro-Maguon, khi y con ngi mi bt u bit chn ngi cht. Nhng nh nhn chng hc
ngh rng mt trong nhng biu hin u tin ca ci tm bit suy ngh l ci kh nng tng
tng mt th gii sau khi cht, v chun b cho chuyn i di n th gii . Cng vo thi ,
con ngi bt u bit sng tc ngh thut, nh cc tranh c thch cch y 40.000 nm trong
nhng hang ng Chauvet v Lascot min Nam nc Php.
Kh nng sng to v nhng tin trnh tm thc cao hn dng nh kt hp vi ngn ng. Chnh
s lin kt mt thit vi ngn ng mi tht s ni ln tnh ngi. Trong tt c cc sinh vt, ch c
con ngi l c mt ngn ng chn lc. Trong trng hp cc rbt, cn lu chng ta mi to
dng c mt ngn ng v mt ci tm bit suy ngh...
Ci tm hng dn con ngi khng nhng quay li vi chnh mnh, m cn hng v ngi
khc, v mi trng, v v vi thi gian ang tri i. Ni tm li vn l: liu cc rbt c kh
nng suy ngh hay khng?

Hoavouu.com su tm
Matthieu: Ci tm bit suy ngh chnh l ci tm c th t hi li chnh mnh, v i ngc dng
t tng sau cng tin n tm vi t vi bn nguyn trong sng ca n. Ch c ci tm vi
t ny t n mi c kh nng nm bt s vt trong ci th Nht nguyn, ngha l khng c nng
s. Ngi ta gi ci tm ny l v lng quang v n c kh nng t soi sng v soi sng mi
hin tng c ngha l thng sut tt c. Theo Pht gio, mt tng hp cc t bo thn kinh
khng th l nguyn nhn u tin ca tm thc. Nu mt rbt c th to nn mt kh nng
nhn bit, th c th l mt con ma trong c my.
Mt vn khc m cc nh sinh hc thn kinh khng th gii thch thch ng l vn t
gic (libre arbitre) ca mi c nhn. Theo h, ci cm gic m chng ta c khi chng ta ngh v
quyt nh mt iu g, ch l phn nh mt s tnh ton ca h thn kinh da vo cc kch ng
bn ngoi, da vo tnh di truyn v vo s hc tp ca chng ta trong cuc sng. Mt thong
nghi ng, l v h thn kinh cn c thi gian chn mt phn ng tt nht. Khi m h thn kinh
hot ng ng b, chng ta c mt quyt nh v chng ta cm thy nh nhm.
Mt vi nh sinh hc i n kt lun l s t gic ch l mt o tng. Chng ta c cm tng
l hon ton t do trong mi quyt nh, v iu ny l mt li th ca chng ta trong qu trnh
tin ha. Lun c ny khin ta ngh rng con ngi ch l nhng rbt bit suy ngh. V nh th
ci tm khng c tc dng g ln b no, v ch l mt chng nhn th ng v v ch m thi.
Tuy nhin ti c th to ra mt tnh hung tch bit s t gic ra khi nhng hot ng tinh
thn khc. V d ti c ngi th trn gh cho n khi ng qun hoc bt tnh, bt chp nhng i
hi khc ca c th nh i, kht, nhu cu v sinh v.v... Tht l v l, nu cho rng s t gic
ny l do nhng s sp xp v tri ca b no. Vy t u ny sinh ra ngh chng minh l ci
tm tht s c mt? Lm th no mt vt th khng hin hin, li mun chng minh rng
mnh c mt? Bng cch no m nhng nh khoa hc khng c tm li c th sng to ra mt
khoa hc chng minh rng ci tm khng c tht? V c cn phi hi l ci tm c tht hay
khng na? Khi ti t hi v ti, th ti bit rng ci tm c tht. V ph nhn s c mt ca ci
tm c l thuc v phn siu hnh hn l v phn khoa hc.
Thun: D sao trong mi trng hp, khoa hc cha gii thch c lm sao chng ta ngh hay
sng to c, th chng ta lm th no li bit thng ght, bit ci p, ci xu, bit vui bun.
V ngy no tt c nhng iu cha c hiu cn k, th kh m bn n ngun gc ca tm.
Matthieu: Nhng ngi duy vt tch cc nht, t cho mnh l duy vt siu hng cho rng cn
phi xem nh khng c cc trng thi tinh thn ch quan. L do l s din t cc trng thi y
khng th s dng c ngn ng thn kinh hc. Nhng Alan Wallace ni: Khi ph nhn
cc trng thi tinh thn m ai cng c th tri qua, cc nh duy vt ch da vo nhng lun thuyt
gio iu m thi.
Mt lp lun sau cng chng minh s c mt ca mt ln sng tm thc, m khng mt my
tnh hay mt h t bo thn kinh no c th c c mt s mm do tuyt i, trong khi ci tm
c th thay i hon ton v tc khc vic nhn thc th gian. Cn phi c c mt cuc i c
s kt ni ca hng t t bo thn kinh ca b no, t ch chn lc t nhin gia cc t bo. Nh
bn ni vi t bo suy thoi ri cht, nhng ci khc th giao thoa vi nhau to nn nhng mi
lin kt bn vng, v nhng t bo khc na thch hp hn vi mi trng, vi ngi khc, vi

Hoavouu.com su tm
s sng cn ca ni ging. Tt c cc iu ny u i hi thi gian, t khi b no mi to hnh
bo thai cho n khi trng thnh. B no c th chng minh c mt s mm do k diu
nh l s sp xp li cc h lin kt t bo thn kinh, vi pht sau khi ct t mt ngn tay hay
mt bn chn. Tuy nhin ngi ta li khng r v sao, vo mt thi im no ca cuc i,
trong mt pht giy dao ng, ta c th thay i trong chc lt c cch suy ngh v li sng ca
chng ta. Ngi ta c bit trng hp ca nhng k st nhn, tri qua nhiu nm sng
trong th hn, v git hi ln nhau ngay trong nh t, t nhin hi hn v nhng vic lm v
lun ca mnh, v bt u nhn th gian mt cch khc hn. Trong mt thi gian ngn, h tr nn
hin lnh v nhn hu. Mt s thay i ton din nh vy i hi mt s sp xp quan trng mi
ca cc t bo thn kinh, iu m b no d c mm do n u cng khng lm ngay c.
Tri li tm vi t, tc ci tm tr tu c th thay i tt c.
Thun: Vic thay i hon ton v t nh vy c th nhng ngi c nim tin nhit thnh.
Mt vi ngi thng dng dng vi cc vn siu hnh t nhin c mt nim tin tn gio
mnh lit, lm thay i suy ngh v np sng ca h. c th l thin sng hoc gic ng
nh Paul Claudel v Julien Ofreen kho din t.
Matthieu: Ni tm li, theo Pht gio, thc nghim m chng ta c v tm ca chng ta, ci
kh nng hiu c bn th ca n nh vo mt phng php qun xt ni tm, v lm ch c
n dng nh ch ra s c mt ca mt ln sng tm thc khng da vo vt cht. Nhng nhng
iu chng ta va cp u thuc v chn l tng i. Nhng trng thi tinh thn, nhng vng
tng, hy vng v hoi nghi, nhng xung ng v l l a chng ta n quyt nh iu g,
hon ton thuc v lnh vc v minh hay o tng. Chng ta lc li trong nhng ln sng t
tng m chng ta cho l thc ti. Bn kia s hn n, s nhn thc duy nht khng chi ci
c l s tnh thc, khng cn quan nim, khng cn to dng g khc ca tinh thn. l s
n gin nguyn s ca s tnh thc, nh cao ca thc nghim, khng tng tng hay din t
c v khng cn chng c no khc ngoi chnh bn thn n. D ta c nhn nh n cch no
i na, ta cng khng chi b c n, cng nh h v khng chi b c thc ti. Nhng
nim u bt lc trc bn th ti hu ca tm thc. Ci bn th ny t chy tt c cc nim
ging nh la t chy lng chim m khng li tro vy.
Thun: Theo Pht gio, con ngi c phi trn nh cao ca s thng minh khng? C sinh
vt no cn tin ha hn con ngi khng?
Matthieu: Khng c l do no khng cho php c nhng sinh vt khc thng minh hn chng
ta, nhng th gii khc. Trong th gii chng ta, ngoi nhng s cch bit thng thng, c
nhng khc bit ln lao trong vic thnh tu tm linh mi c nhn. Nhng kh nng tinh thn
ca mt v Pht, s gic ng bn th v cc c ch au kh v hnh phc u tinh vi hn rt
nhiu so vi nhng k cn b v minh che lp.
Thun: Vy l cch nhn v hiu cuc i ty thuc vo mc tin ha ca tm thc trn
nhng bnh din m n c th biu hin!
Matthieu: Ngi ta ni n ba th gii.

Hoavouu.com su tm
u tin l Dc gii l ci gii hin nay ca con ngi. Gi l dc gii v tm con ngi cn b
chi phi bi nhiu tnh cm v c mun. K n l Sc gii l ci gii ca nhng v tri vi
tm thc vi t hn t b chi phi bi tnh cm. Sau cng l V sc gii trong y ch cn tm thc
tuy nhin vn cn thuc th gii v minh.
Thun: Trong trng hp V sc gii, cn c th ni v ti sinh khng?
Matthieu: C l nn ni v nhng trng thi hin hu k tip. Tm thc trong tnh trng khng
c xc thn mt thi gian, sau chu nh hng ca nhng c mong tim n, li xut hin vi
mt xc thn.
Thun: Nhng yu t no c th quyt nh nhng iu kin m tm thc ti s ti sinh?
Matthieu: S t gic, trong sut cuc i chc chn chng ta, cho php chng ta thay i c
thn, khu, tc l hnh ng, ngn ng v mun. Nh vy chng ta mi ph c bc mn
v minh gm tham dc, sn hn v kiu mn. Bc mn v minh ny lm chng ta mt i kh
nng phn on cng ci bn th sng sut ca tm chng ta. Vi ngi Pht t, thay i tinh
thn tc l thay i tm thc. Cng nh ta lm nhim mt dng sng khi ta rc xung ,
ri sau ta thanh lc nc, ta cng c th lm nhim tm ta ri sau c gng thanh lc
n n c trong sng. Nu ci tm mi c gi nguyn trong khong i cn li, th
thn sau ca ta s l ca mt con ngi thng minh sng sut, ta c th tip tc cng vic tu
hnh. Nu ngc li ta cng lm n en ti hn, th ta c th ti sinh trong loi th, hoc trong
mt ci gii ti tm hn v ta khng cn kh nng tin ha xa hn.
Thun: Pht gio c chp nhn loi th c tm thc chng? Mt con giun t hay mt con mui
c thc chng v s phn ca chng? Quan st cch ng x ca mt vi loi vt cho ta thy
chng cng c nhng tnh cm gn ging nh con ngi. Nu c ai nhn thy mt con ch nui
n con n th khng th nghi ng tnh mu t ca n. Nu c ai nghe mt con chim ku thm
thit khi b mt con mo sn ui th cng khng th nghi ng s s hi ca n. Nu c ai nhn
thy con ch nhy x vo mng ch, khi ngi ny tr v th cng khng nghi ng c s
thng yu, tru mn ca n.
Dng nh mt vi ging vt nh loi hc tinh tinh rt gn vi loi ngi (99,5% b gne ca
loi ny ging ht nh loi ngi), c th c kh nng nhn bit nhng nim tru tng, hoc
hnh dng hay mu sc. Vi loi li bit c thng thc ci p. Ngi ta tng thy c by
on hc tinh tinh ng sng s ngm hong hn. Nhng nh nghin cu v tm linh loi vt
nhn thy khng c s khc bit c bn trong nhng hot ng tinh thn ca loi c heo, hay loi
linh trng vi con ngi. Nh vy loi vt c th c mt tm thc c bn, nhng cn ci tm
bit suy ngh th iu ny cn kh nghi ng. Chc l cn kh lu mi c th thy c mt con
hc tinh tinh k li chuyn v cuc i ca n, hoc gi vit nn mt thin tiu thuyt.
Matthieu: V th Pht gio cho rng loi vt khng c kh nng i trn con ng gii thot.
Nhng khi nghip chng v kip vt tr xong, chng c th tr li kip ngi v li c kh
nng tu hnh. Tr thng minh con ngi c th c dng vo nhng cng cuc git hi, nhng
n l iu kin duy nht pht trin lng v tha rng ln v v t m loi vt khng th c c.
Gi tr duy nht ca con ngi l nu gp au kh c cng n phi tm cch vt qua,

Hoavouu.com su tm
v cng m ra cho n con ng tm linh na. S kin tm c th t vn li chnh mnh, ch l
mt nt ring bit ca n, cn ci vic chi b au kh v i tm hnh phc li l mt nt c bn
hn. Theo ting Ty Tng mt trong nhng ch dng ch sinh vt l drowa (mt ngi ang
i). N lin h n s di chuyn theo mt hng no theo ngh. S di chuyn c th l s
hng ng ca mt con amip, cng nh cuc hnh trnh i n gic ng ca mt n s, hoc gi
cng l cuc chy nhy ca mt con nai hay mt cng vic ca mt bn tay ngi. Chnh s di
chuyn lm ng vt khc thc vt (Pht gio khng xem thc vt l nhng ng vt). Theo
nh dn trn, ta c th xem ng vt nh c mt tm thc c bn, d tm thc y c bit
suy ngh hay khng, chng cng u bit lnh xa au kh v tm n hnh phc nh chng ta
vy. S dng loi vt cho li ch ring ca chng ta, m khng ngh g n au kh ca chng,
ch l p dng lut ca k mnh v l iu khng th chp nhn v mt o c. C nhng
o lut bo v sc vt, nhng theo ni dung cc lut , th sc vt ch l nhng mn , nhng
sn phm nng nghip. Khng h c nim no v quyn ca loi vt ngay c quyn c sng.
Thun: C thang bc no trong cc cnh gii cuc sng khng? V sc gii c phi l cao hn
ht khng?
Matthieu: Ch tng i thi, v V sc gii vn cn vng vo v minh. Ngy no m v minh
cha b tn dit, ngy no s dnh mc vo ci ng, vo thc t cc hin tng, ngi ta li ri
vo nhng au kh ca cuc i hu hn. Trng thi ti hu m ngi ta tm kim l s gic ng
khng cn b bc mn v minh no ngn ngi.
Thun: Mt s gic ng c th thot khi vng lun hi, sinh t?
Matthieu: Mt k tht s gic ng l dp tt c mi c mun, thot ra mi nghip
chng c th khin anh ta phi ti sinh li th gian hu hn ny. Anh ta c th t do khng ti
sinh na. Nhng v tm i bi, nn anh ta li ti sinh v lng trc n vi chng sinh cn au kh,
ng hu hng dn h tm n con ng gii thot.
Thun: Th no gi l mt v B tt?
Matthieu: Pht gio dy con ngi cn phi c ba thi trong cuc sng:
- u tin phi l mt qun vng, c ngha l cn phi c quyn lc trc khi sn sc thn dn.
- K n l mt ngi dn ng a nhng ngi khc cng qua b bn kia (gic ng).
- Sau cng l ngi chn dt i sau by n ca mnh, lo ch an ton cho chng, trc khi t lo
liu cho mnh.
B tt l ngi chn dt, sn sng t b nhp Nit bn hay thnh Pht, cho tr li cuc i ng
hu gip chng sinh. Nhng s t b ch l mt hnh nh tng trng cho lng v tha. Tht
ra B tt khng cn ch i cho tt c chng sinh c gii thot thnh Pht, v nu l Pht
th s gio ha v gip chng sinh tt hn rt nhiu. B tt gip chng sinh ging nh mt
tri soi chiu khp ni, v khi ngi ta t n gic ng, ngi ta t cm thy mt lng t bi
v hn i vi chng sinh. Ngi ta cng ni rng nh trng phn chiu t nhin trn cc ao h,

Hoavouu.com su tm
cng ging nh th lng t ca ch Pht i vi chng sinh th hin bng nhng s ha thn
khp ni.
Trong bi th Con ng gic ng ca Shantideva vit:
Ngy no khng gian cn tn ti
Ngy no cn chng sinh
Xin cho ti c li,
gii tr au kh cho th gian.
Thun: Mt cu hi khc lm ti bn tm: dn s tri t c gia tng lin tc v mi tm thc
c gn cho mt ngi. C chng trong v tr mt kho cha v tn cc tm thc tip liu
cho ci dn s gia tng chng mt ? Mt ci kho cha c th c t thu no, t lc hnh thnh
v tr? iu ny cng c ngha l c mt s ln tm thc khng tm c mt ch da vt cht
t khi c Big Bang.
Matthieu: Mt trong nhng nh c bn ca khoa vt l l tng s khi lng v nng lng
ca v tr khng thay i. Cng th nu nhng tm thc khng c khi u v chm dt, th
khng c l do g c thm nhng tm thc mi t h khng. Tuy vy iu ny khng c
ngha l c mt gii hn no cho s lng cc tm thc. S lng ny tng hay gim ty theo
nhng cnh gii, ni chng c th tm ra ch da. Nu mt tm thc khng th xut hin hay
bin mt, th n c th chuyn ha theo chiu hng v minh hay gii thot.
S chuyn ha ni tm sau mt thi gian tri nghim thin nh, tht ra rt kh nm bt lc ban
u, nhng nu chng ta c gng, chng ta cng c th thnh tu c. Chng ta bit rng chng
ta c kh nng kim ch tc gin, tr nn bnh tnh, bit x b ghen ght tr nn thng cm,
bit nhn r m lon tr nn sng sut. Chng ta cn c th lm nhiu hn v thay i hon
ton con ngi chng ta. Mun c nh vy cn phi t ch ng, ng cho tm ttr bung
lung. Nu lun lun bit theo di t tng v cc hin tng, ta c kh nng i dn n gic ng,
tc l mt nhn thc r rng, sng sut khng h nhm ln v bn th ca th gian. D rng
khng th dng danh t th gian m t c trng thi Gic ng, nhng c Pht cng
ging dy con ng m Ngi i qua. Con ng ti gi l Khoa hc tm linh c th dy
chng ta phn bit c o tng v thc ti. V khi hiu ra, chng ta c th p dng t mnh
tri nghim. Nh ti tng ni trc y l c Pht tng nhn mnh nhiu ln l ng tin
theo li dy ca ngi v tn trng ngi, m chnh ta cn phi kinh nghim ly. Theo c Pht
th ng c tm mnh l mt s tri nghim ni tm ch khng phi l mt s suy din tinh thn.
Rt nhiu iu kh c mt ngi bnh thng chp nhn, bt u bng nhng khm ph khoa
hc. nim v khng gian, thi gian hay v s bp bnh lng t l mt v d. iu ng k
khng phi l mi ngi c th kim chng gi tr ca mt khm ph ti y by gi, m l
nhng ngi tng theo ui cng vic tm kim kin tr v kh nhc, cng n chung mt kt
qu. Theo Pht gio c 3 loi chng c ng tin cy:

Hoavouu.com su tm
- Mt l s trc tip tri nghim nh thy la.
- Hai l suy lun: thy khi th bit c la.
- Ba l chng c do nhng ngi ng tin cy tri nghim v cng b ra.
Loi chng c th ba ny lin quan n nhng s kin m chng ta khng th chng kin c
do gii hn v kin thc. Khi ngi ta tin vo in t, l do nhng nh bc hc ng knh
khm ph ra n. Nu chu kh b thi gian hc khoa Vt l, th ta cng s tm thy in t.
V gi y mt con ngi bnh thng li m ra ng vc l in t khng hn l mt thc th,
m theo khoa c hc lng t, th i khi n c nhn thy di dng sng.
Trong lnh vc thin nh, bng chng xc thc l ca nhng thin ging u l c Pht,
sau mt thi gian di tri nghim, i n kt lun ging nhau. Nhng nhn vt ny c nhng
c tnh trung thc v o c khng th chi ci c.
Thnh thong, tuy rt him hoi, cng c mt nh khoa hc ngy to kt qu nh la mi
ngi v pht minh ca mnh, nhng sm hay mun cng b cng ng khoa hc pht hin.
Cng tng t nh vy, mt v t xng l thnh nhn lng gt nhng k d tin, nhng ri
sau , do tc phong hay hnh ng cng li b pht hin v b xa lnh.
Thun: Ti cn thc mc v iu g xy ra khi mt ngi t n gic ng. Tm thc ca h
c cng tn ti vi nhng tm thc khc khng?
Matthieu: Gic ng c ngha l chm dt v minh. Tm thc do hon ton sng sut, khng
cn b m mui che lp na. Khi t n gic ng, mt v Pht s khng ri khi v tr, tri
li vi tm ton gic s ny n mt lng t bi v hn vi chng sinh, v Pht s ha thn hng
dn chng sinh trn con ng n gic ng. Sau khi t b xc thn, tm thc ca v Pht s
ha nhp vo bn th ti hu ca vn vt cn gi l Php thn. V ging nh mt trng phn
chiu trn mt nc, tm tnh thc ca mt v Pht s hin hin vi nhiu ha thn cu
chng sinh cn trong vng lun hi sinh t.
Thun: nim v t tng l nguyn nhn gy au kh lm ti li nh n Freud. Lm th no
so snh tm thc ca Pht gio vi tim thc ca Freud. Pht gio ngh g v quan nim ca
Freud v nhng n c v tnh dc, cng nh quan nim ca ng ta cho rng dng nng lng c
bn ca cuc sng chnh l tnh dc.
Matthieu: Thay v ch tim thc, Pht gio dng ch tp kh hay nhim. Trong qu kh
lun hi sinh t ca chng ta, chng ta thm nhim qu nhiu thi quen, tt tt hay xu.
Nhng thi tt ny tim n trong tm thc chng ta v nh hng su m n suy ngh v hnh
ng ca chng ta. Cc thi quen su kn nht chnh l ci Ng, tc l s tin tng rng mi
th trn th gian ny u lin h v quy t v mnh. V trong mi th tnh cm yu ght, dm
dc l th vt tri hn ht, v c nm gic quan u tham d vo . Khng th no r b c
s luyn i ch n thun bng suy ngh. C th s dng 3 phng php chnh:

Hoavouu.com su tm
Mt l v hiu ha cc thi quen xu bng cch vun trng nhng thi quen tt nh lng v tha,
s bao dung hay qun xt nhng kha cnh xu xa ca nhng c mun. y l mt qu trnh tu
tp lu di tho g ln hi cc thi h tt xu sn c.
Hai l qun xt v Tnh khng ca cc php ni chung. S qun xt ny c kh nng a n
mt s gii thot nhanh chng v ton din ca cc thi h, tt xu.
Ba l s dng ngay nhng thi quen nh nhng cht xc tc chuyn ha nhanh chng.
Cch th ba ny kh nguy him v n nh mt con dao hai li c th lm ta tt hn hoc xu i.
Thun: Freud cng c a ra mt thuyt v gic mng. Ta bit rng gic ng rt cn thit cho
con ngi. Khi mt sinh vt ng, c th s tng xut cc cht c ra ngoi. Gic ng c chia
thnh gic ng tht s, trong b no hot ng chm li v gic ng m mng trong b no
hot ng nh khi ta thc, v nh vy l ta nm mng. Mt s nh thn kinh hc cho rng trong
gic mng b no to dng nhiu hnh nh, ri tng hp li thnh mt cu chuyn.
Freud v Jung li ngh rng gic mng l biu hin ca nhng nhu cu ca ta nm trong tim
thc, ca nhng c mun, nhng ngh thm kn, v nhng biu hin l c trng ca c tnh
mi ngi. Nhiu ngi khc th cho rng gic mng ch l nhng phn ng i vi nhng kch
ng gic quan, hay ch l nhng ph sn t s mt qun bnh cc tuyn ni tit trong c th.
Matthieu: Mt s so snh vi nhiu chi tit gia quan im Pht gio v quan im khoa hc v
vn ny, c tho lun trong mt cuc gp g gia c t Lai Lt Ma v cc nh khoa
hc. T cuc tho lun , quyn sch Ng, m v cht ra i. Pht gio chia thnh 4 giai
on gia thc v ng, gic m vo giai on th hai. Ngi ta ni rng ng say ging nh ci
cht, cn gic mng ging nh thn Trung m tc giai on gia ci cht v s sng, trong
mi dn nn ca tm tr biu hin di nhng o nh m ta cho l rt tht. C nhng k thut
cho php ta thc c l ta ang m, k chuyn ha gic m v to ra nhng gic m theo
mun. Nhiu thin gi tp luyn theo cch ny mt thi gian vi mc ch l xem cc
hin tng nh mt gic m hay mt o tng, v nh vy khng cn luyn i chng na.
V pha khoa hc, gic m thc c cc nh khoa hc th nghim v thy rng c th bit
c khi mnh ang m. V s ghi li cc in no chng minh iu .
Thun: Pht gio din t thin nh nh th no? C phi nh mt trng thi m tm ngng hot
ng thay th bi trc gic v ta khng cn thc khng gian thi gian v hp nht vi v tr.
Matthieu: Thin nh c xem nh mt con ng, v l tm con ngi chuyn ha dn dn
i t v minh n gic ng. Trong cuc hnh trnh , ta phi qua nhiu giai on nh n nh
nhng vng tng, i n mt s an lc cng ngy cng tng trng. Sau cng ta khm ph ra
bn lai din mc v trn y hnh phc, ng thi tm i bi xut hin. Tm tr nn trng khng
v rc sng, ci Ng bin mt v khi y con ngi mi thc s bit mnh l ai.
Chng IX: L Tr V Thin nh


Hoavouu.com su tm
Lm th no nhn thc th gian?
Vic tch tr nim v thng tin c cho php a n nhn thc ti hu v th gian? u l gii
hn ca lun l v ca l tr thng thng m khoa hc thng t nn tng? Khoa hc c tr li
c tt c cc cu hi v th gian v khm ph ra bn th ti hu? Phng php tip cn phn
tch v hp l ca khoa hc khc nhau th no vi nhng phng php thin nh ca Pht gio.
Lm th no kim chng gi tr ca khoa hc thin nh t c s trn vic qun xt ni tm
v thc nghim ch quan?
Thun: Trong khoa hc, nhng phng php c bn dng trong vic khm ph gm c l thuyt
da trn phn tch v thc nghim. Nu Pht gio khng qun l lun v phn tch, th dng
nh phng php chnh m Pht gio s dng l Thin nh. Bn c th cho ti bit ch nhn
thc c ng ngha gia khoa hc v Pht gio khng? Nhn thc m ngi ta c qua thin
nh, c ging nh nhn thc qua l tr khng? Thin gi phi chng nn t b vic phn tch
c nhn thc, v ch cn thun khit tm tr, dt b mi nim tng, mi suy ngh nhn chn
c thc ti.
Matthieu: Th theo cc quyn lun Pht gio, ch hp l (pramana) c ngha phng tin
c nhn thc ng n. Lun l bt buc phi c trong mi kha cnh nhn thc, khoa hc hay
thin nh. Tuy nhin, ngi ta c th phn bit mt nhn thc quy nh v mt nhn thc tuyt
i. Nhn thc quy c cho ta bit v vn vt hin hu, cn nhn thc tuyt i cho ta tip cn
vi bn th tuyt i ca cc hin tng (nh khng t tnh, tnh khng). C hai li nhn thc
u c gi tr trong mi lnh vc ring bit.
Lun l v l tr cng u c thin nh s dng khi qun st s vn hnh ca t tng v thy
c kh nng chng em li au kh hay hnh phc. S kin tinh thn no em li s bnh an
ni ti v m rng lng chng ta vi k khc? Cn nhng g l em li s ph hoi tm hn
chng ta? S phn tch ny cho php chng ta hiu cc t tng kt ni vi nhau nh th no, v
rng buc chng ta ra sao?
Khi m thin nh lm pht trin lng nhn i v t bi ca chng ta, th l tr v thc nghim s
m rng mt chng ta v nhng kt qu tai hi ca s sn hn, cng nh li ch ca s kin nhn
trong i sng hng ngy. Tu tp nui dng nhng tnh cm v suy ngh a n hnh phc
tht s, v chi b nhng g a n au kh, thay i dn dn dng t tng ca chng ta, ri
n tnh tnh ca chng ta.
Thun: Gic ng c phi l nhn thc mc cao hn khng?
Matthieu: C nhiu d bit gia gic ng v nhn thc thng thng. Trc tin gic ng khng
phi l nhn thc v s a dng cc hin tng v nhng s kin tinh thn, m l v bn th tht
s ca chng. Cch nhn thc cng khc: Nh nguyn ch th, khch th bin mt, v l tr thng
thng nhng ch cho mt s nhn bit trc tip r rng v tnh thc, c ngha l ngi thy v
vt c thy ch l mt. Tng chng nh l v l, nhng gic ng pht xut t mt lun l
tuyt i da trn s hiu bit v tnh khng v vt ln trn lun l quy c ca mt h t
tng thng thng.

Hoavouu.com su tm
Thun: C th ni y l mt nhn thc trc gic hay thn b chng?
Matthieu: Nhng t trc gic, thn b c th lm ta nhm ln. Nu dng t trc gic nh
mt nhn thc trc tip, tc th cng gn ng. Nhng nu ta ng ha ci trc gic y vi mt
linh cm m h khng kim sot c, hoc gi mt cm gic m h vt ra t tim thc, th
ch l phn nh ca nhng c mun hay nhng t tng hn n thng nht ca chng ta. Tri
li, nu ta dng t thn b nh mt s kt hp mt thit, khng nh nguyn vi bn th ca tm
khi no cng trong sng, chiu diu v v nim, th l Thin Pht gio.
Chc chn l ta c th c, trong khi thin nh nhiu tri nghim thn b, nhng ch l nhng
phng nh ca tm, ch lm ta lc li, thay v soi sng chng ta. Thay v ch i nhng giy pht
xut thn, hay trm mnh trong tch lng, tt hn l nn Thin nh qun st n tt cng, sau
tm yn ngh, v nim trong mt trng thi sng sut min vin. V nh vy ta thnh tu
vic ng li bn th ca tm su xa v bt bin nh bu tri. Ta i ngc li ci ngun ca t
tng, v khi t tng chm dt, ta mi hiu c iu khng th din t bng li c. D
khng din t c, nhng vi nhiu thin gi thun thc, th trng thi l mt tri nghim
trung thc.
Thun: C phi v th v v gii hn ca ngn ng, nn Pht gio dng n d hay biu tng
m t s Gic ng. Hoc gi cc Thin s hay dng hnh thc Cng n p tan mi lun l,
mi l l, gt b mi khi nim. Cng n l mt b mt trong Thin hc dng m tm cho
ngi hc o. V d nh v thy, khi v tay hi t: Ting v mt bn tay l g? Cu hi
ny l ph tan trong mt thong chc mi vng tng ca ngi t, anh ta c th nhn
thy khi c duyn chn mi, bn lai din mc ca mnh.
Matthieu: Khi cn phi din t nhng mc khc nhau ca vic thnh tu tm linh v nhn ra
tnh khng ca vn php, ta thng bt lc v thiu vng ngn t. Ngi ta khng th dng lun
l thng thng c v n gin l n khng y . Cng kh cho thin gi din t tm gic
ng ca mnh, ging nh ngi cm khng ni c v mt nh th no. V cng v th nn Pht
gio vn dng nhng n d nh ngn tay ch mt trng: phi nhn mt trng, ch khng nn nhn
ngn tay.
Trong khun kh tip cn chn l nh vy, cc v Thin s thnh thong hay dng nhng phng
tin bt ng gip t gic ng. Trong mt m trng sng ma thu, trn nhng trin ni nhn
xung tu vin Dzotchen Ty Tng, ni ti c duyn tr ng mt thi gian, mt n s Ty Tng
th k XIX tn l Patrul Rinpotch nm ng bn cnh ngi t. Thnh lnh ng gi anh ta:
Ny, anh thng ni vi ta l anh khng hiu Bn lai din mc l g phi khng?
- Tha Thy, ng vy
- Tht ra, c g l kh u
ng bo ngi t n nm bn cnh ng. Ngi t tn l Loungtok n bn cnh thy v
nhn ngm bu tri Patrul Rinpotch hi tip:

Hoavouu.com su tm
Anh c nghe ting ch trong tu vin sa khng? Anh c thy cc ngi sao chiu sng khng?
-Tha, c
-Th th bn lai din mc l vy .
ng vo thi im y, Loungtok ng ra bn th ca tm. Cng tu hnh nhiu nm, vi s gip
ca thy vo ng khonh khc thch hp, Loungtok bng thy tm mnh bng sng v t
n gic ng. Bn cht ca gic ng l ra ngoi mi khi nim. Cc cch nhn thc khc u
thiu st. Mt l thuyt ch c th ni ln mt kha cnh ca thc ti, v l n ch dng nhng
mnh gii hn bi nhng khi nim. Ci khi nim ny c nhc bn nh li nh l bt ton
ca nh ton hc ngi o Kurt Godel khng?
Thun: nh l Godel qu tht bao hm nhng gii hn cho vic suy lun hp l. nh l ny
thng c xem l khm ph hp l quan trng nht trong th k XX. Nm 1900, ngi c
David Hilbert thch thc l t c cc mn ton hc trn mt nn tng hp l vng chc.
Kurt Godel chp nhn li thch thc nhng khng phi theo chiu hng m Hilbert hiu.
ng ta ngh vo nm 1931, mt nh l l lng v b him nht v ton hc. ng ch ra rng
mt h thng s hc mch lc, v khng mu thun nht nh gm c nhng nh khng
quyt nh c, c ngha l khng th dng lun l m ni chng ng hay sai. Mt khc khng
th chng minh rng mt h thng l mch lc v khng mu thun ch trn cn bn cc nguyn
l ton hc (l nhng tin u tin c chp nhn m khng cn chng minh) nm trong h
thng . Mun lm c vic chng minh y, cn phi i ra ngoi h thng v s dng nhng
cng l ph bn ngoi h thng. V nh vy h thng l bt ton. V cng v th m nh l
Godel thng c gi l nh l bt ton.
nh l ny c tc dng nh mt c st nh trong gii ton hc Godel chng minh rng
lun l c gii hn v ci mng ca Hilbert mun chng minh s mch lc ca mi mn ton
hc ch l mt o tng. nh l Godel li cn c tc ng ln nhiu lnh vc tinh thn khc nh
trit hc v tin hc. V trit hc, th n cho thy t tng hp l khng phi l khng c gii hn,
v v tin hc, n hm rng c nhiu bi ton hc khng bao gi c gii quyt bng my tnh.
Matthieu: Pht gio t lu xc nh rng vng tng c nhiu gii hn trong t thn. Con
ng gic ng khng chi b l tr, nhng siu vt ln l tr. L tr khng din t chn
l ti hu v l nhng gii hn ni lin vi cu trc ca l tr khng cho php mt nhn thc trc
tip ca tuyt i. Mun hiu bn th ca Tm, cn phi chm dt vng tng vt qua nh
nguyn ch th-khch th.
Thun: Kt qu ng ngc nhin ca nh l Godel ch ra rng c mt gii hn t nhin cho
nhn thc khoa hc. Mun vt qua gii hn , phi cn n nhng cch nhn thc khc m
bn va cp.
Matthieu: y l mt im quan trng v nhng con ngi thi i chng ta to ra mt hnh
nh gn nh huyn b cho khoa hc. H quan nim nh th khoa hc, mt ngy no , s c th
tr li mi cu hi. Nhng tht ra cn rt xa c th n c , cha ni n vic gic ng

Hoavouu.com su tm
hay nhn thc tm linh ngay trong i sng hin ti, nhiu vn vn cn ngoi tm hiu bit
ca khoa hc.
Thun: Khoa hc cng cha hn l khch quan nh cc phng php khoa hc thng gii
thch. Nh khoa hc lm vic gia mt x hi vi mt nn vn ha. D mun hay khng mun,
ng ta cng b chi phi bi nhng khi nim siu hnh. Cn trong vic trnh by kt qu ca cc
cuc nghin cu, ng ta cng b nh hng bi s hun luyn ngh nghip, s theo hc cc bc
thy, tc ng ca cc ng nghip v cng trnh ca h. V th mt khi i vo cng cuc nghin
cu, th cn v s quan st th gii bn ngoi cng vi nhng thc nghim c phn tch v
gii thch ni tm cng vi s soi sng ca cc khi nim v l thuyt ca mi nh khoa hc.
V d vi nh Vt l thin vn th ng ta vin dn n s hnh thnh cc thin h, cn nh vt l
th ngh n l thuyt v cc lc nguyn t. S chp nhn mt thuyt ny thay v mt thuyt khc,
cng khng phi l khng c nh kin. Nh khoa hc s b nh hng bi quan im ca cc v
thy hoc ca cc ng s gn gi (iu m ngi ta hay gi l mt trng phi), hay t hn bi
nhng s kin c tnh cch thi lng. Tuy nhin, trong khoa hc cng nh trong cc lnh vc
khc, phi d chng nhng th cch thi lng. Mt l thuyt c nhiu ngi a thch cha
hn l mt l thuyt hay. a s nhng ngi chp nhn l thuyt y, khng phi l v sau khi
cu xt k lng, m l v xu thi hay v mun theo gt nhng con chim u n nhiu uy tn.
Vi t cch l mt sinh vt bit suy ngh, nh khoa hc khng th quan st thin nhin mt cch
hon ton khch quan. Einstein vit: Nhng khi nim vt l l nhng sng to t do ca tm
tr con ngi, d rng chng c v nh b chi phi bi th gii bn ngoi. Nhng c gng ca
chng ta nm bt thc ti ging nh mt con ngi c tm hiu c ch ca ci ng h ng
kn. N nhn thy mt knh ng h cng nhng cy kim ang di chuyn, n nghe c ting ku
tch tc, nhng n khng c phng tin no m np ng h. Nu n kho tay, n c th
ngh ra hnh nh mt c ch hot ng ca vt th m n quan st, nhng khng bao gi n c
th chc chn rng hnh nh m n to ra l duy nht c th gii thch c nhng g m n quan
st. N khng bao gi c th so snh ci kiu mu do n sng to vi c ch thc s, v cng
khng th tng tng ni ci kh nng m s so snh c th em li mt ngha no.
Khi m nhiu l thuyt u kh thi, nhng li khng cng ph hp, c a ra nhn cng mt
hin tng, s chn la gia cc l thuyt thng l da vo nhng nhn xt siu hnh. V
vy, Einstein v chung thc t, nn khng bao gi chp nhn s gii thch cch nhin v thc ti
nguyn t v thc ti vi m ca c hc lng t. ng ra nhiu nm c tm mt k h trong
thuyt lng t m khng bao gi thnh cng. V th nn ng ri b khoa vt l vi m, ch
tm vo nhng khm ph ln lm o ln lnh vc ny trong thp nin 50.
Matthieu: Nhng l thuyt khoa hc chu nh hng siu hnh hn ngi ta thng tng. Nh
khoa hc Ty phng c khuynh hng cho rng c mt thc ti r rng v chc tht ng sau
mi hin tng, v v vy c tm ra mt nguyn nhn u tin cho v tr. Tri li nh khoa hc
ng phng thng t li vn thc ti. ng ta d dng chp nhn mt s tng thuc cc
hin tng trong mt th gii khng c khi u. V th ng ta d dng chp nhn hn nhng t
tng siu hnh v da vo ng ta hnh dung ra nhng l thuyt mi.
Thun: Nhng nhng nh kin khoa hc khng phi tt c u xu, v cn c th l mt ngun
cm hng cho nh khoa hc na. Tht vy nu khng c tin kin, khng c nh hng tn gio

Hoavouu.com su tm
trc v s thng tin m thin nhin em n cho nh khoa hc, lm sao ng ta c th la chn
thng tin no kh d gip ng tm ra nhng nh lut, nhng nguyn l mi? S la ra thc ti l
mt giai on thit yu trong vic nghin cu khoa hc. V vy thc ti khng th khng b
chuyn i trong ni tm. V nh khoa hc ch thy iu g ng c th thy, hay ch mun thy
m thi.
Matthieu: Einstein cn ni: Trn nguyn tc, tht l sai lm khi t mt l thuyt ch duy nht
trn nhng tinh c th quan st c. Tht ra, ci g n li hon ton tri ngc. Vy l ch
l thuyt mi quyt nh c ci g chng ta c th quan st.
Thun: Cha ca thuyt tin ha Charles Darwin k mt cu chuyn th v v vn ny.
Trong mt chuyn i ng ra c mt ngy bn cnh mt con rch v ch thy si v nc.
Mi mt nm sau, ng tr li ni tm du vt mt bng h, v d nhin ng thy du vt
bng h. C th ng tm thy n trc y, nu ng bit tm ng ch. C nhiu v d tng
t nh th.
Matthieu: Cc nh khoa hc thng c khuynh hng t nhng s kin mi trong khun kh
nhng khi nim sn c, v khng thch i ra ngoi nhng khun kh .
Thun: ng th, tuy nhin nhng cuc cch mng khoa hc c hnh thnh do s gp nht cc
s kin mi khng i vo cc khun kh c nh ni, m bt buc chng ta phi thay i quan
nim. iu ny cng xy ra khi cc thin ti nhn thy nhng lin kt mi gia cc hin tng c
v nh tch bit. Theo nh vit s v khoa hc Norwood Russell Hanson th: Ngi quan st
gng mu khng phi l k xem v k li nhng g ngi khc cng xem v k li, nhng l
ngi nhn thy qua nhng vt th quen thuc iu m khng mt ai khc nhn thy c.
Newton khm ph ra lut hp dn khi ng hiu ra s lin h gia mt tri to ri vi s vn
chuyn ca mt trng xung quanh mt tri. Einstein khm ph ra lut tng i khi ng nhn
thc c s lin kt gia thi gian v khng gian.
Nhng thnh tu v sng to v tng tng khng phi l do tnh c, m l kt qu ca
nhiu nm di nghin ngm, sng lc, phn tch, tng hp nhng yu t phn tn ca th gii bn
ngoi. Ti khng ngh rng s thiu khch quan trong phng php khoa hc c ngha l c bn,
khoa hc ni chung cn nhiu thiu st. Khoa hc c bao che bi mt hnh lang an ton. Nh
, n lun lun tr li ng hng mi khi lc li hay i vo ng ct. Hnh lang an ton y l
tc ng h tng gia l thuyt v quan st. C hai kh nng:
Mt l nhng quan st mi, hay kt qu nhng cuc th nghim gn y ph hp vi l thuyt
ng thi v nh vy l thuyt ny c cng c.
Hoc l nu khng ph hp th l thuyt trn c th b sa i hay gt b, dnh ch cho mt l
thuyt khc c th tin on c cc hin tng c th kim chng bng thc nghim. Nh
khoa hc tr li vi knh vin vng hay vi chic my gia tc cc nguyn t. Thuyt mi ch c
th c chp nhn nu nhng tin on ca ng ta c xc nhn. Quan st v o c ca nh
khoa hc cn phi c ti lp v xc nhn bi nhng nh nghin cu khc v nhng k thut
khc.

Hoavouu.com su tm
Khoa hc tin b khng phi theo mt con ng thng nh ngi ta vn tng, m theo mt
con ng quanh co khc khuu.
Matthieu: S qua li gia l thuyt v thc nghim cho php ta kim chng mt l thuyt gii
thch v tin on ng mt vi s kin. Tuy nhin iu cng khng nh hng g n nh
kin siu hnh ca cc nh nghin cu. Mt nh khoa hc c th chng minh cho mt bn ng
nghip rng ng ny sai v thi gian tn ti, hay v khi lng ca mt ht c bn. Tuy nhin c
hai u bit chc rng s hin hu ca ht c bn l c tht. Mi khi c mt cuc cch mng
khoa hc quan trng, cc khoa hc gia lun tin tng rng mnh t n chn l. chng
qua cng ch l mt o tng, mt nh kin trit hc.
Thun: Vi nh khoa hc li cn long trng tuyn b Chng ta hiu tt c, khng cn g
khm ph na. Lch s khoa hc chng minh rng cho n by gi h lm. Vo cui th
k XIX, Lord Kelvin, mt chuyn gia v nhit ng hc tuyn b rm r l vic nghin cu
v vt l chm dt, cc th h mai sau ch cn vic lm cho cng vic o c tinh vi hn, v
b sung cc s l. ng nhm to: vi nm sau, thuyt tng i v c hc lng t lm o
ln ngnh vt l. Theo ti, ti ngh rng chng ta khng bao gi bit c tt c s tht nu ch
da vo khoa hc. chng ta lun tin gn n ch, nhng khng bao gi n c . nh l
Godel ch ra nhng hn ch ca l tr.
Matthieu: iu ny khng hm rng Thin nh trong Pht gio l khng khoa hc. Nu ta xc
nh rng mn Khoa hc t nhin l lnh vc c th nghin cu theo hng vt cht, ta loi ra
ngay t u ci Ti (tc ngi th nht) v mi hin tng phi vt cht. Nu ta qun iu , ta
s mau chng khng nh rng v tr l tt c, mi vt u thuc dng khch th (ngi th ba) v
duy nht l vt cht. V nh vy, d bit hay khng ta c mt lp trng siu hnh.
Thun: Tht l ng tic, v nh vy ta c th b qua nhng khm ph quan trng. Nhng s loi
ra mi ci phi vt cht c v l cn thit trong vic pht trin mn khoa hc t nhin. Nu Thin
nh trong Pht gio tht s l mt khoa hc th nhng gi thit ca nh nghin cu Pht gio s
nh th no.
Matthieu: Mc tiu cn bn ca Pht gio l chm dt au kh. Ta bt u bng vic qun xt
ni tm xem ci g c th em li mt s an lc, v ci g ph hoi s bnh an ca thin gi. Ta
nhn thy rng nhng tnh cm nh c , k, ham mun khng th em li an vui lu di, v l
l nhng tnh cm v k ch kch thch lng tham dc. Hiu c iu ny, ta thy rng cn
phi chuyn ha nhng tnh cm tiu cc gn lin vo t ng. Nu dt b c s la di ca t
ng, dn dn chng ta s chm dt au kh.
Thun: By gi hy i vo giai on thc nghim.
Matthieu: Trong giai on thc nghim, ta phn tch nhng c im ca ci ti, n khi no
ta bit rng ci ti ch l mt nhn hiu tinh thn. V khi ci ti tan bin th ta mi bit iu
g s xy ra. Ta nhn thy li lc ca lng bao dung, tnh kin nhn, tnh yu mun loi cng nh
s c hi ca lng ch k, s sn hn v tnh k v.v... Dn dn ta hiu ra c ch ca nhng
tnh cm y, v ta tm cch thanh lc tm vi nhiu phng php khc nhau.

Hoavouu.com su tm
Thun: Nhng iu va ni, phi chng nu ln nhng lin h cn thit v khng thay i
gia cc hin tng?
Matthieu: Cc c ch tnh cm vn hnh rt mch lc v d lng sn hn khng bao gi em n
hnh phc tht s. Vi ngi cm thy hi lng mt cch in r, khi ln cn gin d, nhng ai
cng bit rng ta khng th sng an vui vi tm trng . Sn hn k lm mt i mi nim vui,
trong khi tnh yu v lng bi mn em li cho ta s bnh an thoi mi trong tm hn.
Thin nh khng phi l cng vic tru tng, m l mt cuc khm ph i hi mt s qun
st ni tm su xa, lu di c h thng ging nh mt nh bc hc phn tch nhng ch vt l
v ton hc. Cng vic qun xt ni tm khng a ti mt phng trnh no, nhng nhng
thng nm di suy gm v s vn hnh ca tm tr, cui cng cng lm cho tm tr nn n
nh, sng sut v ti mt.
Thun: C phi lc khi u ta quan st ngi khc, ri sau mi quay li quan st chnh ta?
Matthieu: C hai vic u phi song hnh. Nu s quan st ngi khc c th m mt cho ta, th
iu quan trng l quay v vi ni tm ca chnh chng ta.
Nu chng ta phm sai lm vi ngi khc, chng ta li khng th che du s tht ca chnh
mnh. Do vy, chng ta cn phi lun nhn trong tm gng tm ca chng ta. Thin nh s
gip chng ta ph tan nhng nh kin v th gii bn ngoi, cng nh nhng nh kin v c
chng ta v nh th dn dn chng ta s khm ph ra bn th ca vn vt.
Thin nh cn ch r ci ti ch l mt sn phm ca tng tng v iu ny nu ta hiu tht
thu o s nh hng n ci nhn th gian cng nh cch x th ca chng ta.
Thun: By gi chng ta i n giai on cht ca vic kim chng. Trong khoa hc, s quan st
cng nh thc nghim u c tnh cch khch quan, c ngha l kt qu khng ty thuc vo nh
nghin cu. Mt nh vt l ngi Vit hay ngi M s t c nhng kt qu tng t vi kt
qu ca mt ng nghip ngi Php, nu cng vic o c c thc hin chnh xc. Ci tnh
khch quan l nn tng ca phng php thc nghim. Mt khm ph khoa hc khc thng
ch c th c cng ng khoa hc chp nhn, nu n c kim chng mt cch c lp bi
nhng nhm khoa hc gia s dng dng c v phng php khc nhau.
Tri li, tr tu ca Pht gio li da vo thin nh v qun st ni tm hon ton c nhn v ch
quan. Mt quan nim v tr tu nh th c tnh cch ph bin hay khng?
Matthieu: Kho st ni tm t lu to nn mt thnh kin khng tt phng Ty, v l ngi
ta cha bit phi lm sao tip cn n. Ngi ta cho rng tinh thn l mt ci g khng n nh
v nhng cuc th nghim v chnh n khng th ti lp c. Thi xut pht t nhng
ngi quan tm n Thin, mt mt khng tri nghim c trng thi tm linh, mt khc h
khng rt ta c g t nhng kinh nghim ca cc Thin gi phng ng.
Kinh nghim ni tm c mt gi tr khng chi ci c i vi cc thin gi qua nhn cch,
lng v tha, s thanh thn, bao dung, cao thng tm hn m Thin mang n cho h. Ngoi ra,

Hoavouu.com su tm
nu t bn ngoi ta khng th nh gi c gi tr ca Thin th tt hn l ta nn t tri nghim
nhn thc ly kt qu.
Thun: Vy phi thc hnh nh th no?
Matthieu: Bn c ni n trong vt l v trong thin vn vt l vic s dng nhng thit b cng
ngy cng mnh hn. Trong Thin nh, dng c ch l tinh thn. Ban u n cha thch nghi
c nn tht thng, khng n nh v mt phng hng. N cng kh b ch ng nh mt
con th rng b sp by. Vy l phi iu chnh v m rng ng knh ca knh vin vng. V nh
vo mt c gng lin tc, ci tm tr nn n nh hn, yn lng v d iu khin hn. Ta loi tr
dn nhng tnh cm th thin nh sn hn, k, tham lam, ri tin n ta c dt tr nhng
vng nim, v nhng chao ng ca tm. Ta s nhn ra c nhng c ch cn bn ca thng,
ght, ca s m mui cng nh trong sng ca tm, ca s tri buc v s gii thot.
Thun: Ti mun bit c cn phi vt ln vic suy gm c tnh phn tch y v phi lm th
no? Mt khc nhn din cc vng nim phi chng l v hiu ha chng?
Matthieu: Ta khng nn gt b chng ngay, m phi truy tm ngun gc ca chng. Khi ta quan
st chng, ta nhn thy chng khng c tnh cch chc tht, khng hnh dng, mu sc, v tr nht
nh v chng t tan bin khi ta theo di chng. Chng khng n t u v cng khng i v
u. Chng tan i nh sng sm di mt tri. V khi vng tng dt bt, tm s trong
trng thi nguyn s, trong sng, thanh thn khng cn ngh g n qu kh. Khng cn hng
n tng lai, khng cn s hi cng nh khng cn hoi vng iu g khc. S tp luyn tm
ny nu tin hnh lin tc s gip ta thy c tnh cch khng nm bt c ca cc t tng.
V khi nhn ra tnh khng ca chng, ta s thot ra c s rng buc ca chng. Nhng t
tng nhiu lon mt dn kh nng gy ra nhng xo trn tm hn c th bin chng ta thnh
tiu cc i vi ngi khc. Vi thi gian, ta tr thnh chuyn gia trong vic nhn din cc t
tng v mi khi chng khi ln ta nhn chng th chng tan i ging nh mt c gi nhn bn
tr chi a vy.
Thun: Vi mt con ngi bnh thng, phi mt bao lu i n giai on y? C mt i
ngi chng?
Matthieu: Khng nht thit phi th. Ty theo nng lc v s kin tr ca mi ngi. Trong giai
on u, tp nhn ra t tng khi chng xut hin, ging nh ta nhn ra ngi quen trong m
ng. n mt giai on cao hn, t tng t n tho g nh con rn t mnh tho ra sau khi
khoanh trn. V sau cng ta t mnh lm ch ly tm v t tng khng cn lm hi ta c na.
Ta c th v von nh t tng l mt k trm i vo mt cn nh trng, khng ly c g v ch
nh cng khng mt g. T tng n ri i, khng li du vt, ging nh ta dng ngn tay v
trn mt nc.
Thun: Nhng kinh nghim thay i rt nhiu nhng con ngi khc nhau, trong khi thc
nghim khoa hc li c th ti lp c.
Matthieu: Kinh nghim thin nh ca mi c nhn khng th quan st c bi mt c nhn
khc nh nhng th nghim khoa hc, v cng khng ch ra c mt s tht hin nhin khch

Hoavouu.com su tm
quan no. i khi thin gi li nh gi khng ng kinh nghim ca mnh. Tuy nhin, nh ti
trnh by, kt qu l mt s chuyn ha lu di ca mt con ngi, v iu ny r rng l c
tnh cch khch quan. Hn na, trong lnh vc ni qun, nhng mc tiu t n rt mch lc:
s bnh an, s khng cn luyn i, lng bi mn, tnh cao thng. Nhng kt qu ny khng ty
thuc vo bt c loi ngi no. Nhng phng tin, nhng k thun m thin gi s dng rt
ging nhau. Nhng vn bn Pht gio m t rt chi tit cc giai on ca tin trnh y. Tht ra
ty theo cn c ca mi ngi, chng ta tin n vic lm ch bn tm ca chng ta mau chng
hay tr tr, nhng kt qu ni chung th cng gn ging nh nhau.
Thun: Nhng s m t cc tc gi khc nhau c ph hp vi nhau chng?
Matthieu: Nhng s m t khng nht thit phi s dng cng mt loi hnh nh, nhng cc giai
on trong cuc hnh trnh n gic ng v kt qu th ph hp vi nhau. V d mt vi tc gi
ni rng ban u t tng ging nh mt dng si sc ri sau tr thnh mt con sng nh
thnh thong c vi dn sng ln tn, sau cng bin thnh mt i dng m bn di hon ton
yn lng. C rt nhiu tc phm m t nhiu chi tit, nhiu k thun ch dn cc giai on thin
nh cui cng i n Gic ng.
Thun: Ging nh c Pht?
Matthieu: Ging nh c Pht v nhng v T i theo con ng ca Ngi. Tht ra, c nhiu
mc trong vic thnh tu tm linh, tuy nhin mc no cng em n mt s an lc ng k.
S gic ng ca c Pht d nhin l v thng so vi thnh tu ca mt hnh gi s c, cng
ging nh bu tri xanh bao la so vi bu tri nhn qua mt l kim. Trong c hai trng hp, ta
cng thy mt bu tri. D cha i n gic ng, ngi ta cng nm c mi v ca s gii
thot. Ni chung, c th xem thin nh nghing v cht lng, trong khi vt l hc nghing v
s lng.
Thun: Tr li vn gic ng, c Pht phi chng l ngi duy nht t n ? Mi ngi
chng ta c kh nng n c khng?
Matthieu: Vi kinh nghim bn thn, c Pht cho rng nhng ai thnh tm v quyt ch i theo
con ng ca Ngi th s t c kt qu ging nh Ngi. Ngi h chng ni: Ta ch
ra con ng. Cc con ch cn i theo con ng y. Mi chng sinh u c sn nng lc t
n nhn thc v bn th ti hu ca tm. Bn th ny gn ging nh tnh yu bao trm mun
loi trn th gian. K no thot khi nhng rng buc tinh thn tiu cc, s nhn thc c mt
s bnh yn v mt lng t i khng g lay chuyn c.
Thun: Nhng lm sao bit c l ta nhm ln? Trong cc khoa hc t nhin, ngi ta i chiu
nhng tin on ca mt l thuyt vi s quan st khch quan, v d nh qu o mt hnh tinh
chng hn. Nu ph hp th l thuyt c chp nhn. Nu khng, s b bc b hay sa i.
Matthieu: Nu nhng thng tin khoa hc ging nh mt bn a l, th gio l ca c Pht
ging nh mt cun sch ch dn du lch. Cng tin ln, con ng cng tr nn sng sa hn.
Ngi ta s nhn thc c rng cng ri xa con ng, s tin b cng chm li. Nhng tr
ngi c th lm ta tht vng, nghi ng, ri lon i khi cm ght, nhng nu hiu c chng

Hoavouu.com su tm
th s l c hi ta tinh tn hn. Tt c nhng trng thi tm linh u c m t chnh
xc trong cc bn vn Pht gio.
Thun: iu ny bt u ging nh l thuyt v thc nghim ca cc mn khoa hc t nhin.
L thuyt l gi nh rng s luyn i v ci ti l u mi ca mi au kh, phin no.
Phng php l phn tch ci ti v hu qu do n gy ra.
Thc nghim l qun st ni tm v thin nh. V kt qu l loi tr tham i v v minh. Nu ta
vp phi nhng tr ngi, ta li s dng nhng phng tin thin nh khc vt qua, v mc
tiu cui cng vn l dp b ci Ng.
Ti bt u hiu r hn v sao bn li dng t Khoa hc Thin nh. Theo tinh thn ca cc
phng php thin nh i n gic ng, th chng rt gn vi phng php khoa hc. iu
lm ti ngc nhin nht l vic qun st ni tm c th ti lp c.
Matthieu: Nhng cuc nghin cu tm l v qun st ni tm thng khng em li kt qu v
thiu kin nhn, v v khng ch n kinh nghim ca truyn thng c t hng nghn nm
nay. Qun st ni tm i hi mt s kin tr i n cng s phn tch, nu khng s d thi
ch, ng lng. Di ci nhn ca khoa hc t nhin s qun st ni tm cng b nghi ng bi v
n c tnh cch ch quan.
Thun: Nhng nh thn kinh hc cng c gng pht trin nhng phng php ch quan
nghin cu v tm.
Matthieu: Tht ra nhng k thun mi v ghi hnh trong Tm tin trin vt bc. Ngi ta c
th phn bit nhng vng no no ca no b khi ng khi ta lm mt c ch, v nhng vng
no hot ng khi ta ch ngh n c ch . Nhng vng hot ng cng khc nhau khi nghe
mt t tru tng hay mt t c th. Gn y Francisco Valera ch ra hin tng ni lin cc
phn ca no, khi nhn ra mt vt th. Mt chng trnh nghin cu cng bt u pht trin
vi nhng nhn vt tu tp thin nh nhiu nm di. Nhng kt qu s khi rt ng khch l
v nhng cng vic nghin cu s c cng b.
Nhng liu vic qun st ni tm thun ty, vic nhn ra bn th ti hu ca s vt, c th c
din t mt ngy no trn bnh din thn kinh hc?
Ngi ta c th khm ph ra nhng khc bit trong hot ng ca no b, nhng nhng khc bit
ny cn c b sung bi kinh nghim ca thin gi. Nu khng, nhng kt qu khng th cho ta
bit v cht lng sng ng ca thin nh.
Thun: Phi ni rng cn rt lu chng ta mi hiu c b no vn hnh nh th no khi chng
ta thng ght, sng to hay cm thy vui, bun. Cn phi n vic bt chc c h thng
ca khoa hc t nhin, do cc khoa hc tm linh s dng, thng em li nhiu iu qu ng.
Vo u th k XX, thuyt tm l phn ng c gng a tm l hc ln hng khoa hc khch
quan bng cch nghin cu cch phn ng ca cc sinh vt vi cc kch ng bn ngoi. Thuyt

Hoavouu.com su tm
ny loi b mi iu khng th quan st trc tip c v nhng ngi ch trng cn cho rng
khng c s tn ti ca tm thc, mt iu ht sc v l.
Matthieu: D ngi ta khng pht hin c mt iu g c th o c c cc thin gi, iu
ny cng khng lm gim i gi tr ca kinh nghim ni tm v s chuyn ha tm hn ca thin
gi. Ngc li, d nh nghin cu n xu hay tt th no i na, iu ny cng khng lm thay
i cng trnh ca h. Mc ch c bn ca thin nh l tr nn mt con ngi tt hn. Nhng
li sng thin i khi d lm ngi ta chn nn. Lun lun tm kim nng lc dp b cc tt
xu khng phi l iu d dng.
Thun: Tm l hc v khoa hc tm linh ty phng c cng nghin cu cc ti ny khng?
Matthieu: Tm l hc nghing v tnh cm, v cch ng x, v k nim, cn cc khoa tm linh
nghin cu cc trng thi tinh thn lin quan n nhn thc, k c v.v... Nhng d cho nhng
khoa hc y cng ngy cng ln mnh, chng cng khng em n mt s ci thin tinh thn
ng k no cho con ngi.
Thun: Vy khoa tm l v tm phn hc c th gip ta c, nhng c l n cn m rng tm
nhn v p dng mt vi phng php thin nh.
Matthieu: Trng hp ca Tm phn hc li khc. Tm phn hc nhm vo vic ha gii, vic
n nh t ng tr li trng thi bnh thng. Vn l tm ra mt phng trnh thch nghi
gia nhng xung lc ca t ng v nhu cu x hi. Thin nh th li nhm dp tan t ng.
Trong trng hp Tm phn hc, ci ti l u tin s mt. Ngi ta cng c n, v n b kt
trong o tng l n tht s hin hu b ngi ta nho nn nh mt mu giy dnh m ngi
ta khng sao qung i c.
Trong trng hp Thin nh, ngi ta thiu ri ci ti nh thiu lng chim khng li
cht tro no, nh vy mc ch vt xa mt s n nh hay tr li trng thi qun bnh.
Thin nh gii thot ta khi mi rng buc ca t ng, v em li mt s an lc trn y m
Tm phn hc khng c c. N cn gip ta hiu c bn th khng nhng ca ta m ca c
th gii bn ngoi na.
Thun: Vi nh khoa hc, nim vui khi khm ph cc b mt thin nhin rt phn khi, tuy nhin
n khng cho c mt i ngi. Nhng giy pht khi tht s c tm thy, rt mc si ng
nhng ngn ngi.
T khi khoa hc bt u ny sinh t th k XVI, kin thc ca chng ta pht trin mnh lit,
nhng khng v th m chng ta tr nn o c hn. V thin nh chnh l phng php gip
ta ly li ci o c .
Tnh th c v cp bch hn nhiu khi con ngi c kh nng lm xo trn mi trng sinh thi
ca c mt hnh tinh, v cng c th t hy dit. Do vy vn o c l cp thit hn bao gi

Hoavouu.com su tm
ht, nht l trong lnh vc di truyn, trong khi khong cch gia ngi ngho v ngi giu
khng ngng gia tng.
Chng X: V p Trong Khoa Hc V Trong Pht Gio

C chng mt quan nim v ci p trong vic khm ph khoa hc v trong nhng l thuyt
hng dn vic khm ph . Pht gio quan nim v v p nh th no?
Thun: Thng thng th nhng l thuyt m t thin nhin gn ng nht v ph hp nht vi
thc nghim, l nhng l thuyt p nht. Ti th ni v ci quan nim mu thun ny v ci p.
Mu thun v l khoa hc th c xem l hp l, lnh lng v khng gi ln mt cm gic thm
m no c. Nhng cc nh khoa hc th lun ni v ci p. Hy nghe nh ton hc Henri
Poincar:
Nh khoa hc khng nghin cu thin nhin v li ch. ng ta nghin cu v ng ta thch th
trong cng vic, v ng ta thch th v thin nhin rt p. Nu thin nhin khng p, th ta s
khng b cng nghin cu v cuc i cng khng ng sng.
Chng ta khng c kh khn no hnh dung v p ca nhng hin tng thin nhin, ca hoa
hng ban mai, ca nhng hong hn rc r mu sc, ca v p cc v sao v cc thin h. Ti
khng khi sng s v thn phc khi trn mn hnh hin ra qua vin vng knh, nhng chm sao
mi hoc nhng ng xon c do cc thin h cch a cu hng t nm nh sng to nn.
Nhng ngoi v p b ngoi, cn mt v p t nh v tru tng hn. l v p ca cc l
thuyt. Mt l thuyt c xem l p, khi l thuyt y c bt buc xc nh, n c xem
nh mt s tht hin nhin. Trc mt l thuyt p, nh vt l khng th khng tht ln: N
p qu n mc n phi l s tht, ti sao ta khng ngh n n trc y nh? V l , thuyt
tng i ca Einstein p nh mt tu khc ca Bach trong ta khng th thay i mt m
khng lm hng bn nhc, hay p nh n ci ca La Joconde, ni ta khng th thay i
mt nt v no m khng lm hng bc tranh. c tnh th nht ca mt l thuyt p l tnh cn
thit ca n.
c tnh th hai l nt n gin ca n. khng nht thit l s n gin cc phng trnh, m l
nhng nim chnh trong l thuyt. V tr Nht tm ca Copernic (Mt tri tm im) ni cc
hnh tinh xoay quanh mt tri, n gin hn l v tr a tm ca Ptolm (Tri t l tm
im) ni cc hnh tinh xoay quanh nhng vng trn m tm im di chuyn trn nhng vng
trn khc. L thuyt ca Copernic p v n khng cn nhiu gi thuyt gii thch s di
chuyn ca cc hnh tinh. Sau cng c tnh th ba cng l nt c o nht, l s tht, l s tit
l nhng lin h m cho n nay khng ai ng ti.
Matthieu: C l cn ni t nh hn mt cht. Bn va ni s tht no vy? Khi bn ni ph hp
vi thin nhin th cng ging nh mt phng trnh thch ng vi kinh nghim phi vy khng?
Nh chng ta tho lun, vic th nghim khoa hc, khng cho php chng ta ni rng chng
ta pht gic ra bn th ti hu cc hin tng.
Thun: y ti ni s tht t nhng dng c o c, hay ni theo Pht gio, l s tht quy c.

Hoavouu.com su tm
Hy xem l thuyt tng i ca Einstein, theo kin chung ca cc nh vt l, l thuyt p
nht v l ta lu i tinh thn hi ha nht m khoa hc xy dng c. Khng nhng thuyt
ny ni kt v hp nht cc quan nim cn bn ca khoa vt l khi y hon ton tch bit
nhau nh: khng gian thi gian, nng lng v di ng, gia tc v hp dn m n cn pht gic
ra nhng hin tng l lng m cha h ai bit. Thuyt tng i tng qut khng ngng a
n cho chng ta nhiu khm ph mi, nm 1915 l nm thuyt c cng b, ngi ta tng
rng v tr cn bng v n nh. Tht ra cc phng trnh Einstein ch ra rng v tr nng
ng khi th gin n, khi th co rt. Einstein khng tht tin tng vo thuyt ca chnh ng,
nu khng ng thit lp c 14 nm, trc khi Hubble chng minh v tr trng n.
Nhng l en cng l mt hin tng c l thuyt tng i tin on. Einstein cng khng
tin vo iu ny. ng ni rng thin nhin rt khip hi v nhng hin tng m thuyt tng
i khng din t c. L ra ng cng nn tin vo thuyt ca ng, v nhng l en c khm
ph trong dy Ngn h v trong nhng thin h khc.
V d th ba l v nhng thu knh hp dn. Thuyt tng i cho chng ta bit rng c nhng
ni m cc thin h khng l lm cong khng gian, v lm lch i nh sng t cc vt th xa, do
to nn nhng o nh v tr. Nhng thin h c gi l nhng thu knh hp dn, v
c khm ph vo nm 1979. Cn thit, n gin v hp vi s tht l nhng nt c th ca
mt l thuyt p.
Matthieu: Ti c th ni rng phng trnh thch ng vi ci p gn ging nh quan nim ca
Pht gio v ci p. Nhng y s tht l mt phng trnh thch ng vi bn th ca con
ngi. nh ngha n gin nht ca ci p l nhng g em n cho ta mt s an lc m ty
trng hp c cm th nh mt thch th hay mt hnh phc. iu ny cho php chng ta
nhn thc nhiu mc v ci p gn lin vi nhiu mc an lc. Ta c th cho rng v p
tng i em n cho ta mt s tha mn tm thi, v v p tuyt i em n cho ta mt s
an lc ko di, i khi khng h thay i.
Thun: V p cn p ng nhng tiu chun ty theo trng hung vn ha, x hi, tm l v c
sinh l na. Mu v p thi ha s Renoir l mt ngi n b c nt y n. Trong thp nin
60, li l mt mu ngi mnh mai. Khi m Van Gogh cht trong ngho kh v bn khng c
tranh, th vi th k sau tranh ng bo vi gi khng tng tng ni. Cn v v p ca mt l
thuyt khoa hc, th li t ty thuc hn vo trng hung vn ha: mt nh vt l ngi Vit cm
nhn v v ca nhng thuyt tng i tng qut cng ging nh nhng bn ng nghip Php
M ca ng ta.
Matthieu: V l nhng ngi ny c hun luyn tng t nh nhau. Ti ng rng thuc h ca
mt b tc bn khai c cng chung mt nhn xt: Ta c th xem v p nh s hi ha ca tng
phn vi ton phn. Trong ngh thut Pht gio, c mt nh tng hc rt chnh xc, nu r
nhng kch thc l tng v c Pht. Ngi ta s dng mt tm li trn ch r
cong ca mt, kh mt tri xoan v cc phn khc ca c th. Nhng nt v tng ng vi s
hi ha tuyt m v phn nh s hi ha ni tm ca bc Gic ng.
Thun: Ti lun lun ngc nhin v cc bc chn dung c Pht d l hnh v hay pho tng;
do s cn xng, v p ca chng lun lun em n mt cm gic an lc su sc.

Hoavouu.com su tm
Matthieu: T ci ph n ci chnh, v p thay i ty theo cch mi ngi cm nhn mt s
thch th v thm m. Ngi ta tm thy tt c chng sinh nhng hng s v quan nim hnh
phc v an lc. Tnh yu v lng v tha u p, cn s ght b v lng k th xu xa. V p
tht s tr nn mt phng trnh thch ng vi bn th con ngi. Theo Pht gio, bn th ny l
mt s hon m ni ti xy dng bng kin thc v tnh yu v vy nn tuyt i p. Chng ta
cng sng hi ha vi bn th, chng ta cng khm ph ra v p ni ti ni mi con ngi
chng ta. V p ti thng ph hp hon ton vi Pht tnh, vi Gic ng. Khi ta nhn thy mt
nhn vt ng knh, mt hin trit, mt v thy rng r, ta cm thy ta ang ng gn mt v p
tm linh thu ht ta rt mnh.
V p tng i thng khng ph thuc vo vt th m thng lin quan n ngi quan st.
R rng l cng mt vt m ngi ny khen p m ngi kia li ch xu. Mt vt th c cho
l p khi n ph hp vi iu m ta mong c. Mt nh ton hc thn phc trc mt phng
trnh p, cn ng k s th trc mt c my p. Ngi m c c an tnh, th thng thc
mt khc nhc m u ca Bach. Cn nh n s thin nh v bn th ti hu ca tm li khng
cn nh vy. S ha hp gia tm ng ta vi cc hin tng nm trn mt bnh din khc. Theo
ng th hnh dng c xem nh biu hin ca s tinh nguyn ban s, cn m thanh nh m
vang ca h khng v cc t tng nh tr chi ca kin thc. ng khng cn phn bit gia ci
ha hp v ci bt ha, ci p v ci xu. V nh vy i vi ng v p khp ni, v s an
lc l bt bin. C cu ni trn mt hn o ton vng, rt kh tm ra mt vin si.
Chng XI: T Thin nh n Hnh ng

T mnh thay i ri thay i th gian: l phng chm ca ngi Pht t. Nhng lm sao
ci ha th gian? V ci ha mc no? Vi thin gi vn l bao lu v n mc no
th ng ta phi theo tin trnh chuyn ha ni tm c th tc ng ln th gian. Ti sao khng
bt tay ngay vo vic gip chng sinh v lm du i ni au ca ngi khc? Nhng c gng
ca Pht gio trong cng tc nhn o cha?
Thun: Pht gio c ch trng hnh ng v th gian, v hnh ng ny c th gi mt vai tr
quan trng trong i sng, cng nh trong vic khai m tm linh cho chng ta?
Phi chng l qu ch k, nu chng ta ch bit tm kim s bnh an v hnh phc cho ring ta
trong khi quanh ta l phin mun v au kh. Thng tin hng ngy ch cp n chin tranh,
git chc, bnh dch v ci cht. Nh vy mt s bnh an nh b gia mt i dng au kh th
c ngha g?
Vi ngi Ty phng cho Pht gio l mt trit l th ng v ch bi, ch dy con ngi t b
th gian v chp nhn mi hon cnh v ngi ta khng th trnh khi nghip chng. Ngi
pht t ngh g v quan nim , trong khi Pht gio ch trng lng t bi l tri tim ca mi
hnh ng?
Matthieu: Thot nhn th thin nh v hnh ng hon ton hai cc i nghch. Mt mt, vi
thin gi cng vic chnh l cu nguyn v thin nh. Mt khc ngi th tc lun bn rn v
cng vic, thnh thong thnh cng, v thng khi l tht bi ging nh nhng t sng trn i

Hoavouu.com su tm
dng. V khng c t trn nn tng mt cuc chuyn ha ni tm, nn s cung nhit trong
i sng i khi a n tht vng chn chng. V cng v th m nhng vic lm tt m h
em li cho x hi, khng tng xng vi cng sc m h b ra.
Bt mt nhp cu cho thin nh v i sng x hi xem ra l mt iu cn thit. Hn na, kinh
nghim cho thy lng ch k kh em li mt s chuyn ha ni tm nh l lng v tha. Ngi ta
khng th c c s bnh an bng cch t khp mnh hoc bng cch hot ng x hi.
C lng t bi m khng hnh ng l o c gi, ch em li mt s an i nh nhoi cho nhng
ngi au kh. Nn nh rng hnh phc ca chng ta gn lin vi hnh phc ca ngi khc.
Hnh phc c nhn m ta xy dng trn au kh ca ngi khc, hoc qun i au kh ca h
ch l mt bn sao m nht ca hnh phc tht s. Nh Shantideva ni:
Tt c hnh phc th gian
n t mt tri tim v tha
V tt c kh nn
n t lng ch k
Ni nhiu c ch g
K ngu ch bit li mnh
Cn c Pht ch bit lo cho nhn loi
Bn hy xem li s khc bit.
Nhng bn vn Pht gio ni rng k no sng n c trong rng ni trn n i, th khng
khc g loi mung th hay chim chc. Mt k nh th s khng bao gi n c gic ng.
Ngoi nhng thin tai, a s cc au kh con ngi l do s c c, lng tham, tnh k, s
v tnh ni tm li l do tnh ch k, ch ngh n mnh m khng bn tm n k khc. Mt
trong nhng thi cn bn trong Pht gio l xem thin h ging nh mnh, ri t t mnh vo
ch thin h v sau rt xem thin h quan trng hn chnh mnh. Thy ti, Khyents Rinpotch
ni: Khi ta ngh n nhng chng sinh au kh m khng c tr gip, lng ta cm thy
au xt v hn i vi h, th cng nh bn. Nhng lng t bi cha . S gip m ta
mang n cho h khi cho h thc n, qun o, tin bc tnh thng d c ln lao n u ch c
kt qu tm thi. Nu ta mun em li cho h mt s thoi mi lu di, ta cn phi ci ha con
ngi ta trc .
Ngi thin gi tht s t thy mnh bt lc lm du ni kh au ca ng loi, v hiu rng
mun lm tt iu cn phi bit t ch v hiu cho thu o c ch ca hnh phc v au kh.
Khi c ni lc y , v tin chc rng mnh tht s c ch cho k khc, thin gi s lao mnh
vo cng vic gip k khc hay ci to x hi.

Hoavouu.com su tm
Thun: Ngi ta thng cho rng vn tm linh ging nh mt tn gio, hay nh mt c tin,
hay t hn nh mt s m tn.
Matthieu: c t Lai Lt Ma cho rng phn na nhn loi khng c nim tin. Nhiu ngi t
xng Thin cha gio, Tin lnh, n gio hay Hi gio v l h c nui dng theo truyn
thng y. Nhng khi h gip mt cuc i, hoc gi khi h cn c nhng quyt nh quan trng,
h li khng cn ngh n gio l. Nhng ngi tun th v hnh ng theo c tin ca h, ch l
mt thiu s. Vy cn phi phn bit tm linh theo ngha rng, c ngha l khoa hc khng lm
cho con ngi hon thin hn l tn gio. Theo mt tn gio no l mt s chn la khng bt
buc, nhng tr nn mt con ngi tt l mt s cn thit.
Khoa hc tm linh cn thit khng nhng cho ngi chn con ng thin nh, m cho c
chp nhn bnh thng. Nu ch dnh ring cho gii tu s th 99,99% nhn loi s b loi. Khoa
tm linh bt u bng vic tc ng n tinh thn m mi ngi chng ta u c th lm c.
Tuy nhin nu ch bng lng vi nhng kin thc d y n u, cng ch lm cho chng ta
tr thnh nhng k khng b lm ln v bt c iu g, tr iu cn yu nht.
Kt Lun Ca Nh Khoa Hc

Kt thc nhng cuc i thoi ny, ti phi ni ln nim thn phc ca ti vi phng cch m
Pht gio phn tch th gii hin tng. Ti phi th nhn rng ban u ti rt ngi ngng khi bt
u cuc i thoi. Ti hiu v nh gi cao vic hnh tr trong Pht gio c th em li s hiu
bit chnh mnh, s tin b tm linh v tr nn mt con ngi hon thin hn. Ni cch khc, vi
ti Pht gio trc tin l mt con ng n gic ng, mt con ng thin nh m trng tm
l s soi sng ni tm.
Ti bit rng khoa hc v Pht gio s dng nhng phng php khm ph thc ti hon ton
khc nhau.
Trong khoa hc, thng minh v l tr gi vai tr nng ct. Chia ch, phn loi, so snh, phn tch,
o c, nh khoa hc din t nhng lut thin nhin theo ngn ng ton hc. Trc gic khng
thiu vng trong khoa hc, nhng n ch hu ch khi c th din t bng cng thc ton hc. Tri
li, trc gic gi vai tr tin phong trong thin nh. N khng chia ch thc ti nhng c gng
nm bt ton b thc ti. Pht gio khng s dng nhng dng c o c hay nhng cuc quan
st nhiu kh ca khoa hc. Nhng trn thut Pht gio thin v cht lng hn v s lng. V
vy ti khng tin chc l cuc i thoi s mang li mt ngha no. Ti ngi rng Pht gio t
ch tm n th gii hin tng, iu m khoa hc rt quan tm. Nu ng nh vy, c kh nng
l hai chng ti s c hai din t song song m khng th gp nhau mt giao im no.
Cuc i thoi cng ko di, ti cng nhn ra rng ni lo s ban u ca ti khng c c s. V l
Pht gio khng nhng tm hiu v bn th th gii m cn lm iu ny mt cch su xa v c
sc. Pht gio khng phi tm hiu th gii hin tng nh mt thc ti ging nh khoa hc vn
lm, nhng l tm hiu v tnh tng thuc cng nh tnh khng ca cc hin tng, vi mc
ch ph tan v minh v tin ti gic ng. Cuc tho lun ca chng ti cng ngy cng phong
ph. N gi ln nhiu nghi vn mi, nhiu quan im cha tng cng b, nhiu tng hp

Hoavouu.com su tm
khng ai ch i, i hi mt s thanh lc v mt s nghin cu su sc hn. Nhng cuc i
thoi ny nm trong dng nhng i thoi trc kia gia khoa hc v Pht gio. iu ct yu m
ti nhn ra c l mt s hi t v cng hng gia hai ci nhn Pht gio v khoa hc v thc
ti. Mt vi trn thut ca Pht gio v cc hin tng ging mt cch l lng nhng nim ca
khoa vt l ng i, c bit hai thuyt ln l c hc lng t cp n nhng vt th vi m
v thuyt tng i cp n cc vt th v m.
D rng rt khc bit, phng php tip cn thc ti ca Pht gio v ca khoa hc, khng a
n mt s i nghch khng hon chuyn c, tri li cn b tc cho nhau mt cch hi ha.
V iu ny l v c Pht gio v khoa hc u i tm s tht da trn cc tiu chun chnh xc,
khc khe v hp l.
V d hy xem xt quan nim tng thuc cc hin tng l lp lun c bn ca Pht gio.
Khng c g t mnh hin hu v c t tnh. Mt vt th ch c th xc nh vi tng quan
nhng vt khc. S tng thuc l cn thit cho s c mt ca cc hin tng. Khng c s
tng thuc ny th gian khng th vn hnh c. Mt hin tng ch c th xut hin khi n
c ni kt vi nhng hin tng khc. Thc ti khng th nh v v chia ch, nhng cn phi
c xem trong ton nguyn. Nhng th nghim ca khoa vt l buc chng ta phi tin vo s
ton nguyn ny. Trong lnh vc nguyn t v vi m, nhng th nghim kiu EPR cho ta thy
mt thc ti khng phn chia c, nh hai ht nh sng tc ng h tng vi nhau vn ch l
cng nhau mt thc ti. D khong cch gia chng l bao nhiu, chng vn vn hnh mt cch
h quan m khng truyn dn mt thng tin no. Cn trong lnh vc v m, s ton nguyn c
chng minh bi mt chic ng h Foucault m cch vn hnh khng phi ty thuc vo mi
trng a phng m ty thuc vo ton th v tr. iu g ang c tnh ton a cu chng
ta, c quyt nh ni v tr bao la. Quan nim tng thuc cho rng cc vt th khng th
nh ngha mt cch tuyt i, m ch tng quan vi cc vt th khc. cng ch l kin ca
Galile, khi ng nh ngha ln u tin nguyn l tng i, sau ny c pht trin tuyt nh
bi Einstein. Galile ni: S chuyn ng nh l khng c g c. ng mun ni s
chuyn ng mt vt th khng th xc nh mt cch tuyt i, m ch tng quan vi s
chuyn ng ca mt vt th khc. Khng c mt th nghim hay o c no c th thc hin
c bi mt hnh khch ngi trong mt toa xe la m cc ca s u c ng kn mt, c cho
ng ta bit c l chic xe la c di chuyn hay bt ng. Ch khi m mt ca s v nhn cnh
vt chy ngc chiu, th ngi hnh khch y mi bit c l mnh ang di chuyn. Nu
khng c s tham kho vi bn ngoi, th s chuyn ng cng bng nh khng chuyn ng.
Pht gio cho rng mi vt u khng c t tnh, m ch tn ti do tng quan vi nhng vt
khc.
Thi gian v khng gian mt i tnh cch tuyt i nh Newton khng nh. Chng ch t xc
nh qua tng quan vi s chuyn ng ca ngi quan st v vi cng ca trng hp dn
ni . Bn cnh mt l en ni m lc hp dn qu mnh n ni nh sng khng th vt
qua, mt giy c th bng mt th k. Cng nh Pht gio, thuyt tng i bo rng thi gian
tri i vi mt qu kh qua, mt tng lai cha n, ch l o tng v l tng lai ca ti c
th l mt qu kh ca mt ngi khc v l hin ti ca mt ngi th ba. Tt c u ty thuc
vo s chuyn ng ca chng ta, thi gian khng tri i, n ch c mt .

Hoavouu.com su tm
T nim tng thuc ny sinh nim tnh khng, y khng phi l h v, m ch l khng
c t tnh. V l mi vt u tng thuc vi nhau nn khng c mt vt no t xc nh v t
hin hu. V mt ln na c hc lng t cng c mt nhn nh tng t. Theo Bohr v
Heisenberg, chng ta khng th c nhng c tnh r rng nh tc v v tr. Chng ta ch nn
xem chng khng phi nh vt hay s kin, m ch nh l nhng lc tim n. C bn th ca vt
cht v ca nh sng cng tr nn mt tr chi v s giao lu tng thuc: chng khng c t
tnh, m c th thay i ty thuc vo tc ng h tng gia ngi v vt c quan st. Bn
th khng phi l c nht m l nh nguyn v b tc cho nhau. Hin tng m ta gi l
ht, c dng sng khi chng ta khng quan st n. Khi c o c hoc c quan st, n li tr
thnh ht. Nu cho rng ht c t tnh, ngha l c thc th khi ta khng quan st n, iu ny
khng chp nhn c v ta khng bao gi nm bt c n. Quan nim Pht gio v s tng
thuc ng ngha vi tnh khng v tnh khng th ng ngha vi v thng. Th gii l mt
dng chy ln gm cc s kin ni kt vi nhau v tc ng ln nhau bt tn. S thay i lin tc
v trm khp cng ging nh nhn nh ca v tr hc ng i. S bt bin ca vng tri
theo Aristote v v tr bt ng ca Newton khng cn gi tr na. Mi vt u chuyn ng,
u thay i, t mt ht nguyn t n ton th v tr qua cc thin h, cc ngi sao v con
ngi. Vi thuyt v n u tin, v tr trng n v v th n c mt khi u, mt qu kh,
mt hin ti v mt tng lai. Mt ngy no n s cht trong mt l la a ngc hoc trong
mt ci lnh bng gi. Tt c cc cu trc ca v tr: Hnh tinh, ngi sao, thin h hay chm
thin h u di chuyn lin tc v tham d vo mt v iu ba l mnh mng: xoay quanh chng,
xoay quanh mt vt th khc, n gn hoc ri xa tng quan vi nhau. Tt c u c chung mt
lch s: chng sinh ra, tin ha ri cht. Cc ngi sao sng v cht theo nhng chu k hng triu,
c khi hng t nm.
Th gii nguyn t v vi m cng khng nm yn. Tt c u v thng. Nhng ht u c th
thay i bn cht: mt quark c th i chng loi hay i mi, mt dng t c th tr nn
trung ha t. Vt cht c th bin thnh nng lng. Thc ti c th nhn bit rng nhng con
ng khc nhau, con ng t bn trong ni tm, bn ngoi t th gii bn ngoi. Pht gio s
khng ngc nhin v s tng t ny. V th gii hin ti c quan st qua tm, bn th cn
bn cc hin tng khng xa l g i vi tm gic ng ca c Pht. Ti cn d dt vi
nguyn l v con ngi ca Pht gio theo c mt s iu chnh tht chnh xc cc hng s
vt l v cc iu kin u tin ca v tr s sng v tm thc c tn ti. vic iu
chnh ny thc hin c, ti ngh cn phi t ra mt nguyn l sng to. Nguyn l ny ti
quan nim theo Spinoza v Einstein, biu hin trong cc lut thin nhin v lm cho th gii hp
l v c th hiu c. Lp trng ny i ngc li Pht gio khng chp nhn thng hay
mt nguyn l sng to no khc. Theo Pht gio, v tr khng cn phi iu chnh tm thc
xut hin. C hai u tn ti v khng th loi tr ln nhau. V mt ln na nim tng thuc
cc hin tng l li gii thch. Ti chp nhn l iu ny c th xc minh vic iu chnh v tr.
Tuy nhin n khng tr li c cu hi ca Leibnitz Ti sao li c mt ci g hn l khng c
g c? v ti thm rng: Ti sao cc lut vt l l nh vy m khng phi khc?. Nh vy
chng ta c th sng trong mt v tr theo nhng lut vt l ca Newton. Nhng s tht khng
phi nh vy. Chnh cc lut ca c hc lng t v ca thuyt tng i mi gii thch c v
tr m ta bit.
Quan im Pht gio cn lm dy ln nhiu cu hi khc. Nu khng c ng sng to th v tr
khng th hnh thnh c. Nh vy n v thy v chung. V tr duy nht p ng c quan

Hoavouu.com su tm
im Pht gio l mt v tr thit lp theo chu k vi mt lot n bigbang v mt lot nghin nt.
Ni theo khoa hc s vic mt ngy no v tr s sp cha d on c. Vic ny lin h
n s lng vt cht v hnh trong v tr, nhng ngi ta cha bit c s lng ny l bao
nhiu. Theo nhng cuc kho st thin vn sau cng, v tr c v khng c s lng vt cht
v hnh chn ng v o ngc qu trnh trng n c v nh ang gia tng v nh vy gi
thit mt v tr chu k mi b loi b. Cn v nim tm thc cng tn ti vi v tr vt cht
trong nhng giy pht u tin hnh thnh v tr, th cn rt lu mi kim chng c. Vi nh
thn kinh hc ngh rng khng cn phi c mt ln sng tm thc song hnh vi vt cht, m tm
thc t nhin xut hin khi vt cht vt qua mt ngng phc tp no .
Ci vic n gin nht l th ni kt mi con ngi li vi nhau: Nhng t phn t dng kh
m chng ta ht th mi ngy cng c 50 t ngi sng qua trn tri t ny th qua.
Nhng vn mi trng ang e da chng ta vt khi tm mc vn ha v tn gio. Cht
thi cng ngh, bi phng x, hi c hi gy nh hng nh knh lm nng a cu l vn
ca ton th nhn loi cng thm s ngho i chin tranh ang e da mng sng chng ta. Tt
c cc vn trn c th c gii quyt nu chng ta thc c rng chng ta tng thuc
vi nhau, hnh phc ring ca chng ta gn lin vi hnh phc ca ngi khc. Ni cch khc
nu chng ta c hng dn bi tm t bi hng ti iu m c t Lai Lt Ma gi l
trch nhim ton cu.
Khng nghi ng g na khi bit rng khoa hc ngy cng tc ng mnh ln i sng chng ta.
ng trc nhng vn o c, nh trong lnh vc di truyn hc, cng ngy cng cp bch,
khoa hc cn phi i song hnh vi tm linh chng ta khng qun i nhn loi. Mc ch ca
khoa hc l tm hiu th gii hin tng. Cn khoa hc tm linh th gip chng ta ni tm c
an lc, ng hu gip k khc.
Vi nhn vt nh nh vt l gii Nobel Steven Wemberg khng mng g n tm linh. ng
pht biu rt thch thc C hay khng c o, ngi tt vn tt, k xu vn xu. Nhng ch c
o l khin ngi tt lm iu xu. Mt trong nhng thnh tu ln ca khoa hc l lm cho
nhng k thng minh khng tr nn tn , hay t ra l lm cho h khng tin vo o. Ri ng
k ra nhng ti c ca tn gio: Thp t chinh, cuc tn st dn Do thi v nhng cuc chin
tranh tn gio khc v c n l na. Ti ngh l ng nhm. Trc tin ng qun nhc li
tc hi ln lao ca khoa hc khi c s dng khng ng ch nh v n bom nguyn t
Hiroshima v Nagasaki. Tri t nng dn ln, tng ozone b ph hy, nhng nghin cu d man
ca cc bc s pht xt v.v... Hn na tn gio m ng cp khng tht s ng ngha l mt
tn gio. Ngc li vi ch trng chng tn gio ca Wemberg, ti thch v ng vi ci nhn
v tr ca Einstein: Tn gio tng lai s l mt tn gio v tr. N phi siu vit trn c
nim mt thng bng xng bng tht, v trnh mi gio iu cng nh nhng thuyt thn b.
Bao trm ln c thin nhin ln tm linh, n phi t nn tng trn mt thc tn gio ny sinh
t kinh nghim bn ngoi cng nh bn trong, bao gm trong mt tng th hp l. V Einstein
ni thm: Pht gio p ng c nhng m t va k. Nu c mt tn gio c th dung hp
c vi nhng i hi cng ngy cng gt gao khoa hc hin i, th chnh l Pht gio.
iu ny khng th c din t r rng hn. Khoa hc c th vn hnh khng cn n tm linh.
Tm linh vn tn ti m khng c khoa hc. Nhng con ngi, nu mun c hon m, phi
cn phi n c hai.

Hoavouu.com su tm
Kt Lun Ca Nh S

Nhiu ngi cho rng mi c gng ko li gn khoa hc v tm linh s a n tht bi. Vi
ngi cho rng tm linh l mt iu huyn b, ngi khc th ngh rng khoa hc qu duy vt,
nhng ngi khc na li xem khoa hc v tm linh nh hai lnh vc khng th dung hp c.
T chi khng tm ra nhng mu s chung cho c hai, khc no chp nhn cho nhng bin gii
khng th vt qua gia ci bit v ci sng, ch th v khch th, tm v vt. Nh nguyn nng
to ra nhng ro cn v l, trong khi thin nh khng bt buc phi i ngc dng vi khoa hc,
m ch mun thit lp mt h thng gia cc lnh vc kin thc v nhng phng tin cho php
a chng ta n .
iu quan trng cho cuc sng khng phi l s thng tin m chng ta tch ly c, nhng l
nhng cu tr li cho nhng cu hi nh l: v sao chng ta sng? Ti sao chng ta cht? V sao
chng ta kh, chng ta yu, chng ta ght? Nhng iu ny dn chng ta n vic kim nghim
xem mc ch ca nhng cuc tm ti m chng ta thc hin c th tr li cc cu hi nu, v
n ng cho cng sc m chng ta b ra hay khng?
Trong lnh vc khoa hc, cng vic nghin cu ny bao gm hai lnh vc: khoa hc c bn v
nhng ng dng ca n. Khoa hc c bn t ra mc tiu l din t v gii thch thin nhin. D
rng nh ny rt ng ca ngi, nhng s t m trong vic nghin cu ha hc cc v sao, hoc
vic phn loi cc cn trng ch l th yu so vi nhng vn c bn ca cuc sng. Nu ta
n nhng giy pht c ngha nht trong cuc i ta s nh n tnh yu, tnh bn, s u ym
du dng, nim vui c sng, cnh p trong thin nhin, s bnh an trong tm hn, lng v tha
v.v... Ni chung khoa hc khng ch n nhng iu .
Cn v nhng ng dng ca khoa hc, chng ch nhm ci thin sc khe ca ta, nhng tin
nghi cho i sng, t do trong hnh ng v ko di mng sng. Sn sc y t cng ngy cng
tin b, d rng c nhng sai bit ng bun: 2765USD mi nm tin thuc men v sn sc y t
cho mt ngi M v 3 USD cho mt ngi Vit. Nu v mt vt cht, nhng tin nghi trong i
sng khng ngt tng trng, nhng v mt o c, i sng tm linh c v ang tut dc.
Chng ta lm nhim mi trng v nhiu thin tai ang tn ph hnh tinh v con ngi. Vic
pht trin k thut v kinh t bng mi gi c ng cho chng ta tn th qu mc nh vy
khng? Cu hi ny ni ln s ln ln gia c mun v kh thi. Ch sau khi t b vic tm ra
mt dng kin thc kh d gii thch c mi hin tng m khoa hc gt hi c nhng
thnh tu vt bc. Nh tp trung vo vic nghin cu nhng hin tng thin nhin, khoa hc
hon chnh nhng phng php hu hiu khm ph, o c din t v tc ng ln chng.
Kin thc c c t nhng cuc kho cu ny, qu rng ln n ni lm cho khoa hc i khi
mt kh nng p ng c nhng vn c bn trong cuc sng. S bt lc ny khng phi l
mt tht bi, c l khoa hc phn chia r rng phm vi khm ph cng vi kh nng ca n,
khng bao gi t mc tiu l tm hnh phc hay s thanh bnh chung quanh chng ta. Mc
ch ca khoa hc l tng thm, v sp t li cc thc nghim ca chng ta. Niels Bohr vit
nh vy. Hy vng ca Khoa hc thc nghim hiu bit v bn th ti hu ca thc ti c v l
mt gi tng, khoa hc sau rt cng vp phi nhng tr ngi chng t rng bn th ca thc ti
khc hn iu m khoa hc d kin. Chnh nhng tr ngi ny c lm r bi khoa hc
lng t v thuyt tng i a khoa hc n ch i thoi vi Pht gio. Khi t hi v thc

Hoavouu.com su tm
ti ti hu cc hin tng v v tm thc nh l giai on i n Gic ng, Pht gio c th
gii quyt s lng tng ca nh khoa hc b mc kt gia thc ti gi to ca v tr, v s sp
ca thc ti chc tht khi tin vo th gii ht v sng. Pht gio cn i xa hn khi din t
nhng kt lun ca mnh bng mt thi thc dng trong i sng.
K thut quan nim khoa hc nh mt phng tin s dng th gian v ch ng n. Ni tm
li khoa hc l kin thc l thuyt, k thut l kin thc thc dng, v thin nh l l thuyt gii
thot. Chng phi b tc cho nhau, ch khng i khng vi nhau. Vi ti nhng kha cnh hp
dn nht trong cuc gp g gia khoa hc t nhin v Pht gio nm trong s phn tch thc ti
ti hu ca cc vt th v bn th ca Tm. Bn th ca Tm l ti hp dn nht. C phi tm
ch l biu hin ca b no? C phi tm xut hin t vt cht? Pht gio ngh rng dng tm
thc khng cn mt ch da vt cht. Nhng thin gi cho bit c nhiu mc tm thc da
trn nhng kinh nghim thin nh. Phng php ca h ng c cc nh nghin cu quan tm
khi ch da duy nht vo thc nghim.
Ti tht s rt hnh phc khi bit rng mt cng cuc nghin cu theo chiu hng tp
hp c nhng nh thn kinh sinh hc v nhng thin gi, tip theo s gi ca nhng ngi
bn qu c ca ti, bc s Francisco Valera. Phi ni sao v s nh cuc ca bn Thun khi cho
rng c mt nguyn l sng to ra v tr? Chc chn rng nu c mt khi u cho s hnh thnh
v tr i hi phi c mt lp trng siu hnh m Pht gio thy khng cn thit. Theo Pht
gio th khng c mt s khi u no c. M mun i n mt kt lun kh thi th phi gii
quyt trc tin cc vn nguyn nhn m khng c nguyn nhn, trng hung bt bin m
phi thay i, hay h v m tr thnh mt vt th no .
Cn v cu hi Leibniz V sao c mt ci g m l ra khng c g c m bn Thun nu ln,
cu hi ny ch c ngha vt cht thc t m thi. Hin nhin l cu hi hm cc hin tng
l c tht.
a ra vn mt nguyn l sng to khng gii quyt c g. V cu hi ca Leibniz c th
sa li nh sau ti sao li c hin tng, thay v khng c g? Tr li: V mi vt u l
khng, cho nn t ci khng mi vt xut hin. Cu hi th hai: Ti sao li khng c g, khi
m mt vt c th xut hin c? Tr li: V l khng hin hu v cng ng thi hin hu,
ci khng tht ra khng khc ci c. Theo Pht gio khng c mt thc ti chc tht no m
c t tnh. S gic ng l thc tnh khi v minh cho rng mi vt l c t tnh. Theo nh bn
Thun ni Th theo s quan st thin vn sau cng, v tr c v nh khng cha ng vt
cht v hnh lm ngng li hay o ngc tin trnh trng n ca v tr. N c v cng tng
tc ln th theo s hiu bit hin nay v v tr, vn mt v tr chu k khng c t ra.
Nhng vn cng cn lu mi gii quyt c.
Khi Steven Wemberg, gii Nobel vt l cho rng: Ch c tn gio mi khin k tt lm iu c.
Ta c th tr li cng mt phng cch Ch c tm linh mi khin k xu lm iu tt. C th
ni gi tr ca mi hnh ng chng ta l ty thuc hon ton vo ng lc gy nn hnh ng
.
Ti khng ngh rng ci m ti gi l Khoa hc tm linh li ty thuc c bn vo trc gic. T
ny qu m h c th din t trng thi thin nh. Trng thi ny nu khng t nn tng trn

Hoavouu.com su tm
l tr v lun l s khng c cht gi tr no c. n mt mc thin nh no , l tr cn
phi c siu vit ln, nhng iu ny khng c ngha l trn mc thin nh y khng cn l
tr na. n gin l mc thin nh cao vt khi tm mc l tr, iu m bn Thun so snh
vi nh l bt ton ca Godel. Trit l v thin nh Pht gio khng h mun xy dng mt l
thuyt cao siu no gii thch mi vic. Chng ch a n mt s chuyn ha ni tm c th
kim chng c. Khyentse Rinpotch khuyn:
-Du hiu ca s minh trit l s t ch, v du hiu ca s thun thc tm linh l s vng bng
nhng tnh cm xung t, c ngha l khi tr nn mt ngi hin ta phi tr nn thanh thn, an
lc trt t ch khng l ng, t ph. Hy t kim sot ly mnh xem mnh c kim sot
nhng tnh cm tiu cc ca mnh hay khng. Nu vic hnh tr ch tng thm lng ch k, ng
mn v nhng t tng tiu cc, tt hn l nn bung b vic hnh tr v n khng thch hp cho
bn. Nu cn phi tin vo ch dn ca cc bc tin bi c hnh m kinh nghim vt xa chng
ta, cng khng nn chp nhn mt s tht v n c mt bc ng knh ni ra. Gi tr ca li
Pht dy l ch mi ngi c th kim chng s chnh xc ca n. Trong lnh vc khoa hc
thin nhin, nim v mt s chn xc tuyt i l rt bp bnh. Tri li s gic ng em n
cho ta mt s hiu bit bt bin v bn th chn tht cc hin tng v khin chng ta t n
nhng c tnh m mi con ngi u mun c. Theo Pht gio, s hiu bit chn xc v tnh
khng c biu hin bng tnh yu v lng bi mn khng b bn. o s Ty Tng Shalkar
vit:
Khi m lng t tm thu tt c cc gio l, k khng c tm t th cng khng bit g c cc gio
l y.
D cho mt k ang suy gm v tnh khng, cng cn n tm t, v l tm im ca mi s
vic.
tr li mt n d trong cc bn vn Pht gio ch c ngn la ca tm t mi t chy c
cc qung trong tm ta gii thot vng, v vng chnh l bn th ti hu ca ta.

Đối thoại giữa khoa học và Phật giáo PDF

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Đối thoại giữa khoa học và Phật giáo PDF

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

I THOI GIA KHOA HC V PHT GIO 1

Você também pode gostar