Você está na página 1de 104

Ministerio de Educacin

Ministra de Educacin
Emma Patricia Salas OBrien
Viceministro de Gestin Pedaggica
Jos Martn Vegas Torres
Viceministro de Gestin Institucional
Fernando Bolaos Galds
Directora General de Educacin Intercultural Bilinge y Rural
Elena Antonia Burga Cabrera
Director de Educacin Intercultural y Bilinge
Manuel Salomn Grndez Fernndez
Directora de Educacin Rural
Rosa Mara Mujica Barreda
OMNPUDNYAKN EMNDOYA OREDN HARAKBUT WAATE
Autores
Natalia Bario Visse , Nicols Bario Rivas, Magdalena Kodnaro Daridari, Jos Antonio Dumas
Ramos, Miriam Shimbo Vera, Yesica Patiachi Tayori, Fermn Chimatani Tayori, Luis Tayori Kendero,
Maribel Carase Ochoa, Marleny Rodrguez Agero, Heinrich Helberg Chvez
Revisin de estilo y contenido
Marleny Rodrguez Agero, Heinrich Helberg Chvez, Natalia Bario Visse, Jos Antonio Dumas
Ramos
Asesora y revisin tcnica
Edinson Huamancayo Curi, Karina Sulln Acosta, Mabel Mori Clement y Vidal Carbajal Solis
Equipo de Desarrollo Educativo de las Lenguas - DIGEIBIR
Diagramacin
Renato Lpez Prieto
Ilustraciones
Jos Antonio Dumas Ramos, Magdalena Kodnaro Daridari
Hecho el Depsito Legal en la Biblioteca Nacional del Per: N 2013 - 17786
Primera edicin: impresin para validacin. Lima, octubre de 2013
Tiraje: 500 ejemplares
Ministerio de Educacin
Calle Del Comercio N 193, San Borja
Lima Per
Telfono: 615-5800
www.minedu.gob.pe
Impreso por: Corporacin Grfica Navarrete. Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43
RUC: 20347258611
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproduccin de este material por cualquier medio,
total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores.
Impreso en el Per.

Estimada profesora y profesor:


La implementacin de la poltica de educacin intercultural bilinge
implica contar con un conjunto de herramientas normativas, polticas y
pedaggicas para su adecuada concrecin en las instituciones educativas
que atienden a nios, nias y adolescentes que pertenecen a un pueblo
originario y hablan una lengua originaria; y que por tanto deben desarrollar
una Educacin Intercultural Bilinge (EIB).
El Ministerio de Educacin, a travs de la Direccin General de
Educacin Intercultural Bilinge y Rural - Digeibir, viene elaborando
estas herramientas que ayuden a los maestros y maestras interculturales
bilinges a desarrollar un trabajo de calidad en las IIEE EIB y que permitan
el logro de los aprendizajes esperados en los y las estudiantes.
En esa perspectiva, y considerando que el aspecto lingstico es
fundamental en una institucin educativa EIB, se presenta en esta
oportunidad el manual de escritura Omnpudnyakn emndoya oredn
harakbut waate, que a partir del enfoque comunicativo textual presenta
una serie de orientaciones para redactar un texto en la lengua harakbut:
organizacin de ideas, uso de los principales signos de puntuacin y
algunos aspectos de la reflexin gramatical.
Este manual, al igual que la gua de alfabeto, permite a los y las docentes
de EIB conocer ms su lengua originaria, tener al alcance algunas normas
de escritura consensuadas y avanzar en la construccin de un estilo escrito
o estandarizado de la misma. Todo esto es necesario para desarrollar la
propuesta pedaggica de educacin intercultural bilinge y promover
competencias comunicativas en la lengua originaria como lengua materna
de los nios y nias.
Este manual fue elaborado por docentes bilinges, sabias y sabios,
representantes de organizaciones indgenas, especialistas de educacin
intercultural bilinge, con el asesoramiento de lingistas y educadores
en talleres organizados por la Digeibir. Igualmente, se cont con la
participacin de hablantes de las distintas variedades dialectales, con
el objetivo de reflexionar sobre la unificacin de la escritura. Los textos
seleccionados corresponden a temas relacionados con la cultura y la
cosmovisin del pueblo Harakbut.
Ponemos este material a disposicin de los maestros y maestras de
las ms de 18 000 instituciones educativas que deben desarrollar una
Educacin Intercultural Bilinge de calidad.

3
HARAKBUT

Etambopak
Oro' harakbut o'tne oredn a'tenda eka, oredn wa'a, kn
nngpanda e'mbaapak nng harakbut'a.
Knpa e'mynda nngda nngda e'mbaapak okan dign
bawawaiwe daka o'mnkan. Knng'po o'mnkan
n'apak, e'mndoyere knn wa'ate. nton wa'apak,
wamndoya, nngdakn nt kn wa'anda wa'apak
wamndoya knnda. E'mbachapak nngda nngda ntka.
Oro' o'wadn'kan E'ori kumbognte, kn amkoa e'ndikka
Madre de Dios, pp nwaadn'uyate Amarumayo.
Okan E'orikutagny (Kosipata), sw kupambaya,
Arswtapota, karenkutagny nbawadnka harakbut.
Ann nchawaikamte kn eichawai amko ewae. Knpa
oredn ww wandik o'mt.
Oredn harakbut nm: Arseri, Amrakaeri, Sapiteri,
Toyeri, Wachiperi, Kismberi, Pukirieri.
n e'mndoyamba e'ka o' wamnmndikkeri tewapa, kenre
ichawaipo daka wamndoya. n e'mndoyamba e'ka o' nng
wa'ate nng wa'ate e'mnngka wayayota, wasipota kn
harakbut nbawadnng nngy nngy. Kn e'mndoyamba
dakwe i'apakn dakwe i'mndoyan mnwendik o'.
npa e'ka o' e'mndoyamba, botpn'a e'mbachapak knn
wayayoere nng wa'ate e'mbaapak. Kn emndoya o':
e'mchngka, e'mbakkae, ta'mba e'ka, emnborai, knng
kawendik, sin. Kn emndoyamba ektegn' o' nngte
nngte, knpa wamnp daka wamndoya.

4
HARAKBUT

Emmboya

Machnoe' adorno harakbut de


plumas y caracol, representa a la
variedad Amrakaeri (Arakbut).

Yowe gallito de las rocas,


representa a la variedad Wachiperi.

5
HARAKBUT

Mnpa o'mndoyka
oro' harakbut?
Daka mmyate wammbui, pogn!
Oinda yambonpakapon, omndoyapon oredn
wa'ate.

6
HARAKBUT

Do'edn wambet
Do' i'i Tngke n nme do'edn wambet. n o' do'edn pn Ireyo,
wamm Tonng. Kn n'e shintuyeri amrakaeri. Nng pn mtaen
Shikeo, wamm Daktarimbuo. Kn nmka Santa Rosa de Huacariayo.
Kn n' wachiperi.
Do'edn pagn Tomn, o'ka wamchngkeri. Do'edn nng o' Yom
daknponda wambaeri.
Do' i'i wakkureri wayombu.
Mntamen bapa wammbui,
nngchinda yombedn
wettn'shipo donng.
Kn wandik o'tae do'edn
wamnbuyn, Irik,
Chipituk, Kik, wasu'edn
data mtan Nwi.

7
HARAKBUT

E'MCHNGKA
Onda do'edn pagn nmbayo o'wa
chipitukere hpai a'ukyapo

o'edn pagn'a mnn 'urua'nda imbayorok


bednna, knta do'edn wammbuita 'n
mmchngkatua e'mta baisik. Knn p taakte
ommbutuka, dakka'nda omchinepo daktenda
nbawedn'po. Kn sikyenda do'edn wammbuita
o'mmboadnpo p o'mbaudnpo nwa nmbayo
amchngka'wadnya'po.
Kn weiyonda e'wayawadn, kate hpaipi
o'chawaynwapo, swt, kognpo, purak, budn,
okbu, saro, prn.
Kn mwy o'warak npo kem'i o'chawaipo
wamboa'nda e'mbewikkn e'yok o'tawa, ihwemn
otawapo kntenda e'tai o'mboatui, dakka'nda
oktopokpo p o'chinreapo o'wek. Kn kem
eketpara o'po mwy o'mbuyatui.
Kn o'tereapo hakyo ntowatui nng'a kawi'epo.

Yambonpakdepo:

Yaa' yaapakpo:
Kate mmbachawai nmbayo?
Kate hpai yn'arak?
Katere yn'arak?
Mnpa ynmchngka?
Mnpinpe wambayorokeri pambayorokedn
'urua'nda?

10
HARAKBUT

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


El habla de la gente sigue reglas establecidas segn los
discursos o maneras de hablar, que pueden ser el discurso
cotidiano y los discursos especializados, como el de los
curanderos, los gneros literarios y otras formas de hablar.

Kate o'ka o'chawai nmbayo?


Daka wamnpudnwa

In e'mndoyamba o'nng yanpepo daka mnng wa'a yae.

Purak

Purak wakupoa nbatai'ka ikkorimbayo, knpachi


ombapakka'ka rya, ho botodni, tngko'oyo kate wiyapi
wapak o'ta'mbar'ka ky okdatokka o'chiwednpo,
o'tambachia'apo, purak snn digna'nda 'sika.
Purak srk embaukate suruhpn' okdatokka bakawe o'po
mtan o'nppo purak o'chiwedn'ka ekda chaate sipo sik
'te o'chok kawika puraksipo 'pa o'ka, suruhn'ya'nda.
Kn watn'mi'a n'ka bakawe e'wendik, suruhpnnnge'pa
e'wendik nngda knpa nn.

Discurso cotidiano

11
HARAKBUT

K k-Bea bea

Doedn wapan Shikeo npa ombachinhaika:


K, k hodnyaki,
bea bea hodnya hodnya hodnyaki,
wakutagn kutagn kutagn kutagnyn,

K k hodnya hodnya hodnyaki,

k k wahe ehn hnwanda.

k k honya honya hodnyaki,


hachi hadnbirota hokheta,

K k hodnya hodnya hodnyaki,

wakurudn kurudn tapo tapoyodn,

wakurudn kurudn tapo tapoyn.

k k yaha tokm tokm


tomnyakoyet.

k k hodnya hodnya hodnyaki,


wakutagn kutagn kutagn kutagnyn,

K k hodnya hodnya hodnyaki,

k k bahe ehn hnwawanda,

bea beyedn mndaririyodn,

k k yambatokbehikknwawoyet,

wakutagn kutagn kutangyn,


k k yaha tokm tokmyet.

K k hodnya hodnya hodnyaki,


bea beyedn mndaririyodn,

K k hodnya hodnyaki,

wakutagn kutagn kutangyn,

bea bea hodnya hodnya hodnyaki,

k k yaha tokm tokmyet.

k k hatokmnyaki,
wakutagn kutagnyn,

K k hodnya hodnya hodnyaki,

k k yamnkkatuyet.

bea bea hodnya hodnya hodnyaki,


wakurudn kurudn tapo tapoyodn,

K k hodnya hodnyaki.

k k yamnkkkatokmnyakoyet.
Wakutagn kutagn kutangyn,

Discurso especializado

K k yaha tokm tokm tomnyakoyet.

12
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

Yaa':
My' apakkaka purak?

Kachapo suruhpn akdatokka purakedn chipakyo?

Yamnpuepo yaa':
Mnhpo apagnhiri Shikeo yachimbachinha
kkta?

13
HARAKBUT

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

01

El alfabeto de la lengua harakbut tiene 10 vocales: 5 son orales:


a, e, i, o, u y 5 son nasales: , , , , . Estas ltimas se
escriben con diresis. Las vocales orales/nasales distinguen
palabras y por lo tanto tienen que escribirse siempre como tales.
Por ejemplo: wa'o brazo' / wa' nariz'.

Daka wamnpudnwa

n e'mndoyambayo o'nng yakwikidn: a, e, i, o, u.

Swt

Swt uru'nda o'ka, e'mchinte mnkan be o'chakapoa.


Nngda nngda o'mka swt nngpndakn o'mchi nka
mnpo daka'nda nmchi, kyapoa hpaipi.

14
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

n e'mndoyambayo o'nng yakwikidn: , , , , .

Embachihapak: Tomn, Irik, Tngke

Hnhn howoi msireyo wasewihta hngkaapo doedn apagn


Tomn, doedn waidnpo Irikhere. Doa aipo wambape ntowio
hnpute, doedn apagn Tomn otowoi wakka'nda hnkkr
wasewihta wahek. Doedn waidnpo otowoi knngpo ph.
Knta howapo wandagnnpote ehnwate shng kognpota
oharakpo opepo otomboye. Doedn apagn Tomn ph
shngta ohekoi, knta embeite doedn waidnpo Irik shngta
waokah ombahutukyai ph wambashnbetbera, doa
kognpota ihepo itowoi h pehedn hynk.
Knta mshireyo waihianda hokoriatui hakyo dakhia
ohuyoink.

15
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

Yaa':
1. n e'mndoya o'nng katetayachapak?

2. npayo ynmchin'ka swt? Kachapo?

3. Kateta hnkatuapo msireo ynwoyate?

4. Dagny kate kognpota yapepo yatoadnmte?

5. Mnpa yhhayet huihe hny?

16
HARAKBUT

Anpou'kayapo:
Mnpa' inpou'kka oredn wambaet?
Yachiwa'a knn wandik daka yamndoyapo
nre a, e, i, o, u, , , , , .

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Un texto est compuesto por prrafos que los une un tema.

17
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

Yakparn'a e'mmboya e'mndoya o'ng ere.

Yognka o'mbawadn'ka
'urunda wami tn'te,
sikyenda o'pika pendak,
kn o'mbachawi'ka nng
harakbut'a, amkosombedn'a
nmikann.
Kn watapak, wa'okah 'urunda
o'taika, knnre pn Ireyo o'kika
p o'nkwadnwadnpo wa'okah.
Oinda dikanda arakwe n'ka
yognka wambachawai o'nk
amkoa.

Nmbayo e'wayawadn
do'edn pagn Tomn
Chipitukere. Chipituk
mt'en wamnbui. Knmya
nchawaitui pp e'mmbodn'e,
wamborokponda'nda o'po.
Chipituk o'mbatotokkudn u'yate p
a'wekyapo, kn o'mbodnnyate.
Onkyepo hakyo 'rn nwednpo
a'taiyapo.
Knta pp o'mchinambednpo
sikyo. Kenn pagn'a Chipitukta
n'uyate suendia 'a shon.
Oro' Knpanda o'npikan
e'mchinadndenyo pp
suendia o'ka.

18
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

Yaa':
1. Mnte yawanka yognka?
..
2. Be'a ambachawaika yognka pendak embapete?
..
3. Be yambawae nmbayo?
..
4. Kate nchawai nmbayo, mnng ya'e pp?
..

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

02

La letra u y su par nasal son nicas en el mundo. Se


parecen a la [] del francs o [] del idioma alemn, pero no
es exactamente igual. La variante dialectal Wachiperi tiene
una variante u distinta a las otras variantes del harakbut,
como en Hugnkuori.

19
HARAKBUT

Kate hpai o'mchngkka oro' harakbut?


Daka wamnpudnwa

n e'mndoyambayo daka annpeepo yaa' u / e'apak arakbut wachiperi.

Mpi

Budnta nkatu

Doedn wapn Shikeo hikam


bahekkanda, nmbayo owaepo
katepi ohekpo otokiakikam.
Hnhn ombachihapakpo
ohaikam: Hamsnkaapo
iwoi krng watopaiyo doedn
wammbuihere. Wwo
hoharakpo, hakodntoyo hopokpo
watopai whpa howoi,
katembah hui.

Mpi o' hpai nmbayo waeri,


boropondamba'nda o'ka,
wawepi waktngpo o'toika,
o'mbasipokaka weimi kupuyo
kayareshiponn o'ka, mpi
wamba peri o', kate witpi,
mrikkekupepi kate kidnnng
o'mbapika wambayok pp
npo'nda o'ka, knpachi,
digna'nda o'mbatamberka tare'
ta'mbaya.

Bayayak ohnyakoink
hkoriatui. Imbodnte hnyakte
mwta budn mhytepo
wakka'nda mmbodnni,
hndakkoi ekumbugnte mbatui,
heitehenda iwaktowawapo
ph wandakda betahinkn
isnbawannpo kes ihekoi,
knpa nkapo nkoro'ink nhepo
hakyo hotokiakoi ohaikam.
Knpa doedn wapn Shikeo
ombachihapakikam.

Knpa e'takate nchokkka,


nchokwadnapo sikyoedn,
npotemne, baisikere,
okpueinda 'tanda mpi,
nwekkka e'arakdete mpita,
wetton'a, nchiwe'epo nterei'ka
awaroayapo nmnngbatoki'ka
washipota knbapepo, hotda
o'ka, mpi pewe nnka
yombednbedn.
Mtaynnpotapo.

20
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Apagnhiri shikeo behere yawoye hamsnkaapo
nmbayo?
..........
Kate yahekoye yamsnkapo nmbayo?
..........

2. Yamnpuepo yaa':
Mnpa yhhayet apagnhiri shikeo nnyn
ekoriatuinyo hakyo?
..........

3. Aya atambenda daka kaepo n o'anng:


a. Mpi o'mbatamberka ta'mbaya.
b. Pewendik o' mpi .
c. o'mbasipokaka kupuyo.

21
HARAKBUT

Yambonpak mchinkondanng wandakda


Los prrafos contienen oraciones.
Al final del prrafo se usa un punto aparte ( . )

Kem

Kem nmbayo 'ka.


Wamne o'taka.
Kn e'siknyakte o'upaknpo.
Nmbayo o'wka sikyo.
Awmbedn yapo,
ambatopokambednyapo katepi
wamnda. Wakuta o'bapembednpo.
Mwiyo o'ndopiudnpo, nngpachi
nmbayo o'mbewiknpo o'wka, atai
yapo e'mnyakte.

Nngchinda, botta, bapa.


Bapa prrafos!

22
HARAKBUT

Prrafo

Daka wamnpudnwa

Yandikapo toyn yaa' mnng a'e prrafos.

Kayareta Echihapak

Katepi ombachihapakpo nng nng


nhaikam.
Kayare nmbayo ohika. Hahekyapo
kayareta shikyo nmsnkaka.
Kayareta knda knda nbahahendik
hnhaika, horah iyawepo
mnngwadnn.
Knpa nbachihapakikam doedn
wapn Shikeo.

Prrafos ( ___ )

23
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Myn yaika kem?
....................................
Kate yakika sikyo kem?
....................................
Mnhpo kayareta knda knda nbahahendik
ynhaika?
...................................

2. Aya atambenda daka kaepo n o'anng:


Kem o'ndopieka ............
Kem o'mbatopokka arikn opika
..................
Kayareta . nbahahendiknhaka
..... iyawepomnnng wadn.

24
HARAKBUT

Mnpa o'mchngkka?
Daka wamnpudnwa

Mnng o'awednng yatoe n e'mbakupopake ektegn.

Toyore

Do'edn pn Ireyo o'ka hpai wngkeri. ppo


toyoreta wawka wakupayo a'arakyapo. ( 2 )
Irikyo o'towka wandak p we wawek toyoreta,
wawk o'po o'chinda'ka p. ( )
Toyoreta, ewekte digna'nda osagnkia'ka toyore. ( 1 )
Ekotte sorokte oto'araka wipa'ere. ( )
Kn o'mbawiudnpo o'towka amnwadn'yapo.
O'chiw'po, okmnkapo, oktegn'epo o'chiwaroka
kaset'po teinda myapeyapo. Sonda 'ndete
o'mbayokka knn wasipota. ( )

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Las oraciones se separan por puntos.

25
HARAKBUT

Botta
oraciones!

Yambonpakdepo:

Yaa':
1. Kate hpaita yachapak n e'mndoya?
..
2. Be'a a'arakapo toyoreta?
..
3. Mnpa a'n'te toyore okotpo sorokte?
..
4. Kachngkka toyore'ere?
..

26
HARAKBUT

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Cada oracin suele tener un verbo.

Daka wamnpudnwa

Yambonpak knta yachawai.


Verbo

Do'edn pn Ireyo o'ka hpai wngkeri.


ppo toyoreta wawka wakupayo
a'arakyapo.
Irikyo o'towka wandak p we wawek
toyoreta, wawk o'po o'chinda'ka p.

Verbo
principal

Toyoreta, e'wekte digna'nda o'sagnkia'ka


toyore.
Verbo
secundario

Ekotte sorokte o'to'araka wipa'ere.


Kn o'mbawiudnpo o'towka
amnwadn'yapo. O'chiw'po,
okmnkapo, oktegn'epo, o'chiwaroka
kaset'po teinda myapeyapo. Sonda
e'ndete o'mbayokka knn wasipota.

27
HARAKBUT

Muchas veces, las


oraciones en un
texto tienen ms de
un verbo.

Daka wamnpudnwa

Yaktambenda kn e'mndoya o'nng e'chokwik ere.

Waehaweri e'chakka

Do'edn pn'a wachaweri, kn daka'nda


nchawai'epo, mnpapi digna'nda atopok o'apo.
Kn witpimba o'mba'epo, okupnkapo, o'mberokepo,
sikrn kenkapo wa'wadn.
Aya'nda okandepo wachak knkdichi
o'chakn'uyate wakka'nda apoyere.
Kn wakka apoyere p o'mbaudnpo o'uyate hakyo.

okwadn'uyate

o'chakkapo

28
HARAKBUT

o'wekpo

o'chawai'ate

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Be'a achakkuyate wachawerita?
....................................
Katere achakkuyate pn'a, katekn
ambawekuyate?
....................................

2. Yamndoya, mn butchinda / nmnda y:


n e'chakka o' hpai a'arakyapo. (.)
nchakkaponda hpai n'arakika. (.)
Kate pierepi n'arakika hpai. (.)
E'mbatopokateyonda kate hpaiapi o'mbachakkaka.
(.)

29
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

10

Yambonpak kn yachawai mnte mndoyandik yae inre m, n, ng.

Do'edn Pagn' Mnmndikamn

ng, siempre al final


de slaba.

n, a veces al final
de slaba.

Washipote py mnng bakayawadn'kamn


do'edn pagn' knta, durugn'da ihkami
imbawekeapoi inpoepo, py imbaudn'po
mnkehpipi, kumboro'ipi, e'mbaweke o'kam.
m, siempre al
inicio de slaba.

30
HARAKBUT

Mwsipo itambewik'ikami, biropo idnsorepi,


e'mbaweke 'kam.
E'mbachok wadn' kate tapopi, apoyereta,
apombednta, sarngta, adnpirinn'ta, imbawekikami.
n, otras veces al
inicio de slaba.

Knda yambonpakpo amndoya iktambendapo nre


m, n, ng.
Do'edn www ch.po'ere, kate wekwe o'po
di.'da o.puika., ihyok ikami adnpirin.
kn. na.' yoka .npeyapo.
Oinda, washipo, wambopi nn'panda n.
ntombirapopi oro'edn wa'a, pypi e'mbakae npwe
nm wakuotpidn'pi, mchi.epi, chindignpi,
e'...nkkaepi, aya o'mbachichik.
K. oro' aya'nda o'mn. kate kawe 'nyo,
wat.tapi mchinkawe 'nyo, washipota m.
mndikawe 'nyo aya bachichik'dik 'm..

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

03

Las consonantes nasales son 3: m, n y ng, como en


mm, n y shng

31
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa'
Be'a annbakae py washipota?
............................................................................................
Kate hpai ambawekikam washipo?
............................................................................................

2..Yamndoya, mn butchinda / nmnda y:


Washipo nchianda py o'mbakae. (..)
Knn www o'mbaweke hpai. ()
O'inda wambo ntombira oro'edn wa'a. ()
Oro' kate kawe e'enyo, o'mbachichikapon.
()

Yambonpak mchinkondanng wandakda


El punto (.) es un signo que se coloca al final de una oracin.
Indica que se ha terminado de exponer una idea. Despus de un
punto se escribe con mayscula la primera letra de la siguiente
oracin.
Clases de Puntos:
- Punto seguido, separa oraciones al interior de un prrafo.
- Punto aparte, separa los prrafos dentro de un texto.
- Punto final, indica que se ha concluido un texto.

32
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

11

Yambonpak e'mndoyamba, knta akya nngda nngda wasikchipo ( . )

EKSHNGKA

Kayare tare tambayo dakhianda ombapeka shikyo.


Knpa ekate mnpapi nkapo wachihakpi, eshngkapi
nkapo nharakka.
Mhnda doedn apagn Tomn kayare dakhianda
tare' ta'mbayo o'mbapemnngta okshngkapo
oharakm. Hakshngkaapo kayareta waharak, wakkuro
kayaredagn ihukpo, ihkapo wihnn iktererepo,
knta e'mba nsukaka daka kachitoyawepo knte
hnpachikn kapokyapo kayare.

(. )

seguido

(. )

aparte

(. )

final

Knta hhta ichitoyawepo kntenda epokte wihn


onkhnpo, whhy wakshng nnngkaka, hkute
wipihere onkyapo hkute e'mba nchisukaka.
Kayare eshikte tare' hambapeapo owapo knte
epokte nkunnpo wakshignte hkopo mbeka.
Knpa eka hka ekshngka.

33
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Kateta iwahapo embachihapak yah?
................................
Kate yambapeka tare shikyo tambayo?
................................

2. Yakwikin daka o'anng:


Kateta iwahapo embachihapak yah?
- Kayareta ichihapakpo eka h. (

- Kayare soroktoyo otaka ichihapakpo eka h. (


- Kayare sorok opeika ichihapakpo eka h. (

Kate yambapeika tare' shikyo tambayo?


- Mimi tare opeka shikyo tambayo. (

- Kayare tare ombapeka shikyo tambayo. (

- Wadnpi tare ombapeka shikyo tambayo. (

34
HARAKBUT

Kate pre o'mchngkka oro' harakbut?


Oro Haate Phta Ewaha

Yambonpak
mchinkondanng
wandakda.

Wachiperi haate nbachihapakpo wambotedn phta


nchihapakikamte. Handa ph mhekn nngte
wambokerek, wettn nngte h nhaikamte.
Wambokerek h; ph, waidnbera, hkpa
nhaikamte, wettn h; hnkkr, kusoro',
kutodnpo, washonkumbera nwahaikamte. Kumhny
wettn, knpa nhaikamte watnkundakmi baet
wambayorokeri, nhepo.

35
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

Yamndoya, mn butchinda / nmnda y:


Ph h wambokerek.

(.)

Kusoro, kutodnpo h phshipo. (.)


Kumh h wettn. ( .)

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

04

Las vocales nasales se usan en todas las slabas que


tienen consonantes nasales m, n, ng y tambin con otras
consonantes formando slabas como: [t] o [p]; de manera que
son independientes de las consonantes nasales.
Las vocales orales, en cambio nunca aparecen en slabas con
las consonantes nasales: m, n, ng.

m
n

vocal
nasal

n
ng

36
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

12

Yakchiya e'mndoya o'enng kn yatambut'a aya yakapo e'mndoyamba.

Windak

Do'edn pagn o'wa e'pu


akatuyapo, hakyo ektote 'urunda
e'pu o'witapo e'tatete o'chaweapo wakiwei e'ndete,
'urunda o'wiriapo nmtpo warakpite krn'
o'chinkupo knta wiwipite
nwagn'apo nwt krn' tei
ka'epo.

Kn windak o' hpai watn' wambaweke.

kutahmena

knta

nongpachi

numbayo

nngpachi

nmbayo

kutahmn

kenta

37
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Mnpa ngkka windak?
....................................................................................
Katete wapa 'ka windak?
....................................................................................

2. Yamndoya, mn butchinda / nmnda y:


Windak ere wekdik o' bakoi. ()
Bgn nwek ka windak ere. ()
Km wendik o' windak ere. ()

38
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

13

Yambonpak kn yachawai mnpa kandik o' ( , ) wata wata akayapo n


o'anng.

Waidnbera

Waidnbera nkaka owetpita wahek. Waidnbera


hakaapo nmbayo epi nbakaeka: batararapi,
batodnchikpi nbapakaeka hyh hnk.
nbapakaendepo hakyo nbapahiriapo, knta
wakuny sowe wakuchipoai dakanda nhiriapo
erikhng nnbera.
Knpa nkapo eperegnpite nbahothotpo,
wachinpedn nbetberapo nbutuka.

La coma ( , )
separando oraciones.

Waidnbera knpa nkaka katetapi ehekte


chokhutukhe khpo, waidnte sowe knhoroyapo.

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Las comas ( , ) separan oraciones diferencindolas de
las oraciones principales.

39
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yamndoya:
Yamndoya, npa ikai i'apo p: Waidnbera.
.............,
.............,
........

2. Dakayaka n texto, npayakapo ( , ) wata


wata ambawanayapo n o'anng.
Hoohn nsaksakapo nhiriapo phpa nbakae,
eperegnpi taakte nbapimbutukkapo phpa
nbahothoraika.
Ph hakaapo hoo etategn etahhok yamhere
nhnkaka,

40
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

14

Yambonpak kn yachawai okadnwanng ( , ) n e'mndoya o'enng.

Kusoro'

Do'edn wammbui Irik ww kumbognyo o'w wiwipi


a'katuyapo.
Hakyo o'chak'ato, watei o'udnpo ta'mbayo o'w
sirokpe awitayapo, okumpudnpo o'towa hakyo.
Knta o'mbawiria warakpi kusoro' wambakae.
Okchiya wiwipi okatunn knte kusoro' wnkuwagn'a.
Kusoro' o' wambaweke: apoyere, bakoishipo,
biignshipo.
Uso de dos puntos ( : )

La ( , ) en lista
de palabras.

antes de una lista de


palabras.

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


La coma ( , ) tambin se usa en lista de palabras dentro
de una oracin.

41
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Mnn 'ka kusoro?
................................
Katete wapa 'ka kusoro?
................................

2. Yamndoya, mn butchinda / nmnda y:


Kem wekdik o' kusoroere. ( )
Kusoroere wekdik o' mkas. ( .. )
Wngshipo wekdik o' kusoroere. ( )

3. Yamndoya: npa aka ( , ) yaa'ndeyapo n


mnnnng
Kate bakoi wekdik ' kusoroere?
,..,
.,.,,
......................................

42
HARAKBUT

Yambonpak!

Washnkmbera
Washnkumbera ph hnkkronng hika, knpanda hnhn
nthikamte, Matsiguenkata imbaksahaipo embaktoyawe.
Washnkumbera phpate dakhese hnkkrno ekbera hika,
kutawerita wnka hnk.

Kutodnpo
Katetapi wngka ph mheknpa, bakoita wahek kutodnpo
nbakaeka. Kutodnpo wanpote phpa ekbereka waidntaraet
eperegnpite hora hka. Kutodnpo phapopakyo snhkuhndik
h nhaka wettn hnk.

Hrpi
Harapi ph dakhese hka, washipota mnngka. Hrpi hakaapo
kotchi wambatodn iktegnpo, knta wambatapi ipikapo eka hka.
Washipo hrpihere wwo nwapo washio, sowagn nbahekkeka.
Wambo kambahekyapo washipota hrpi nmnngkaka, daka
knnpnwapo embahek.

43
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yatambenda n o'anng e'mnboyaere.


( a ) Phignku soweaya eka h.
( b ) Wachinpednbayo wakkakunet bakoita wahek.
( c ) Wakunmbayo hpo washisopata yorognta wahek
h.
( d ) Hoopate eka hpo wanpote ekberewadn wantara
baet h.
( e ) Hawata wahek wachinpednbayo h.
( f ) Hindakkoya ekbera ohpo wasewihta wahek h.

44
HARAKBUT

Yaapak:
npa okadnwanng yaka ( . ) ( , ) daka

yachaa'pakyapo mnnng: Kachapo inpika wachiperi


ntoika nngda nngda p?
..........................................................................................
..........................................................................................
...........................................................................................
..........................................................................................

45
HARAKBUT

Yambonpak mchinkondanng wandakda.

Wasewih Hnkkr here


Daka wamnpudnwa

15

Yachawai ( : ), ( ) prrafo wakkuru o'enng n e'chapak Wasewih


hnkkr here.
Los dos puntos
(:) antes del habla
directa.

Wasewih hnkkr okapo hy nhaika


harakbutta haharakyapo. Wasewih
wata botondiwiapo ohodnwoye: Doa
imbaharakapat, doa hpat harakbut
hn shishi yahapat, doa imbapiapat.

El habla directa va
entre comillas (

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


El habla directa se distingue del resto del texto porque va
entre comillas y antes se pone dos puntos ( : )
Los dos puntos se usan tambin antes de una lista de
palabras.

46
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

16

Yachawai n ( ! ) , ( ? ) e'chapak prrafoyo o'enng Wasewih hnkkr


here

Torogn dakhia eha wasewihta onngpepo, hindakkoi


hnpi ohepo otowapo hnkkr okoye wasewihta wahek.
Knta nkhepaknpo ochindikdikntuye wasewihedn
biriknh. Hnkkr okunkudnny hasahaiyapo.
Knta wasewiha nhy: Hachi hoheknnpi!
Hekhe! nhy torong. Ewanda, hnpachikn
okiakatupo owaherednnnpo biriknh hkoye.
Wasewih osagnkioye: Hoharakednnpei hnhnngta
Hoharaknn!

Knta mny torogn hnnpo kumh, hindakbayo


hrngy. Knta okudnny hindakkoi dakhese
okmrngy. Heanda hindakkoi okmrng otugnye
wasewih, dakhese okmrnynda oyawiapo: Mnpa
yhpo yakudnnpat ? onpuye. Hambeindeapo hy
wasewih. Hirishindaka osukpo. Osagnkiapo. wiy
kutaweo ohuatupo Torogn nhy weinda oha knpa:
Kemsta iheki trh trh, trh trh, bacherikhenda
Torogn, hoharakden wasewihha nhy. Knta wasewih
mbeipo shishi oyawuye, harakbut hhndika.

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Las admiraciones y preguntas se caracterizan por signos.
Los signos van al inicio y final de la oracin. ( ! , ? )

47
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Mnhpo wasewih harakbutta eharakte yachipakoyate?
..........................................

Katete yakudnny torogn wasewihta yakhrngpo?


..........................................

2. Yamnpuepo yaa':
Mnpa yhhayet wasewiha harakbutta eharakoiny?
..........................................

3. Yaapak:
Mnpa daka yakoyet torognta boknpe?
........................................
Mnpa wha ihapo n embachihapak yht oredn hate?
........................................

4. O'men nngda nngda:


npa okadnwanng yaka ( ? ) , ( ! ) , ( ) daka n
yachaa'pakyapo mnnng: Mntata n e'mbachapak
wasewih hnkkr herenngda yae n ikyanng?
..............................................
................................................................................................
................................................................................................

48
HARAKBUT

Wambayorokeri hpai wagnkeri

Do'edn pagn o'kam wayorokeri, e'mbayorokbedn


wakka'nda harakbut e'mbachak.
Keyn nwachi o'mnkam washipo'mita, knt
ayapoet katepi o'mnng'kam.
Wakka'nda boarak'apete hpai wa'opiet o'mnkamte
washipomita wankkirn towandik nmba nmberia
o'nk.

49
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

17

Yambonpak n bapa e'mndoyamba o'enng


mndoyandik yae ariere m,n,ng.

kn yachawai myn

Embayorok P'ere
Amburu wnkeria o'mn'kamte, imbayorokbednna p
mnchindah dana.
Kn o'mnkamte biwi'a o'kapoa dakka'nda washipo
nmchinkkachia.

Kem Wngkeri
nkupaei
arakdik.
Kn

aroi

butchinda

onpopo

emboyogn

o'.

n'wka

eyoroknyo

Knngepo

dak

n'ka

kem

imbayorok'ipo

a'mchngkayapo

knpachi

wambayorokeri o'mtamnka nngta ka'arakepo kem.


Dign'ndachi arakwendik nkrngudndik m'n.

50
HARAKBUT

Sowe
Pn'a o'mnkamte a'yatanda wayayota o'pudn
wt e'mto'enyo dakka mnpopo ndik mena.
O'mnkamte wettn bogndakwe e'tanyo,
sowe pewendik ya, batowadn'nkawe nda o',
o'mwakenk yombedn n'ka.

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

05

Las letras m, n, ng y se usan solo en slabas con vocales


nasales (, , , , ).
Letras

CV

CVC

mtuk

mngtn'

pn

kn

kpo

ng

nng

51
HARAKBUT

VC

nyo'

ngka'

Daka wamnpudnwa

18

Aya atambenda n e'mndoya daka o'anng.

E'mchngkate Kawendik i'en

Do'edn p o'nn'ui pagnta o e'wek e'enyo hpai


pewendik i'n kn sisi Kachapo pagn? Oni do'edn
pagn'a kn pn'a o, kachapopita pewendik i'en,
arakwendik 'da hpai i'en, ekupenyo nki
towandik m'n. Knnyo kawendikda o'.

nong

ni

ne

en

rng

reng

nui

na

nng

52
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yakwikin daka o'anng:


Amburu wngkeri e'mbayorokbednyo p mnchindah
dana o':
- Wakka'nda p nbayokaponk. (
- Biwia o'mngkaponk. (

- Amburu o'mbacharakapok. (

nkupaei aroi e'mboyogn e'yoroknyo on'ka:


- Kem arakdik. (

- Kate arakweyapok. (

- Wakka kem o'mbachawayaponk. (

2. Yamndoya, mn butchinda / nmnda y:


Wayokeri o'kamte beinn. ( . )
Pere embayorok ikamte dakwe. ( .

Kate ' kem wakeri. ( . )


Kachapo ambayorokka mte p. (.)

53
HARAKBUT

E'MBAKKAE
Wambetere e'mbakkae
Do'edn wambet'ere o'wan akkayapo.
Kum okdnpo do'edn pagn'edn.
Sikyedn'da o'mbaeyapo wenpuyo
o'mba'oweapo: tare', aroi, kum,
knpachi wambate o'mbatowapo, siro,
kusogn, p. Pn, wamm, pagn, nng,
washipo; o'mbawa nmbayo.
Wwyo nkotato nwa ku'tayo.
Kn nwann knpa nchawaynwa:
mtuk, wakoi, chipipign, purak, tektek,
swt, kapiro, beyabeya, pikw, taidn.
Knda e'wayawadn o'nka biign.
Kn kum e'oye wakka'nda nmmbui
biign mnn'inn.

Yambonpakdepo:

1. Yaa' yaapakpo:
Mnpa ankka?
.....................................................................................
Katere yankka?
.....................................................................................
Kate bakoi ynchawayedn oriya'?
.....................................................................................

2. Yamanopuepo yaa':
Kate aipo nkipot n biign ere'?
.....................................................................................
.....................................................................................

3. Yaapak:
Mnpa npe pa mtaet wwri ekkate?
.....................................................................................
.....................................................................................

56
HARAKBUT

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

06

En las slabas con vocales orales se usa b, d y gn. Cuando


estn en posicin entre vocales mb y nd y cuando estn al final
de slaba dn y gn. As se escribe: do'edn mo, o'wadn l se
sienta y wandik el nombre.
Los sonidos de doble articulacin (mb y nd) se escriben b y d
cuando estn al inicio de palabra o de slaba, siempre y cuando la
slaba anterior termine en consonante. Por ejemplo: okbu mono
musmuque, ekdeha unir.
No se aplica la regla de posicin silbica, cuando la consonante
anterior es el sonido glotal ( ' ), en este caso se escribe con mb
o nd. Como en ta'mba, wakka'nda y en los verbos e'mbape,
o'mbape.
b
VOCAL

mb

VOCAL

nd

Oral

dn
gn

Ejemplos:
Letras

Contexto

Ejemplos

mb

V-V

wamba

Inicio de slaba

bakoi

nd

V-V

wandapo

Inicio de slaba

dari

dn

Final de slaba

wapesodn

gn

Final de slaba

wakeregn

57
HARAKBUT

Mnpa o'mbakkaka oro' arakbut?


Daka wamnpudnwa

19

Yambonpak kn yachawai mnte mndoyandik yae inre mb, b.

Embakkae kumere
Biign akkayapo kumere wakkuro wandik o'
ww a'chawaiyapo.
Mnpachi a'etapo biign.

Kn a'chawai'inde kum katundik o' ta'mbayo.

Inicio de
palabra.

Despus de
glotal ( ' ).

Kum e'katunde mnndik o' wambetta


mnwande biign akkatuyapo.
Entre
vocales.

Kn akkayapo wandik o'. Wwyo 'endete


kum tugndik o' a'oyeyapo.

Harakbut aya'nda ombawnn okboyandik o'


biign ambayayapo e'mmbuite.

Inicio de slaba,
despus de
consonante.

58
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

20

Yatambut'a n e'mndoyamba ariere mb, b.

Ta.ogn

Oro' kum o'ipih'kapo wnpute o'owepo kn ewitn'te


o'mwpo'kunka, e'mwpokete oakkakan wwku
ognte.
Otugn'apo kum widn'ere, kn etugn'ate n'oye' iign
kamndiepo. O'mndika wakupe, awek, yorogn, uwah kn,
o'uyka wamnka.

59
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

21

Yambonpak kn yachawai mnte mndoyandik yae nre nd, d, dn.

Kutamt ngka

Inicio de
palabra o de
slaba.

Do'edn pagn o'wa kum a'kayapo ta'mbayo.


Kutamt o'chawai'uyatepo nyakowadn, watta
o'npo bowa.
Kn nwatui nmbayo, wiwipa npakapo,
nwitwit'apo kum ntudnpo nchiwiynpo
petombih'ere wiwipate nwern'ka.
Knta wakka kutamt o'm'oro'kka e'mnbuinde.

Daka wamnpudnwa

22

Yatambut'a n e'mndoyamba ariere nd, d, dn.

Siro'i

Sikyea pn, o'e pagn nmchinka


siro'i a'mtakeatuyapo.
Mnpapi nkka?
O'nkkaka wakkuru watambih, knta n'iwnka
siro'idn, siroki, orogn kaepo, kambihta'kotepo.
Siro'ite n'wakka sopi, biignchipo. Kn ntawakka
biigntn', achara, kaimritn', mmri ntakka.

60
HARAKBUT

Final de
palabra o
de slaba.

Entre
vocales.

E'mnwiya

Anpou'kayapo:
n , , , , knpanda
o'mta'ka nte'teyo nta

m, n, , ng. Arinyo
mb, b, nd, d, dn gn
knpanda noktambendika

a, e, i, o, u ta.

Daka wamnpudnwa

23

Aya atambenda n e'mndoya daka o'anng.


amnwiyayapo towndik o'.

E'wanayo

E'wanyo

..............., sopi, wnpute.

Watambh

Watambih

e'wanyo wwtoyo wandik o' i'wwinwpo


mnchi, yaet'apo yakotn'.

A'manwiyayapo

A'mnwiyayapo

Kn e'wwi inde. ..... sakokdik o'.

Kntend

Kntenda

kn wtambi i'tokpo ...............

wnpuya

wenpuya

I'nngta'wakapo sopi endik o'.

ningka

nngka

61
HARAKBUT

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Los juegos de consonantes de doble articulacin (mb y b) (nd, d, y
dn) son las variantes de m y n cuando las vocales que le acompaan
son orales. Lo mismo ocurre con gn, que es variante de la tercera
consonante nasal ng.
Para entender mejor los contextos donde se escriben, siga las pautas
del siguiente cuadro:

Consonante

Vocal (nasal)
Inicio de
slaba o de
palabra

Vocal (oral)

Final de
palabra o
slaba

Inicio de slaba
Inicio de
Al final de
en contexto
palabra o de palabra o de
intervoclico
slaba
slaba
V_V

ng

nda

da

adn

nde

de

edn

ndi

di

idn

ndo

do

odn

ndu

du

udn

mba

ba

mbe

be

mbi

bi

mbo

bo

mbu

bu

ng

agn

ng

egn

ng

ign

ng

ogn

ng

ugn

62
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yakwikin daka o'anng:


a. Biign akkayapo kumere wakkuru o':
Kandik kum pnre. (

Wandik o' ww a'chawaiyapo. (


Kum tugndik. (

b. Kutamt ngkayapo ntowika:


Kum, wiwipa, petombih. (
Wipa, peto, okchign. (
Kum, kosopo. (

2. Yamndoya: n verboere amndoya o'aponng:


E'mbakkae ..
E'mbatuk ....
E'kboyandik .....
E'chawai ..

63
HARAKBUT

P biign wngka
Daka wamnpudnwa

24

Yambonpak kn yachawai mnte mndoyandik yae inre ng, gn.

Wakuchhipo, hkp chrska

Wakuchhipo heika ph wwrita wambahek.


Kn phhere nhekka washisopata, yorognta.
Wakuchhipo nkaka wipa nhiriapo
waktngponda ignkuhe nkaka eperegnpite
oktngpote nhorapo. Washisopata, yorognta
etaite wakuchhpa wakute dogny dogny
nngkaka, knta nhpo hnpuo nkunka.

Hkpa wamboronda ph embakae hika,


waokahbayo embakae wwo wmbahekke
hnk. Hawata wahek hkpa nkaka,
wahiokpambanda phpa nnngkapo
hawata ehekte chokketekhe khpo.
Knpa nkapo wwo hwata nhekpo
ngkaka.

Chriska hawata wahek hika. Wakun


shiropia wapohote nhapo waignkuwrng
nkapo krnn waidn nchimberapo,
erikhng nchiwngpo nkaka.
Chrska hawata ehekte choketekhndik
hka, wathngte nkumbatundik.

64
HARAKBUT

Kate biign o'mbakaka?


Daka wamnpudnwa

25

Yatambuta n e'mndoyamba ariere ng, gn.

Yoro

Yoro o'ka wwyo aktambopete.


Wettn tambo e'kate wakka'nda o'mbuei'ka
yoro.
Dia'nda e'wpokte onkkka.
Yorogn o'ka wayopichiponda sikda piteinda.
Yorogn e'ndopoweta e'mwya kosote hotda o'ka.
Wettn bodakw e'te npika.
Yorogn
o'mmbettika
widnkupote
Wakka'nda o'mika wambayokte.

wwtoyo.

Kaimri

Do'edn waidnpo kaimri dia'nda o'takka, kn


do'edn pa'a nka knpichi mtakeawendik i'n
towandik mn toto nkr'a hei ipaknpo.

65
HARAKBUT

Yambonpak !

Biign

Mw ekkate kumere n'ka wasembogne, e'waroa


pakwemn n'ka, e'ndopoe, e'ni e'pute dakda kenta
o'ka.
Tambogn
ekate
wakka'nda
o'mndka
bawek,
o'mmbatuk'ka, knpa nkanyo e'mbachiri o'ka.
Wwtapotekn nka e'mtakeatekn o'takka. Dakda
o'ka wakkichi twe o'ka wa'ai.
Bayakoyo idnsore wakka'nda 'ka o'mika idnsore
waei, wasik, boro'kuta'paminda. Oro'okkkam mwyo
ekkate km'ere buiwenda o'ka. E'mtakeambedn'nyo
wakka'nda o'tak i'kan.

66
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

26

Awawai biignedn wandik.


S

'

'

67
HARAKBUT

Yambonpakdepo:

1. Yakwikin daka o'anng:


Yorogn o'ka ......................
E'mweyate yorok o'ka ......................
Dign'anda kaimri o'takka do'edn ......................
Wakuchhipo

.....................

ph

......................

wambahek.
Hawata wahek hkpa ......................
Chrska ...................... ehekte .....................hika.
waidnpoa
hotda
aktabognpete
nkaka

chokketekhndik
hka
washisopata
Hawata

2. Daka yaka , yaakn kate a'a.


e'ni Wasembogn

e'pute. dakda o'ka

......................................................................................
bawek o'mmbuka e'kate. Wakka'nda
tambogn
......................................................................................
o'mka.

idnsore

dign'anda

Mwyo

......................................................................................

68
HARAKBUT

Kate bakoi amngka wwkumbognte?


Daka wamnpudnwa

27

Yambonpak knta yachawai.

Kapiro

Kn o'ka okahkerngmi, wahpiei,


bopisik. Bakoitonmn wasik
o'mmbodn'ka e'mbakka'ete painda
ochiepo biign'png apudn'yapo,
okumrng'epo o'mmbodn'ka.
Kenn wahpi'a otoepo, biignta opika
wawyo ototokpi. Kn wipate nngte
nngte o'mbettika, o'ukpo wipasette.
Oro' harakbut pewe n'ka kapiro.
Watayeri o' nmbayo, tognkoyo,
wiwimbayo kn petoyo.
Kapiro mawednda esagnkianyo,
orednbata wwria.

El segundo prrafo no
es coherente con el
primer prrafo.
La segunda oracin
no es coherente con
la primera oracin.

La referencia del
pronombre no es
coherente en el verbo.
La referencia de
espacio no es
coherente.
La referencia del
tiempo no es
coherente.

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Los textos y prrafos mantienen una unidad porque las
referencias de los pronombres personales y demostrativos
son coherentes. De igual modo las referencias al tiempo y
espacio de la situacin comunicativa.

69
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

28

Atambenda daka o'anng'ere.

Kapiro, wambidnda o'ka,


wambidnbopinda.

sikyo

.........................................................
........................................................
wwkumbognte

Kenn wahpi'a o'toepo, biignta


o'pika wawyo o'totokpi.

Heya
ambapakanyapo.

Oro' harakbut pewe


kapiro.

Kapiro
o'kaokahkerngmi,
wahpiei, bopisik.

Watayeri o' .,
tognkoyo, wiwimbayo kn petoyo.
n'ka.

Kapiro e'sagnkianyo,
orednbata wwria.
.........................................................
........................................................

70
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

29

Daka indikapo,ambawadnwadn keyn o' npepo.

Wakoi okdatokka wwtoya

Ihwe e'mbo'ete wakoi o'rokntui wwya; isipoa knte


nmndopipo, mynpi arkn wakoi nnpopo nktui.
Kn wakogn'ya botta wakda nbayatui isi'poa. ( )
Do'edn pn o'mbachapakka. Puerto Luzya be'a chinkotwe
'tanda knpa akdatokiket wakoi. ( 1 )
Knpa e'chinkot o' wakoi okdatok'ka wwtoya. Knpa
mnbachapakikan pn'a. ( )
Isku o'chinkottui wakoita ky okdatoka, knpa yket
npwe eiya'nda, kutamt ngkanda o'chinkottui,
e'mbakudnya'nda kutamt kogny mm o'mbatuka'tui
wakoya,
wwrimbiwi'a mmmbokn o'nppo Isku
o'mbewikkntui ww kumbognpate. ( )

71
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

30

Yambonpak knta yachawai.

Kapiro
Mtuk

Bakoitonmn wasik
o'mmbodn'ka e'mbakka'ete
painda o'chiepo biignpng
apudn'yapo, o'kumrng'epo
o'mmbodn'ka.

Doedn wapan wachiperi npa


ombachihaka:
Kapiro kotyaki kotyaki kotyaki
kotyaki kotyaki.
Oro wammbui kapiro
bochikotyaknk kapirotapi
wnhnn.

Kn mtukta iwa'ai knpanda


o'nyate petpet'a wapng
ambapudn wachai.

Kapiro kotyaki kotyaki kotyaki


kotyaki kotyaki.
Keregn keregn kapiro
bachikotyaki.
Kapiro kotyaki kotyaki kotyaki
kotyaki.

wasik

Oro wammbuitapi
wammhn kapiro kotyaki
kotyaki kotyaki kotyaki.

keregn

72
HARAKBUT

Para intensificar las caractersticas


de los adjetivos, en la lengua
harakbut usamos el sufijo nda.

wasik

keregn

-nda

-nda

wasiknda

keregnnda

wasikda

keregnda

Se elimina una n de la letra


nd cuando la slaba anterior
termina en consonante.

Se elimina una n cuando


se encuentran las
consonantes gn y nd.

73
HARAKBUT

Yachawai:
waei
+
Cuando la slaba anterior
termina en vocal no se
elimina la n de nd.

-nda

waeinda

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

07

Una vez aparece dn al final de slaba y la otra nd al inicio


de slaba, de manera que en estas letras compuestas de un
componente nasal y uno no nasal, el componente no nasal va
siembre junto a la vocal oral: nda o adn.
En caso que por el uso de dn, nd, o gn en dos slabas seguidas:
como en bidnnda y wakeregnnda, se elimina una de las n,
por lo que se escribe bidnda y wakeregnda respectivamente.
Sin embargo, no se puede eliminar la n, cuando se encuentra
doble nn, porque se trata de una parte de la palabra que
contribuye al sentido. Por ejemplo: nnppo. En este caso
tenemos al prefijo n- de tercera persona plural y noppo;
raz del verbo e'np, si se elimina una de las n, se alterara el
sentido.

74
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

31

Aya yaka botta e'mndoyamba n dak o'anng ere.

Bengko

Pikwa

Begnko wipate nngte


nngte ombettika, o'ukpo
wipasette.

Pikwa o'ka suraknng,


,
kittasik.

Wipasetta o'chawaipo
wahpia o'kka boro'nda
keyo watai, knpachi o'ukpo
wambape katenduh.

O'mbachawaipo harakbutta,
pikwa o'mbatoika,
e'wate akkayapo biign,
amchngkapo, wandindi
atawantuyapo, nmnda
e'yok pikwa o'mbatoika.

o'ka, wa'okoh
, wa'ikuedn o'ka
wipa wachimbet.

kumbednnda

okpombednda

hpisiknda

okpombednnda

siknda

kumbednda

75
HARAKBUT

sikda
hpisikda

Yambonpakdepo:

1. Yakwikin daka oanng:


Knpanda wapng ambapudn wachi
onyate mtukta:
- kayarea ( )
- petpet'a ( )
- toyore'a ( )
Pikwa o'mbatoka:
- Nmnda e'yok. ( )
- Butchinda o'mnnk. ( )
- Durugn nmyaponk. ( )

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Hay oraciones simples y complejas. Las oraciones complejas
unen varias frases u oraciones con conectores.
Son conectores: knpa, knpachi, knta.

76
HARAKBUT

Mnpa o'mwka biign?


Daka wamnpudnwa

32

Yambonpak knta yachawai.

Endopoka

Embachai'

Se usa coma (,)


antes del conector.

Mnpa nkka?

Mnpa ambachaka?

El conector

Biign andopokayapo kurugn


kurugnba o'mbakka, knta
biign o'nkwenka, siwi
o'nk wenpo, ta'ak yarekte
ondowka kawei'epo.

O'mmbachapaki wakkuro
biign endik o', knta
kutopate o'ndopepika biign,
dign'andichi ntokpaka
wendik mindik o' biign.

Knta une

Kn e'wei'ndete o'mbapikan
tare'ere, aroi ere kn.

Kn e'weindete o'pikan
dakda.

oraciones
simples para
formar oraciones
complejas.

Oracin Compleja

Oracin Simple 1

Knta

77
HARAKBUT

Oracin Simple 2

Anpou'kayapo:
Pinpe oredn pana
mmbachapak o'nduinng?

Daka wamnpudnwa

33

Yambonpak kn yachawai.

Do'edn pn o'mbachapakka. Puerto Luzya


be'a chinkotwe 'tanda knpa akdatokiket
wakoi.

Isku o'chinkottui wakoita ky okdatoka,


knpa yket npwe eiya'nda, kutamt
ngkanda o'chinkottui, e'mbakudnya'nda
kutamt kogny mm o'mbatuka'tui
wakoya, wwrimbiwi'a mmmbokn
o'nppo Isku o'mbewikkntui ww
kumbognpate.

Une frases en
una oracin

Une oraciones
en un prrafo

Ihwe e'mbo'ete wakoi 'rokntui wwya,


isipoa knte nmndopipo, mynpi arkn
wakoi nnpopo nktui. Kn wakogn'ya
botta wakda nbayatui isi'poa.
Une prrafos
en un texto

Knpa e'chinkot o' wakoi okdatok'ka


wwtoya. Knpa mnbachapakikan
pn'a.

78
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

34

Aya atambenda n e'mndoya daka o'anng.

Biign e'mni

Biign ngka bakikpo, hakya ihyatopo ngchitokiure


biign a'mweiapo. npa eka' o': e'pu,
kurukuru'mbate.
Biign a'mmi'apo imkm'kure imbakoyapo
e'mbawedn'ure kukukuru'mbate.
kn epu ihhpo ektegn, e'pukire ekoyoure.

biign e'mbakudn'ure e'puyo wedna


'te kurukurumba ipokapo e'nktukure e'pu. Kutu
pate nwedn'ayapo kamweyepo.

knta

Knpa

79
HARAKBUT

Knpachi

Yambonpakdepo:

1. Yawikidn katere o'kka endopoe e'chiwe kn?

80
HARAKBUT

2. Yamndoya:

Atoepo

ere

mnpa o'mweka: bawek esopika, knte yamndoya daka.

81
HARAKBUT

Yambonpak
mchinkondanng wandakda.

Embakka'ete n kawendik o'


Bogn dakwe wettn'

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

08

Cuando se juntan dos consonantes, como en wambotta, se


pronuncia una [t:] larga, que divide las slabas, es decir, se
sostiene por un tiempo ms largo la articulacin. Eso ocurre
con la t, la k y la n que pueden aparecer al principio y final de
slaba. Como en wakka'nda, wettn nnpoepo, en estos
casos se escribe la consonante duplicada. Y no se divide, en
ningn caso, con la letra glotal ( ' ).

82
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

35

Yambonpak knta yachawai.

Doble kk. Final e


inicio de slaba.

Doble tt. Final e


inicio de slaba.

Do'edn nng mmbora yn'uin bogndakw wettn


wwndik o', biign mndiwe o'ka, e'mbatawanyo
ekkayo toyodn okbondign 'n kamtachepo wakkamn
eyo mnkan. Nng'a kn n'ka ntugn'ate batawadndik
i'n kamtandiepo wakkamn eyo mnkan.
Nng'a kn n'ka ntugn'ate bata wadndik i'n isayuk
kamtamndiepo, kn e'oyenyo achimn'eyo okbondik
'n.
Kn e'mborai'e 'i nng pendik 'i do'edn nngta.

Nngchinda, botta,
bapa: slaba.

wetton

wet

to

wakkamn

wak

ka

mn

wak'kamn
Inicio de
slaba.

Final de
slaba.
n dakewe oe.

83
HARAKBUT

Wwri
Daka wamnpudnwa

36

Aya atambenda n emndoya daka o'anng.

Hei bapakandik
Do'edn pan Ireyo ammbachapakn:
Oro' aya'nda wambet o'mbaui'n erek w'tapoyo
akhoro'ayapo kmipih okadnpo. Nng o'toui, do'edn
wammbui shipota, yombedn o'nngta.
O'mbatuk'apo kumihpi. Do'edn pn',
wmpute n'oye'epo.

wamm'ere

biign'da o'mndi'ui. Kaimri,


apaibedn, uhuah o'mwakuiate ekhoro'ayo.

mmri,

O'uin hakyo biignere. Knta achimn'eyo


dakwe 'i do'edn wammbuisipo yombedn o'nng, hei
opakpo, skarogn, oukpakpo o'i.
Kn wambayoro'keria o'ni do'edn nng'ta wawrite oya,
kn ntowek'atupo e'iekweya, knre
wambayoro'keria. Knta ndakpakui do'edn
wammbui sipo.

o'nkkaui

o'nk'kaepo

wakka

o'nk'kaui

wak'ka

o'nkkaepo

84
HARAKBUT

Anpou'kayapo:

Daka wamnpudnwa

37

Achawai n prrafosyo Hei bapakandik, knta yaka n mnnng.


Ambawadnwadn (,) o'anng kn knta daka inpepo.
Oro' aya'nda wambet o'mbaui'n erek w'tapoyo akhoro'ayapo
kmipih okadnpo. Nng o'toui () do'edn wammbui shipota
() yombedn o'nngta.
Usamos la ( , ) para dividir
oraciones, dentro de un
prrafo u oracin compleja.

Wakka biign'da o'mndi'ui. Kaimri ()


() uhuah o'mwakuiate ekhoro'ayo.

Usamos la coma ( , ) en
una lista de palabras.

mmri () apaibedn

O'uin hakyo wakka biignere. () achimn'eyo dakwe 'i


do'edn wammbuisipo yombedn o'nng, hei opakpo, skarogn,
oukpakpo o'i.
Kn wambayoro'keria o'ni do'edn nng'ta wawrite oya.
Kn o'nkkaepo ntowek'atupo e'iekweya, knre o'nkkaui
wambayoro'keria. () ndakpakui do'edn wammbui sipo.
Tambin usamos el conector
knta para unir oraciones y
formar un prrafo.

Yachawai n e'mmboya o'enng:


Prrafo
Oracin 1

Knta

85
HARAKBUT

Oracin 2

Wwri okdeh-baet
Daka wamnpudnwa

38

Yambonpak knta yachawai myn o'mndoyipot h ere.

Hnhn harakbut dakmnpe nhikamte, kenng nhpo okdehbaet


nhikamte. Hnhn doedn wahohkundakn wapn baet hikamte,
wwri okdeh hpo, Bireipa wandik hikamte. Kn wwri,
wahayeri shishita shin knmhipo hakyo nbaknikamte harakbut
mbayawiapo, kn wwo okudnkamte kea shin hmhpo.
Shishita knhoka mbakudnnpo shinte katepi mhkn nkudny;
wasewih, bahi, yari, mm, amri, kusak, mtuk mbakune, hawany
kudnhe hy kum haktanhte e'mbatukke hhok, kurute mbopo shine
mhoy. Hnda katepi nmberi, wwri nmhkn mbakudny.
Shine nmhipo nshimborudnpo wasewih bahihere nbakeregny,
mtuk, mm nbachinhye wandakanda. Knpa nkoye nhaka Birei
baet hpo.

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

09

El dialecto wachiperi carece del sonido glotal ( ' ) y usa en


algunos casos, pero no en todos, la letra h en su lugar.

86
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

39

Yauk emndoya o'enng h ere kk, tt erekon. Knta daka yaka cuadroyo.

-kk-

Wasewih

87
HARAKBUT

-tt-

Yambonpakdepo:

1. Yaa':
Be'a mmboraka?
.......................................................................................
.......................................................................................

2. Yakwikin daka o'anng:


Biign akkayapo e'wate bogn dakw wettn:
Omndika biign wakka'nda. ( )
Mndiw biign o'mka. ( )
Mmri o'mndika. ( )

3. Yaapak:
Oro harakbutwata mnpa dak yhikamt
wwriokdehbaet h?
.......................................................................................
.......................................................................................

88
HARAKBUT

OREDN TA'MBA

Nota sobre el Alfabeto Harakbut

10

La escritura harakbut tiene, adems de otras letras, la glotal ( ' ).


Se escribe con glotal palabras como: do'edn, wa'idn, wa'o, wa'.
Se distinguen algunas palabras con glotal, como: wai, wa'i.
Adems, se usa para distinguir races de prefijos y sufijos.
Por lo general, se usan en lo verbos con los prefijos: e'- infinitivo y
o'- tercera persona singular o primera persona plural.
La glotal de los prefijos e'-, o'- y otros casos parecidos, no desaparece
ante verbos cuyas races comienzan con mb/nd, en este caso no se
aplica la regla de posicin silbica y se escribe: e'mba, o'nduyapo,
ta'mba, 'urua'nda, etc.
No se usa la glotal ( ' ) como separador de slaba.

En nng'a o pagn'a el sufijo de caso nominativo es -'a.

Harakbut knpa ngkka ta'mba


Daka wamnpudnwa

40

Ambonpakknta yachawai myn mndoyandik a'enre ( ' )


Do'edn pagn Tomn, nng Yomere
o'mbachapakhakya, o'mbachapak hakya, o'n
bu'uk wandari ta'mba waka.

Se escribe con glotal ( ' ). No se


aplica la regla de posicin silbica
para escribir mb.

Kn nng'a o'n bowa, do'edn pagnta, bottanda


o'mbawa nmbayo wandari awawai'eyapo mnchi
wandak dari a'et'apo.
Wandari nwawayate, hakyo o'chapakato mnk
o'nduyapo.

Siempre se escriben con glotal ( ' ) los


prefijos en tercera persona singular al
conjugar los verbos.

Kn pagn'a o'a nng pugnte mnduya.


Nng puugn eytondete, sikyenda nng siro
ambakhoya, w'i daka o'mbaka'epo. Kn daka
e'mbaka'ende, nwa nmbayo ta'mba anduiyapo.

Ta'mba anduiyapo nchapak mnpa boro' kapoa, Siempre se escribe con glotal ( ' ),
kn nng'a o'n pagnta wamboro' ta'mba boka,
cuando se usa el sufijo -'a despus
de palabras que cumplen la funcin
washipotewapa mmnngka.
Kn o'nduitepo bapama, pagn watei o'towa
ta'mbayo ambatatednyapo, aya'nda e'mbatatednde
nchokweh'ka, kamba'chayepo 'urua'nda.
bottapugn bachaindik ' 'uru'nda kammyepo.

de sujeto.

Kn e'pokdete bottapuugn'a, pagn o'wa ta'mbayo


a'tow'yapo, nng mne wandik o' ta'mbayo
a'chawaya'po.
kn signpi bakwehdik o' miwe a'tnng.
Kn ta'mbayo nng, pagnere o'mbaatukeapo tare',
aroi, to'ket, apik, k, awiki, apokawign, sore, bogn'pi,
t, apoare.
Kn batukkendik o' puugn ayaechaite,
kammboepo 'urua'nda kambakerekepo
tare' wamboro'mbuhda kapo, aroi wamboro'
kupambanda kapo.

90
HARAKBUT

Algunas palabras terminan con glotal ( ' ).

Algunas palabras empiezan con glotal ( ' ).

Daka wamnpudnwa

41

Ambakupoadnpoadn nnyo o'anng.


Ta'mba

Tare'

Do'edn

Bogn'pi

'urua'nda

To'ket

Wamboro'

W'i

Wakkuru wa'wa

Npote wa'wa

To'ket

91
HARAKBUT

Okitdepo

Yambonpakdepo:

Yaa':
Kate ambakaka ta'mba e'kate? Kn verbo o'menng ,yawikidn (x)
ta'mbata o'waanng.

E'ndui

E'pak

E'mbatateng'a

E'mbatuke

E'mburu

E'tai

92
HARAKBUT

'wng

E'mnya

Yamndoya:
Yamndoya achokwentapo n verbo ere ewikidn o'enng. Ichokkawekate
e'mndoya daka nre ( ).

Embatateng'a

Ta'mba akayapo e'mbatategn'a ngkka oredn pag'a.

......................................................................................

......................................................................................

......................................................................................

......................................................................................

......................................................................................

......................................................................................

93
HARAKBUT

Kate ombatukka ta'mbayo?


Daka wamnpudnwa

43

Aya yaka crucigrama. Yaukpo yakparedn'a aipo'end wandik.


Do'edn pn Ireyo
apikbut okamte'
wakka'nda nngda
nngda: apik
wambedn, apik waei,
apik wawidn.
Pn basiik o'wapo ta'mbayo
ambatukeyapo apik.
Kn ta'mba npyo, wakpeyo
tukdik o' apik.

Apoare okerekka wambota'mbayo,


ntohda 'iyanda kwnpakpo,
wakka'nda o'popakka.
O'redn arakbut ntokamte apoare
wntpambedn, wnotpaei'ere.
Nngda wambidnpombanda, wapochiponda
o'mka apoarepomi.
E'mboyognte, poeimn 'te nbapokka,
ntowapo hakyo. Sikyo e'mboyognbednte
mmkai.

Do'edn nng
ta'mbayo o'wa,
ambatukeyapo
tare'opi: ombatukapo
tare' wakeregn, tare'
wambedn, tare' waei,
tare' batukdik, o' puugn
aya'nda echa'ai wamboro'
but kamepo.

a
p
o
k

Oro harakbut
ohagn knpanda
ntohikamte
hnhnta. Knta
nbatukkepo,
witapo ewhpa
ntukkikamte kakerekpo
wikutnyo kahuiyapo.

a
w
i

hagnkiidn nng nng


hka: wakidnyori hpo,
wakidnshik, wakidnkeregn
hka.

gn

94
HARAKBUT

Bogn'pita nwanduka ta'mba kuwadnduite bogn'pi okerekka


ntonda, bawirihminda chinyandik, peapeiyapo, weroa,
kateapi okerekpo, digna'nda okupakiaka, kn o'mboyngta
o'nppo nkutokka.
O'mboyngdepo o'taka kuteinda, n'ruka aya'nda
nmnkoipo wambetta, nbakukka aroi'bate, kurukurumbate.
Hakyo ntowapo, nchawka ettete kakuaiepo nbapikai,
ombakuchiwiapo aroiere, watntewapa ntugnka epute
onkegnpo uruanda, kapepo sonda, waidn towe nnpo.

Do'edn pn' o'ka aipote bui wendik o'na oredn dariyo,


batukendik o'n wakka'nda wamwiya, koyapi kapo,
e'mbasogn aroi echiwe. Kn i'tugnpo widnte dakda
e'chnmn o'ka sowagn'ere, impihchimnpo hodnda o'nk,
esopika biignere o'kikan kn.
Oro' otokan nngda nngda aroi: apoyong, wak waroi, ser,
apowambedn, mtuk'apo.

Wakkuru awikikign chawiandik o', nchawka wakign setda


mtaepo awiki.
Dak ekignchaweandete awikikign, wakkurunda
nmbatukya'po awiki o'ondik o', kn io'npo ta'mbayo
wandik o' atuka'tuyapo, ta'mba okpeyo, ta'mba npyo tukdik
o'.
Kn e'tuk atondete ta'mbayo nngpachi okyatuwendik o'.
Nngchi wayok epoknte, knk o'chioapo awiki ngkotokpo
omnngka.

teya tamba nduipo kchipe nbatukka


wambotambayo. Kakerekepo, nchinkka, nburupo
nng bayok kakupakepo. Kchipe nngda, nngda
mtan: watara, wakumbedn, kupiet (wakuei),
wgnn k. Kchipe oka pidnet, nngda pidnwe.

95
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

43

Yambonpak mnnng wandakda, knta yachawai mnpatedn nka ken


e'mndoyambayo.

T ta'mbayo o'mbatukka wipa tapoyo e'mbit knte


kambewike'po.
Oro' t o'toikan, t keregn, t wambedn. Kn ta'mbayo
nngte nngte tukdik o'.
T ambatukyapo wakkuru ndik o'. Kn e'ndete wandik
o' ta'mbayo basik daatukatuyapo.
Ta'mbayo nngpachi okyatuwendik o'. Kn ekyatunyo
nngpachi t washuwignda o'mbakerekka.

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Kn, a veces hace referencia al pronombre l', ella'. Otras
veces es un pronombre demostrativo como esto', esta',
aquel', aquella'. Otras veces funciona como el adverbio
as' o la conjuncin entonces'. Su uso es muy frecuente
en los textos. Por lo general, va uniendo una oracin con
otra, despus de un punto seguido (.) o un prrafo con otro,
despus de un punto aparte, manteniendo de esta forma una
unidad coherente en el texto.

96
HARAKBUT

Daka wamnpudnwa

44

Aya atambenda n emndoya daka o'anng.

Apokawign

Apokawign wakpeyo wambo ta'mbayo o'mbatukka, e'mba


o'taka kurukurumbann.
Apokawign nmbatukka ta'mba okpeyo, ta'mba npyo.
Apokawign nmbatukka pugn ayaechaitete aya'nda.

nmbatuke apokawign wamboro' pombanda


kamepo.

nng wayok e'poknte ayntanda knn


wambetta imnnpo ta'mbayo o'mbatowka apokawign
akotokyatuyapo. Dak o'ndenk hakyo o'towka
a'waroayapo.

knpa

knta

kn

97
HARAKBUT

knpachi

Daka wamnpudnwa

45

Yambonpak kn yachawai. Knta aya yaka daka e'mndoya o'enng ere.

Wettn' ta'mba wachinkeri

98
HARAKBUT

Sujeto

Prefijo 3P.pl.

Verbo

Harakbut wettn wambae'rinda nmka,


ta'mba nbaka'epo, nduipo, nbatategnpo
witn'. Knta nchoktegn'po, hai'ndete
nwngpo. Knta mnka, ambatu'keyapo:
aroi, tare', toket, bogn'pi, apokawign, t, sore,
apik, kubednda. kn wettn bu'ropo nda
kambakerekepo.
Katepi etaboyogndete wnpute
'nngbawiudn'ka, hakyo towka.
Wro uta', pokpokka
wettnachn, aipo wmwy,
nngda wettn' chinngbet
wka ta'mbayo.

Existe unidad en
el prrafo, porque
el indicador del
pronombre en los
verbos es coherente
con el sujeto.

e'-

o'-

99
HARAKBUT

n-

Mnpa o'mnpoeapo oredn wapnn?


Oro' o'mnpenng aya'nda o' wandak arakbutda a'eyapo, n e'mnpe
o'toikan oredn nreyonda' wapanomita, arakbut, wachiperi, arseri,
sapiteri, nngda kn ewe nmenng.
n echim o'toenng e'machngka, e'mbakkae, ta'mba e'ka o'npen
panapo aya n eka. Kn mnkan, mmbachapakpo npa kandik
men mnpo. Dakichi kenpo o'mnpikan katepi e'ka, mnpo
n bapewendik, chinkandik watanda i'en nmba nkrng, wwri n
o'npikankn mn dak a', dakwe kn, mnpa endik o' wandak arakbut.
O'mnpikan mmbachapakpo, ann apoknwauyednng, o'kamtenng,
n e'tochim mtaen aya arakbut n.

100
HARAKBUT

Watnshipo
Daka wamnpudnwa

46

Yachawai o'enng bednbedn.


Do'edn pan Ireyo mmbachapakn, Watnshipo, pwenda o'chikam.
Watnshipo nyewe o'chikam, knn wa'o'a endikyatanda katepi
npayo betakepo, hpaitepi bowa'tu e'ntanda, knn nngtapi pwenda
nnchikam, tn'mitapi nwa o'mnnkapo e'mboraitanda knpa
o'chikam. Knpa 'yok kerekwe 'ypon o'nngnkamte tn'mi'a,
kn nngshipo nteteyo e'chimya'nda nda o'nkkerekpo. Nyewe yok
kerekwenda, ncherikchikam be'a arakbutapi. Nnghok knn hakya,
knn wya ntui: Shn w'i a'egnatu nda.
Wa'wei, dottachon, na a'egn'atu, n'a wawendik i'. npayo ntui
Watnshipoa knn wyta.
Knn wa'o o'ppo, o'wandiaynpo u'taka' mpitagnka o'ketteka'tupo,
knchinwe' e'mbote Watnshipo, tan o'wawapo u'taka' watapiyn
eeeeeemboooookkkkk o'tapimbitaktu mpitagnka'a mrittt
o'yntui Watnshipota. Kn chim knpa' nkamok p'etda o'ntui, katepi
endikkate nda o'kachikam, kntayedn o'kerektui nda.
Kinpo pwe' e'wendik o' ndika, kerekwendik i'ipotapo watnshipo
'pa. Oredn pagn'ta, oredn nng'tapi, knpachi tn'mi e'mboraite
mnp'ndik o'.

Yambonpak mchinkondanng wandakda.


Hay oraciones que no se pueden analizar, como las
interjecciones (ahh!) y las onomatopeyas (kes).

101
HARAKBUT

Yambonpak
mchinkondanng
wandakda.

Daka wamnpudnwa

47

Yaa' yaapakpo: Katekn nngda e'mndoya ikya?

kognkognkogn

ww

serohseroh

hhh

huthuthut

patotohpatotoh

bignbign

pokpokpok

wswsws

kihkihkih

dututu

102
HARAKBUT

Dakichi!
Wamnbui n o' amnpeyapo daka
e'mndoya . Mnk api mmbachawa,
daka ynmechi.

103
HARAKBUT

CARTA DEMOCRTICA INTERAMERICANA


I
La democracia y el sistema interamericano

IV
Fortalecimiento y preservacin de la institucionalidad democrtica

Artculo 1
Los pueblos de Amrica tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligacin de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, poltico y econmico
de los pueblos de las Amricas.
Artculo 2
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los
regmenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organizacin de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participacin permanente,
tica y responsable de la ciudadana en un marco de legalidad conforme al respectivo orden
constitucional.
Artculo 3
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujecin al
estado de derecho; la celebracin de elecciones peridicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresin de la soberana del pueblo; el rgimen plural de partidos
y organizaciones polticas; y la separacin e independencia de los poderes pblicos.
Artculo 4
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestin pblica,
el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresin y de prensa. La subordinacin
constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y
el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia.
Artculo 5
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones polticas es prioritario para la democracia. Se deber prestar atencin especial a la problemtica derivada de los altos costos
de las campaas electorales y al establecimiento de un rgimen equilibrado y transparente de
financiacin de sus actividades.
Artculo 6
La participacin de la ciudadana en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es tambin una condicin necesaria para el pleno y efectivo ejercicio
de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participacin fortalece la democracia.
II
La democracia y los derechos humanos

Artculo 17
Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que est en riesgo su proceso poltico institucional democrtico o su legtimo ejercicio del poder, podr recurrir al Secretario General o
al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservacin de la
institucionalidad democrtica.
Artculo 18
Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del
proceso poltico institucional democrtico o el legtimo ejercicio del poder, el Secretario General
o el Consejo Permanente podr, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer
visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un anlisis de la situacin. El Secretario General elevar un informe al Consejo Permanente, y ste realizar una apreciacin colectiva de la
situacin y, en caso necesario, podr adoptar decisiones dirigidas a la preservacin de la institucionalidad democrtica y su fortalecimiento.

Artculo 7
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los
derechos humanos, en su carcter universal, indivisible e interdependiente, consagrados en las
respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos.
Artculo 8
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido
violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promocin y proteccin de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el
mismo. Los Estados Miembros reafirman su intencin de fortalecer el sistema interamericano de
proteccin de los derechos humanos para la consolidacin de la democracia en el Hemisferio.
Artculo 9
La eliminacin de toda forma de discriminacin, especialmente la discriminacin de gnero, tnica y
racial, y de las diversas formas de intolerancia, as como la promocin y proteccin de los derechos
humanos de los pueblos indgenas y los migrantes y el respeto a la diversidad tnica, cultural y religiosa en las Amricas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participacin ciudadana.
Artculo 10
La promocin y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los
derechos de los trabajadores y la aplicacin de normas laborales bsicas, tal como estn consagradas en la Declaracin de la Organizacin Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los
Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, as
como en otras convenciones bsicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artculo 11
La democracia y el desarrollo econmico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artculo 12
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidacin de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se
comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creacin de empleo
productivo, la reduccin de la pobreza y la erradicacin de la pobreza extrema, teniendo en
cuenta las diferentes realidades y condiciones econmicas de los pases del Hemisferio. Este
compromiso comn frente a los problemas del desarrollo y la pobreza tambin destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconmicos y el imperativo de fortalecer la cohesin
social y la democracia.
Artculo 13
La promocin y observancia de los derechos econmicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento econmico con equidad y a la consolidacin de la
democracia en los Estados del Hemisferio.
Artculo 14
Los Estados Miembros acuerdan examinar peridicamente las acciones adoptadas y ejecutadas
por la Organizacin encaminadas a fomentar el dilogo, la cooperacin para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover
estos objetivos.
Artculo 15
El ejercicio de la democracia facilita la preservacin y el manejo adecuado del medio ambiente.
Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen polticas y estrategias de proteccin
del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo
sostenible en beneficio de las futuras generaciones.
Artculo 16
La educacin es clave para fortalecer las instituciones democrticas, promover el desarrollo del
potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educacin de calidad est al alcance de
todos, incluyendo a las nias y las mujeres, los habitantes de las zonas rurales y las personas
que pertenecen a las minoras.

Artculo 19
Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujecin a sus normas, y en concordancia
con la clusula democrtica contenida en la Declaracin de la ciudad de Quebec, la ruptura del
orden democrtico o una alteracin del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrtico en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstculo insuperable para la
participacin de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunin de Consulta, de los Consejos de la Organizacin y de las conferencias especializadas, de las comisiones,
grupos de trabajo y dems rganos de la Organizacin.
Artculo 20
En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteracin del orden constitucional que
afecte gravemente su orden democrtico, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podr solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciacin colectiva de la situacin y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente,
segn la situacin, podr disponer la realizacin de las gestiones diplomticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad democrtica. Si las
gestiones diplomticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo
Permanente convocar de inmediato un perodo extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que sta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomticas, conforme a la Carta de la Organizacin, el derecho internacional y las disposiciones
de la presente Carta Democrtica. Durante el proceso se realizarn las gestiones diplomticas
necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalizacin de la institucionalidad
democrtica.
Artculo 21
Cuando la Asamblea General, convocada a un perodo extraordinario de sesiones, constate que
se ha producido la ruptura del orden democrtico en un Estado Miembro y que las gestiones
diplomticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomar la decisin de suspender
a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participacin en la OEA con el voto afirmativo
de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensin entrar en vigor de inmediato.
El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensin deber continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organizacin, en particular en materia de
derechos humanos.
Adoptada la decisin de suspender a un gobierno, la Organizacin mantendr sus gestiones diplomticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artculo 22
Una vez superada la situacin que motiv la suspensin, cualquier Estado Miembro o el Secretario
General podr proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensin. Esta decisin se
adoptar por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V
La democracia y las misiones de observacin electoral
Artculo 23
Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos
electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberana, podrn solicitar
a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y
procesos electorales, incluido el envo de misiones preliminares para ese propsito.
Artculo 24
Las misiones de observacin electoral se llevarn a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarn
un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misin de observacin electoral de
que se trate. El Estado Miembro deber garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso
a la informacin y amplia cooperacin con la misin de observacin electoral. Las misiones de
observacin electoral se realizarn de conformidad con los principios y normas de la OEA. La
Organizacin deber asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se
las dotar de los recursos necesarios. Las mismas se realizarn de forma objetiva, imparcial y
transparente, y con la capacidad tcnica apropiada. Las misiones de observacin electoral presentarn oportunamente al Consejo Permanente, a travs de la Secretara General, los informes
sobre sus actividades.
Artculo 25
Las misiones de observacin electoral debern informar al Consejo Permanente, a travs de la
Secretara General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realizacin de elecciones
libres y justas. La OEA podr enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales
a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI
Promocin de la cultura democrtica
Artculo 26
La OEA continuar desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y
prcticas democrticas y fortalecer la cultura democrtica en el Hemisferio, considerando que
la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento econmico, social
y cultural de los pueblos. La OEA mantendr consultas y cooperacin continua con los Estados
Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en
esos mbitos.
Artculo 27
Los programas y actividades se dirigirn a promover la gobernabilidad, la buena gestin, los valores democrticos y el fortalecimiento de la institucionalidad poltica y de las organizaciones de
la sociedad civil. Se prestar atencin especial al desarrollo de programas y actividades para la
educacin de la niez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democrticos, incluidas la libertad y la justicia social.
Artculo 28
Los Estados promovern la plena e igualitaria participacin de la mujer en las estructuras polticas de sus respectivos pases como elemento fundamental para la promocin y ejercicio de la
cultura democrtica.

Você também pode gostar