DEKLARATA ISLAME

***

ISLAMI SOT DHE NESR

N emr t All-llahut, t Gjithmshirmit, Mshirplotit!
Dekleratn t ciln sot po ia dorzojm opinionit nuk sht kurrfar lektyre, e cila t
huajve ose atyre t cilt dyshojn duhet dshmuar superioritetin e Islamit ndaj ktij
apo atij sistemi, ksaj apo asaj grupe t ideve.
Ajo iu sht drejtuar muslimanve t cilt din ku bjn pjes dhe t cilt n zemrn e
tyre qart ndiejn n ciln an qndrojn. Pr t ktillt kjo deklarat paraqet thirrje
t'i nxjerrin konsekuencat e domosdoshme mbi at n ka ajo dashuri dhe prkatsi i
obligon.
Tr bota muslimane gjendet n situatn e vlimeve dhe ndryshimeve. Si do q t duket
kjo bot pasi kto ndryshime ta bjn xhiron e par ngjitse, nj sht e sigurt: ajo m
nuk do t jet bota nga gjysma e par e ktij shekulli. Epoka e pasivitetit dhe qetsis
kaloi prgjithmon.
Kt ast t ndrrimit dhe lvizjes po prpiqen ta shfrytzojn t gjith e sidomos t
huat e fuqishm nga Lindja dhe Perndimi. N vend t ushtrive t tyre ata tash i fusin
idet e tyre dhe kapitalin e tyre, dhe me kt form t re t ndikimit orvaten srish ta
arrijn qllimin e njjt: ta sigurojn pranin e tyre dhe q popujt musliman t'i
mbajn edhe m tej n gjendjen e dobsis shpirtrore dhe varshmris materiale
dhe politike.
Kina, Rusia dhe vendet perndimore grinden rreth asaj se ciln prej tyre dhe mbi ciln
pjes t bots muslimane u takon patronati. Grindja e tyre sht e pakuptimt. Bota
Islamike nuk u prket atyre, por popujve musliman.
Sepse, nj bot me nj miliard njerz dhe me burime t mdha natyrale dhe n
rendin e par t pozits gjeografike, e cila sht trashgimtare e traditave kolosale
kulturore dhe politike dhe e cila sht bartse e mendimit t gjall islamik, kjo bot
nuk mundet shum koh t mbetet n pozitn e qiradhnsit. Nuk ekziston fuqi e cila
do t mund ta pengonte gjeneratn e re muslimane q ta ndrprej kt gjendje
jonormale.
Me kt bindje ne u shpallim miqve dhe armiqve se muslimant kan vendosur q
fatin e bots muslimane ta marrin n duart e vetadhe kt bot ta rregullojn sipas
botkuptimeve t tyre.
N kt pikpamje deklerata nuk prmban ide t cilat do t mund t konsideroheshin
plotsisht t reja. Ajo m par sht sintez e ideve t cilat gjithnj e m shpesh po
dgjohen n vendet e ndryshme dhe t cilat kan prafrsisht rndsin e
prgjithshme n t gjitha pjest e bots muslimane. Megjithat, risia e saj sht n at

q krkon q nga idet dhe planet t kalohet n aksion t organizuar pr sendrtimin

e tyre.
Lufta pr qllimet e reja nuk fillon sot. Prkundrazi historia e ksaj lufte tashm i njeh
shehidt e vet dhe faqet e shkruara mbi vuajtjet dhe sakrificat. Megjithat, ky sht
flijim vetjak i individve t pikasur ose i grupeve t vogla guximtare n ballafaqim me
fuqit e fuqishme t xhahilietit. Madhsia e problemit dhe e vuajtjeve, ndrkaq krkon
aksion t organizuar t milionave.
Porosin ton ia prkushtojm kujtimit t shokve ton t cilt kan rn pr Islamin.
-A duam q popujt musliman t dalin nga t lvizurit n rreth, nga varshmria,
prapambeturia dhe varfria.
-A duam q srish me hapa t sigurt t ecin n shtigjet e denjsis dhe arsimit dhe t
bhen zotri t fatit t tyre;
-A duam q srish me tr forcn t gufojn burimet e trimris, gjenive dhe t
virtytve;
Ather qart t tregojm n rrugn e cila shpie deri t ai synim;
Sendrtimi i Islamit n t gjitha fushat n jetn vetjake t individve, n familje dhe
shoqri, nprmjet prtrtjes s mendimit fetar Islam dhe krijimit t bashksis unike
Islame prej Marokus deri n Indonezi.
Ky synim mund t duket edhe i pamundur edhe i largt, por ai sht real, sepse vetm
ai gjendet n suazat e s mundshmes. Prkundrazi. do program joislamik n sy mund
t duket i afrt dhe n prag t cakut, por ai pr botn islame sht utopi e pastrt,
sepse qndron n suazat e s pamundshmes.
Historia tregon faktin e qart: Islami sht mndimi i vetm i cili ka mund ta
mallngjej imagjinatn e popujve musliman dhe t arrij te ata masn e
domosdoshme t disiplins, frymzimit dhe energjis. Asnj ideal tjetr, i huaj pr
Islamin, kurr nuk ka arritur t realizoj fardo efekti me rndsi as n fushn e
kulturs e as n fushn e shtetit. N t vrtet, do gj q n historin e popujve
musliman sht e madhe dhe me vler t prmendet, sht krijuar nn shenjn e
Islamit. Vetm disa mijra lufttar t mirfillt islamik e kan detyruar Anglin q
viteve t psdhjeta t ktij shekulli t trhiqet nga Suezi, kurse ushtrit e bashkuara t
regjimeve nacionaliste arabe tash pr her t tret po e humbin betejn kundr
Izraelit. Turqia si vend islam e ka sunduar botn. Turqia si plagjiat evropjan paraqet
vend t dors s tret, far n bot ka me qindra.
Populkli sikur edhe individi, i cili e ka pranuar Islamin sht i paaft q pas ksaj t
jetoj dhe vdes pr fardo ideali tjetr. Ssht e marrur me mend q muslimani t
sakrifikohet pr ndonj mbret ose sundues, si do q t quhet ai, ose pr lavdi t ndonj
kombi, partie ose di t ngjajshme, sepse sipas instinktit m t fort islam ai n kt e
njeh nj lloj t jobesimit dhe idhujtaris. Muslimani mund t vdes vetm me emrin e
All-llahut dhe pr lavdi t Islamit ose t ik nga fushbeteja.

Sandejmi, periodatat e pasivitetit dhe stagnimit n t vrtet dmth. Mungesa e

alternativs Islame ose paprgatitshmris s mjedisit musliman q t drejtohet kah
ky shteg i prjetshm. Ato jan shprehje negative e monopolit shpirtror t cilin
Islami e ka mbi botn muslimane.
Duke e pranuar kt gjendje si shprehje t vullnetit t Allahut, ne pohojm qart se
bota Islame nuk mund t rimkmbt pa dhe kundr Islamit. Islami dhe parimet e tij
mbi vendin e njeriut n bot, qllimit t jets s njeriut dhe raporteve ndrmjet njeriut
njeriut dhe Zotit dhe njeriut dhe njeriut vmbesin fundament i prhershm dhe i pa
zvndsueshm etik, fillozofik, ideor dhe politik i do aksioni t mirfillt n drejtim
t rimkmbjes dhe prmirsimit t gjendjes s popujve muslimn.
Alternativa sht e qart:
ose lvizja n drejtim t rimkmbjes Islame
ose pasiviteti dhe stagnimi
Pr popujt muslliman mundsi e tret nuk ekziston.

PRAPAMBETURIA E POPUJVE MUSLIMAN

KONSERVATORT DHE MODERNISTT
Ideja e rimkmbjes islame, me botkuptimin e saj mbi aftsit e Islamit q jo vetm ta
edukoj njeriun por edhe ta rregulloj botn, do t ket giithnj armiq n dy grupe
njerzish: konservatort dshirojn modelet e vjetra, modernistt dshirojn modelet
e huaja. T part Islamin e trheqin n t kaluarn, t dytt ia prgatisin ardhmrin e
huaj.
Pa marr parasysh n dallimet mjaft t mdha reciproke, kto dy kategori njerzish
kan di t prbashkt: edhe t part edhe t dytt n Islam shohin vetm religjionin,
duke e kuptuar kt shprehje n kuptimin evropian t ksaj fjale. Mungesa e caktuar e
prirjes pr hollsit e gjuhs dhe logjiks, kurse m shum t moskuptuarit e thelbit t
Islamit dhe rolit t tij n histori dhe bot, i shpie q dinin islam ta prkthejn me
religion ka pr shkak t nj arsyeje t veant sht krcjtsisht e gabueshme.
Edhe pse paraqet prsritje dhe konrirmim t t vrtetave fondamentale mt)i
prejardhjen dhe misionin e njeriut, t hyrt Islamit n nj gj sht plotsisht e re: n
krkesn q t bashkohet feja dhe shkenca, morali dhe politika, ideali dhe interesi.
Duke i pranuar t ekzistuarit e dy botrave, natyrale dhe t brendshme, Islami mson
se pikrisht njeriu paraqet kalim t humners ndrmiet ktyre dy botrave. Jasht ktij
uniteti rcligiioni fillon t trhcq n prapambeturi (rcfuzimi i do jete vcprucse), kurse
shkenca n ateizm.
Duke u nisur nga qndrimi se Islami sht vctm religion, konservatort vijn n
prfundim se Islami nuk duhet, kurse progrcsistt se Islami nuk mundet ta rregulloj
botn e jashtme. Rezultati praktik sht i njjt.

Bartsi kryesor, ndonse jo edhc i vetmi, i botkuptimit konservativ n botn

muslimane sot sht klasa e hoxhve dhe shejhve, t cilt prkundr qndrimcve t
qarta mbi mosekzistimin e klerit (priftris) n Islam, jan organizuar si klas e veant,
i cili pr vcte e ka monopolizuar t komentuarit e Islamit dhe sht vn si
ndrmjetsues ndrmjct Kur'anit dhc njerzve. Si priftrinj ata jan teolog, si tcolog
ata jan pashmangshm dogmatik dhe, pasi q fcja prgjithmon edhe sht
komentuar, dhe m s miri sht t lihr-t trsisht si sht dhn dhe definuar dhe
para njmij c m shum viteve. Sipas ksaj logjike t pashmangshme t dogmatikve,
tcologt bhen armiq t rrept kundr do gjje t re. Ndrtimi i mtejshm i
sheriatit si ligj n kuptim t aplikimit t parimeve t Kur'anit pr situatat gjithnj e m
t reja t cilat i sjell zhvillimi i bots barazohct nie atakun n integritetin e fcs. Mbase
n kt ka cdhe dashuri patologjike e njerzve shpirtngusht dhe t prapainbetur,
prqarimi i vdekjes i s cilit pothuaj e ka asriksuar mendimin edhe m t gjall islam.
Do t ishte ndrkaq gabim t mendohet q n duart e tcologve Islami ka mbetur liber
i mbyllur. Gjithnj do her e m shum e mbyllur ndaj shkencs dhe gjithnj do
her e m shum e hapur ndaj mistiks, teologiia ka lejuar q n kt libr t
regjistrohen gjera irracionale, pr msimin islam plotsisht t huaja e madje edhe
bestytni t qarta. Kush e njeh natyrn e teologjis do t'i bhct e qart pse ajo nuk ka
mund t'i kundrvihet sprovs s mitologiis dhe prse madje n kt ka shikuar n t
pasuruarit e caktuar t mendimit fetar. Monoteizmi i Kur'anit, m i pastrti dhe m i
prkryeri n historin c msimeve fetaie, ka qen shkallrisht i komprometuar, kurse
n praktik sht paraqitur tregtia neveritse me fen. Ata t cilt veten e kan quajtur
komentues dhe mbrojts t fcs, nga ajo kan br profesion, prndryshe mjaft i
kndshm dhe i leverdishm, dhe pa shum brcjtje t ndrgjegjes kan pranuar
gjendjen n t ciln porosit e sai fare nuk jan aplikuar.
Teologt kshtu jan br njcrz t gabueshm n vendin e gabueshm. Edhe tash kur
bota muslimanc po tregon t gjitha shenjat e zgjimit, kjo shtres po bhet shprehje e
do gjje t kobshme dhe sklerotike n at bot. Ajo sht treguar plotsisht e paaft
ta err fardo hapi konstruktiv q bota islame t ballafaqohet me vshtirsit t cilat
po e shtrngojn.
Sa u prket ta ashtuquajturve progresistve, perndimorve, modernistve dhe si m
nuk quhen, ata kudo n botn muslimane paraqesin mjerim t vrtet, sepse jan mjaft
t numrt dhe me ndikim, sidomos n pushtet, arsim dhe jetn publike prgjithsisht.
Duke shikuar Islamin te hoxht dhe konservatort dhe duke i bindur t tjert n kt,
modernistt frontalisht ngriten kundr do jje ka e prezenton kt mendim. Kta
reformator t vctthirrur n vendet e sotme muslimane do t'i njihni sipas asaj q
rndom mburren me at prej s cils do t duhej t turproheshin dhe turprohen prej
asaj me t ciln do t duhej t mburreshin. N rastct e shumta kta jan "bijt e
babajvc", t cilt shkollohen n Evrop dhe nga aty kthehen me ndjenjn e
inferioritetit t thell ndaj Perndimit t pasur dhe superioritetit t veant ndaj mjedisit
t varfr e t prapambetur nga i cili kan lindur. Pa edukat islame dhe pa lidhjen
shpirtrore dhe morale me popullin, ata shpejt i humbin kriteret elementare, dhe
imaginons se me rrnimin e botkuptimeve, traditave dhe bindjeve t vendit, kurse
me futjen e t huajave, n kt vend gjat nats do ta krijojn Amerikn, s cils
prndryshe pr s teprn i admirohen. N vend t standardit ata sjellin kultin e
standardit, n vend t zhvillimit t mundsive t asaj bote, ata i zhvihojn dshirat dhe
kshtu ia hapin rrugn korrupcionit, primitivizmit dhe kaosit moral. Atyre s'u sht e

qart q fuqia e bots perndimore nuk sht n at si jeton ai, por n at si e punon
ai, q ajo fuqi nuk sht n mod, jobesim, klubet e nats, brezin e ri t
shkaprderdhur, por n aktivitetin, zellshmrin, diturin dhe prgiegjsin e
jashtzakonshme t njerzve t tij.
Nuk sht, pra, fatkeqsia kryesore n at q perndiinort ton i kan shfrytzuar
moduset e huaja, por n at q nuk kan ditur t'i shfrytzojn ose - thn m mir - q
giat ksaj nuk e kan zhvilluar sa duhet ndjenjn e fuqishme pr at ka lvlen. Ata
nuk e kan marr prodhimin e dobishm, por mosproduktin e dmshm, asfiksues t
nj procesi t civilizimit.
Ndr rekuizitet e vlers s dyshimt t cilat pcrndimori yn i fut n shtpi, gjenden
rndom edhe idet e ndryshme "revolucionare", programet e reforms dhe "doktrina
shptuese" t ngiashme t cilat i "zgjidhin t gjitha problemet". Ndr kto reformat ka
shembuj te shkurtpamsis dhe improvizimit t pabesueshm. Kshtu, pr shembull,
Mustafa Kemali, i cili qart ka qen komandant lufte m i madh se sa reformator
kulturor dhe meritat e t cilit pr Turqin duhet shpjer n masn e duhur, me nj nga
reformat e tij ndalon bajtjen e fesit. U tregua shum shpejt se me ndrrimin e forms
s kapels nuk mund t ndrrohet ajo q sht n kokat ose shprchit e njerzve, e
edhe m pak ajo ka e prbn pozitn e tyre t vrtet, prandaj t giitha problemct e
Turqve, t djeshme n les dhe t sotme n sheshir, kan mbetur plotsisht t njjta.
Tashm m shum se nj shekull para shum popuive jasht sfers s civilizimit
pcrndimor, shtrohet problemi i mardhnieve ndaj ktij civilizimi. A t merret n
kt ballafaqim qndrimi i refuzimit t plot, prshtatjes duke pasur kujdes apo t
pranuarit e t gjitha aspekteve t ktij civilizimi pa zgjidhje?- Tragjedia apo triumfi i
shum popujve ka qen varsisht nga ajo se si jan prgjigjur ata n kt pyetje
vendimtare.
Ekzistojn reforma nga t cilat shklqcu urtsia e nj populli dhe ato t cilat dtth.
tradhti t vctvetes. Shembulli i Japonis dhe Turqis n kt aspekt mbetet klasik n
historin bashkkohore.
Kah fundi i shekullit t shkuar dhe fillimi i ktij shekulli kto dy vende kan ofruar
fotografin e vendeve mjaft t ngiashme "t krahasueshme". Te dyja kan qen
mbretri t vjetra, me fizionomi vetjake dhe me vendin e tyre n histori. T dyja jan
gjendur n afrsisht shkalln e njjt t zhvillimit edhe me t kaluarti e lavdishme e
cila ka mund t ket domethnien edhe privilegi i madh edhe barr e madhe. Me nj
fjal, ato pr ardhmrin kan pasur pothuaj gjasa t barabarta.
Pastaj kan pasuar reformat e njohu ,a n t dy vendet. Q t vazhdoj tajetoj jetn e
vet, ejo t huaj. Japonia ka tentuar t'i unjsoj traditat dhe progresin. Pr Turqin
modernistt e saj e kan zgjedhur rrugn e kundrt. Sot Turqia sht vend i dors s
tret, ndrsa Japonia ka hipur m'u n kulm t popujve t bots.
Dallimi n filozorin e reformatorve j aponez dhe turq mbase nuk ka qen askund
aq i qart dhe karakteristik sikur n pyetjen e alfabetit.
Deri sa Turqia e ka alfabetin arab, i cili pr shkak t thjeshtsis s tij dhe vtm me 28
shenja, bn pjes n alfabetet m t prkryera dhe m t zgjeruara botrore, Japonia

refuzon krkesn e "romajve" t vet ta fus alfabetin latin. Ajo mbajti alfabetin e vet t
komplikuar i cifi pas reforms rve 46 she 'ave prmban edhe 880 ideograme kineze.
N Japoni sot nuk ka analfabet, kurse n Turqi - dyzet vjet pas futjes s latinistes analfabet jan m shum se giysma e popullsis, nj rezultat nga i cili, pra, edhe t
verbrit do t duhej t shikonin.
Dhe jo vetm kjo. S shpejti u b e qart se nuk ka qen n pyetje vetm alfabeti si
mjet i that i regjistrimit. Shkaqet e vrteta, e pastaj edhe pasojat, jan shum m t
thella dhe m t rndsishme. Esenca e tr civilizimit dhe progresit njerzor sht n
vazhdimin, e jo n shkatrrim dhe mohim. Alfabeti sht mnyr n t cilin populli
"mban mend" dhe jeton n histori. Me heqjen e alfabetit arab tr pasuria e t
katuars, e ruajtur me fjaln e shkruar pr Turqin ka qen kryesisht e humbur dhe ajo
me kt nj t vetmin potez sht nnmuar deri te kufinjt e barbaritetit. Pran nj
sr reformash tjera "paralele", gjenerata e re turke u gjet , pa mbshtetje
shpirtrore dhe n nj Iloj vakumi shpirtror - Turqia i ka humbur "kujtimet" e saja, t
kaluarn e saj. Kujt i sht nevojitur kjo?
Ithtart e modernizmit n botn islame nuk, kan qen, pra, ai Hoj i njerzve t urt
popullor, t cilt kan ditur n rrethanat e ndrruara dhe n mnyr t re t'i realizojn
idealet dhe vlerat e %jetra. Ata jan ngritur kundr vet vlerave dhe shpesh me
cinizmin e ftoht dhe shkurtpamsin e tmerrshme i kan shkelur shenjtrit
popullore dhe e kan shkatrruar jetn reale, q n vend t saj ta transplantojn
imitimin ejets. Si pasoj e ktij egrsimi n Turqi dhe ri vende t tjera jan krijuar,
ose jan n rrug t krijohen, popujtrplagjiate: vendet shpirtrisht t tollovitura pa
fizionomi vetjake dhe pa ndjenj pr jetn e vet vetjake. N ta do gj sht
joautentike dh artificialisht pa entuziazm dhe fuqi t vrtet, sipas shembullit t
shklqimit t rrejshm t qyteteve t tyre t evropeizuara.
A mundet vendi i cili nuk di 'sht dhe prej kah i trheq rrnjt, ta ket pasqyrn e
pastrt mbi at ku po shkon dhe kah duhet t synoj?
Shembulli i disa reformave t Kemalit mund t duket drastik, por sidoqoft kto
reforma paraqesin model pr do hyrje t perndimorit problemeve t bots islame
dhe mnyrs n t ciln ata mendojn ta "riparojn" kt bot. Kjo gjithnj sht
tjetrsim, ikje nga problemet e vrteta, prej puns s mundimshme n ngritjen e
vrtet morale dhe arsimore t popullit dhe orientimi n gjrat e jashtme,
siprfaqsore. 'kuptim ka pasur pavarsia e nj vendi musliman n t ciln
udhheqja e punve publike ka ardhur n duart e ktij Iloji t njerzve? Si e kan
prdor ata kt liri?
Me t pranuarit e shembujve t huaj ideor dhe me t krkuarit e mbshtetjes politike
tek t huajt, atyre n Perndim ose atyre n Lindje - njjt, donjra nga kto vendet
vullnetarisht n gojn e sunduesve t vet t rinj, ka pranuar n robrimin e srishm.
sht krijuar nj lloj i varshmris shpirtrore dhe materiale, prmbajtja e s cils
sht: filozofia e huaj, mnyra e huaj e jets, ndihma e huaj, kapitali i huaj, mbshtetja
e huaj. Kto vende kan arritur pavarsin formale, por nuk e kan arritur lirin e
vrtet, sepse do liri pik s pari sht liri shpirtrore. Pavarsia e popujve i cili s
pari nuk e ka arritur kt liri shpirtrore, s shpejti do t shpjeret n himn dhe flamur,
kurse kto dy gjera jan shum pak pr pavarsin e vrtet.

Lufta pr pavarsin e vrtet t popujve musliman duhet pa tjetr pr kt shkak

dokund t filloj srish.

SHKAQET E DOBSIS

Kto dy Ilojet e njerzve - konservatort dhe modernistt, paraqesin els pr t

kuptuarit e gjendjes s tashme t popujve musliman. Megjithat, ata nuk jan shkaku i
vrtet dhe i fundit i ksaj gjendjeje. N analizn e mtejme, edhe ajo edhe kjo
giendje tregohen vetm si shprehje dhe manifestim i nj shkaku m t thell:
degradimit apo refuzimit t mendimit islam.
Historia e Islamit nuk sht, e madje as n pjesn e vet m t madhe, vetm histori e
realizimit progresiv t Islamit n jetn e njmendt. Ajo po aq sht edhe kallzim mbi
t moskuptuarit, mosprrillurit, mashtrimit dhe t keqprdorurit t ktij mendimi.
Sandeimi edhe historia e do populli musliman njkohsisht sht edhe kronologiia e
t arriturave dhe fitoreve t shndritshme, sa edhe e lajthitjeve dhe humbjeve
piklluese. T gjitha sukseset dhe mosukseset tona, politike sikur edhe morale, n t
vrtetjan vetm shprehje e pranimit ton t Islamit dhe aplikimit t tij n jet.
Dobsimi i ndikimit t Islamit n jetn praktike t popullit, gjithmon ka qen i
prcjellur me degradimin e njeriut dhe institucioneve shoqrore dhe politike.
Tr historia e Islamit, prejm fillimeve t para deri n ditt tona, sht zhvilluar nn
ndikimin -e paepur t ksaj koincidence. N kt "paraielizm" gjendet di nga fati i
pandryshueshm i popujve musliman dhe nj nga ligjet e historis islame.
Dy astet karakteristike nga historia e Islamit - njri nga perioda e ngritjes, tjetri nga
perioda e dekadencs - munden mjaft qart ta ilustrojn veprimin e ktij ligji.
Muhammedi a.s. vdiq n vitin 632, kurse jo plot 100 pas ksaj pushteti shpirtror dhe
politik i Islamit ka prfshir territor t madh prej Oqeanit Atlantik deri te lumi Ind dhe
Kina, dhe prej liqenit Aral deri te ujvaret e poshtme t Nilit. Siria sht pushtuar m
634, Damasku ka rn m 635, Ktesifoni m 637, India dhe Egjipti m 641, Kartagiena
m 647, Samerkandi m 676, Spanja m 710. Para Carigradit muslimant kan qen m
717, kurse m 720 n Francn Jugore. Duke filluar nga viti 700 n Shantung tashm
ekzistojn xhamit, kurse rreth vitit 830 Islami arriti n Jav.
... Ky ekspansion unik, me t cilin nuk mund t krahasohet asnje, as m hert as m
von, ka krijuar pastaj hapsir pr zhvillimin e civilizimit islam nga tri qarqe
kulturore: n Spanj, n Lindien e Mesme dhe n Indi, t cilat n histori mbulojn
epokn prej gati njmij vjet.
' rndsi kan sot n bot muslimant?
Pyetja do t mund t shtrohej edhe n mnyr tjetr: Sa jemi ne musliman?

Prgjigjjet n kto pyetje jan t lidhura reciprokisht.

Ne jemi robruar: n nj ast t vitit 1919 nuk ka ekzistuar asnje vend i pavarur
musliman, gjendje e cil nuk sht shnuar asnjher as m hert as pas ksaj.
Ne jemi t paarsimuar: n asnj vend musliman arsimimi ndrmjet dy luftrave t
mdha botrore nuk ka qen m shum se 50%. Pakistani e ka pritur pavarsin me
75% analfabet, Algieria me 80%, kurse Nigjeria me plot 90%. (Prkundr ksaj, n
Spanjn muslimane t shekullit X dhe XI - sipas Dreperit - nuk ka pasur analfabet).
Ne jemi t varfr: t ardhurat nationale pr banor jan: n Iran 220 dollar, n Turqi
240, n Malajzi 250, n Pakistan 90, n Afganistan 85, n Indonezi 70, kundruall 3000n USA (gjendja m 1966). Pjesa e sektorit industriel n t ardhurat nationale t
shumics s vendeve muslimane sht ndrmjet 10 e 20%. Numri i kalorive n
ushqimin e prditshm mesatarisht sht 2000 kundruall 3000-3500 n vendet e
Evrops Perndimore.
Ne jemi bashksi e ndar: n vend q t jet shoqri pa mjerim dhe pa luks, shoqria
muslimane sht shndrruar n kundrshtin e vet. Kundr urdhrit kur'anor: "... q
kjo pasuri (e mir) mos t mbetet n rrethin e t pasurve midis jush" (Kur'an, 39,7)
pasurit shkallrisht jan akumuluar n duart e pakics nga ata. Para reforms agrare
n Irak n vitin 1958, prej milion dynym t toks s ' punueshme, rreth 18 milion
dynym ose 82% e kan mbajtur pronart e mdhenj. Njkohsisht 1.4 milion
fshatar kan qen krejtsisht pa tok.
Kjo sht ajo gjendje t ciln disa me t gjitha shkaqet e kan quajtur "nata e Islamit".
N t vrtet, ajo nat ka filluar si muzg n zemrat tona. Tr ajo q na ka ndodhur
ose sot po na ndodh, sht vetm jehon dhe prsritje e asaj q para ksaj ka
ndodhur n vet ne. (Kur'an, 13, 12).
Sepse, ne si musliman nuk mund t jemi nn zgjedh, t paarsimuar t ngatrruar. Ne
kt mund t jemi vetm si heretik nga Islami. T gjitha humbjet tona, prej asaj t
pars n Uhud e der te ky i fundit n Sinaj, barabart e konfirmojn kt qndrim.
Fenomeni i lshimit t Islamit, m s shpeshti i shprehur n t shtmngurit e mendimit
islam nga sfera e jets vepruese dhe t zgjuar n sfern e astit dhe pasivitetit, m s
qarti mund t prcillet pikrisht n shembullin e Kur'anit, si faktin qendror t
ideologjis dhe praktiks islame.
Duhet vrejtur, se si do ngritje e popujve islam, do period e dinjitetit, ka filluar me
afirmimin e Kur'anit. Ekspansioni i islamit t hershm, zhvillimin e uditshm t t cilit
ktu e kemi prmendur dhe i cili giat dy brezeve Islamin e solli deri te brigjet e
oqeanit Ailantik n perndim dhe der te Kina n lindje, nuk, paraqet shembullin e
vetm, por vetm m t lavdishm. T gjitha lvizjet e mdha n rrjedhn e historis
islame e konfirmojn kt ligj t paralclizmit.
far ka qen pozita e Kur'anit n kohn e cila i ka paraprir periods s tagnimit
dhe trheqjes?
Lojaliteti ndaj ktij libri nuk sht ndrprer, por e ka humbur karakterin aktiv, kurse e
ka mbajtur at irracional, mistik. Kur'ani e ka humb autortetin e ligj it, kurse e ka

pranuar "shenjtshmrin" e lnds. N t hulumtuarit dhe t komentuarit e tij urtsia ia

ka lshuar vendin t krkuarit hal n prpeq, esenca forms, kurse mendimet e
mdha shkathtsis s t recituarit. Nn ndikimin e prhershm t formalizimit
teologjik Kur'ani gjithnj e m pak lexohej, kurse gjithnj e m shum kndohej
(recitohej), kurse urdhrat mbi luftn, korrektsin dhe mbi sakrifikimin personal dhe
material, t vathta dhe jo t kndshme pr inercionin ton, jan tretur dhe jan
zhdukur n zrin e kndshm t tekstit t lexuar t Kur'anit. Kjo gjendjejo e natyrshme
shkallrisht sht pranuar si normale, sepse i prgiigiei atii grupit giithnj e m t
numrt t muslimanve, i cili as q ka mundur t ndahet me Kur'anin, as q ka pasur
fuqi q jetn e tij ta rregulloj sipas krkesave t tij.
N kt fakt duhet krkuar shpjegim psikologjik pr shfaqien e t recituarit t tepruar
t Kur'anit. Kur'anin e recitojn, e komentojn dhe e recitojn, e studiojn dhe srish e
recitojn. E prsrisin nga njmy her nj rjal ' i t tij, q mos t munden as nj t
vetmen ber ta aplikojn. Kan krijuar dituri t gier e pedante mbi at se si
shqiptohet Kur'ani, q t shmangen nga pyetja se si ta aplikojn n jet. N fund,
Kur'anin e kan shndrruar n z t zhveshurr pa domethnie dhe prmbajtje t
kuptueshme.
Tr njmendsia e bots muslimane me mospajtimin e vet ndrmjet fjals dhe
veprs- me orodin, ndytsin, padrejtsin dhe polltronerin e vet, me xhamit e
veta monumentale, por t zbrazta: me ahmedit e veta t mdha pa ideal dhe guxim;
me frazn hipokrite islame dhe me pozn fetare; me kt le pa le, sht vetm
shprehje e jashtme e ksaj kundrthnie bazore n t ciln sht gjetur Kur'ani dhe n
t ciln lojaliteti i flakt ndaj ktj libri shkallrisht sht kombinuar me t mohuarit
absolut t pariineve t tij n praktik.
Ja, n kt situat me Kur'anin gjendet shkaku i par dhe m i rndsishm i mirfiut i
zbrapjes dhe paaftsis se popujve musliman. Shkaku i dyt i ktill, i cili ka rndsi
univerzale, sht shkollimi, respektivisht sistemi edukativ n kuptimin m t gjer.
Me shekuj popujt ton edhe nuk kan njerz t shkofluar. N vend t tyre i kan dy
kategori tjera, barabart t padshirueshme: t pashkolluar dhe gabimisht t
shkolluar. N asnj vend musliman ne nuk kemi shkollim i cili do t jet mjaft i
zhvilluar dhe i cili gjat ksaj i prgjigjej botkuptimeve morale t Islamit dhe
nevojave t popujve. Kt institucion m t ndijshm t do shoqrie pushtetmbajtsit
ton ose nuk e kan mosprfdlur, ose ia kan ln t huajve. Shkollave t cilave t
huajt u kan dhn para dhe kuadr, e me kt edhe program edhe ideologji, nuk
kan arsimuar muslitnan, e madje as nacionalist. N to intelektualve ton t
ardhshm ua kan injektuar "virtytet" e dgjueshmris, nnshtrueshmris dhe
admirimit ndaj fuqis dhe pasuris s t huajve; n to edukatort e huaj krijojn kt
inteligjencn me mentalitet vazalist, e cita nesr mrekullueshm do t'i ndrroj, sepse
edhe do t ndibet edhe do t sillet si i huaj i vrtet n vendin e tij vetjak. Do t isbte
mjaft instruktive t konfirmohet sa sht numri i shkollave dhe kolegjeve t cilat,
drejtprdrejt apo trthorazi, i mbajn t huajt, dhe t kujtohemi mbi shkaqet e ksaj
bujarie t jashtzakonshme. Do t duhej thelluar n programet e ktyre institucioneve,
n at q ata e prmbajn e edhe m shum n at q ata nuk e prmbajn. Do t
bhej e qart q pyetja e mirfillt edhe nuk sht n at se a don dhe a ka dshir
inteligjencia yn ta gjej rrugn deri te populli i vet, deri te synimet dhe intereset e tij
t mirfillta, por, ashtu far sht, a mundet ajo assesi ta gjej at rrug. Ka t bj

me shkaun e vlerave dhe idealeve, e cita sht imponuar dhe mbi jazin psikologjik i
cili sht krijuar. Nuk nevojiten m zingjirt e hekurt q popujt ton t mbahen t
prkulur. Fuqin e njjt e kan edhe pejzat e mndafsht t ktij "arsimimi" t huaj, i
cili e paralizon vufinetin dhe vtdijen e pjess s arsimuar t nj populli. Deri sa sht
nj shkohim i tih pushtetmbajtsit e huaj dhe vazalt e tyre n vendet e tyre nuk duhet
friksuar pr pozicionet e tyre. N vend q t jet burim i kryengritjes dhe rezistencs
kundr tyre, sistemi i tih shkollor sht aleati i tyre m i mir.
Ky jaz tragjik ndrmjet inteligjencs dhe popullit, i cili paraqet nj ndr karakteristikat
m t zymta t pozits son t rgjithshme, thellohet edhe nga ana tjetr. Duke e ndier
karakterin e huaj dhe joislam t shkolls e cita u ofrohet, populli instinktivisht e
refuzon, kurse largimi bhet i dyanshm. Konstruktohet akuza absurde mbi antipatin
e mjedisit musliman kundruall shkolls dhe arsimit. N t vrtet, sht e qart se
nuk ka t bj me refuzimin e shkolls si t till, por me t refuzuarit e shkolls s huaj,
e cita me Islamin dhe popullin e ka humb do lidhje shpirtrore.

INDIFERENDITETI I MASS MUSLIMANE

Kthesn t ciln modernistt e kan kryer n nj varg vendesh muslimane pothuaj ka

qen, sipas rregullit, antifetarisht e orientuar dhe sht udhhequr nn parollat e
laicizmit t jets politike dhe shoqrore. N kt pikpamje ai ka prkujtuar n luftn
ndrmjet shtetit t zgjuar nacional dhe kishs n Evrop n prag t shekullit t Ri.
Por ajo q pr Perndimin ka mundur t thot ligjsi dhe prparim n botn
muslimane ka paraqitur proces jo t natyrshm, i cili nuk ka mund t sendrtoj
kurrfar ndrrimesh konstruktive. Laicizmi dhe nacionalizmi ktu nuk kan pasur
kurrfar prmbajtje pozitive dhe n t vrtet kan qen vetm negacion i dikahit. T
huaj sipas prejardhjes dhe prmbajtjes, ata kan qen shprehje e plot e mjerimit
shpirtror e cila dominante. Me ata praktikisht ka filluar akti i fundit i drams s bots
muslimane. Sipas situats e cila sht krijuar, kt akt do t mund ta quajm "absurd
dual".
Pr
ka
sht
fjala?
do rilindje krijohet si rezultat i kontaktit kreativ, simpatis dhe pajtueshmris s
brendshme ndrmjet elementeve t vetdijshme, udhheqse t nj shoqrie dhe
shtresave t gjera t popullit. Grupa udhheqse sht vullneti dhe mendimi, kurse
populli zemra dhe giaku i do lvizjeje t thell. Pa pjesmarrjen ose s paku pa
pranimin e njeriut t rndomt do aksion mbahet n siprfaq dhe pa forcn e vrtet
goditse. Ngathtsia e masave sht e mundur t ngadhnjehet nse ajo sht pasoj
vetm e rezistencs natyrale kundr prpjekjes, rrezikut dhe lufts. Kjo ngathtsi sht
e pamundur t ngadhnjehet nse ajo paraqet refuzim t vet idealit t lufts pr shkak
se ky ideal sht i kundrt me vullnetin m intim dhe ndjenjat e masave.
Pikrisht kt rastin e dyt, n formn m pak apo m shum t shprehur, e shohim n
t giitha vendet muslimane n t cilat modernistt prpiqen t'i sendrtojn programet
e tyre. Ata lajkatojn dhe krcnoben, lusin dhe detyrojn, organizojn dhe
riorganizojn, i ndrrojn emrtirnet dhe personalitetet, por hasin n rezistencn dhe
indiferenditetin e fuqishm t njeriut t rndomt, t cilt e prbjn pjesn m t

madhe t popullit. Habib Burgiba - kurse ky ktu prmendet vetm si shembuli dhe
reprezentues i nj tendence t zgjeruar - mban rroba evropiane, n shtpi flet
frengjisht, e izolon Tunisin jo vetm nga bota islame, por edhe nga bota arabe, e
kufizon msimin fetar, apelon q t lhet anash agjrimi gjat ramazanit "sepse
agjrimi e zvoglon produktivitetin e puns, edhe vet n vend publik pi lng portokalli
q t ofroj shembull prkats, e pastaj pas gjith ksaj habitet nga pasiviteti dhe
mungesa e prkrahjes nga ana e masave tunisiane n reformat e tij "t ditura".
Modernistt nuk do t ishin ata farjan sikur mos ta tregonin kt lloj verbrie.
Popujt musliman kurr nuk do t pranojn asgj ka sht shprehimisht kundr
Islamit, sepse Islami nuk sht ktu vetm idqdhe ligi, Islami sht br dashuri dhe
ndjenj. Kush ngritet kundr Islamit, nuk do t korr asgj prve urrejtje dhe
rezistenc.
Me aksionin e tyre modernistt kan krijuar gjendjen e prleshjeve t brendshme dhe
konfuzionit n t ciln bhet i pamundshm do program, barabart ai islam sikur edhe
ai i buaj. Masat dshirojn aksion islam, por pa inteligiencn e vet nuk mund ta bart.
Inteligienca e jetsuar e imponon programin e vet, por nuk gjen mjaft t atill t cilt
do t jen t gatshm t japin giak, djers dhe entuziazm pr at idealin e letrs. Vie
deri te drmimi reciprok i fuqive, deri te gjendja e vfflnt e pafuqis dhe paralizs.
Ekziston nj rend, nj dinamik, nj begati, nj prparim i cili mund t ndrtohet n
kt vend dhe n kt nnqien, por kjo s'sht rend, progres dhe prosperitet i
Evrops dhe Ameriks Indiferenditeti i masave muslimane nuk sht indiferenditet n
prgiithsi. Kjo sht mnyr n t ciln Islami popullor sht mbrojtur nga sulmet e
jashtme, t huaja. Kudo q sht treguar perspektiva edhe m e vogl e lufts islame,
njeriu i rndomt ka ofruar dshmi mbi gatishmris e tij q t luftoj, duroj dhe
psoj. Kt e ka treguar shembudi i Turqis n fazn e lufts lirimtare kundr
Grekve pas humbjes n Luftn e par botrore, rezistencs trimrore n Libi kundr
okupatorit italian dhe shembujt e paradokohshm t lufts kundr Anglezve n zonn
e Suezit, luftn pr lirimin e Algjeris, pr ruajtjen e Indonezis dhe pr ndikimin
islam n Pakistan. Kurdo q nevojitej t vhen n lvizje masat jan shfrytzuar, qoft
edhe prkohsisht, dhe josinqerisht, parollat islame. Ku ka islam nuk ka indiferenditet.
Ndjenjave t qarta t masave muslimane u nevojitet mendimi i cili do t'i vnte n
lvizje dhe do t'i orientonte. Por ky nuk mund t jet asfar mendimi. Ky duhet
domosdo t jet mendimi i cili i prgjigjet ktyre ndjenjave t thella. Ky, pra, mund t
jet
vetm
mendimi
islam.
Nuk ka kurrfar gjasa q masat muslimane dhe udhheqsia e tyre e sotme
intelektuale dhe politike t mund t merren vesh q dikush nga ata ta reftizoj idealin e
tij, pa marr parasysh n at sa gjat kjo gjendje e jovendosshmris dhe pritjes'do t
mund t zgiaste. N perspektiv shihet'vetm nj dalje: krijimi dhe tubimi i
inteligjencs s re e cila m ' endon dhe ndien n mnyr islame. Kjo intelegjenci me
pastaj do ta ngrnte flamurin e rregullimit islam dhe s bashku me masat muslimane
sht nisur n aksion pr sendrtimin e tij.

II. RREGULLIMI ISLAM

FEJA DHE LIGJI

Rregullimi (rendi) islam - 'do t thot kjo fjal e prkthyer n gjuhn me t ciln
mendon, flet dhe ndien gjenerata jon?
Prkufizimi m i shkurtr i rregullimit islam e prkufizon si unitet t fes dhe ligiit,
edukimit dhe fuqis, idealit dhe interesit, bashksis shpirtrore dhe shtetit,
vullnetaritetit dhe detyrimit.
Si sintez e ktyre komponenteve, rregullimi islam ka dy parashtrime themelore:
shoqrin islame dhe pushtetin islam. E para sht prmbajtje kurse e dyta form e
rregullimit islam. Shoqria islame pa pushtetin islam sht e paprkryer dhe e dobt;
pushteti islam pa shoqrin islame sht ose utopi ose dhun.
Muslimani kryesisht nuk ekziston si vehte. Nse dshiron t jetoj dhe t ekzistoj si
musliman, ai duhet ta krijoj mjedisin, bashksin, rregullimin. Ai medoemos duhet ta
ndrroj botn ose vet do t jet i ndrruar. Historia nuk njeh asnj lvizje t
mirfillt islame e cila njkohsisht nuk ka qen edhe lvizje politike. Kjo sht pr at
arye se Islami sht fe, por njkohsisht sht edhe nj filozofi, nj moral, nj
rregullim i gjrave, nj stil, nj atmosfer - me nj fjal, nj mnyr integrale e jets.
Nuk mundet n mnyr islame t besohet, kurse n mnyr joislame t punohet,
fitohet argtohet, sundohet. Kjo gjendje e joharmonis do t krijoj ose hipokrizi (ata
n xhami e lavdojn Zotin, jasht e mashtrojn), ose njerz t pafatshm dhe plot
konflikte (ata as q mund ta shkpusin me Kur'anin, as q mund t gjejn forca t
luftojn pr ndrrimin e rrethanave reaie n t cilat jetojn), ose nj Iloj kallogjersh
dhe vetjaksh (ata trhiqen nga bota sepse ajo bot nuk sht islame), ose, m n
fund, ata t cilt n dilemn e atill e shkpusin me islamin, dhe e pranojnjetn dhe
botn te ashtuj si sht, respektivisht far e kan br t tjert.
Rregullimi islam sht giendje e shoqris pa kt konflikt dhe sistem i raporteve n t
cilat muslimani giendet n harmoni t plot me mjedisin e vet.
N pyetjen: 'sht shoqria muslimane, ne prgjigiemi: kjo sht bashksi e hartuar
nga muslimant, dhe konsiderojm se me kt sht thn krejt apo pothuaj krejt.
Domethnia e ktij prkufizimi sht se nuk ekziston sistem institucionesh,
marrdhniesh dhe ligiesh, t cilt do t mund t veoheshn nga njerzit t ciltjan
subjekt i tyre dhe pr t cilt do t mund t thuhej: ky sht sistem islam. Asnj sistem
nuk sht islam apojoislam vetvetiu. Ai sht kyvetm sipas njerzve t cilt e
prbjn.
Evropiani beson se shoqria rregullohet me ndihmen e ligjeve. Oysh nga "Shteti i
Platonit", e nprmjet utopive t njohura mbi rregullimin ideal t shtetit, deri te m e
reja nga kto utopit, marksizmi, shpirti evropian gjurmon pr nj projekt, nj skem
n t ciln me ndrrimin e thjesht t raporteve ndrmjet njerzve ose grupeve t
njerzve, do t konstruohej shoqria ideale.
Sandejmi n Kur'an gjenden relativsht pak "ligie" t vrteta, kurse shum m tepr
"fe" dhe krkesa pr veprim praktik n harmoni me kt fe.

Shumsia e ligjeve dhe ndrtikueshmria e legjislaturs rndom sht shenj e sigurt

se n shoqri "di sht e kalbur" dhe se duhet pushuar t sillen ligje kurse t fillohet
t edukohen njerzit. Kur oroditja e mjedisit e kalon njfar kufiri, ligjet bhen t
paafta. Ata ose vijn n duar t ekzekutorve t oroditur t drejtsis, ose, bhen
objekt i shkeljes s hapur apo t fshehur nga mjedisi i oroditur.
Vera, bixhozi dhe falli - tri t kqia mjaft t shtrira dhe t rrnjosura n tr territorin e
Lindjes s Mesme dhe t Afrt, jan shmangur pr nj period t gjat dhe n teritor t
madh vtm me nj t vetmin shpjegim: se kt e ka ndaluar Zoti. Posa kjo fe u
dobsua, dehja dhe supersticioni jan kthyer me fuqin e njjt, kurse shkalla
pakrahasueshm m e lart kulturore e mjedisit nuk u paraqiste kurrfar pngese.
Prohibition Law (Ligji mbi ndalimin e alkohilit) Amerikan, i shpallur n emr t
shkencs s shekullit dhe i sendrtuar me fuqin e njeres nga bashksis m t
organizuara n bot, n dekadn e katrt u dasht prfundimisht t trhiqet, pas
prpjekjeve t kota 13 vjeare, t prmbushura me dhun dhe krime. Orvatja e futjes
s prohibicionit n vendet Skandinave, mori fund me mossuksesin e njjt.
Ky dhe shum shembuj t ngjashm flasin qart se shoqria mund t prmirsohet
vetm n emr t Zotit dhe me edukimin e njeriut edhe ne duhet shkuar pas asaj rruge
t vetme e cila sigurisht shpie deri n cak.
Duke e konfirmuar parimin e hyrjes shpirtrore, t brendshme n do manifestim t
vetin, Islami megjithat nuk ka mbetur n kt. Ai ka br prpjekje q nga duart e
djallit t'i grabis mjetet e tij. Sikur Islami n relacionin njeriu - bota mos t nisej nga
njeriu, ai do t ishte vetm religion dhe do t paraqiste prsritjen e thjesht t
rnsimit t Isusit mbi idealin dhe veprn e amshueshme t qenics njerzore.
Nprmjet Muhammedit a.s. dhe Kur'anit Islami i sht kthyer njeriut t i,,rllt, bots s
jashtme, natyrs, q t bhet msim pr njeriun e plot dhe jetn totale. Fes i sht
bashkuar ligji, edukats fuqia. Islami sht br rregullim.

ISLAMI NUK SHT VETM RELIGJION

N kt pik, e cila shnon kthesn e mirrillt n evolimin e msimeve fetare, Islami
ndryshon nga t gjitha religiionet, doktrinat dhe filozofit e jets. N pyetje sht nj
pik e re e kundrimit dhe nj hyrje e veant n t ciln pasqyrohet aspekti i filozolis
krejtsisht originale islame. Boshti i ksaj filozorie sht krkesa q njkohsisht t
jetohet jeta e brendshme dhe e jashtme, morale dhe shoqrore, shpirtrore dhe fizike,
Ose, thn m sakt, q vetdijshm dhe vullnetarisht t pranohen kto dy aspekte t
jets si prcaktim i njeriut n tok (Kur'ani 28,77). Duke e prkthyer kt krkes n
gjuhn e jets s prditshme, do t mund t themi: ai kush beson se jetn duhet
rregulluar jo vetrn me fe dhe lutje, por edhe me pun dhe shkenc; fotografia e bots
e t cilitjo vetm q lejon, por edhe krkon, q njra pran tjetrs t qndrojn edhe
faltorja edhe fabrika; kush konsideron se duhet jo vetm edukuar njerzit, por edhe t
lehtsohet dhe prparohet jeta e tyre n tok, dhe se nuk ekzistojn kurrfar shkaqesh
q kto dy caqe t flijohen njri pas tjetrit, - ky i prket Islamit.

Prve besimit n Zotin n kt sht prmbajtur porosia kryesore e Kur'anit dhe n t

sht tr Islami. do gj tjetr sht vetm prpunimi dhe shpjegimi i tij. Ky aspekt i
Islamit, prve asaj q e prmban vet parimin e rregullimit islam, si unitet t fes
dhe politiks, shpie edhe deri te prfundimet tiera t rndsishme, rndsia parimore
dhe praktike e t cilve sht shum e madhe.
Prfundimi i par dhe m i rndsishm i ktill sht prfundimi mbi
papajtueshmrin e Islainit dhe sistemeve joislame. Nuk ka paq as koekzistenc
ndrmjet "fes islame" dhe institucioneve joislame shoqrore dhe politike.
Mosfunksionimi i ktyre dy institucioneve dhe jostabiliteti i regjimit n vendet
muslimane, i cili shprehet n ndrrimet e shpeshta dhe grushtshtetet shtetrore, m s
shpeshti sht pasoja e opozicionit t tyre a prior kundruall Islamit, si ndjnjn
fundamentale dhe udhheqse t popullit n kto vende. Duke marre pr t drejt q
vet ta rregulloj botn e vet, Islami qart e prjashton t drejtn dhe mundsin e
veprimit t cils do ideologii t huaj n territorin e tij. Nuk ka, pra, parim laik, kurse
shteti duhet t jet shprehje dhe t'i prmbaj konceptet morale t religjionit.
Ky sht prfundimi i par dhe, m i rndsishmi nga hyrja e Islamit si rregullim
integral. Tri prfundimet tjera po ashtu t rndsishme - por m pak prjashtuese jan:
I pari - me vet at q sht prcaktuar pr kt bot, Islami sht prcaktuar pr
botn m mir t rregulluar. Asgj ka bn q bota t jet m e mir, nuk mund t
refuzohet apriori si joislame.
I dyti - iltria ndaj natyrs do t thot iltria ndaj shkencs. do zgjidhje q t jet
islame duhet pa tjetr t'i plotsoj dy kushte: duhet t jet maksimalisht efikasq dhe
maksimalisht humane. Ajo duhet, pra, t jet shprehje m e lart e qndrimeve t
barmonizuara t fes dhe shkencs, dhe
I treti - duke treguar n nj form t lidhshmris ndrmjet fes dhe shkencs, moralit
dhe politiks, individuales dhe kolektivs, shpirtrores dhe materiales, n t cilat
pyetje shpirtrisht sht ndar bota e sotme, Islami srish fiton rolin e mendimit
ndrmjetsues kurse bota muslimane rolin e kombit ndrmjetsues n botn e ndar.
Duke e paraqitur premtimin e "religjionit pa mistik dhe shkencs pa ateizm", Islanii
barabart mund t'i bj t interesuar t gjith njerzit pa dallim.

RREGULLIMI ISLAM I KOHS SON - TEZAT

Ekzistojn parimet e pandryshueshme islame t cilt i prcaktojn raportet ndrmjet
njeriut dhe njeriut dhe njeriut dhe bashksis, por nuk ekziston kurrfar sistemi i
pandryshueshm islam ekonomik, shoqror ose politik, i cih do tjipej qysh m par
pr t gjitha koht. Burimet islame nuk e prmbajn prshkrimin e sistemit t atill.
Mnyra n t ciln muslimant do t zhvillojn aktivitetin ekonomik, do ta organizojn
shoqrin dhe do t sundojn n ardhmri, do t ndrysboj, pra, nga mnyra n t
ciln ata kan zhvilluar aktivitet ekonomik, e kan organizuar shoqrin dhe kan
sunduar n t kaluarn. Para do kobe dhe para do gjencrate qndron detyra t gjej
forma dhe mjete t reja q porosit themelore t Islamit, t cilat jan t amshueshme

dhe t pandryshueshme t'i sendrtoj n nj bot, e cila nuk sht e amshueshme dhe
e cila i sht e nnshtruar ndrrnit t prhershm.
Edhe gienerata jon pa tjetr duhet ta pranoj rrezikun dhe ta bj kt prpjekje.
T vetdijshm pr paprkryershmrin giithnj, m t pashmangshme t
prkufizimeve t ktij Iloji dhe duke u kufizuar n parimet pr t citat na duket se n
kt ast kan rndsi m t madhe, ne po i ekspozojm me kt radh:

(NJERIU DHE BASHKSIA)

Shoqria islame sht bashksi e organizuar e besimtarve. Nuk ka shptirn t pastr
shkencor, revolucionar, socialiste ose fardo shptimi tjetr, ekskluzivisht t jashtm
pr njeriun dhe shoqrin. Shptimi i cili nuk do t thot edhe kthim i brendshm,
ndrrimin e njeriut, prtritjen e tij t brendshme - kurse kso nuk ka pa Zot - sht i
rrejshm.
Shoqria islame nuk mund t themelohet vetm n interesin social ose ekonomik, ose
n cilin do faktor tjetr t jashtm, teknik t lidhshmris. Si bashksi e besimtarve,
ajo n bazn e saj prmban nj moment religion emocional t prkatsis. Ky
element m s qarti sht i dukshrn dhe sht i prfshir n xhemaat, si njsis
themelore t shoqris islame.
Pr dallitn nga shoqria e cila sht bashksi abstrakte me raportet e jashtme t
antarve, xhemaati sht bashksi e brendshme, konkrete, e cila themelohet n
prkatsin shpirtrore dhe ku lidhja ndrmjet njerzve mbahet me t kontaktuarit e
drejtprdrejt, personal dhe me t njohurit. N t gjendet njeriu kundruall njeriut, e jo
antari anonim i shoqris kundruall antarit po t atill t shoqris. Si faktor i
njoftimit dhe afrimit t njerzve, xhemaati i kontribuon solidaritetit dhe harmonis s
brendshme t shoqris dhe i ndihmon dbimit t shpirtit t vetmis dhe tjetrsimit, t
cilin na sjell teknika dhe urbanizimi n rritje.
Prve ksaj, xhemaati i ktill krijon nj lloj t mendimit publik i cili vepron pa
dhun, por megjithat n mnyr mjaft efikase, kundr kundrvajtsve potencial t
turmave shoqrore dhe morale. N xhemaat askush s'sht vetm dhe at n kuptim t
dyfisht: nuk sht vetm q t mund t punoj 't doj, as sht vetm, i ln
vetvetes, q t'i mungoj prkrahja morale dhe materiale. Nse muslimani nuk ndien
pranin e t tjerve, shoqria muslimane s'sht e suksesshme.
Islami dshiron q njeriu njeriut drejtprdrejt t'ia shtrij dorn. Asgi n kuptim - t
vrtet nuk sht br deri sa kjo nuk arrihet. Islami nuk pranon q gjendja t
prjetsohet n t ciln shteti do t detyrohet q me forc t ndrmjetsoj dhe t'i
mbroj njerzit nga njri tjetri. Kt gjendje Islami mund ta pranoj vetm kushtimisht
dhe prkohsisht. Forca dhe ligji jan vetm mjete t drejtsis. Vet drejtsia gjendet
n zemrat e njerzve, ose, ajo nuk ekziston.

(BARABARSIA E NJERZVE)
Dy fakte t rndsis magistrale - uniteti i Zotit dhe barabarsia e t gjith njerzve jan t konfirmuara me Kur'an n mnyrn aq t qart dhe shprehimore, q lejojn

vetm nj t vetmin komentim tekstual: nuk ka hyjni prve nj Zoti; nuk ka popull t
zgjedhur, rac t zgjedhur ose klas t zgjedhur - t giith njerzit jan t barabart.
Islami nuk mund ta pranoj ndarjen ose grupimin e njerzve sipas kriterit t jashtm,
objektiv far sht ai klasor. Pr t si lvizje fetaro-morale sht e papranueshme do
dallim i njerzve i cili nuk i inkuadron kriteret morale. Njerzit duhet pa tjetr t
dallohen - nse tashm dallohen - para s gjithash sipas asaj q ata vrtet jan, ka do
t thot sipas vlers s tyre shpirtrore dhe etike (Kur'ani, 49,13). T giith njerzit
korrekt, pa marr parasysh se si gjat dits e fitojn bukn e tyre, i prkasin
bashksis s tyre, sikur q horrt dhe t oroditurit e t gjitha llojeve, i prkasin
"klass" s njjt, pa marr parasysh n prcaktimin e tyre politik dhe vendin n
procesin e puns. Ndarja klasore sht barabart e padrejt, morale dhe njerzisht e
papranueshme, sikur edhe ndarja nacionale dhe t ndryshme dhe dallimi i njerzve.

(VLLAZRIMI I MUSLIMANVE)
"Muslimant jan vllezr" (Kur'ani, 49,10). Me kt porosi Kur'ani e ka shnuar
synimin, i cili pr shkak t largsis s tij mund t jet burim i frymzimit pr t
lvizurit e prhershm prpara. Ndryshimet e mdha tek njerzit dhe jasht tyre dubet
t sendrtohen, q t zvoglohet largsia n rrugn derite vllazrimi i proklamuar.
N kt parim ne shohim autorizimin dhe obligimin pr bashksin islame q t
themeloj institucione prkatse dhe t aplikoj masa konkrete q marrdhniet
ndrmjet muslimaneve n jetn e njmendt t ken giithnj e m shum elemente
dhe karakteristika t vllazrimit. Numri dhe lloji i masave, iniciativave dhe ligjeve, t
cilat pushteti i mirfillt islam do t mund t'i nxirrte duke u thirrur n parimin e
vllazrimit t t gjith muslimanve, praktikisht sht i pakufizuar.
T'i prmendim ktu ndryshimet e mdha pasurore dhe shoqrore dhe feudalizmin si
rastin rn drastik. Raporti ndrmjet bujkrobit dhe feudalistit nuk sht rapot
vllazrimi, por raport i nnshtrueshmris dhe varshmris dhe, si i till, sht n
kundshtim t drejtprdrejt me Kur'anin dhe kt parim.

(UNITETI I MUSLIMANVE)
Islami prmban parimin e ummetit, dmth. synimin pr bashkimin e t gjith
muslimanve n bashksi unike - fetare, kulturore dhe politike. Islami nuk sht
nacionalitet, por sht mbinacionalitet i ksaj bashksie.
do gj q i ndan njerzit n kt bashksi, qoft ka t bj me gjerat ideore (sektet,
madhhebet, partit politike e tjera), ose materiale (ndryshimet e mdha pasurore,
rangjet shoqrore e t ngjashme), sht e kundrt me kt parim t unitetit dhe si e
till duhet pa tjetr t jet e kufizuar dhe e shmangur.
Islami sht pika e par, kurse panislamizmi pika e dyt, me t ciln prkufizohet linja
kulitare ndrmjet tendencave islame dhe joislame n botn e sotme muslimane. Nj
bashksi sht po aq islame, sa m tepr Islami i prcakton raportet e saj t
brendshme, kurse panislamizmi raportet e saj t jashtme. Islami sht ideologjia e saj,
kurse panislamizmi politika e saj.

(PRONSIA)
Edhe pse Islami e pranon pronsin private, shoqria e re islame do t nevojitet qart
t deklaroj se t giitha burimet e mdha t pasuris shoqrore, e sidomos burimet
natyrore, do t duhet pa tjetr t jen n pronsi t bashksis dhe do t'ju shrbej t
mirave t t gjith antarve t saj. Mbikqyrja shoqrore mbi burimet e pasuris sht
e domosdoshme q, nga nj an, t pengoj pasurimin e pabaz dhe fuqin e
individve, kurse nga ana tjetr, q t sigurohet baza materiale pr sendrtimin e
programit t zhvillimit n sferat e ndryshme t jets, t cilat do t'i ndrmerr bashksia
n pajtim me rolin gjithnj e m t madh t shoqris s organizuar n jetn e
popujve. Ndonse ndryshm sht shtruar dhe zbatuar, pjesmarrja e shoqris n
zgjidhjen e numrit giithnj e m t madh t punve t prbashkta, sht barabart e
madhe n SHBA, Bashki min Sovjetik ose n Suedi, ka tregon se nuk ka t bj me
pyetjen e hyrjes ideore ose politike, por me domosdoshmrin, e cila buron nga
kushtet e jets t bashksive njerzore n kohn bashkkohore.
Pronsia private i sht nnshtruar edhe nj her kufizimit n baz t urdhrit
shprehimor t Kur'anit - prdorimit t saj t detyrueshm pr qllime t prgjithshme
t dobishme (Kur'ani, 49,34). N Islam, pra, nuk ka pronsi private n kuptim t
koncepteve t t drejts romake. N krahasim me at romake, pronsia private e
sheriatit ka nj autorizim m pak (iusabutendi - e drejta e prdorimit) dhe nj obligim
m tepr (obligimin e prdorimit pr t mirn e prgjithshme). Pr pushtetin e
mirfillt islam, pasojat praktike t ktij dallimi jan largpamse. N baz t saj dhe
urdhrit t cituar t Kur'anit, legale jan t gjitha masat ligjore dhe praktike kundr
formave t ndryshme t mosprdorimit dhe keqprdorimit t prons private. Eliminimi
i padrejtsis, jobarabarsis e sidomos luksit dhe shkaprderdhjes gjat kohs s
mjerimit, si fenomene t cilat e shkatrrojn bashksin dhe i ndajn njerzit, do t
shtrohet n nj ast para rregullimit islam si pyetje e t ekzistuarit t tij dhe siguri
provues i vlers s mirfillt t qndrimeve etike dhe shoqrore t cilat ai i paraqet.

(ZEKATI DHE KAMATA)

Ndr dispozitat Islame t cilat kan pesh t shprehur sociale, vend t veant z nj
urdhres dhe nj ndales: urdhresa e zekatit dhe ndalesa e kamats.
N zekat ne shohim parimin e konfirmuar t prgjegjsis reciproke dhe kujdesit t
njerzve pr latin e nieri tjetrit. Ky parim, njher i proklamuar, mund t bhet baz
pr forma t reja t ndryshme t kujdesit n pajtim me zhvillimin, nevojat dhe
mundsit e shoqris.
N botn e sotme muslimane zekati sht shtje private e do individi dhe n
gjendjen ekzistuese t vetdijes shoqrore dhe fetare, ai sht plotsisht jasht
funksionit. Mosprania e zekatit sht e dukshme n do hap. Zekati sht institucion
publiko-juridik i rregultimit islam, funksionimi i t cilit duhet medoemos t sigurohet
n do mnyr, duke e inkuadruar prdorimin e fuqis.
Me ndalimin e kamats (Kur'ani, 11, 275-279) sht vendosur norma e prhershme e
rregullimit publik t shoqris islame, e cila do t thot ndalesn dhe heqjen jasht
ligjit do lloj t rents dhe t giitha format e t fituarit parazitor, dtth. t prvetsuarit e

t mirave n baz t t poseduarit t that, si fenomen i kundrt me botkuptimet

morale dhe me bazat n t cilat mbshtetet rregullimi publik islam.

(PARIMI REPUBLIKAN)
Prve n gjerat pasurore, Islami nuk njeh kurrfar parimi t trashgimis, as fardo
pushteti me prerogativa absolute. Pranimi i pushtetit absolut All-Ilahut, do t thot
mospranimi absolut i fardo pushteti tjetr t gjithmundshm. (Kur'ani, 7,3; 12,40).
"Nuk sht i lejueshm kurrfar nnshtrimi krijess, i cili inkuadron mosnnshtrim
Krijuesit" (Muhammedi a.s.). N historin e rregullimit t par autentik islam e mbase
deri tash edhe t fundit - perioda e katr halifve t par, ne qart shohim tri aspekte
thelbsore t parimit republikan t pushtetit: 1) Rizgiedhja e sherit t shtetit; 2)
Prgjegjsia e sherit t shtetit para popullit; 3) Obligimin e zgjedhjes s prbashkt t
punve t prgjithshme dhe shoqrore. Kt t fundit shprehimisht e urdhron edhe
Kur'ani (3,159;42,38). Katr sunduesit e par n historin islame nuk kan qen
kurrfar mbretr. Ata kan qen t zgjedhur nga ana e popullit. Halifati trashgues
paraqet lshimin e principit t zgjedhjes i cili sht atirmuar si institucion i qart politik
islam.

(NUK KA HYJNI TJERA PERVE ALL-LLAHUT)

N prmasn n t ciln konsiderojm se sendrtimi i rregullimit islam sht synim i
pacenueshm, i cili nuk mund t jet objekt i kurrfar mbivotimi, aq m qart e
refuzojn pacenueshmrin e personalitetit, pa marr parasysh n meritat e tij dhe
pozitn t ciln e z. N kt kuptim, rregullimi islam sht sintez e autoritetit absolut
(n krahasim me programin) dhe demokracin absolute (n krahasim me
personalitetin).
N Islam nuk ka t gjithmenur, t gjithdijshm, t pagabueshm dhe t pavdekshm.
Vetm Muhammedi ka qen i gabueshm dhe si i till sht qortuar (Kur'ani, 80,1-12).
N kt pikpamje, Kur'ani sht liber realist, pothuaj antiheroik. Fenomeni i lavdimit
t personalitetit, mjaft i shpesht n Lindje sikur edhe n Perndim, sot sikur edhe n
t kaluarn, shprehimisht sht i huaj pr Islamin edhe pr at sepse paraqet nj Iloj
idhujtarie (Kur'ani, 9,31). Kriter i vlers s vrtet t do njeriu sht jeta e tij
personale dhe raportet ndrmjet asaj ka ijep bashksis dhe ka nga ajo merr. Tr
lavdia dhe falnderimi i prket vctm Zotit, kurse meritat e vrteta t njerzve vetm
Zoti mund t'i vlersoj.

(EDUKATA)
Pasi q feja sht baz e shoqris islame, edukata nuk sht vetm nj funksion i saj,
por gjendja e ekzistencs s saj. Kjo para s gjithash sht edukat fetare dhe morale
n familje, e pastaj npr t gjitha shkallt e shkolls. Detyr e veant e rregullimit
islam sht lufta erikase pr eliminimin e t gjitha formave t antiedukimit. Islami e ka
ndaluar, kurse rregullimi islam me masa konkrete do t'i pamundsoj:
- t gjitha format e alkoholizimit t popujve,
- prostitucionin publik dhe t fsheht,
- pornografin n rjal, fotograli, film dhe TV,

- kumarhanet, klubet e nats dhe dansing klubet dhe format tjera t argtimit, t cilat
jan n mospajtim me botkuptimin moral t Islamit.

(ARSIMI)
Pjesa prbrse e ksaj edukate integrale sht shkollimi i brezit t ri, krijimi i
shprehis s puns dhe strvitja. Krahas unitetit, arsimi sht faktori i dyt vendimtar i
emancipimit t shpejt t bots muslimane nga pozita e tashme inferiore. Vendet
muslimane nuk kan kapital t mjaftueshm, e kur kjo sht kshtu, ather at q e
kan duhet ta deponojn n investicion i cili sht m rentabil nga t gjith t tjert: n
arsim.
Nuk ka mvetshmri t mirfillt pa aftsi q vet t'i aplikojm dhe t'i prdorim t
arriturat e shkencs dhe q kto t arritura m tej t'i prparojm. N daljen e tij t par
n sken Islami pa paragjykime i ka hyr shqyrtimit dhe tubimit t tr dituris t ciln
e kan ln qytetrimet e mhershme. Nuk dim pse Islami i sodit ndryshe do t sillej
ndaj t arriturave t qytetrimit evro-amerikan me t ciln prekej n vijn aq t gjat.
Nuk sht, pra, pyetja n at se a do ta pranojm apo jo shkencn dhe teknikn - sepse
do t detyrohemi t'i pranojm nse duam t ekzistojm - por a do ta bim kt
kreativisht apo mekanikisht, me dinjitet apo me inferioritet. Pyetja, pra, sht se a do t
humbemi n kt zhvillim t pashmangshm, ose do ta ruajm individualitetin ton,
kulturn ton dhe vlerat tona.
Duke i pasur parasysh kto fakte, me siguri t plot mundemi t dcklarojm se sistemi
shkollor n botn e sotme muslimane sht institution i cili krkon ndryshimet m
urgiente dhe m radikale kualitative dhe kuantitative. Kualitative - q sistemi shkollor
t lirohet nga varshmria shpirtrore, e n disa raste edhe materiale nga t huajt dhe
t filloj t'i shrbej edukimit t muslimanve si njerz dhe si antar t bashksis
islame. Kuantitative - q t shmanget jomjaftueshmria kronike n kt pikpamje dhe
n afatin m t shkurtr t krijohen kushtet q me shkollim dhe msim t prfshihen
tr rinia dhe t gjitha shtresat e popullit. N stadion fillestare, xhamia mund t
prdoret srish si shkoll. Nse n programet e arsimit nuk prjetojm humbje, nuk
ckziston fush n t ciln do t mund t jemi t ngadhnjyer.

(LIRIA E NDRGJEGJJES)
Edukimi i popullit, e sidomos mjetet e ndikimit masovik shtypi, radioja, televizioni dhe
filmi - duhet t jen n duart e njerzve, autoriteti islam moral intelektual i t cilve
sht i padiskutueshm. Nuk duhet lejuar q kto nijete - q pothuaj sht rregull t'i
shtijn n dor njerzit e prdhosur dhe t degjeneruar, q nprmjet tyre,
absurditetin dhe zbraztsin e jets vetjake ta prcjellin te t tjert. 'mund t presim
nse nga xhamia dhe pyrgu i televizionit Popullit i vijn porosi krejtsisht t kundrta?
Mirpo, kjo kurrsesi nuk do t thot q nga rregullimi islam mund t krijohet gjendja e
diktaturs shpirtrore, n t ciln t vrtetn do ta proklamoj pushteti dhe ku do t
ngritet uniformizm dhe rini pa individualitet. Kjo vetm do t thot se ekzistojn disa
qndrime clementare dhe disa rreg1la themelore t mirsjelljes, t cilat n t giitha
rastet do t duhen pa tjetr t respektohen. N Islam, duke marr parasyshn parimin e
proklamuar mbi lirin e fes (Kur'ani, 2,266), do detyrim, fizik dhe psikologjik, n
pyetjet e ndrgjegjjes dhe prcaktimit shprehimisht sht i palejueshm, e duke

marr parasysh parimin e ixhmas-koncenzuesit, edhe i panevoishm ("Populli im nuk

mund t pajtohet n lajthim" Muhammedi a.s.). Sado qoft q moralisht sht puritan,
Islami pr shkak t iltris s tij natyrs dhe hareve, sht liberal, dhe pr kt
dshmon tr historia islame. Pasi e pranon Zotin, por nuk pranon kurrfar dogmashn
dhe kierarkie, Islami nuk mund t shndrrohet n diktatur dhe do form inkuizicioni
dhe terrori shpirtror sht pamundsuar.

(ISLAMI DHE PAVARSIA)

Nuk ka rregullim Islam pa pavarsi dhe liri. Dhe anasjelltas: nuk ka pavarsi dhe liri pa
Islam. Ky qndrim i fundit ka domethnie t dyfisht.
E para, pavarsia sht e mirfillt dhe e prhershme nse sht rezultat i pavarsis
s fituar shpirtrore, ideore, nse pra, sht shenj se nj popull e ka gjetur vetveten,
i ka zbuluar fuqit e brendshme t saja, pa t cilat pavarsin e arritur nuk miind ta
prmbush me prmbajtje, as ta ruaj gjat koh. N afirmimin e mendimdit islam n
jetn praktike, do popull musliman e prjeton kt njjtsim me vetveten, lirimin
shpirtror t tij, si kusht t lirimit shoqror dhe politik.
E dyta, prkrahja e vrtet t ciln nj popull musliman ia ofron regjimit n pushtet,
sht n proportion t drejtprdrejt me karakterin islam t pushtetit. Ajo sht, pra,
gjithnj e m e vogl sa q regjimi n fjal sht m larg nga Islami. Regjimet joislame
mbeten pothuaj plotsisht t privuara nga kjo prkrahje dhe aq m tepr duhet pa
tjetr- duan apo nuk duan - t krkojn mbshtetje te t huajt. Varshmria n t ciln
bijn ata trcgohet si pasoj e drejtprdrejt e orientimit t tyre joislam.
Me kto fakte sht prcaktuar edhe karakteri i rreguIlimit islam si demokraci, jo
demokraci si form, por demokraci si esenc, si koncensus. Ky Iloj i demokracis
ekziston atje ku pushteti e shndrron n mendim dhe aksion at ka populli e ndien, ku
ajo vepron si shprehje e drejtprdrejt e ktij vullneti. Vendosja e rregullimit islam
tregohet si akt kulminativ i demokracis, sepse do t thot sendrtim i synimeve m t
thella t popujve musliman dhe njeriut t rndomt. Nj sht e sigurt:l pa marr
parasysh 'dshiron nj pjes e pasanikve dhe inteligjencs, njeriu i rndomt e
dshiron Islamin dhe jetn n bashksin e vet islame. Demokracia ktu nuk rrjedh
nga parimet dhe proklamacionet, por nga faktet. Rregullimi Islam% nuk zbaton dhun
thjesht pr shkak se nuk ka nevoj pr t. Anasjelltas, rregullimi joislam, duke ndier
rezistenc t prhershme dhe armiqsi t popujve, gjcn daljen e vetme n aplikimin
e dhuns. Shndrrimi i tii n diktatur sht nj Iloj ligjshmrie, fat t cilit ai nuk mund
t'i shmnaget.

(PUNA DHE LUFTA)

Shoqria islame duhet ta merr mbi vete detyrn e mobilizimit t burimeve njerzore
dhe natyrale dhe me masat e veta ta nxis punn dhe aktivitetin. T ekzistuarit, fuqia
ose dobsia e shoqris islame i sht e nnshtruar ligieve t njjta t puns dhe lufts
sikur edhe bashksit tjera dhe n kt pikpamje shoqria jon nuk gzon te Zoti
kurrfar privileg jesh. (Kur'ani, 5, 57).
Nga psikologjia e mendimit ton publik duhet eliminuar dy gjera: besimin n udira
dhe pritjen e ndihms s huaj.

udirat nuk ekzistojn, prve atyre q i krijojn njerzit me pun dhe dije. Nuk ka
kurrfar Mehdiu i cili n mnyr t uditshme do t'i largoj armiqt, do ta shmang
mjerimin dhe do ta mbjell arsimin dhe mirqenien. Mehdiu sht emr pr prtacin
ton, ose edhe m tepr pr shpresn e rrejshme, e cila rritet nga ndjenja e paaftsis
son n situatn kur madhsia e vshtirsis dhe problemit sht n disharmoni t
plot me mundsit dhe mjetet e lufts.
Mbshtetja n ndihmn e huaj sht forma e dyt e supersticionit. Na sht br
shprehi q ndr disa vende joislame t krkojm dhe t gjejm ose miqt e vrtet
ose armiqt e prbetuar, dhe kt e kemi quajtur politik tonn t brendshme. Kur t
kuptojm se me t vrtet nuk ka as miq t vrtet as armiq t vrtet dhe kur pr
vshtirsit tona m tepr ta fajsojm veten, e m pak "planet djallzore t armikut",
kjo do t jet shnja se ka filluar pjekuria jon dhe se vjen epoka m me pak vshtirsi
dhe dshprim. Prndryshe, madje edhe sikur t kishte asosh t cilt do t jen t
gatshm t ofrojn ndihm pa kundrshrbime t panumrta politike dhe materiale,
kjo nuk do t mundte qensisht ta ndrroj pozitn ton. Sepse, pasuria nuk mund t
sillet n nj vend. Ajo duhet t krijohet n vet at n baz t puns vetjake. At q
dshirojm ta arrijm, duhet pa tjetr ta bjm vet. Kt askush as nuk dshiron as
nuk mund ta bj n vend se ta bjm ne.
Ky program i puns dhe i aktivitetit ka mbshtetje e cila mund t jet burim i trimrimit
t jashtzakonshm. Pasurit umslimane natyrore dhe mundsit e bots jan shum
t mdha. Vetm nj pjes e asaj bote - Indonezia, paraqet pas SHBA-s dhe BRSS-s
territorin kompakt t tret m t pasur sipas radhs n bot. Bota Islame e marr si
trsi, n kt pikpamje qndron n vendin e par.
Duke e paralajmruar rilindjen, ne nuk e paralajmrojm epokn e siguris dhe
qetsis, por epokn e joqetsis dhe sprovave. Ka tepr shum giera t cilat lusin pr
rrnuesit e tyre. Pr kt arsye kto nuk do t jen dit t mirqenies, por dit t
dinjitetit. Populli i cili flen mund t zgjohet vetm me goditje. Kush i dshiron mir
bashksis son, nuk, duhet ta kursej nga orvatjet, rreziqet dhe skamjet. Prkundrazi,
ai duhet br mos q ajo bashksi sa m par t'i prdor fuqit e veta, t'i vej n
prov t giitha mundsit e tij, ta marr rrezikun, me nj fjal - t mos fle, por tjetoj.
Vetm i zgjuar dhe aktiv, ai mund ta gjej vetn dhe rrugn e tij.

(GRUAJA DHE FAMILJA)

Pozita e gruas n shoqrin muslimane duhet gjithkund t ndrrohet n harmoni me
detyrn e saj t nns dhe edukatorin natyral t brezit t ri. Nna e paarsimuar, e ln
pas dore dhe e pafatshme nuk mund t'i ngris'dhe edukoj bijt dhe bijat, t ciltjan
t aft t nisin dheime sukses ta udhheqin rilindjen e PoPuive musliman. Islami duhet
nisur iniciativn q nns t'i njihet rangu i funksionit shoqror. Haremet do t
abrogohen. Askush nuk ka t drejt q t thirret n Islam q ta mbaj padretsin ndaj
femrs dhe keqprdorimit t ktii lloji duhet t'i jepet fund.
Kto qndrime nuk jan kurrfar feminizmi i natyrs perndimore, i cili e ka shprehur
synimin q shoqris t'i imponohen kriteret, teket dhe sundimi i shtress s oroditur
t giinis femrore. Kio nuk sht as barabarsi n kuptimin evropian. Kjo sht
theksimi i vlers s njjt t mashkullit dhe t femrs, s bashku me theksimin e
dallueshmris s tyr e cila duhet tjet e ruajtur. Kurse parimi i vlers s njjt sht

pasoj e drejtprdrejt e rregullave t obligimeve t njjta fetare dhe morale, e cila n

disa vende n mnyr t shprehur sht ekspozuar n Kur'an (vcmas ajeti 33,55).
Qytetrimi nga femra ka br objekt i cili shfrytzohet ose t cilit i robrohet, por
femrs ia ka marr personalitetin, e cila e vetmeja mund t jet barts i vlerave dhe
respektit. Duke e mosprfillur detyrn e nns, ai gruan e ka privuar nga funksioni i
saj themelor dhe i pazvendsueshm.
N kt epok kur familja po kalon npr kriz serioze dhe kur vlera e saj sht vn
n pikpyetje, Islami srish e konfirmon lojalitetin e saj ksaj forme t jets njerzore.
Duke i kontribuar siguris s strofulls familjare dhe duke i larguar faktort e jashtm
dhe t brendshm t cilt e rrnojn (alkoholi, amorali, mosprgjegjsia), Islami
praktikisht e mbron interesin m t lart t vrtct t femrs s shndosh dhe
normale. N vend t barabarsis abstrakte, ai femrs i siguron dashuri, kurorzim
dhe fmij, me tr at ka pr femrn do t thon kto tri gjera.
E drejta familjare dhe martesore e cila sht formuar n shekujt e par t Islamit, do t
jct e nevojshme t rishqyrtohet n pajtim me nevojat e sotme dhe me shkalln e
zhvillimit t vetdiies njerzore dhe shoqrore, me tendencn q t shkohet n t
ngushtuarit sa m t madh t poligamis dhe n drejtim t eliminimit t saj t
shkallrishm nga jeta praktike, sikur edhe n kuptim t kuftzimit t shkurorzimeve
dhe mbrojtjes efikase materiale t femrs dhe fmijve n kto raste.

(CAKU NUK ARSYETON MJETIN)

N luft pr rregullimin islam sht i lejuar prdorimi i t giitha mjeteve, t giithave
prve njrit, prve krimit. Askush nuk ka t drejt emrin e bukur t Islamit dhe kto
luftra t'i njollos me aplikimin e pakontrolluar dhe t teprt t dhuns. Bashksia
islame duhet edhe njher t konfirmoj se drejtsia paraqet nj nga themelet e tij.
Kur'ani nuk ka urdhruar t'i duam armiqt, por shprehimisht na ka urdhruar t jemi t
drejt dhe t falim (Kur'ani, 4,15 dhe 16, 126). Prdorimi i fuqis duhet patjetr t jet
n harmoni me kt parim.
Formula: caku arsyeton mjetin, sht br shkak i krimeve
t panumrta. Caku i lartsuar nuk mund ta shenjtroj mjetin jo t denj, por pr kt
shkak prdorimi i mjetit jo t denj mund ta zvogloj dhe komprometoj do cak. Sa
m t fort t jemi moralist, aq m pak do t na nevojitet fuqia, e cila n pyetjet e
prcaktimit sht arm e t ligve, e jo e t fortve. At q nuk mundet fuqia, mundet
bujaria, prpikshmria, qndrimi i guximshm (Kur'ani, 16,125; 26, 34-35).

(PAKICAT)
Rregullimi islam mund t sendrtohet vetm n vendet n t cilat muslimant
paraqesin shumicn e banorve. Pa kt shumic, rregullimi islam reduktohet vetm
n pushtet (sepse mungon elementi i dyt - shoqria islame) dhe mund t shndrrohet
n dhun.
Pakicat jomuslimane n prbrje t shtetit islam, me kusht t lojalitetit, gzojn liri
fetare dhe tr mbrojtjen.

Pakicat muslimane n prbrje t bashksive joislame, me kusht t garancive t lirive

fetare dhe jets normale dhe zhvillimit, jan lojale dhe jan t obligueshme t'i zbatojn
t gjitha detyrat ndaj asaj bashksie, prve atyre t cilat i bjn dm Islamit dhe
muslimanve.
Pozita e pakicave muslimane n bashksit joislame gjithnj realisht do t giendet n
varshmri nga fuqia dhe autoriteti i bashksis botrore islame.

(MARDHNIET NDAJ BASHKSIVE TJERA)

Marrdhniet e bashksis islame ndaj bashksive tjera n bot mbshteten n
parimet:
1. Liris s prcaktimit fetar (Kur'ani, 2,156);
2. Fuqis dhe mbrojtjes energjike dhe aktive (Kur'ani, 8, 61-62; 42, 39-42; 2, 190-192;);
3. Ndaless s lufts ofanzive dhe krimit (Kur'ani, 2, 190-192; 42,42),
4. Bashkpunimit dhe njoftimit reciprok t popullit ndrmjet veti (Kur'ani, 49,13);
5. Respektimit t obligimeve - kontratave t marra (Kur'ani, 9,4) dhe;
6. Dyanshmris - reciprocitetit (Kur'ani, 9,8).

PROBLEMET E RREGULLIMIT ISLAM SOT

RILINDJA ISLAME- REVOLUCION FETAR APO POLITIK?
Rregullimi islam sht unitet i fes dhe sistemit shoqroro-politik. A mos rruga deri tek
ai shpie nprmjet rimkmbjes fetare apo revolucionit politik?
Prgjigja n kt pyetje sht: rilindja islamc nuk mund t filloj pa revolucion fetar,
por nuk mund t vazhdohet dhe prfundohet me sukses pa revolucion politik.
Kjo prgiigjje, e cila rilindjen islame e prkufizon si revolucion t dyfisht - moral dhe
shoqror, por i cili prparsi qart i jep rimkmbjes fetare, rrjedh nga parimi dhe
natyra e islamit, por edhe nga disa fakte t zymta, me t cilat sht karakterizuar
realiteti i bots s sotme muslimane.
Kto fakte flasin mbi gjendjen e rnd morale n botn muslimanc, mbi oroditjen e
karakterit, dominimin e korrupcionit dhe supersticionit, prtacis dhe hipokrizis,
supremacionit t traditave dhe shprehive joislame, materializmin e prbetuar dhe
mungesn shqetsuese t entuziazmit dhe shpress. A mundet n gjendjen e ktill
drejtprdrejt t filloj fardo transformimi shoqror dhe politik?
do popull para se sht ftuar ta kryej rolin e vet n histori, medoemos sht dashur t
prjetoj periodn e pastrimit t brendshm dhe pranimit praklik t disa qndrimeve
themelore morale.
do fuqi n bot fillon si forc morale, do humbje fillon si dshtim moral. do gj q
dshirohet t sendrtohet, s pari duhet patjetr t sendrtohet n shpirtrat e
njerzve.

'do t thot rimkmbja fetare si parakusht i rregullimit islam? Ajo para s gjithash,
do t thot dy gjera: vetdije t re dhe vullnet t ri.
Rimkmbja fetare sht vetdija e qart mbi synimin e vrtet t jets, mbi at pr
ka jetohet dhe pr ka duhet t jetohet. A sht ky synim standard personal apo i
prbashkt, lavdia dhe madhsia e racs apo popullit tim, afirmimi i personalitetit
vetjak apo pushteti i ligjit Hyjnor n tok? N rastin ton rimkmbja fetare praktikisht,
do t thot "islamizimi" i njerzve t cilt veten e quajn musliman ose t cilt t tjert
rndom i quajn me at emr. Pika nisse e ktij "islamizimi" sht besimi i fuqishm
n Zotin dhe praktika rigoroze dhe e sinqert e normave islame fetare dhe morale nga
ana e muslimanve. Komponenta tjetr e rimkmbjes fetare sht gatishmria q t
zbatohet imperativi t cilin e imponon vetdija mbi synimin. Pr kt shkak
rimkmbja fetare sht nj kualitet i ngritjes dhe entuziazmit moral, nj psikoz e
supremacionit t shpirtit ndaj gjerave, nj giendje e idealizimit t prjetuar dhe
praktik n t cilin njerzit e rndomt bhen t aft pr vepra t jashtzakonshme t
trimris dhe sakrifikimit. Ajo sht edhe nj kualitet i ri i fes dhe vullnetit n t ciln
kriteret e prditshme t s munshmes pushojn t vlejn dhe n t ciln individt dhe
grupe t tra befasisht ngriten deri te shkalla e flijimit pr idealin e tyre.
Pa kt gjendjen e re t shpirtit dhe t ndjenjs sht e pamundur t arrihet fardo
ndrrimi i mirrillt n botn e sotme muslimane. Te kto shqyrtime giithnj, qoft pr
nj ast, do t shfaqet dilema, q rruga m e shkurtr deri te rregullimi islam do t
shpiente nprmjet marrjes s sundimit, i cili m pastaj do t krijonte institucione
prkatse dhe do ta zbatonte edukimin sistematik fetar, moral dhe kulturor t popullit,
si parakusht pr ngritjen e shoqris islame.
Kjo dielm sht vetm sprov. Historia nuk njeh asnj revolucion t mirfillt i cili ka
ardhur nga pushteti. donjri ka filluar nga edukimi dhe n esencn e tij ka
domethnie t thirrjes morale.
Prve ksaj, formula e cila konstituimin e rregullimit islam ia beson njfar pushteti
dhe institucioneve t tii, nuk prgjigjet n pyetjen prej kah vet ai pushtet. Kush do ta
konstituoj dhe krycj dhe prej cilve njerz ai dhe institucionet e tij do t prbhen?
Kush, m n fund, do ta kontrolloj ,sjelljen e vet atij pushteti dhe si t sigurohet q ai
mos t degiencrohet dhe mos t filloj t'i shrbej vetes n vend q t'i shrbej synimit
n emr t t cilit sht konstituuar?
sht e mundur q nj grup n pushtet t ndrrohet me tjetr, dhe kjo pr do dit po
ndodh. sht e mundur q tiranin i, njrit ta ndrrosh me tiranin e tjetrit dhe t kryhet
ndrrimi i pronarit t t mirave t ksaj bote. sht e mundur t ndrrohen etmrat,
flamujt, hymnet dhe parollat n emr t t cilve e tr kjo bhet. Por, me kt s'sht
e mundur t bhet asnj hap m afr rregullimit islam, si nj ndjenj e re e bots dhe
qndrimit tjetr t njeriut ndaj vetes, njerzve dhe bots.
Mendimi q dokund t thirret n ndihm njfar fuqie ose njfar sundimi, rrnjn e
ka n prirjen e lindur t njeriut q t'i shmanget fazs s par dhe m t rnd t
xhihadit - lufts kundr vetvetes. Vshtir sht t edukohen njerzit, por edhe m
rnd veten. Rimkmbja fetare, tashm sipas prkufizimit t tij nnkupton fillimin nga
vetvetja, nga jeta vetjake. E kundrta, fuqiagjithnj e ka parasysh tjetrin. N kt
sht trheqshmria e ksai ideje.

Pr kt arsye lvizja, e cila si synim kryeso'r t vetin do ta theksoj rregullimin islam,

duhet para s gjithash tjet lvizje morale. Ajo duhet pa tjetr moralisht t'i
mallngjej njerzit dhe t paraqes nj funksion moral, e cilanjerzit i ngre lart dhe i
bn m t mir. N kt sht dallimi ndrmjet lvizjes islame dhe partis politike, e
cila parashtron barabarsin e mendimeve dhe interesit, por nuk i inkuadron kriteret
etike, as q moralisht i angazhon njerzit.
Qndrimi mbi prioritetin e rimkmbjes fetare, prve tjerash, ka edhe mbshtjetje t
qart n burimet islame.
E para, Kur'ani thot se rilindja e brendshme sht parakusht i do ndrrimi dhe
prmirsimi t gjendjes s nj populli (Kur'ani, 13,12)
E dyta, ky ligi sht afirmuar edhe n praktikn e Islamit t bershm dhe luftn e
Muhammedit a.s. pr konstituimin e rregullimit t par islam n histori. N kt tregon
fakti se Kur'ani gjat trembdhjet. viteve t para ka vazhduar t diskutoj dhe
theksoj ekskluzivisht pyetjet e besimit dhe prgjegjsis, dhe se gjat ktyre
trembdhjet viteve nuk i ka hyr shqyrtimit t cilit do problem shoqror ose politik
apo formulimit t cilit do ligj t shoqris t mbshtetur n Islam.
Nga rimkmbja fetare presim edhe tri gjera me rndsi:
1. Vetm rimkmbja fetare mund t krijoj vendosshmri q urdhrat e Kur'anit,
veanrisht ato t cilat jan t drejtuara t kqiave t rrnjosura sociale ose jan jo t
kndshme pr pushtetmbajtsit dhe pronart e pasurive, zbatohen pa hamendje dhe
kompromise. Rimkmbja fetare mund t bj q ato t sendrtohen pa dhun dhe
urrejtjf, sepse t gjith, ose shumica e madhe e shoqris s rimkmbur, do t'i
kuptoj dhe pranoj si zbatim i urdhrave t Zotit dhe si shtje e drejtsis.
2. Rilindja Islame nuk mund t mendohet, jo vetm pa njerz t gatshm n sakrifica t
mdha vetjake dhe materiale, por edhe pa shkalln e madhe t besimit reciprok dhe
bashkpunimit lojal. ka mund t siguroj q orvatjet, vetm mohimi dhe sakrificat e
disave t mos shfrytzohen q t sendrtohet sundimi dhe ambicia e t tjerve? ka
mund t pengoj q tragjedia e dshtimit moral, aq e shpesht n historin e re
islame, mos t prsritet? do rregullim, e edhe ai islam, gjithnj m shum do t
prngjas n njerzit t cilt e krijojn dhe zbatojn se sa n parimet t cilat ata i
proklamojn.
3. Pr shkak t prapambeturis s madhe, bota islame do t duhej pa tjetr t pranoj
tempon shum t shpejt t arsimimit dhe industrializimit. Zhvillimi i shpejtuar
dokund sht i ngarkuar me fenomenet e atilla prcjellse, si jan: despotizmi,
korrupcioni, shkaprderdhja e familjes, pasurimi i shpcjt dhe i paarsyeshm, dalja n
plan t par i individve t gjindshm dhe t paskrupull, urbanizimi i shpejt me
heqjen e traditave, vullgarizimi e marrdhnieve shoqrore me prhapjen e
alkoholizimit, drogs dhe prostitucionit. Penda kundr ktij vrshimi t jokulturs dhe
primitivizmit mund t jet besin i pastr dhe i fort n Zotin dhe praktika e
dispozitave fetare nga ana e t giitha shtresave t popullit. Vetm feja mund t siguroj
q qytetrimi mos ta zhduk kulturn. Progresi i that material dhe teknik, sikur q
kt disa raste qart e tregojn, mund t shndrrohet n kthim t hapur ne
barbarizm.

PUSHTETI ISLAM
Theksimi i prioritetit t rimkmbjes fetare-morale nuk do t thot - as q mund t
komentohet se do t thot - se rregullimi islam mund t sendrtohet pa pushtet islam.
Ky qndrim do t thot vetm se rruga jon nuk z fill n t marrurit e pushtetit, por n
t pushtuarit e njerzve, dhe se rilindja islame sht s pari kthes n sfern e
edukimit, e vetm pastaj n sfern e pofitiks.
Medoemos duhet, pra, s pari t jemi predikues e pastaj ushtar. Mjetet tona t para
jan shembulli personal, libri, fjala. Kur ktyre mjeteve do t'i bashkangjitet edhe fuqia?
Zgjidhja e ktij rasti gjithnj sht pyetje konkrete dhe varet nga nj varg faktorsh.
Megjithat mund t vhet nj rreguu i prgjithshm: lvizja islame duhet dhe mund t'i
afrohet marrjes s pushtetit posa moralisht dhe numerikisht t jet aq e fuqishme sa t
mund jo vetm ta rrnoj pushtetin ekzistues joislam, por edhe ta ndrtoj pushtetin e
ri islam. Ky dallim sht i rndsishm, sepse rrnimi dhe ndrtimi nuk krkon shkall
t njjt t gatishmris paologjike dhe materiale.
T hershosh ktu sht barabart rrezik sikur t vonohesh.
T marrsh pushtetin n baz t rrethanave fatlume beftse, pa prgatitje t
mjaftueshme morale dhe psikologjike, dhe pa minimumin e domosdoshm t
kuadrove t fort e t ndrtuar, d t thot t sendrtosh edhe nj grushtshtet, e jo
revolucion islam (kurse grushtshteti sht vazhdim i pofitiks joislame nga ana e grupit
tjetr t njerzve apo n emr t parimeve tjera). T vonohesh n marrjen e pushtetit,
do t thot t privohesh nga nj mjet i fuqishm pr sendrtimin e synimeve t
rregullimit islam dhe pushtetit joislam, t'i ofrosh mundsi t'i shkaktoj goditje lvizjes
dhe t'i rralloj kuadrot e tij. Pr kt t fundit, historia e paradokohshme ofron shembuj
t mjaftueshm, tragjik dhe instruktiv.

PAKISTANI - REPUBLIK ISLAME

Kur sht fjala pr pushtetin islam, shembulfi i Pakistanit, si republiks sot t vetme t
deklaruar islame, nuk mund t bishtrohet.
Ne e prshndetim Pakistanin, pa marr parasysh n mossukseset dhe vshtirsit e
caktuara, sepse ai sht fryt i ktij synimi pr konstituimin e rregullimit islam dhe
sepse ata t cilt e kan menduar, sikur edhe ata t cilt e kan sendrtuar kan qen
t udhhequr me mendimin e qart islam.
Pakistani sht prov gjenerale e vendosjes s rregullimit islam n kushtet
bashkkohore dhe n shkalln e sotme t zhvillimit. N shembullin e Pakistanit,
protagonistt e Islamit dubet dhe mund.t msojn si duhet dhe si nuk duhet punuar.
Prvojn negative t Pakistanit - kurse prvojat negative jan gjithnj m t
rndsishme - mund ta prmbledhim n kto dy pika:
1. Uniteti dhe krijueshmria e pamjaftueshme e fuqis themelore t organizuar e cila e
ka jetsuar iden e Muhammed Ikballit mbi Pakistanin. S shpejti pasi sht krijuar
Pakistani, u tregua se Liga Muslimane ka tubuar elemente shum t pabarabarta, t

cilt nuk kan pasur pikpamje unike n pyetjet fondamentale t rregullimit t

shoqris dhe organizimit t shtetit. Nga kjo an Liga ka qen mezi di m shum se
partia politike e tipit klasik dhe para dilemave t mdha para t cilave sht gjetur
Pakistani, ajo nuk ka mund ta mbaj unitetin e saj.
2. Hyrja formaliste dhe dogmatike sendrtimit t parimeve islame n praktikn e
Pakistanit. Mendimtart dhe juristt e Pakistanit, n vend q t'i kthehen pyetjeve t
mdha t arsimit, e kan shterr energjin e tyre dhe prfundimisht jan ndar n
pyetjet e zbatimit m pak apo m shum t prpikt t t drejts penale dhe martesore
t sheriatit. Deri sa ata kan zhvilluar diskutime t pafund mhi at a t'i prehet dora
vjedhsit ose thjesht t drgohet n burg, nj aspekt i veant i vjedhjes - korrupcioni,
ka marr prmasa q s'mbahen mend dhe solli deri te kriza, e cila i ka dridhur
themelet e Pakistanit si shtet.
Msimet nga ekzistimi njzet vjear i Pakistanit jan t qarta. Ato jan:
E para, luftn pr rregullimin islam dhe rekonstruimin themeltar (solid) t shoqris
muslimane me sukses mund ta zhvillojn vetm individt e kalitur dhe t ngritur, t
radhitur n organizat t fort dhe homogjene. Kjo organizat nuk sht kurrfar
partie politike nga arsenali i demokracis perndimore; ajo sht lvizje e mbshtetur
n ideologjin islame dhe n kriteret e qarta morale dhe ideore t prkatsis;
E dyta, lufta pr rregullimin islam sot sht lufta q t sendrtohet esenca e Islamit, e
kjo do t thot, q n praktik t sigurohet edukimi fetar dhe moral i popullit dhe
elementet themelore t drejtsis shoqrore. Format n kt ast kan rndsi
dytsore; dhe
E treta, funksioni i republiks islame nuk sht pik s pari t deklaroj barabarsin
e njerzve dhe vllazrimin e t gjith muslimanve, por t luftoj t sendrtoj di
nga kto parimet e larta n praktik. Islami i zgjuar duhet q n do mjedis t merr n
duart e tij flamurin e lufts pr rregullimin m t drejt shoqror dhe q qart ta
theksoj q me luftn pr Islam t filloj edhe lufta kundr mosdijes, padrejtsis dhe
varfris, luft n t ciln nuk do t ket kompromise dhe zbythje, nse kt luft e
bn, kt flamur do ta marrin demagogt dhe shptuesit e rrejshm t shoqris, q
t'i sendrtojn synimet e tyre hipokrite.
Kto msime kan shije trishtimi. Ne megjithat mbesim t besojm n Pakistanin dhe
n misionin e tij n shrbim t Islamit botror. Sepse, nuk ka zemr muslimane e cila
nuk do t dridhet gjat t prmendurit t dikahit aq t dashur si sht Pakistani,
ndonse kjo dashuri, sikur edhe do tjetr, di pr tmerret dhe shqetsimet e veta.
Pakistani sht shpresa jon e madhe, plot sprov. (Prsiatjet lidhur me Pakistanin
duhet kuptuar n kontekstin kohor, v.p.).

PANISLAMIZMI DHE NACIONALIZMI

N nj nga tezat pr rregullimin islam t t sotshmes, kemi theksuar se funksioni
natyror i rregullimit islam sht synimi pr tubimin e t gjith muslimanve dhe t
giitha bashksive muslimane n bot. N rrethanat e sotshme ky synim do t thot
luftn pr krijimin e federats s madhe islame prej Marokos deri n Indonezi, prej
Afriks tropike deri n Azin Qendrore.

Neve na sht mir e njohur se si prmendja e ktij vizioni e nevrikos nj Iloj t

njerzve n mjedisin ton, t cilt veten e quajn ose e konsiderojn realist, dhe ne aq
m qart dhe zshm e theksojm kt synim. Ne e injorojm kt "realizm" i cili
popuit musliman i gjykon n pozit t vazhdueshme inferiore dhe nuk i l vend
kurrfar prpjekjeje dhe kurrfar shprese. Ky realizm, i cili burimin e ka n
dekurajim dhe n respektim ndaj t fuqishmve n bot, do t thot se zotrinjt
rnbesin zotrinj, kurse mditsit - mdits. Mirpo historia sht jo vetm rrfim mbi
ndrrimin e prhershm, por edhe mbi sendrtimin e vazhdueshm t t
pamundshmes dhe t papritures. Pothuaj, tr ka e bn njrnendsin e bots
bashkkohore sht dukur e pamundshme para pesdhjet vitesh.
Ekzistojn qart dy realizma: i yni dhe i dekurajuesve ton dhe t dobve. Neve na
duket se nuk ka asgj m t natyrshme, sandejmi as m reale, nga krkesa q
muslimant t'i sendrtojn format e ndryshme t unitetit pr t'i zgjidhur problemet e
prbashkta dhe q suksesivisht t'i hyjn krijimit strukturave t caktuara
supranacionale - ekonomike, kulturore dhe politike - pr arsye t veprimit t
koordinuar dhe t prbashkt n disa sfera t rndsishme. "Realistve" (lexo: t
dobtve) ton ky mendim u duket joreal. Ata e sanksionojn gjendjen ekzistuese, e
cila srish, pr t kuptuarit ton t realizmit, paraqet shembull t dika shum jo t
natyrshme e madje absurde. Pr ne, pr shembull, sht absolutisht e papranueshme
dhe joreale q n epokn e sotshme t koncentrimit dhe bashkimit, nj popull- ai arab
- t coptohet n trembdhjet bashksi shtetrore; q n srn e pyetjeve t
rndsishme botrore vendet muslimane qndrojn n ant e kundrta: q Egjiptit
musliman mos t'i interesoj vuajtja e muslimanve n Etiopi ose Kashmir; q n kohn
e konfrontimeve m t ashpra t vendeve arabe me Izraelin, Persia muslimane mban
marrdhnie miqsore me agresorin, etj. etj. Nse, pra, ekziston di q nuk sht
reale, ather kjo nuk sht unitet i muslimanve, por mosprania e ktij uniteti,
pikrisht gjendja e sotme e mosunitetit dhe e mospajtimit.
Nuk ekziston synim historik - prve nse sht n kundrshtim me faktet natyrore apo
historike - t cilin njcrzit me vullnetin e prbashkt dhe punn c prbashkt nuk do t
mund ta sendrtonin. Utopia n t ciln besohej dhe pr t ciln punohej pushon t
jet utopi. Kurse t dobtit as q mund t besojn, as q mund t punojn, dhe n kt
duhet krkuar shpjegimin e "realizmit" t tyre t degraduar. Kur ata thon se uniteti i
muslimanve sht ndrr i cili nuk mund t sendrtohet, ata, n t vrtet, vetm e
shprchin paaftsin t ciln vet e mbjellin. Kjo pamundsi nuk sht n bot, por n
zemrat e tyre.
Ideja mbi unitetin e t gjith muslimanve nuk sht pikje e askujt, as dshir e bukur
e ktij apo atij reformatori ose ideologu. At e ka themeluar vet Kur'ani me parolln e
njohur "muslimant jan vllezr", kurse Islami vazhdimisht e ka mbajtur dhe
prtritur n vetdjcn e njerzve nprmjet agjrimit t prbashkt, vizits s
Mckkes, dhe Ka'bes si qendr unike shpirtrore, duke krijuar n kt mnyr nj
ndjenj t prhershme dhe identike t prkatsis dhe prbashksis prgjat bots
muslimane. Kush kurdoher pas ndonj fatkeqsie e cila e ka goditur ndonj popull t
largt musliman, ka zbritur ndr njerzit e rndomt, ka mundur t bindet far
ngarkese kan kto ndjenja t dhimsuris dhe solidaritetit.
Si po ndodh q ky "panislamizm popullor", pa mdyshje i pranishm n aspekt t
ndjenjave t fuqishme t masave t mbetet pa shum ndikim n jetn reale dhe

politikn praktike t vendeve muslimane? Pse ai mbetet velm n gjendjen e

ndjenjave dhe nuk ngritet deri n vetdijen e duhur mbi latin e prbashkt? Si t
shpjegohet fakti se lajmi mbi psimin e muslimanve, atyre n Palestin, ose atyre n
Krime, Sinkjang, Kashmir, Etiopi nxisin ndjcnjn e dcpresionit dhe gjykimit njzri, e
q njkohsisht aksioni gjithnj mungon ose ai sht n disproporcion t plot me at
ka ndihet?
Prgjigjja n kt pyetje gjendet n faktin q prkundr ndjenjave t popullit t
rndomt, veprimi i vetdijshm i qarqeve udhheqse, t shkolluar n Perndim ose
nn ndikimin e perndimit, kan qen jo panislamike, por nacionaliste. Instituti dhe
vctdija e popujve musliman kan qen t ndar dhe t kundrshtuar, dhe n kt
gjendje do aksion i rndsishm ka qen dhe do t jet i pamundshm.
Panislamizmi bashkkohor sandejmi sht pik s pari prpjekje q vctdija t
harmonizohet me ndjenjat, q t duam at q jemi dhe t mos duam at q nuk jemi.
Kjo giendje prcakton edhe karakterin edhe fatin e nacionalizmit n botn e sotme
muslimane.
Deri sa dokund n bot nacionalizmi ka pasur karakteristika t lvizjes s gjr
popullore, sepse ka paraqitur afirmimin e synimeve popullore (melosit, folklorit e
veanrisht gjuhs'), n vendet muslimane sipas rregullimit takohet nj form e
atrolizuar e nacionalizmit, ose madje nj lloj i nacionalizmit jopopullor, anacional.
Shpjegimin e ktii fakti duhet krkuar nga nj an n faktin q ndjenjat popullore i ka
absorbuar panislamizmi, kurse nga ana tjetr, ka ktu nacionalizmi sht menduar si
ndrrim pr Islamin dhe si i till prej rillimit ka paraqitur lvizje antiislame. Duke u
gjetur n konflikt natyror me t kaluarn dhe traditat e popujve - sepse kto tradita
jan gjithnj dhe vetm islame - lvizjet nacionaliste ne nj sr vendesh muslimane
vijn n gjendje ta aplikojn nj lloj denacionalizimi, mjaft t ngjashme asaj t
pararendsve t tyre kolonialistik. Pozita e gjuhs arabe, pr shembull, n disa vende
arabe - s paku sa i prket qndrimit t administrimit - nuk sht shum m i
prshtatshm se sa gjat kohs s okupacionit anglo-franez. Nse n kt aspekt di
edhe bhet, ajo sht pa entuziazm t vrtet, apo sht vepr e fuqive t cilat nuk
jan bastardhuar (krahaso. Hebraitt n Izrael e kan futur pothuaj gjuhn e harruar
hebraite). Shkaku pr qndrimin e ktill kundruall gjuhs arabe sht i thjesht: kjo
gjuh si gjuh e Kur'anit dhe qytetrimit islam, m tepr sht instrument i ndjenjave
islamike se sa arabe, panarabe, prgjithsisht nacionaliste. Protagonistt e
nacionalizmit sakt e vrejn kt fakt (ose m shum instinktivisht e ndiejn) dhe
gjejn dalje pa prsidence: ata dhe administrata e tyre flasin me gjuhn e okupatorve
t hershm (!). N botn muslimane pa Islam nuk ka as patriotizm.
Kto konkludime n mnyrn e vet i konrirmon edhe fakti se idet nationaliste n
botn muslimane jan islame edhe sipas prejardhjes s tyre. Kjo sht m evidente n
Lindjen e Mesme, ku pioniert e nacionalizmit jan intelektualt sirian dhe t
krishtert libanez, t shkolluar n Institutin Amerikan (n fillim: kolexhi Sirian
protestantist) dhe n Univerzitetin e Shn Gjergjit n Bejrut. T hulumtuarit e rrnjve
shpirtrore dhe historike t lvizjes s Kemalit n Turqi, t "pana shills" s Sukarnos
n Indonezi, partis BAATH n disa vende arabe (veanrisht disa rrymave t saja) dhe
vargut t tr t grupeve nacionaliste dhe "revolucionare" prgiat bots muslimane,

e konfirmon kt konstatim. Panislamizmi gjithnj ka buruar nga vet zemra e popujve

musliman, nacinalizmi gjithnj ka qen mall i importuar.
Popujt musliman, pra, nuk kan "prirje" pr nacionalizm. A duhet t dshprohen
lidhur me kt fakt?
Madje edhe sikur pr nj ast ta mosprfillnin t vr tetn e qart se parimi i
bashksis shpirtrore sht m superior prej parimit t kombit, do t duhej
medoemos, duke e marr parasysh astin kur po e shkruajm kt mesazh, t'u
kshillojm popujve ton q edhe mos t orvaten ta ngadhnjejn kt "aftsi". Edhe
nga popujt t cilt me shekuj jetojn n bashksit nacionale ardhmria krkon q
shkallrisht t'u prshtaten formave t reja t jets s prbashkt, t cilat mundsojn
tubimin n baz t gjer. Njerzit largpams n Franc dhe Gjermanin e sotshme u
kshillojn bashkqytetarve t tyre q m pak t ndihen Francez ose Gjerman e
m shum Evropian. Themelimi i Bashksis Ekonomik Evropiane - ndonse ky
konfirmim n shikim t par mund te duket i papranueshm - paraqet ngjarjen m
konstruktive t historis evropiane t shekullit XX. Kurse krijimi i ksaj strukture
mbinacionale sht fitorja e par e vrtet e popujve evropian mbi nacionalizmin.
Nacionalizmi po bhet luksuz, shum i shtrenjt pr popujt e vegjl, e madje edhe pr
popujt e mesm t mdhenj.
Bota bashkkohore gjendjet para zhvillimit, i cili n njfar aspekti sht pa krahasim
n histori. Me programet e tyre jashtzakonisht t shtrenjta t arsimimit, hulumtimit,
ekonomis, mbrojtjes e tjera, ky zhvillim krkon koncentriniin deri tash t pa mbajtur
mend dhe t papritur t njerzve dhe t mjeteve dhe objektivisht u jep rast vetm
popujve t mdhenj, ose edhe m qart, lidhjeve t popujve. N bot momentalisht
sundojn dy unione - amerikane dhe sovjetike kurse e treta n procesin e krijimit evropiane, gjithnj e m qart e paralajmron daljen e saj n sken. Bashksia e cila
nuk mund t'i tuboj 200 milion banor dhe t'i krijoj 200 miliard dollar t ardhura
nacionale - kurse kto madhsi kan tendenc rritjeje - nuk mund ta mbaj hapin n
kt lvizje dhe patjetr do t duhej t pajtohet me pozitn e varur. Ajo nuk mund t
reflektoj jo t sundoj me t tjert, por as t sundoj me vetveten. Shkalla e
zhvillueshmris pushon t jet faktor vendimtar. At e ndrrojn madhsit
absolute. Kina sipas zhvillimit t saj qndron konsiderueshm pas Frances ose Anglis,
por duke iu falnderuar koncentrimit i madh t njerzve dhe mjeteve, ajo n lojn
rrjedhse tregon supremacionin shprehs. Kjo situat paraqet rastin pr botn
muslimane, e cila nuk sht e zhvilluar, por sht e madhe.
Ekziston edhe nj shtje e cila n mnyr alarmante thrret n tubim dhe n
prpjekjet e bashkuara t ve ndeve muslimane.
Prapambeturin ekonomike dhe kulturore t vendeve muslimane nga dita n dit e
keqson fenomeni i rritjes s vrullshme t popullsis. Dy vendet muslimane - Egjipti
dhe Pakistani - momentalisht mbajn dy vendet e para n shkalln e natalitetit n bot.
Sipas disa parashikimeve, do vit n bot lindin 20 milion musliman dhe nse rritja
vazhdohet me kt tempo, bota muslimane n kufinjt ekzikstues do t dyfishohet deri
n fund t ktij shekulli. A mund t'i pranojm, ushqejm, shkollojm dhe t hapim
vende pune pr aq miliona t cilt presin qe t linden? Ky zhvillim dramatik
demografik , nse nuk do t prcillej me zhvillimin gjithashtu t shpejt ekonomik dhe
shoqror, sht prplot rreziqesh dhe pasigurish potenciale. Pr 20 vitet e kaluara ky

"inflacion demografik" kryesisht e ka absorbuar tr rritjen e produktivitetit, ashtu q

n shumicn e vendeve muslimane t ardhurat nationale pr njri sot jan m t vogla
se sa para dy dekadave. Ashtu rritja e popullsis, n vend q t jet faktor i fuqis n
botn e bashkuar muslimane, po bhet burim i krizave dhe dshprimeve pr vendet e
prara muslimane.
sht e qart se vendet muslimane nuk munden individualisht t dalin n krye me kt
problem. T ballafaqohemi me kt situat dhe njkohsisht t kompezohen dekadat e
humbura t prapambetjes dhe stagnimit mundemi vetm nprmjet ktij kualitetit t ri
- unitetit. At q nuk mund ta zgjidhin vet Arabt, Turqit, Persiant ose Pakistanezt
nund ta zgjidhin muslimant n nj prpjekje e cila do t jet e prbashkt dhe e
koordinuar.
do vend musliman mund ta ndrtoj lirin dhe mirqenien e tij vetm nse me kt
e ndrton lirin dhe mirqenien e t gjith muslimanve. Kuvajti dhe Libia e pasur nuk
mund t ekzistojn si ujdhesa t mirqenies n detin e mjerimit. Nse nuk e krijojn
solidaritetin islam dhe nuk i ndihmojn vendet fqinje muslimane, nse udhhiqen me
egoizm, a nuk do t'i prudhim kto vende n sjellje te ngjashme? Kurse kjo do t
shpiente n gjendjen e urrejtjes dhe kaosit, t ciln e dshirojn armiqt. Duke e kryer
detyrn e tyre islame, vendet e pasura muslimane do ta kryejn edhe at ka krkon
interesi i tyre m i lart.
Alternativa para do vendi musliman sht e qart: ose i bashkuar me vendet tjera
muslimane t siguroj ekzistimin, prparimin dhe fuqin q t ballafaqohet me do
sprov, ose nga dita n dit giithnj e m shum t mbetemi mbrapa dhe t bijm n
varshmri nga t huajt e pasur. asti bashkkohor historik ktii uniteti i jep dimension
t ri: ai nuk sht m vetm dshir e mir e dealistve dhe vizionaristve: uniteti
sht br domosdoshmri, nevoj e shtrngueshme, ligj i ckzistimit dhe kusht i
denjsis n botn e sotme. Ata t cilt pr far do shkaqesh dhe motivesh e
prmbajn ndasin e sotme, praktikisht jan n ann e armikut.
Instinkti panislam i masave muslimane prkryeshmrisht pajtohet me kt imperativ t
situats historike. Edhe ktu prparimtart jan ata t cilt me nacionalizmin e tyre nuk
shohin asgj

KRISHTERIZMI DHE HEBRAIZMI

Duke e marr parasysh hapsirn, n kt tekst nuk sht e mundur t shtrohet raporti
i Islamit ndaj t gjitha doktrinave dhe sistemeve m t rndsishme jasht sfers s
Islamit. Megiithat, sht e domosdoshme t shtrobet ky raport ndai dy religjioneve
m t rndsishme: krishterizmit dhe hebraizmit dhe ndaj dy sistemeve sunduese
botrore shoqrore: kapitalizmit dhe socializmit.
N pyetjen e raportit ndaj krishterizmit, ne dallojm diturin e Jezu Krishtit nga Kisha.
N t parn shohim shpalljen e Zotit, n disa pika t shtrembruar, kurse n t dytn
nj organizat, e cila me kierarkin, politikn, pasurin dhe intereset e veta t
pashmangshme, sht brjo vetmjoislame, por edhe antikrishtere. dokush kush
duhet ta prcaktoj qndrimin e vet ndaj krishterizmit, krkon q t'i prkufizohet: a
sht fjala pr diturin e Jezu Krishtit ose pr inkuizicionin, kurse kisha n t jetuarit e
saj historik gjithnj ka bredh ndrmjet ktyre dy poleve. Sa m shum kisha t jet

shprehje dhe shpjegim i msimeve etike t Uligjllit, ajo sht larg prej inkuizicionit,
dhe me vet kt afr Islamit. Tendencat e reja n kish, t ciln e ka deklaruar koncili
i fundit i Vatikanit, ne i prshndesim sepse i vlersojm si njfar afrimi bazave
originale t krishterizmit. Nse kt t krishtert do t donin, ardhmria mund t ofroj
shembuh t mirkuptimit dhe bashkpunimit t dy religjioneve t mdha pr t mirn
e t gjith njerzve dhe njerzis, ashtu si ka qen e kaluara aren e padurimsis
dhe grindjes s tyre t pakuptimt.
N parimin e ngjashm z fill qndrimi i Islamit ndaj hebraizmit. Me Hebraikt me
shekuj kemi jetuar s bashku dhe madje kemi krijuar kultur, ashtu q n disa raste
nuk mundet me siguri t ndahet ka n at kultur sht islame, e ka hebraiste.
Mirpo, nn udhheqjen e Cionistve, Hebraikt n Palestin e kan filluar aksionin i
cili sht barabart johuman dhe i pa skrupull, sa edhe shkurtpams dhe avanturistik.
Kjo politik merr n llogari vetm giendjen momentale dhe..t prkohshme t
raporteve, kurse i harron faktort e perhershm dhe marrdhniet e prgiithshme t
fuqive ndrmjet Hebraikve dhe muslimanve n bot. Ajo n Palestin i ka provokuar
t gjith muslimant e bots. Jerusalemi nuk sht vetm pyetje e Palestinezve, as
vetm e Arabve. Kjo sht pyetje e t gjith popujve musliman q ta mbajn
jerusalemin, Hebraikt do t duhej ta ngadhnjejn Islamin dhe muslimant, kurse kjo falnderimi i qoft Zotit - giendet jasht fuqis s tyre. Ne do t dshironim t'i dallojm
Hebraikt nga cionistt, nse vet Hebraikt gjejn fuqi ta trheqin kt dallim. T
shpresojm se fitoret ushtarake, t cilat i kan shnuar kundr regjimeve t prara
Arabe Go kundr Arabve dhejo kundr muslimanve), krejtsisht nuk do t na
turbulloj arsyen dhe se do t'i hyjn eliminimit t konfrontimit t cilin e kan krijuar
vet, n mnyr q t'i hapet rruga jets s prbashkt n trollin e Palestins. Nse ata
megiithat e ndjekin rrugn n t ciln i shpie mendjemadhsia e tyre, ka tash pr
tash duket m e besueshme, pr lvizjen islame dhe t gjith muslimant n bot
ekziston vetm nj zgjidhje: t vazhdohet lufta, t zgjerohet dhe t zgjatet, nga dita n
dit, nga viti n vit, pa marre parasysh n sakrificat dhe kohn sa do t mund t zgjat
ajo, deri ather sa ata nuk do t jen t detyruar ta kthejn do hap t toks s
rimbyer. fardo pazarllku ose kompromisi, t cilt mund t'i sjellin n pyetje kto t
drejta clementare t vllezrve ton n Palestin, paraqet tradhti e cila mund ta
rrnoj edhe vet sistemin moral n t cilin z fill bota jon.
Kto qndrime nuk jan shprehje e kurrfar politike t re t Islamit ndaj t krishterve
dhe hebraikve e cila do t ishte e diktuar nga rrethanat momentale. Ata n t vrtet
jan vetm rezultat praktik i nxjerrur nga parimi islam mbi pranimin e krishterizmit
dhe hebraizinit dhe rrjedhin pothuaj tekstualisht nga Kur'ani. (Kur'ani: 29, 45; 2, 136; 5,
47-49).

KAPITALIZMI DHE SOCIALIZMI

N far formash strukturale dhe trajtash politike do t manifestohet dhe sendrtohet
rilindja islame e epoks son? A vlejn disa trajta t organizimit t shtetit dhe
shoqris, karakteristike pr trevn e qytetrimit perndimor - demokracia
prfaqsuese, kapitalizmi, socializmi - edhe pr shoqrin islame, dhe a do t duhet pa
tjetr edhe shoqria detyrimisht t kaloj nprmjet ksaj dhe reformage t
ngjashme?

N dy shekujt e fundit n bot ishte rrnjosur bindja se do vend duhet pa tjetr t

prjetoj kthes kah demokracia prfaqsuese. Zhvillimi m i ri, e posarisht
ndrmjet dy luftrave t mdha, i ka afirmuar disa fakte t kundrta dhe ka treguar se
demokracia klasike nuk sht stadio i pashmangshm n evolucionin e bashksis
shoqrore dhe politike. N menyre t ngjashme, disa sot prpiqen t dshmojn se
socializmi sht orientim i domosdoshm me t cilin , dasht e pa dasht, lvizin
shoqrit njerzore. Zhvillimi bashkkohor i t ashtuquajturave vendeve kapitaliste n
Evrop dhe Amerik, ndrkaq i demantojn mjaft qart kta predikues t
domosdoshmris historike dhe tregojn n disa drejtime t reja, t papritura t
zhvillimit. N skajin tjetr t bots, n Japoni, nga ekonomia feudale drejtprdrejt u
kalua n at ka n Evrop do t quhej form m e lart e kapitalizmit monopolist.
Skemat t cilat i kan krijuar njerzit q ta sistematizojn zhvillimin historik,jan
treguar si mjaft relative, kurse ligjsit n zhvillimin e shoqris, ndonse ekzistojn,
dukshm nuk jan t asaj natyre far na kan prshkruar mendimtart evropian t
shekullit XVIII dhe XIX.
Ky determinizm i imagiinuar e ka shtrnguar ndrgjegjjen
ebrezevetfundit,kurseprve ksajshteksploative edhe si mjet i fuqishm
psikologjik pr prhapjen e ideve. N t vrtet, sistemi ndikon n gjendjen e nj
vendi vetm aq sa q me m pak apo me m shum sukses nxit ose drejtprdrejt e
organizon pun i cili sht burim i njmendt i tr pasuris.
T liruar nga psikoza e domosdoshmris historike dhe duke iu falnderuar pozicionit
t mesm t citin e merr Islami, ne mundemi pa paragjykime t'i shqyrtojm ant e
mira dhe t kqia t sistemeve ekzistuese, jo m tej si kapitalizm dhe socializm, por
si praktik e caktuar e shoqrive bashkkohore n botn e sotshme.
Forma t pastrta dhe kapitalizmit dhe socializmit m nuk ekzistojn askund. Zhvillimi i
shpejtuar pas lufts s dyt. botrore i ka ln larg pas vetes. Vetm ekonomia e
gurzuar marksistike ekonomike, e cila gjithnj e m pak sht shkenc, kurse gjithnj
e m shum shrbtore e politiks, vazhdon t'i prsris konstatimet rillestare, sikur
n bot n pesdh ' jet vitet e fundit nuk ka ndodhur asgj. Duke gjykuar n baz t
shum simptomeve t rndsishme, kriteret klasike t "kapitalistes" dhe "socialistes"
s shpejti do t bhen absolutisht joprkatse pr shnimin e fenomeneve ekonomike
dhe shoqrore n fazn e zhvillimit e cila vijon drejtprdrejt.
Duke mos u prkulur, pra, para parollave dhe emrtimeve dhe duke i marr parasysh
vetm faktet si i shohim n bot, ne duhet pa tjetr ta pranojm evolucionin
ejashtzakonshm t bots kapitaliste n tridhjet vitet e fundit, dinamizmin e tij,
aftsin e ta v n lvizje ekonomin dhe shkencn dhe t siguroj shkall t lart t
lirive politike dhe siguris juridike, sikur q nuk mundemi t'i injorojm t arriturat e
sistemit socialiste vemas n sfern e mobilizimit t burimeve materiale, n fushn e
arsimimit dhe n eliminimin e formave klasike t varfris.
Poashtu, ne nuk mund t'i harrojm ant e errta dhe t papranueshme t prparimit t
tyre dhe krizat e thella t cilat koh pas kohe i trondisin t dy kto sistemet..
iltria pragmatike e Islamit n zgjedhjen e shtjeve t rregullimit t bots, kjo sot do
t thot prparsi q pa paragjykime t studiohen dhe prdoren prvojat pozitive dhe
negative t tjerve, para s gjithash, SHBA-ve, BRSS-s dhe Japonis. Kto tri vendet

paraqesin, parimisht dhe praktikisht, tri hyrje t ndryshme t zgjidhjes s pyetjeve

themelore t mirqenies dhe fuqis.
Zhvillimi i kapitalizmit tridhjet viteve t fundit ka treguar pasaktsin e disa tezave
themelore t marksizmit. T'i prmendim ktu tri:
1. Kundrthnia ndrmjet forcave prodhuese dhe raporteve prodhuese n kapitalizm
nuk sht treguar e domosdoshme. Kapitalizmi jo vetm q e ka ngadhnjyer kt
kundrthnie, por ka mundsuar zhvillim dhe hov deri ather t papashm t
prodhimit, dituris dhe produktivitetit t puns.
2. Klasa puntore n vendet kryesore kapitafiste nuk ka shkuar rrugs revolucionare,
dhe;
3. Raporti ndrmjet qenies dhe vetdijes, "bazs" dhe "superstrukturs", nuk sht i
atill si e ka pohuar at Marksi. Ne kemi kapitalizmin n Suedi dhe kapitalizmin n
Argjentin. Ndryshimet n baz n kto vende jan ndryshimet n shkall (t dyiat
jan kapitaliste); ndryshimet n superstrukturat e tyre (format e pushtetit politik, ligiet,
regjionin, filozofm dominuese, artin e t ngjashme) jan ndryshime n esenc.
N baz t t gjitha ktyre zhvillimi n bot nuk ka shkuar rrugs t ciln e ka trasuar
Marksi. Vendet prparimtare e kan mbajtur dhe m tej e kan zhvilluar kapitalizmin,
kurse socializimi ka ngadhnjyer n nj varg vendesh t pazhvifluara, ka nga
botkuptimi mirksist sht anomali e pashpjegueshme.
Me ka duhet t komentohet interesi i vendeve t pazhvilluara pr disa forma t
ekonomis socialiste?
Para s gjithash, kjo form e ekonomizimit tregohet m e dobishme pr organizimin e
ekonomis ekstenzive, n t ciln jan prudhur vendet t cilat nuk kan kurrfar
bazashi n at kuptim ka nuk kan kapital, kuadro ekspertsh, shprehi t zhvihuara t
puns e t ngjashme.
E dyta, mjedisi m i prapambetur m leht pajtohet me kufizimet e ndryshme (me
zvoglimin e liris personale, centralizmin, pushtetin e fort e t tjera) t cilat gjithnj
e prcjellin disa tipa t socalizmit, dhe;
E treta, edhe pse sht tejkaluar si dituri, socializmi ka mbetur i gjall si mit dhe
aventur. Kjo form mjaft e rndsishme e socializmit nuk i shpjegon vetm shkaqet e
ndikimit t tij shprehimisht m t madh n vendet katolike dhe romane n krabasim
me vendet protestante dhe germane.
Prkundrazi, fryma pragrnatike e kapitalizmit m mir i prgjigjet racionalizmit t
shoqris s zhvilluar. U tregua se format e zhvilluara t ekonomis kapitaliste me
sukses funksio nojn n shoqri me format demokratike t pushtetit, me nivelin e lart
kulturor t mjedisit dhe me shkalln e lart t lirive personale dhe politike. Prbri
ktyre kushteve mundet madje n mas t konsiderueshme t neutralizohen disa
aspekte johumane t ekonomis kapitaliste, pa zvoglimin qensor t efikasitetit t saj.

Nuk ka, pra, asgj nga domosdoshmria e trilluar e ktij apo atij sistemi. Ajo ka me t
vrtet sht e domosdoshme, ajo sht t lvizurit e pndrprer t ekonomis, t
zn fdl n prparimin e prhershm t shkencs dhe tekniks. Prkryerja e veglave
dhe procesit t puns sht, si duket, aktivitet i vetm n kt suaz, t ciln njerzit
"duhet pa tjetr" ta punojn.
Sandejmi, para Islamit, sikurse edhe para bots prgjithsisht, nuk shtrohet dilema:
kapitalizmi ose socializmi - dilema e atill sht e trilluar dhe artificiale - por pyetja e
zgjedhjes dhe prkryerjes s prhershme t nj sistemi t raportit t pronsis dhe
prodhimit i cili n mnyr efikase dhe n pajtim me botkuptimet islame t drejtsis
shoqrore, n mnyrn m t mir do ta stimuloj punn dhe aktivitetin dhe t'i zgjidh
problemet, q zhvillirni i pashmangshm i prodhimit dhe tekniks i imponon.

Prmbyllje
Kto jan disa nga idet kryesore dhe hamendjet qensore t rilindjes Islame, e cila n
vetdijen e njerzve gjithnj e m shum merr domethnien e transformimit t
prgjithshm t popujve musliman at moral, kulturor dhe politik. Midis t gjithave
humbjeve dhe dshprimeve, rilindja islame sht emr pr shpresn dhe dalje n
territor t gjr t bots.
Asnj musliman pr t cilin prkatsia Islamit nuk sht e kulluar, por program dhe
obligim, nuk mund t refuzoj kt vizion, por shumica n hamendje do t pyesin: ku
jan forcat t cilat kt vizion do ta sendrtojn.
Duke u prgjigjur n kt pyetje t pashmangshme, ne tregojm n brezin e ri Islam, i
cili po ngritet ktyre viteve. Ky brez prej njqind milion t rinjsh dhe vajzash, i lindur
n Islam, i rritur n trishtimin e humbjes dhe nnmimit, i unjsuar n patriotizmin e ri
Islam, i cili do t refuzoj t jetoj nga lavdia e hershme dhe ndihma e huaj dhe i cili do
t tubohet rreth synimeve q do t thon t vrtetn, jetn dhe dinjitetin mban n
vete forcn e cila mund ta sendrtoj kt ndrmarrje t pamundur dhe ballafaqohet
me t gjitha sprovat.
Ky brez nuk ka mundur t shfaqet m heret. sht dashur q deri n fund t jetohet
epoka e iluzioneve dhe lajthitjeve, q t tregohet paaftsia e zotrave t rrejshm,
etrve t ndryshm t atdheut dhe shptuesve t shoqris, mbretrve dhe mehdive,
q t na fitojn n Sinaj q ta rrezikojn Indonezin, q ta trondisin Pakistanin, q t
flasin shum pr lirin, mirqenjn dhe progresin, kurse ta sendrtojn vetm
tiranin, varfrin dhe korrupsionin e tr kjo ka qn e nevojshme q t vie koha e
zhdukjes dhe q t lindet brezi t cilit i sht e qart se e tr ka qen lajthitje e kot
dhe se pr botn islame ekziston vetm nj dalje: t'ukthehn burimeve vetjake,
shpirtrore dhe materiale, ka do t thot kjo, Islamit dhe muslimanve. Bota e sotme
islame sht laramani e shklqyeshme e popujve, rasave, ligjeve dhe ndikimeve, por
sht nj eshtje e cila n do knd t asaj bote takohet me respektin dhe lojalitetin e
barabart: Kurani, dhe nj ndjenj e cila sht e barabart n Jav, n Indi, Algjeri
ose Nigjeri: ndjenja e prkatsis bashksis s prgjithshme islame. Kto dy
lojalitete n gjendjen e ndjenjave elementare t miliona njerzve t rndomt
prmbajn rezerva t energjis qetsuese dhe paraqesinb at ka sht e njjt dhe e
barabart n botn e sotme muslimane. Sipas tyre bota muslimane qysh tash sht

bashksi e mirfillt emocionale me prmasa botrore, mbase bashksia e vetme

shumnacionale emocionale (jo edhe e organizuar) n bot.
Si pjes prbrse e ktyre ndjenjave dhe si rezultati i ndikimit t gjat t etiks
islame, n dokund n kt bot, n form t urtsis popullore, gjejm nocione t
gjalla mbi barabarsin e njerzve, drejtsin shoqrore, durimsin dhe merhametin
kundruall do gjs ka jeton. Kto fakte nuk do t thon vetvetiu bot m t mir
dhe m humane, por do t thonpremtim i nj bote m t mir dhe m humane.
Ndjenjat pr t cilat sht fjala, tregojn se bota muslimane sht e gjall, sepse atje
ku sht dashuria dhe dhimsuria, nuk sht vdekje por jet. Bota islame nuk sht
shkrettir; Ajo sht ledin e palruar e cila i pret lruesit e saj.
Duke iu falenderuar ktyre fakteve, detyra jon bhet reale dhe e mundshme. Ajo
prbhet n at q kto ndjenja, t cilat tash jan forca potenciale, ti shndrrojm n
forca aktive. Lojaliteti ndaj Kuranit duhet rritur n vendosshmrin q ai t zbatohet;
bashksia emocionale islame duhet t shndrrohet n bashksi t organizuar, t
vetdijshme, kurse humanizmi popullor n ide t qarta, t cilat do t bhen prmbajtje
morale dhe sociale t ligjeve dhe institucioneve t ardhshme.
Kush dhe si do ta kryej kt transformim?
do veprim n ndodhi sht veprim shoqror. do luft e suksesshme sht vetm
luft e prbashkt, e organizuar. Brezi i ri do t mund ta kryej detyrn e vet t
transformimitvetm nse synimet dhe idealizmi i tyre t jen t shndrruara n lvizje
t organizuar, n t cilin entuziazmi dhe vlera prsonale e individve do t jen t
bashkuar me metodat e veprimit t koordinuar dhe t prbashkt. Krijimi i ksaj
lvizjeje me synim dhe programin unik themelor, tregohet si kusht i parevokueshm
dhe piknisse e rilindjes n do vend musliman.
Kjo lvizje do ti tuboj t ngriturit, edukoj t pangriturit, do ti ngris dhe thrras,
prkufizoj synimet dhe gjej rrugt deri te ata. Ajo gjithkund do t fus jet, mendim
dhe aksion. Ajo do t bhet ndrgjegjje dhe vullnet i nj bote pas gjumit t gjat dhe
t thell.
Duke ia drejtuar kt mesazh t gjith muslimanve t bots, qart theksojm se nuk
ka vend t premtuar, udibrsa as mehdi. Ekziston vetm rruga e puns, lufts dhe
sakrifics.
N astet e sprovave gjithnj ti kemi n mnd dy shtje: pas nesh qndron bekimi i
Zotit dhe plqimi i popullit ton.