157

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

Izvorni znanstveni rad

UDK 321.01:1(091) Hegel, G.W.F.
340.122kkkkkkkkkkkkkkkkl
Primljeno: 30. sijenja 2010.

Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

(lanak o prirodnom pravu, 1802)

DOMAGOJ VUJEVA*
Saetak
U radu se polazi od Hegelova zrelog shvaanja graanskog drutva kao rodnog
mjesta modernog znaenja tog pojma. Budui da je to shvaanje posljedica u
prvom redu Hegelova suoavanja s politikom ekonomijom, autor problematizira Hegelov prvi pokuaj inkorporacije modernih ekonomskih tema u obiajnosnu cjelinu u lanku o prirodnom pravu iz 1802. Pokazuje se da je osnovni
paradoks prve varijante Hegelove znanosti o dravi njegovo nastojanje da obnovi klasini prirodnopravni okvir u uvjetima modernog ekonomskog i politikog ivota. Zbog toga Hegel ne vidi u punoj mjeri emancipacijski potencijal
niti specifino moderan karakter sistema ekonomske i privatnopravne meuovisnosti pojedinaca, pa ih, s jedne strane, tumai kao posljedicu raspada antike obiajnosti, dok, s druge, njegove lanove u konstrukciji obiajnosnog
totaliteta dodjeljuje staleu neslobodnih. Upravo zbog objanjenja povijesnog
ishodita tih sistema i naina njihove inkorporacije u obiajnosni totalitet lanak o prirodnom pravu, zakljuuje autor, ne moe se smatrati mjestom Hegelove konane formulacije teorije graanskog drutva.**
Kljune rijei: Hegel, graansko drutvo, prirodno pravo, obiajnost, politika
ekonomija

U Hegelovoj spekulativnoj znanosti o dravi teorija graanskog drutva ima sredinju ulogu.1 S njim su dovedeni u vezu svi konstitutivni momenti drave kao cjeli*
Domagoj Vujeva, znanstveni novak na Fakultetu politikih znanosti i asistent na predmetima
Povijest politikih doktrina i Teorija drave.
**
Prikazani rezultati proizali su iz istraivanja u sklopu znanstvenog projekta Drava, drutvo
i politiko-ekonomski razvoj koji se provodi uz potporu Ministarstva znanosti, obrazovanja i
porta Republike Hrvatske.
1
O tome postoji suglasnost u relevantnoj sekundarnoj literaturi. Tako je, prema Ritteru, u Filozofiji prava graansko drutvo postalo njezinim sreditem; svi politiki, pravni i duhovni pro-

158

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

ne ovjekova opstanka u jednom narodu: ono je prostor pune afirmacije pravnoga

(FP, 208 i 209)2 i moralnog subjektiviteta ovjeka (isto, 207), mjesto raspada obitelji (isto, 238)3 te bitak u izvanjskosti politike drave (isto, 182, 183
i 184). Pritom je Hegelovo odreenje graanskog drutva krajnje ambivalentno.
Graansko je drutvo, sasvim openito govorei, ekonomska, pravna i obiajnosna
zajednica slobodnih i jednakih pojedinaca, pa ga Hegel naziva i dravom. No odnosi u njemu nastaju nesvjesnom nunou i optereeni su proturjenostima, zbog
ega ono nije i ne moe biti politika ili umna, nego je samo razumska ili nepolitika drava.
U sekundarnoj literaturi upozoreno je na promjenu koju upravo zrelo Hegelovo poimanje graanskog drutva unosi u dotad relativno stabilnu tradiciju znaenja
tog pojma. Ispitujui povijest toga pojma unutar pojedinih referentnih okvira europskog miljenja, Manfred Riedel4 istie kako u jezinoj uporabi od Aristotela do
sredine 18. st. njegovo znaenje odreuju dva fundamentalna strukturna elementa.
Unutar te tradicije, prvo, graansko drutvo istoznano je s politikim drutvom ili
dravom, ono je po sebi samom ve politiki ralanjeno u pravnoj sposobnosti
punopravnih graana (cives) i njihovu okupljanju u vlast koja vlada (Riedel, 1989:
107). Ta istoznanost izraena je terminoloki u jezinoj uporabi tradicije identitetskom formulom civitas sive societas civilis sive res publica. Drugi je strukturni element znaenja toga pojma, istie Riedel, njegovo suprotstavljanje prirodnom
drutvu. Djelatnosti koje u prirodnom drutvu proizlaze iz nunosti zadovoljavanja
ovjekovih potreba radom i oni koji te djelatnosti obavljaju iskljueni su iz graanskog drutva. Nasuprot tome, s Hegelom se, istie Riedel, zbiva obrat koji pogaa
oba ta strukturna elementa. Graansko je drutvo sada upravo od drave razliito,
na tlu potreba i rada nastalo i u svojoj zbiljnosti stalno reproducirajue polje odnosa
izmeu privatnih osoba drutvo u modernom smislu rijei (Riedel, 1974: 264).

blemi vremena dovode se u vezu s njime, shvaajui ga epohalnim, sveodreujuim prevratom

(Ritter, 1989: 42). S Ritterom se slau i Riedel (1970: 45) te Horstmann (1974: 310 f 90).
2
Citati iz Hegelovih djela navode se u skraenom obliku, slovnom oznakom knjige ili teksta i
brojem paragrafa ili stranice, npr. FP, 238 (Filozofija prava) ili NRA, 489 (Naturrechtaufsatz).
Kratice su navedene uz puni naslov teksta u popisu literature.
3
Graansko drutvo trga pojedinca iz neposredne obiajnosne veze obitelji, otuuje meusobno njene lanove i priznaje ih kao samostalne osobe (...) Tako je individua postala edo graanskog drutva, koje od nje isto tako zahtijeva kao to ona na nj ima prava (FP, 238).
4
Rekonstrukciju geneze pojma graansko drutvo u tradiciji zapadne politike filozofije Riedel
je izvrio u svojoj klasinoj studiji Drutvo, graansko, dok je promjena koju Hegelovo shvaanje graanskog drutva unosi u tradiciju prenoenja tog pojma od antike do sredine 18. st.
predmet njegova lanka Hegels Begriff der brgerlichen Gesellschaft und das Problem seines
geschichtlichen Ursprungs.

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

159

Uzroke tog obrata najpreciznije je prikazao Joachim Ritter dovodei ih u vezu s Hegelovim poimanjem Francuske revolucije. Nakon studija klasine politike
ekonomije, istie Ritter, Hegelu postaje jasno kako sama politika revolucija, a time i njezina centralna ideja slobode povijesno pripadaju dolasku novoga industrijskoga radnog drutva, ono je njihova aktualnost i povijesna nunost (Ritter, 1989:
46). To drutvo, uzimajui za svoj sadraj potrebitu prirodu ovjeka i apstraktni rad,
emancipira pojedinca od sviju pretpostavki povijesno dobivenih ivotnih poredaka (isto, 42). No zbog krajnje proturjene prirode5 procesa unutar kojih se povijesno odvija ovjekova emancipacija, graansko drutvo za Hegela vie ne moe biti
neposredno politika zajednica, nego u prvom redu prostor radno-razmjenske i privatnopravne formacije drutvenosti.
Do takvoga, uvjetno reeno depolitiziranog odreenja graanskog drutva Hegel meutim dolazi tek u predavanjima o prirodnom pravu i znanosti o dravi iz 1817/1818,
koja su prva zrela verzija filozofije prava. No Hegelovo prvo suoavanje s politikom ekonomijom zbiva se 1799, kada nastaje njegov kasnije izgubljeni komentar
Steuartove Inquiry into the Principles of Political Oeconomy a prvi rezultati tog
suoavanja izlaze na vidjelo u ranim jenskim tekstovima lanku o prirodnom pravu i Sistemu obiajnosti u kojima Hegel prvi put nastoji inkorporirati moderne ekonomske sadraje i procese u svoju koncepciju obiajnosti. Pritom se opis tih tema u
glavnim crtama ne razlikuje mnogo od onoga u Filozofiji prava, no prostor kojemu
su oni dodijeljeni u obiajnosnom totalitetu Hegel ne naziva graanskim drutvom,
nego relativnom obiajnou (NRA, 488) ili anorganskom prirodom obiajnosnoga
5

Osim naime to je prostor formacije drutvenosti, sistem potreba radno-razmjenska osnova graanskog drutva jest i poprite borbe individualnog posebnog interesa svih protiv sviju (FP, 289) pa sadri svojevrsni reziduum prirodnog stanja unutar graanskog drutva (isto,
200; Kervegan, 2007: 174). Stoga je drugi podmoment graanskog drutva pravosue koje pozitiviranjem privatnog prava u obliku zakona postavlja pravni okvir procesima koji se odvijaju u
sistemu potreba. No pravosue osigurava samo formalnu jednakost subjekata trine razmjene,
ne vodei rauna o ekonomskim poremeajima sistema potreba koji u konanici vode raspadu
graanskog drutva u dvije klase, pa se struktura graanskog drutva dovrava tek s policijom
i korporacijama. Policiji pripada irok skup zadaa koje Hegel u cjelini opisuje kao nadzor i
predostronost svake vrste nad javnim poslovima graanskog drutva, ali ona je najvanija kao
instrument kojim drava moe intervenirati u sferu ekonomije kad god njezini unutranji poremeaji ugroze egzistenciju veeg broja lanova graanskog drutva. Naposljetku, tek se s korporacijama ono obiajnosno kao imanentno vraa u graansko drutvo (isto, 249). Kao lan
korporacije pojedinac prvi put u graanskom drutvu pripada jednoj konkretnoj cjelini, formulirajui svoj sebini interes kao zajedniki posebni interes korporacije. Istovremeno, korporacije
se skrbe za one svoje lanove koji, zbog poremeaja trinih odnosa, nisu u stanju vlastitim radom odrati svoju egzistenciju. Prisutnost pravosua, policije i korporacija u graanskom drutvu pokazuje da ono ni za Hegela ne moe biti svedeno samo na svoju ekonomsku osnovu, nego
mora biti integrirano institucijama staroga, politikoga graanskog drutva.

160

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

(isto). Stoga je nuno zapitati se: zbog ega Hegel ve u ranim jenskim tekstovima ne
upotrebljava termin graansko drutvo za sisteme potrebe i privatnog prava i moe
li se, neovisno o tome, rani jenski sistem smatrati mjestom na kojemu je Hegel ve
formulirao svoju zrelu teoriju graanskog drutva6 ili barem njezinim ishoditem?
Hegelov jenski lanak ber die wissenschaftlichen Behandlungsarten des Naturrechts, seine Stelle in der praktischen Philosophie und sein Verhltnis zu den positiven Rechtswissenschaften (O znanstvenim nainima obrade prirodnog prava, o
njegovu mjestu u praktinoj filozofiji i njegovu odnosu spram pozitivnih pravnih
znanosti; dalje u tekstu lanak o prirodnom pravu7) moe se uzeti kao prvo sistematsko izlaganje Hegelove politike filozofije.8 U tom lanku, kao i u Sistemu
obiajnosti, Hegel nastoji obnoviti klasinu ideju apsolutnoga obiajnosnog ivo6
To stajalite zastupa Rolf Peter Horstmann, istiui kako pojmovna tvorba graansko drutvo dodue jest nova kategorija u Hegelovoj (zreloj) politikoj teoriji, ali da se na taj nain
oznaeno podruje unutar obiajnosnog totaliteta ni u kojem sluaju ne moe promatrati kao
novi element Hegelove teorije, nego je ono u najdalekosenijem pogledu identino s podrujem
koje Hegel u lanku o prirodnom pravu oznaava kao sferu potreba i rada (Horstmann, 1974:
293). Isto vrijedi i za odnos graanskog drutva i politike drave. Tim razlikovanjem Hegel ne
uvodi nita sadrajno novo u svoju politiku teoriju. Puno prije bi se moglo rei kako on posee
za najstarijim formama svoje politike filozofije, naime za pojmom obiajnosti, razvijenim ve
u lanku o prirodnom pravu kroz odreenje odnosa opega i posebnoga (isto, 299). Kasnije
promjene u prezentaciji Hegelove politike filozofije Horstmann tumai kao didaktike modifikacije (isto, 279) njegova sistematskog pristupa.
7
lanak je objavljen u dva dijela, u ljeto i jesen 1802. u asopisu Kritisches Journal der Philosophie, koji je Hegel zajedno sa Schellingom ureivao u Jeni. Drugi tekst u kojemu je Hegel, s
malim razlikama, izloio svoj rani jenski sistem Sistem obiajnosti nastao je otprilike u isto
vrijeme kada i lanak o prirodnom pravu (najkasnije krajem 1802. ili poetkom 1803), iako o
tonom kronolokom odnosu tih dvaju spisa ne postoji konsenzus u sekundarnoj literaturi. U
ovome radu prednost se daje lanku o prirodnom pravu iz dva razloga. Prvo, za razliku od Sistema obiajnosti, lanak o prirodnom pravu objavio je sam Hegel. Drugo, u Sistemu obiajnosti
mogue je zamijetiti sadrajne pomake koji upuuju na blago Hegelovo distanciranje od klasinog prirodnopravnog okvira lanka o prirodnom pravu. Rije je, u prvom redu, o eksplicitnijem
i detaljnijem opisu nastanka pravnog subjektiviteta iz radno-razmjenskih procesa u poglavlju o
prirodnoj obiajnosti s jedne te razmatranju ekonomskog i privatnopravnog sistema u poglavlju
o apsolutnoj obiajnosti kao sustava ope vlade s druge strane.
8
Ne samo zato to u njemu Hegel prvi put u svoj sistem nastoji inkorporirati uvide steene
studijem moderne politike ekonomije. Rije je i o prvoj razraenoj koncepciji obiajnosti kao
diferencirane cjeline svojih momenata ija struktura ve sadri gotovo sve elemente konane
varijante filozofije prava formalno pravo, moralitet u razlici spram obiajnosti, sistem potreba
i rada, pravosue, nepolitike funkcije drave, politiku dravu i odreenu koncepciju svjetske
povijesti iako je njihov status unutar cjeline i meusobni odnos drugaiji od konane varijante,
to je, u prvom redu, iako ne iskljuivo, posljedica antikiziranog teorijskog okvira. Zbog toga
se taj lanak, zajedno sa Sistemom obiajnosti koji u glavnim crtama slijedi njegovu strukturu,

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

161

ta, onemoguenu novijim nainima razmatranja prirodnog prava, kojima se mora

odrei svako znaenje za bt znanosti (prirodnog prava) (isto, 437) jer postavljaju
bitak pojedinca kao primarnu i najviu vrijednost (isto, 454), zbog ega ih Hegel
jo naziva antisocijalistikima! (isto). Kritici formalne filozofije, Kantova i Fichteova pristupa kojima se Hegel suprotstavlja jo od glavnog frankfurtskog teksta
Der Geist des Christentums sada je pridodana kritika empirizma, pri emu je, ini
se (budui da je izravno ne imenuje) Hegel imao pred oima Hobbesovu politiku
filozofiju (Posavec, 1993: 82; Riedel, 1982: 87; Rosenzweig, 1974: 636). Nijedan
od tih dvaju pristupa ne moe doi do istinskog jedinstva kao indiferencije suprotnosti opeg i partikularnog, ve oba ostaju na stajalitu relacije i relativnih identiteta (NRA, 439), u kojemu ono ope kao strana mo dominira partikularnim. U politikom smislu to stajalite ima za posljedicu ideju drave kao apstraktnog mnotva
koje na okupu dri izvanjska prisila.
Princip su empirizma tako odnosi i mijeanje empirijske intuicije s opim
(isto). U potrazi za unutranjom vezom beskonanih empirijskih kvaliteta koje prezentira i nabraja empirizam izdvaja jedno odreenje (isto, 448) jedinstva i proglaava ga za bt, podvrgavajui mu ostala odreenja (isto). No kako to odreenje nije
u nunom odnosu s drugima, koja jednako tako mogu biti apsolutizirana, nastaje
mnotvo principa, zakona, ciljeva, dunosti i prava od kojih nijedno nije apsolutno (isto, 442), pa empirizam zapada u beskrajnu agoniju potrage za apsolutnim jedinstvom tih determinacija i izvorne jednostavne nunosti.
Do takvoga jedinstva meutim empirizam ne moe doi jer ne moe prepoznati
pozitivnu vezu u izvornom jedinstvu, odnosno ne vidi da su pozitivno i jednostavno
jedinstvo, pravno i prirodno stanje, isti u onom apsolutnom (isto, 444), pa se ovo
posljednje jedinstvo, u nedostatku kriterija, pojavljuje kao bezoblino mnotvo, kaos koji je potrebno napustiti. Polazei od apstrakcije ovjeka, apstrakcije od stvarnih uvjeta ivota, partikularnih obiaja, povijesti, obrazovanja (isto, 445), empirizmu ne preostaje drugo nego da pretpostavi pozitivni totalitet kao eljeni i nuni
cilj (zbog zala prirodnog stanja), odnosno da u njega uvede jednu determinaciju iz
koje se onda, u maniri empirijskih znanosti, konstruiraju hipoteze tzv. objanjenja
zbiljnosti, hipoteze u kojima je ta zbiljnost u istoj odreenosti, ali u isto formalnom
i idealnom obliku kao sila, materija ili mo [Vermgen] (isto, 446). Time se meutim ne moe uspostaviti istinska veza izmeu ta dva jedinstva jer se ono to je a
priori izvodi iz onoga a posteriori (isto, 445), odnosno proizvoljno se apsolutizira
jedno odreenje iz kojega se izvodi nunost pravnog stanja.9
moe smatrati prvom verzijom filozofije prava. (Usp. Knox, 1999: xix; Riedel, 1982: 25; Rosenzweig, 1974: 613.)
9
O odnosu Hobbesova i zrelog Hegelova shvaanja prirodnog prava, kao i o Hegelovoj kritici
Hobbesa u lanku o prirodnom pravu usp. Posavec, 1993.

162

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

Zbog toga i pozitivno jedinstvo, istie Hegel, moe samo ponoviti princip apsolutnog kvalitativnog mnotva (isto, 447), odnosno, kao u empirijskoj fizici,
reproducirati mnotvo podjela i odnosa uslonjavanjem jednostavno izoliranih elemenata mnotva koji su postavljeni kao izvorni, tj. povrnim kontaktima izmeu
tih kvaliteta koje su, za sebe, neunitive u svojoj partikularnosti i sposobne samo
za jednostavne i djelomine veze, pa je pozitivno jedinstvo u empirizmu zapravo
pridodano tome mnotvu kao daljnji, strani faktor (isto, 446). ak i ako je ono
postavljeno kao apsolutno, tj. tako da je njegovo podrijetlo u bogu, ili su njegovo
sredite i bt predstavljeni kao boanski, ta predstava svejedno ostaje neto formalno, to lebdi nad mnogostrukou a da je ne proima (isto, 447). Boanski aspekt
udruenja ostaje neto izvanjsko mnogima koji su udrueni, ija veza moe biti samo ona vladanja i poslunosti (isto, 448), jer princip toga empirizma iskljuuje
apsolutno jedinstvo jednoga i mnogih (isto). Stoga je takvom jedinstvu, ako je postavljeno kao cjelina, dano ime bezline vanjske harmonije, drutvo (Gesellschaft)
ili drava (Staat) (isto, 447).
Nepotpuno rastavljanje pojma i sadraja, beskonanosti i mnotva, izvreno
empirijskim pristupima, dovrava formalna filozofija postavljajui prirodu u apsolutnu suprotnost prema istom jedinstvu. Praktini um tako je, kao ne-bitna [wesenlose] apstrakcija jednoga (isto, 455), suprotstavljen isto tako ne-bitnoj apstrakciji mnotva (l. c.), samo formalna ideja identiteta realnog i idealnog (isto, 456),
koja bi u ovim sistemima trebala biti apsolutna toka indiferencije (isto). Takav
formalizam meutim ne ini ono to tvrdi da ini, jer moralna volja nema sadraja, ne moe proizvesti nikakav pozitivan sadraj, a jedino se o tom sadraju radi
(isto, 461). Zbog njegova samo formalnog kriterija oposti bilo koja odreenost
moe biti uzdignuta do pojmovnog oblika, pa se on pretvara u najveu proizvoljnost. Pritom forma ne mijenja sadraj, on ostaje ono to je i prije bio, tako da sadraj i forma proturjee jedno drugom (isto, 465). Ako bi sadraj pak bio istinski
izjednaen s formom, odreenost s jedinstvom, nikakvo praktino zakonodavstvo
ne bi bilo mogue, odreenost bi jednostavno bila ponitena (l. c.). Formalna filozofija stoga ostaje na stajalitu apsolutnog razdvajanja jer ono idealno ne dobiva
realitet, dok je realno bitno postavljeno izvan uma i praktini um moe postojati
samo u ovoj diferenciji spram njega (isto, 456).10
Tim pogrenim pristupima prirodnom pravu ija je zajednika osnova razdvajanje moralnog zakona (Sittengesetz) (lex moralis sive naturalis) i empirijske prirode (Riedel, 1982: 86) Hegel suprotstavlja pojam prirodnog prava koji nastoji
izvesti izvornu povezanost prava i prirode (isto, 88). Izvoenje te zadae podrazu10
O Hegelovoj kritici Kanta, napose u lanku o prirodnom pravu, kao i o Hegelovu jednostranom i reduktivistikom prikazu Kantove filozofije usp., meu ostalim, Wood, 1993.

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

163

mijeva dva velika koraka; s jedne strane, ponovno uspostavljanje identiteta izmeu izvornoga i pozitivnog jedinstva, odnosno prirodnog stanja i velianstva (Majestt) pravnog stanja (NRA, 448), koji je identitet onim novijim pristupima razoren
suprotstavljanjem prava i prirode. Jer prirodno koje bi u obiajnosnom kontekstu
moralo biti naputeno ne bi bilo obiajnosno i ne bi ni izdaleka moglo predstavljati
obiajnosno u njegovu izvornom obliku (isto, 449). S druge strane, istinska sloboda za Hegela znai negaciju pojedinanosti i isti jednobitak pojedinca s obiajnosnim totalitetom. Individualnost kao takva je nita i u potpunosti jedno s apsolutnim obiajnosnim velianstvom i ovaj istinski, ivi, nepodvrgnuti jednobitak jedini
je istinski obiajnosni ivot pojedinca (l. c.). Upravo apsolutiziranje pojedinca ima
za posljedicu sliku drave kao pukog mnotva, relativnog identiteta, koji na okupu
dri izvanjska mo. Ako se govori o konkretnoj slobodi i slobodi pojedinca, bio bi
postavljen (...) bitak odreenosti i s time isto empirijska sloboda kao mogunost
izbora te takoer empirijska nunost i mogunost prisile, uope suprotnost oposti
i pojedinanosti. Jer pojedinac je pojedinanost, a sloboda je ponitenje pojedinanosti (isto, 478). Ili, kao to Aristotel kae: narod je vie u skladu s prirodom nego
pojedinac (isto, 505), pa se u lanku o prirodnom pravu ak i pozitivne obiajnosne vrline koje su izraz tog apsolutnog jednobitka pojedinca i cjeline, odnosno koje
predstavljaju mogunost i sposobnost sudjelovanja pojedinca u opoj obiajnosti
(hrabrost, umjerenost), na pojedincu pojavljuju u formi negacije, kao negativna
obiajnost (isto). Oba ta elementa identitet prava i prirode te apsolutno jedinstvo
pojedinca i obiajnosne cjeline svjedoe, kako upozorava Siep, o Hegelovu povratku antikoj politikoj filozofiji.11
Hegelovo obnavljanje neproturjenog jedinstva pojedinca i cjeline ne znai
meutim istovremeno zagovaranje koncepcije nediferenciranog obiajnosnog totaliteta. Istinska ideja obiajnosti mora, upravo u suprotnosti spram samo relativnog
identiteta mnogostrukosti i jedinstva (empirizam) te njihova apsolutnog suprotstavljanja (formalizam), biti konstruirana kao istinsko sjedinjenje tih momenata. To je
pak mogue samo ako sjedinjenje istovremeno uva i prevladava razliku.12 Obiaj11

Hegelu je, istie Siep, pred oima jedinstvo prirodnoga i obiajnosnoga, prirodnog stanja i velianstva, pojedinanosti i naroda. Do takvog uvida novovjekovno prirodno pravo nije
moglo doi jer ono pojedinca postavlja apsolutno umjesto da slobodu kao antika filozofija
poima kao negiranje pojedinanosti ija se sloboda sastoji u jednobitku s narodom (Siep,
1979: 160). Oba elementa, kao dokaz klasinog karaktera rane Hegelove jenske filozofije, navodi i Riedel (usp. Riedel, 1982: 88-93), zakljuujui kako je Hegel rijetko kada tako jasno formulirao stajalite antike obiajnosti polisa (isto, 93).
12
Isticanje nunosti razlike, odnosno relativne autonomije pojedinih momenata obiajnosnoga,
posebno dolazi do izraaja u zadnjem, etvrtom dijelu lanka, gdje Hegel istie kako je najvea
nesrea koja se moe dogoditi cjelini izoliranje i fiksiranje jednog dijela sistema te njegova dominacija nad ostalima. U tome se sastoji i pozitivnost neke potencije. Upravo se to, upozorava

164

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

nosni um tako je, istie Hegel, apsolutno u obliku jedinstva (isto, 456), koje je u
skladu sa svojom idejom prepoznato kao identitet razliitih stvari, ija je odreenost
i jedinstvo i mnogostrukost (isto). Ili, drugaije reeno, ono apsolutno jedinstvo
je indiferencije i odnosa (isto, 457).
U skladu s time apsolutni obiajnosni totalitet, za kojega Hegel kae da nije nita drugo doli narod,13 ralanjuje se u dva podsistema. Njegova je anorganska priroda sistem potreba i rada, koji predstavlja relativnu obiajnost, ili moment odnosa,
a kao znanost ini sistem takozvane politike ekonomije (isto, 482; istaknuo
D. V.). Taj je (pod)sistem ukorijenjen u potpunosti u negativitetu i beskonanosti (l. c.) te premda je primljen u obiajnosnu cjelinu, mora biti strogo odvojen od
apsolutne obiajnosti,14 koja je kao politika zajednica moment indiferencije ili
jedinstva ozbiljenje obiajnosnoga i istinske slobode pojedinca kao ivoga, nepodvrgnutog jednobitka (isto, 449) s cjelinom.
No iako je Aristotelov nauk o polisu, kako istie Ilting, posluio Hegelu kao
filozofijski fundament prisvajanja novije engleske nacionalne ekonomije (Ilting,
1974: 772),15 Hegel istovremeno istie drutvotvoran i emancipacijski karakter procesa koji se odvijaju u sistemu potreba i rada. Kroz nunost da svoje potrebe zadovoljavaju radom i razmjenom proizvoda svoga rada s drugima pojedinci su podvrgnuti jednoj jedinoj nunosti koja u svojim beskonanim uslonjavanjima tvori
Hegel, dogodilo u znanosti prirodnog prava ona izvanjska pravednost ili beskonanost reflektirana u subzistenciju konanog i zato formalna beskonanost, koja ini princip graanskog
prava, zadobila je posebnu predominaciju nad dravnim i meunarodnim pravom. Forma odnosa
podreenog karaktera kao to je ona ugovora pomijeala se s apsolutnim velianstvom obiajnosnog ivota (...) i time su ideja i apsolutno velianstvo obiajnosnog totaliteta odmah poniteni
(NRA, 518). No mnogo je vanije, ima li se na umu Hegelovo pridravanje klasine teorije polisa, da vrijedi i obratno: Hegel najokrutnijim despotizmom naziva stanje u kojemu su naela
dravnog prava uinjena vaeima u sferi koja se odnosi na individualno (...) i proimaju bie
svakog pojedinca, unitavajui tako graansku slobodu (isto, 519).
13
Rije je zapravo o polisu, koji Hegel prevodi kao Volk; usp. NA, 505, gdje se Hegel poziva
na Aristotela: ... wie Aristoteles es sagt, das Volk ist eher der Natur nach als der Einzelne.
14
Treba naglasiti kako, budui da politiku zajednicu kao potenciju indiferencije smatra ozbiljenjem istinske prirode obiajnosnoga, Hegel u ovome lanku jo precizno ne razlikuje obiajnost
kao cjelinu momenata unutarnjeg ustrojstva naroda od politike zajednice kao jednog od tih momenata, pa sintagmom apsolutna obiajnost naizmjenino oznaava oboje.
15
Proturjeja koja iz takvog postupka proizlaze jo jasnije dolaze do izraaja u Sistemu obiajnosti. Tako, primjerice, prirodna obiajnost, unutar koje Hegel razmatra specifino moderne
ekonomske i pravne pojave, drutveni rad i pravni subjektivitet osobe, za to nema paralele kod
Aristotela (Siep, 1979: 163 i 327f), kulminira, u suglasju s Aristotelom, analizom obitelji; odnosa mukarca i ene, roditelja i djece te gospodstva i ropstva. Prijelaz iz prirodne u apsolutnu
obiajnost politiki moment cjeline odvija se pak kao negiranje individualiteta. Istovremeno,
budui da pred sobom ima moderne ekonomske i privatnopravne sadraje, Hegel ih razmatra i u
poglavlju o apsolutnoj obiajnosti, kao sustave ope vlade.

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

165

sistem ope meuovisnosti u pogledu fizikih potreba i rada te akumulacije sredstava koja ovi zahtijevaju (NRA, 482). Zbog toga je taj sistem sposoban za relativan
identitet, pa Hegel, iako jo ne razmatra specifian nain na koji iz procesa razmjene
proizlazi pravni subjektivitet ovjeka, istie kako kroz idealitet koji realni element
u odnosu zadobiva posjed postaje vlasnitvo, a partikularnost, ukljuujui ivu partikularnost, istovremeno je odreena kao ope (isto, 484). Tim uzdizanjem odnosa posjeda u formalno jedinstvo (isto, 494) konstituirana je sfera prava i vlasnitva
kao idealitet sistema potreba i rada, odnosno drugi podmoment relativne obiajnosti.16 Budui da se ovdje svaki pojedinac koji je po sebi sposoban za posjed odnosi
prema drugima kao openit entitet (l. c.), lana te sfere Hegel naziva graaninom u
smislu bourgeois.17 Stoga se moe rei kako Hegel ve u ranoj Jeni ima pred oima
moderno radno-razmjensko drutvo i njemu pripadajui pojam privatnog vlasnitva
kao apstraktne pravne sposobnosti koja izraava slobodu i jednakost lanova tog
drutva, ovjeka kao subjekta razmjene i privatnog prava. Jednako tako, imanentna
openitost, ili unutarnja nunost relativne obiajnosti ve je, kao izvanjska i formalna jednakost njezinih lanova (isto, 484), oitovanje indiferencije u toj sferi ili
refleksija apsolutnoga (l. c.). Zbog toga i ta sfera, a ne samo apsolutna obiajnost,
izraava bt pojedinca, pa Hegel o njihovu odnosu kae: Ono to je ovdje postavljeno odnos je izmeu apsolutne obiajnosti, kao bti pojedinca i potpuno imanentne
njima, i relativne obiajnosti, koja nije manje unutar njih (isto, 488).
Drugi element ranog jenskog sistema koji e biti zadran i u Filozofiji prava,
a koji upuuje na Hegelovo distanciranje ili, bolje reeno, stoji u proturjenosti s
njegovim idealiziranjem antikog polisa, nepolitike su funkcije drave.18 Budui
16
Ta sfera, njezin pojam su realno i praktino, u subjektivnim terminima osjeaji te fizike potrebe i uitak, u objektivnim rad i posjed a ako je ovo carstvo praktinog uzdignuto u indiferenciju u skladu sa svojim pojmom ono je formalno jedinstvo, ili ono pravo koje je mogue
unutar tog carstva. Iznad ta dva carstva je tree, apsolutno ili obiajnosno (NRA, 489).
17
Nasuprot onim istinski obiajnosnim vrlinama koje je oznaio kao mogunost i sposobnost
sudjelovanja u opem obiajnosnom ivotu, sfera relativne obiajnosti mjesto je oitovanja moraliteta u uem smislu kao formalnog postavljanja indiferencije odreenja odnosa, dakle obiajnost bourgeois ili privatnog ovjeka u kojem je diferencija odnosa fiksirana (NRA, 506). Za tu
razliku izmeu istinskih obiajnosnih vrlina i onih koji polaze od suprotnosti pojedinca i cjeline
postoji, istie Hegel, i jezini indikator. Naime njemaka rije Sitten, ba kao i grka ethos izraavaju da je u prirodi apsolutnog obiajnosnog ivota da bude opi ili obiaj (Sitte) (isto, 504),
odnosno da je obiajnosni ivot pojedinca jedno (ein Pulsschlag des ganzen Systems) s cijelim sistemom i sam cijeli sistem (l. c.). Taj jezini, unutarnji indikator toliko je snaan (isto,
505) da su ga, navodi Hegel, prepoznali i oni noviji sistemi koji zasebitak i individualitet ine
svojim principom, pa su za svoju znanost usvojili rije moralitet (l. c.).
18
Sasvim precizno, one koje e u Filozofiji prava biti povjerene pravosuu i policiji. To je ujedno i jedno od rijetkih mjesta u lanku o prirodnom pravu na kojemu Hegel upotrebljava pojam
drava u pozitivnom kontekstu da bi oznaio jedan oblik manifestacije apsolutne obiajnosti.

166

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

da naime pred sobom ima moderno trino drutvo, Hegel istie njegovu prirodnu
tendenciju da ekscesivno naraste u pogledu kvantiteta i da razvija sve vee razlike
i nejednakost (isto, 483), zbog ega apsolutna obiajnost prema njemu mora zauzeti negativno dranje. Za to nije dovoljno, istie Hegel, da se postavi zahtjev da
svatko ima pravo na ivot i da opi interes unutar naroda mora osigurati da svaki
graanin ima sredstva za ivot i da potpuna sigurnost i jednostavnost prisvajanja
prevladavaju (l. c.), jer bi to imalo suprotan uinak, fiksiranje toga sistema u njegovim suprotnostima. Najbolji je nain spreavanja takvog fiksiranja, dodue, rat,
koji uva obiajnosno zdravlje naroda u njihovoj ravnodunosti prema odreenostima, spreavajui ove da ovrsnu i narod da postane naviknut na njih (isto, 482),
no cjelina mora razviti naine borbe s ovim odreenostima i u mirnim vremenima.
Budui da u toj sferi, zbog njezinih odreenosti (Bestimmtheiten) i suprotnosti, tako nije mogua istinska i cjelovita pravednost i obiajnost, odluivanje na osnovi a priori postavljenih pravila ili ideje, kako jo Hegel kae, nuna je konkretna
odluka, neposredni zahvat drave u tu sferu. Tu odluku Hegel jo opisuje kao neposredni obiajnosni opaaj (isto, 485), koji, imajui pred oima samo stajalite
cjeline, ukida odreenosti i smanjuje nejednakosti koje su u sferi ekonomije i privatnog prava postavljenje kao apsolutne. S jedne strane, drava to ini poreznom
politikom kojom reducira prihode i oteava stjecanje, a, s druge, usavravanjem i
prilagodbom zakonodavstva beskonanim promjenama koje su imanentne toj sferi, odnosno slobodnom sudakom odlukom u privatnopravnim sporovima19 koja se
vodi interesom cjeline.
Iako sadri prvo izlaganje sistema potreba i njegovih specifino modernih procesa, koji e kasnije biti uinjeni izlazitem i jezgrom graanskog drutva, lanak
o prirodnom pravu ipak se ne moe smatrati mjestom na kojemu je Hegel doao do
primjerenog razumijevanja onoga to e od hajdelberkih predavanja o prirodnom
pravu i znanosti o dravi nazivati graanskim drutvom niti do njegova poloaja
u cjelini obiajnosnog totaliteta. Osnovni je razlog tomu inzistiranje na klasinom
prirodnopravnom okviru koje Hegelu onemoguuje primjereno poimanje sistema
potreba, odnosno njegovih specifino modernih znaajki koje su nespojive s idealom antikog polisa. Nije pritom rije samo o ve spomenutoj naturaliziranoj kon19

Na mjestu na kojemu raspravlja o privatnom pravu Hegel istie ispravnost Platonova suda
da je poveana vanost privatnopravnih pitanja ve znak obiajnosnog propadanja. Stoga se na
tome podsistemu i ne zadrava mnogo, jer za takva pitanja, navodi se u poduljem citatu iz Platonove Drave, estitim ljudima nisu potrebna pravila. Oni e sami za sebe nai rjeenja mnogo
ega to o tomu treba biti utvreno, pod uvjetom da ih je bog blagoslovio istinski obiajnosnim
ureenjem (NRA, 493). Openita je karakteristika lanka o prirodnom pravu da Hegel gotovo
svako svoje razmatranje politike ekonomije kojemu uvijek slijedi zakljuak o njezinoj unutarnjoj nitavosti i tetnosti za cjelinu kao i odnosa pojedinca i cjeline, osnauje Platonovim i
Aristotelovim argumentima o tim pitanjima.

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

167

cepciji obiajnosti i nereflektiranom jedinstvu pojedinca s cjelinom, nego i o dva

daljnja, s njima povezana elementa.
Kao prvo, moderni princip subjektiviteta, iako doveden u vezu s realnim procesima sistema potreba i rada, Hegel, pod utjecajem Gibbonova Pada i propasti Rimskog Carstva, vidi kao posljedicu raspada rimske obiajnosti. Gubitak apsolutnoga
obiajnosnog ivota i upropatavanje plemstva nastupili su nakon dugog perioda
mira koji je, citira Hegel Gibbona, uveo polagani i tajni otrov u vitalne dijelove
Carstva. (...) Osobna je veliina (Rimljana) ostala, ali oni vie nisu posjedovali
onu javnu hrabrost koju hrani ljubav prema nezavisnosti, osjeaj nacionalne asti, prisutnost opasnosti i navika zapovijedanja (...) Potomci njihovih najodvanijih
voa zadovoljili su se poloajem graana [Brger] i podanika (...), a naputene
provincije, liene politike snage i jedinstva, nepovratno su potonule u tromu ravnodunost privatnog ivota (isto, 492, kurziv je Hegelov). Privatno pravo, koje je
postalo prevladavajui princip drutvenih odnosa kao empirijska pojava univerzalnosti Rimskog Carstva (isto, 491), uvelo je formalnu jednakost meu graanima
Carstva, ime je ieznula unutarnja istinska razlika (l. c.) meu dotad postojeim
staleima slobodnih ljudi i robova. To meutim Hegel ne tumai kao univerzalnu
emancipaciju, nego kao popratnu posljedicu ili nalije nestanka slobode, kao stanje
univerzalnog ropstva. Gubitkom slobode i ropstvo je dolo svome kraju (l. c.),
ono se rastvorilo u pojavi empirijske oposti Rimskog Carstva, prvi je stale,
koji je bio stale slobodnih, u potpunosti ukinut i drugi u cjelini postaje narod
(l. c.). Tako i to stanje, u kojemu se narod sastoji od drugog stalea, Hegel naziva
stanjem opega privatnog ivota, njime je, istie, uveden formalni pravni odnos
koji fiksira individualno bie i postavlja ga apsolutno (isto, 492), sa zakljukom da
je uistinu, upravo iz takvog kvarenja i univerzalnog propadanja izrastao i evoluirao
najcjelovitiji razvitak zakonodavstva koji je relevantan za taj odnos (isto).
Stajalite apsolutne obiajnosti, stoga, mora pronai nain kojim e to individualno koje je u sistemu potreba i rada, odnosno prava i vlasnitva postavljeno
kao apsolutno ponovno dovesti u supstancijalno jedinstvo sa samim sobom. To
je mogue, istie Hegel, obnavljanjem te unutarnje razlike izmeu stalea koja je
ieznula s formalizmom privatnog prava, pa se apsolutni obiajnosni ivot kao
cjelina, u skladu s vlastitom nunou, ralanjuje u dva stalea.20 Prvi stale ine
20

Posve tono: tri. Naime na dnu je obiajnosne organizacije trei, seljako-zemljoradniki stale, koji u sirovosti needukativnog rada ima posla samo sa zemljom (NRA, 490). Budui da rad
toga stalea ima pred sobom cjelinu potreba bez posrednih elemenata, njemu nedostaje diferencirano razumijevanje [Differenz des Verstandes] drugog stalea, zbog ega odrava, duhom
i tijelom, mogunost formalne apsolutne obiajnosti, hrabrosti i nasilne smrti pa moe ojaati
prvi stale brojem i elementarnim biem (l. c.). No taj stale Hegel kasnije ne spominje, nego
panju usmjerava iskljuivo na odnos prvog i drugog stalea.

168

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

ratnici i dravnici, graani kao , iji posao (Geschft) Hegel odreuje, izriito se pozivajui na Aristotelovu definiciju, kao ono to su Grci zvali ,
(...) voenje opeg ivota u potpunosti posveenog javnom interesu (isto, 489).
Za razliku od tog stalea koji izraava istinsku prirodu obiajnosnoga, drugi stale, koji ine graani kao bourgeois, ima svoj bitak u diferenciji potrebe i rada te
pravu i pravednosti posjeda i vlasnitva (l. c.). Tek je tim stalekim ogranienjem
i strogim odvajanjem sistema ekonomije i prava od istinske obiajnosti prvog stalea izvrena njegova savrena inkorporacija u obiajnosnu cjelinu. Jer, preputen
samome sebi, taj sistem ima prirodnu tendenciju da se razvije do opeg stanja
(isto, 493) i razori slobodni obiajnosni ivot. Nuno je, stoga, da on bude svjesno
prihvaen, priznat u svome pravu, odvojen od plemstva (isto, 494) i dodijeljen
vlastitom staleu u kojemu se moe uspostaviti i u cijelosti razvijati svoju aktivnost (l. c.). Dodue, sada je ona unutarnja razlika meu staleima odreena na
openit nain, kako Hegel kae, kao odnos jednog stalea prema drugom, a ne kao
osobni odnos gospodstva i ropstva, pojedinaca prvog stalea kao partikularnih
prema pojedincima drugog stalea kao partikularnima (isto, 491). No taj odnos za
Hegela ostaje u bitnome odnos onih koji ponovno se Hegel poziva na Aristotela
nisu po prirodi svoji, ve pripadaju nekom drugom i onih koji su apsolutno nezavisni (isto, 491) pa je, u skladu s tim, prvi stale stale slobodnih, a drugi stale
neslobodnih (isto, 489).
U osnovi je strogog odvajanja principa dvaju stalea i podvrgavanja drugoga
stalea prvome preuzimanje Aristotelova razlikovanja rada i djelovanja (Riedel,
1982: 22), prema kojemu istinsko praktino djelovanje, za razliku od poietikih djelatnosti, iskljuuje opredmeenje u nekom proizvodu (isto, 29). U skladu s time Hegel istie kako rad prvog stalea nije usmjeren prema ponitenju pojedinanih determinacija, odnosno proizvod njegova rada nije neto pojedinano, nego bitak
i odranje cjeline obiajnosne organizacije (NRA, 489). Istinska sloboda odnos je
ogranienja doveden do vlastitog ukidanja (isto, 500), slobodno izabrana smrt za
cjelinu. Prvi stale zbog toga je osloboen od rada, stjecanja za ivot (Erwerben)
(isto, 490), na koje je drugi stale, stale neslobodnih, po prirodi upuen. Drugi stale svojim radom ne stjee sredstva samo za vlastito odranje, nego treba i lanove
prvoga stalea osloboditi od stanja u kojemu je realitet, djelomino u svom mirujuem, a djelomino u pasivnom odnosu, fiksiran bilo kao posjed ili vlasnitvo bilo
kao rad (isto, 490), dok je njemu samome, zauzvrat, zajamena sigurnost stjecanja
i odsutnost straha od smrti oslobaanjem od vojne dunosti.21
21

Iako je, kako je reeno, ovisnost drugoga o prvom staleu sada opeg karaktera, pripadnike
stalea bourgeois Hegel opet opisuje kao robove sluei se navodom iz Platonova Dravnika, pa
istie kako je Platon opisujui konstituciju toga stalea rekao kako umijee vladanja one prirode
koje su u stanju sirovosti i niskosti osuuje na ropski status (NRA, 490).

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

169

Odvajanjem princip stalea, istie Hegel, postignuto je ono to treba biti,

realitet obiajnosnog ivota kao apsolutna indiferencija i istovremeno realni odnos
unutar opstojeih suprotnosti (isto, 494). To pomirenje sastoji se upravo u priznanju nunosti i pravu koje obiajnosni ivot dodjeljuje svojoj vlastitoj anorganskoj
prirodi i podzemnim snagama time to mu preputa i rtvuje dio sebe (isto). Na
taj nain anorgansko je izdvojeno i priznato kao takvo i time samo uzdignuto u
indiferenciju, dok ivo, dajui ono to zna kao dio sebe anorganskom (...), istovremeno priznaje pravo anorganskom i isti se od njega (isto). Taj proces razdvajanja
obiajnosti i ponovnog povratka u jedinstvo Hegel naziva i tragedijom obiajnosnoga, tragedijom koju apsolutno vjeno igra unutar sebe, neprestano se raajui u objektivitet, predajui se na taj nain u tom obliku patnji i smrti i ustajui do
slave iz ovog pepela (isto). Vano je meutim ponoviti da je, neovisno o strogom
odvajanju princip stalea, anorganska priroda ve sada prepoznata kao nesvjesno
oitovanje ili bitak u izvanjskosti indiferencije apsolutne obiajnosti. Jer tragedijom
se ono apsolutno obiajnosno nije samo oistilo od svoje anorganske prirode niti je
ona ostala u patnji i smrti, nego su jedno u drugome prepoznali svoju sudbinu. Za
razliku od komedije, koja odvaja dvije sfere obiajnosnoga tako da svakoj doputa pun razmah u njezinu pravu (isto, 499), tragedijom se meu njima uspostavlja
istinska i apsolutna veza, pa jedno u svojoj ozbiljnosti osvjetljava drugo, jedno
je ivo povezano s drugim i jedno je istinska sudbina drugoga (isto). Uspostavljanje apsolutne veze tragedijom Hegel ilustrira prizorom iz Eshilovih Eumenida. U
sporu koji se pred atenskim areopagom vodio izmeu Eumenida, sil prava koje poiva u diferenciji, i Apolona, boga nediferenciranog svjetla, nad Orestom, atenski je
narod izvrio pomirenje humano (...) stavljajui jednak broj glasova u urnu za obje
strane (isto, 496). Time, dodue, nije do kraja razrijeen spor niti je u potpunosti
definiran odnos, ali je ovjek (Orest) spaen iz diferencije na koju ga je osudio sam
bog, jer su Eumenide dobile svoje mjesto u Gradu, tako da njihova divlja priroda
moe uivati u prizoru Atene i njime biti pacificirana (isto).
Da zakljuim. Iako se unutranji opis sistema potrebe i sfere privatnog prava ne
razlikuje umnogome, kao to je reeno, od onoga u Filozofiji prava, objanjenje
njihova povijesnog nastanka i poloaj koji im Hegel dodjeljuje u koncepciji obiajnosti dva su osnovna razloga zbog kojih se rani jenski sistem ne moe smatrati
konanom formulacijom Hegelove teorije graanskog drutva. Budui da nastoji
spasiti klasini okvir u uvjetima modernog politikog i ekonomskog ivota, Hegel
u ranim jenskim spisima ne vidi emancipacijski potencijal sistema meusobne ekonomske ovisnosti. Zbog toga, s jedne strane, projicira princip individualiteta u period raspada Rimskog Carstva, tumaei ga kao posljedicu propasti lijepog ivota
Starih, dok, s druge strane, moderne ekonomske djelatnosti i, to je jo vanije,
one koji ih obavljaju ograniava na jedan stale. Tek odbacivanjem klasinog pri-

170

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

rodnog prava, odnosno povezivanjem kategorija politike ekonomije i modernog

prirodnog prava u drugoj jenskoj Realfilozofiji Hegel e postaviti teorijski fundament odreenju graanskog drutva iz Filozofije prava. Najvanija posljedica tog
povezivanja kada je o uenju o graanskom drutvu rije oslobaanje je sistema
potreba i privatnog prava od stalekog okvira. Nesvjesnom opou ekonomskih i
pravnih procesa uspostavljen prostor zajednikosti pojmljen je kao sfera koja obuhvaa svakog pojedinca, neovisno o njegovoj stalekoj pripadnosti. Oznaavajui
taj prostor od 1817. graanskim drutvom, Hegel eli u punoj mjeri istaknuti da s
pozitiviranjem prirodnog prava, s kojim korespondira pozitivitet prirodnih zakona
politike ekonomije, graansko drutvo vie nije ideja koja je opisivana identitetskom formulom tradicionalne politike filozofije, nego zbiljnost koja svoj centar
gravitacije ima u samoj sebi (Riedel, 1970: 45). Uzimajui za svoj sadraj potrebitu prirodu ovjeka i apstraktni rad, ono moe proiriti bitak slobode dotad ogranien na jedan stale do univerzalnog principa prava (Ritter, 1989: 29). Za tu
opu emancipaciju plaena je meutim odreena cijena. Openitost uspostavljena
u ovoj sferi za Hegela je samo formalna jer je izraz njoj imanentnih procesa kao
nesvjesne nunosti, odnosno rezultat meuovisnosti pojedinaca u zadovoljenju njihovih posebnih interesa.22 Zbog toga je graansko drutvo, kao puki zbroj posebnih interesa svojih lanova, samo izvanjska ili razumska drava, odnosno drava iz
nude.

LITERATURA
Avineri, Shlomo, 1972: Hegels Theory of the Modern State, Cambridge University Press,
New York
Hegel, G. W. F., 1969: Jenaer Realphilosophie Vorlesungsmanuskripte zur Philosophie der Natur und des Geistes von 1805-1806, Verlag von Felix Meiner, Hamburg
(Hrsg. Johannes Hoffmeister) (JR II)
Hegel, G. W. F., 1976: Sustav udorednosti, Studentski centar Sveuilita u Zagrebu,
Zagreb
Hegel, G. W. F., 1986: Grundlinien der Philosophie des Rechts, Suhrkamp, Frankfurt am
Main, Werke 7, novo izdanje, redaktura Eva Moldenhaer i Karl Markus Michel (Hegel, G. W. F., 1989: Osnovne crte filozofije prava, Veselin Maslea Svjetlost,
Sarajevo, 2. izdanje) (FP)
22
Osim toga ono je, kao to je pokazano, optereeno dubokim antagonizmima koji zahtijevaju
stalan nadzor dravnih institucija.

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

171

Hegel, G. W. F., 1986: ber die wissenschaftlichen Behandlungsarten des Naturrechts,

seine Stelle in der praktischen Philosophie und sein Verhltnis zu den positiven
Rechtswissenschaften, u: Hegel, G. W. F., Jenaer Schriften 1801-1807, Suhrkamp,
Frankfurt am Main, Werke 2, novo izdanje, redaktura Eva Moldenhaer i Karl Markus Michel, str. 434-530. U sekundarnoj literaturi ovaj tekst se skraeno naziva
Journalaufsatz (objavljen je u Kritisches Journal der Philosophie koji je Hegel,
zajedno sa Schellingom, ureivao u Jeni) ili, ee, Naturrechtaufsatz pa ga se i u
ovome radu navodilo kao NRA.
Hegel, G. W. F., 2002: System der Sittlichkeit [Critik des Fichteschen Naturrechts], Felix
Meiner Verlag, Hamburg
Horstmann, Rolf-Peter, 1974: ber die Rolle der brgerlichen Gesellschaft in Hegels
politischer Philosophie, u: Riedel, Manfred (ur.), Materialen zu Hegels Rechtsphilosophie, Suhrkamp, Frankfurt am Main, str. 276-311
Ilting, Karl-Heinz, 1974: Die Struktur der Hegelschen Rechtsphilosophie, u: Riedel,
Manfred (ur.), Materialen zu Hegels Rechtsphilosophie, Suhrkamp, Frankfurt am
Main, str. 52-78
Ilting, Karl-Heinz, 1974: Hegels Auseinandersetzung mit der aristotelischen Politik, u:
Hegel, G. W. F., Frhe politische Systeme (izdao i komentirao Gerhard Ghler),
Verlag Ullstein GmbH, Frankfurt/M Berlin Wien, str. 759-785
Kervegan, Jean-Franois, 2007: Leffectif et le rationel. Hegel et lesprit objectif, J. Vrin,
Paris
Marcuse, Herbert, 1974: Die Jenenser Entwrfe der Hegelschen Sozialphilosophie, u:
Hegel, G. W. F., Frhe politische Systeme (izdao i komentirao Gerhard Ghler),
Verlag Ullstein GmbH, Frankfurt/M Berlin Wien, str. 668-688
Posavec, Zvonko, 1993: Hegel i tradicija prirodnog prava, Hegel-Hobbes, u: Politika
misao, (30) 3: 76-84
Prpi, Ivan, 1991: Graansko drutvo zbiljnost ili program postsocijalistikih poredaka?, u: Pokrovac, Zoran (ur.), Graansko drutvo i drava, Naprijed, Zagreb, str.
170-180
Riedel, Manfred, 1970: Brgerliche Gesellschaft und Staat bei Hegel, Hermann Luchterhand Verlag GmbH, Neuwied und Berlin
Riedel, Manfred, 1974: Hegels Begriff der brgerlichen Gesellschaft und das Problem
seines geschichtlichen Ursprungs, u: Riedel, Manfred (ur.): Materialen zu Hegels
Rechtsphilosophie, Suhrkamp, Frankfurt am Main, str. 247-275
Riedel, Manfred, 1991: Drutvo, graansko, u: Pokrovac, Zoran (ur.), Graansko drutvo i drava, Naprijed, Zagreb, str. 33-133
Ritter, Joachim, 1974: Moralitt und Sittlichkeit. Zu Hegels Auseinandersetzung mit der
Kantischen Ethik, u: Riedel, Manfred (ur.), Materialen zu Hegels Rechtsphilosophie, Suhrkamp, Frankfurt am Main, str. 217-244

172

Vujeva, D., Prilog genealogiji Hegelova poimanja graanskog drutva

Ritter, Joachim, 1974: Person und Eigentum. Zu Hegels Grundlinien der Philosophie
des Rechts, u: Riedel, Manfred (ur.), Materialen zu Hegels Rechtsphilosophie, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 152-175
Ritter, Joachim, 1987: Metafizika i politika, Informator, Zagreb
Ritter, Joachim, 1989: Hegel i francuska revolucija, Veselin Maslea, Sarajevo
Rosenzweig, Franz, 1974: Die Entwicklung des Hegelschen Systems der Staatsphilosophie in Jena, u: Hegel, G. W. F., Frhe politische Systeme (izdao i komentirao Gerhard Ghler), Verlag Ullstein GmbH, Frankfurt/M Berlin Wien, str. 613-667
Siep, Ludwig, 1979: Anerkennung als Prinzip der praktischen Philosophie Untersuchungen zu Hegels Jenaer Philosophie des Geistes, Verlag Karl Alber Freiburg,
Mnchen
Siep, Ludwig, 1980: Zum Freiheitsbegriff der praktischen Philosophie Hegels in Jena,
u: Henrich, Dieter/Dsing, Klaus (ur.), Hegel in Jena Die Entwicklung des Systems und Zusammenarbeit mit Schelling (Hegel-Studien, Beiheft 20), Bouvier Verlag Herbert Grundmann, Bonn, str. 217-228
Waszek, Norbert, 1988: The Scottish Enlightenment and Hegels Account of Civil Society, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Boston/London
Wood, Allen W., 1993: The emptiness of the moral will, u: Stern, Robert (ur.) G. W. F.
Hegel Critical Assessments, Vol. IV: Hegels Philosophy of Nature and Philosophy of Spirit, Routledge, London and New York, str. 160-188

Domagoj Vujeva
CONTRIBUTION TO THE GENEALOGY OF HEGELS
CONCEPTION OF CIVIL SOCIETY
Summary
The starting point in this article is Hegels mature understanding of civil society as the birthplace of the modern meaning of the concept. Since this understanding is primarily the consequence of Hegels coming to terms with political economy, the author problematizes Hegels first attempt at incorporating
modern economic topics into ethical totality in the 1802 Article on Natural
Law. It is shown how the fundamental paradox of the first variety of Hegels
science of the state is his effort to renew the classical natural law framework
in circumstances of modern economic and political life. It is for this reason
that Hegel fails to see the full extent of the emancipatory potential and the
specifically modern character of the system of economic and private-legal interdependence of individuals, thus, on the one hand, interpreting these as the
consequence of the disintegration of antique ethical life while, on the other
hand, in the construction of ethical totality, placing its members in the estate

Politika misao, god. 46, br. 3, 2009, str. 157-173

of the unfree. It is precisely due to this historical point of origin of these systems and the ways they incorporate into ethical totality that the article on natural law, concludes the author, cannot be seen as the place where Hegel finally
formulated his theory of civil society.
Keywords: Hegel, civil society, natural law, ethical life, political economy
Kontakt: Domagoj Vujeva, Fakultet politikih znanosti, Lepuieva 6, 10000
Zagreb. E-mail: domagoj_vujeva@yahoo.com

173