BH

DE ARTS IN DE CARICATUUR

GEDRUKT BIJ DE N . V . DE ERVEN H . V A N MUNSTER

& ZOON

AMSTERDAM

D E A R T S IN D E
C ARICATUUR
DOOR

CORNEUS V E T H
MET EEN INLEIDING V A N

PROF. G. V A N RIJNBERK

VAN MUNSTER'S

UITGEVERS-MAATSCHAPPIJ AMSTERDAM

DE DOKTER GECONTERFEIJT DOOR HET HEKELSTIFT

ADOLPH MENZEL

D E D O K T E R G E C O N T E R F E Y T DOOR H E T H E K E L S T I F T

r zijn menschen die slechts dan gelukkig zijn wanneer men hen
op vleiende wijze prijst en looft. Maar voor de ethische fijnproevers bestaat een nog hooger genot: op gracelijke manier
bespot, gehoond en voor den mal te worden gehouden. Wanneer men
door loftuitingen omhoog wordt geheven kan men altijd vreezen,
dat des vleiers hoffelijkheid grooter is dan zijn oprechtheid. Maar
wanneer men danig gehekeld wordt, behoeft men aan de waarheidsliefde van zijn verlager niet te twijfelen. E n o! de klank der
waarheid doet toch altijd zoo verfrisschend aan, wanneer men den
moed heeft haar stand te houden, ook wanneer zij snerpt in den
geesel van humor of satyre.
Natuurlijk zal wel niemand meenen, of in ernst gelooven, dat
al het leelijks dat het hekelstift van zoovelen over de dokters heeft
samengelijnd, geheel juist of waar is. Maar zelfs de ingebeeldste
x

van ons gilde zal niet willen

ontkennen, dat in elk dier
door kunstenaarshand getrokken spotbeelden wel
eenig, zij het ook ten deele
juist, verwijt te vinden is.
Verwijt, dat spreekt van
Zelf, dat niet van toepassing
is op hem die het prentboekje voor de oogen houdt,
maar wel op z'n kunstbroeder aan den overkant,
of op diens voorganger.

BOTH KILLING" CREATURES

R. CRUIKSHANK

Daarom, kan ik elk medicus aanraden zich de keurige verzameling

spotprenten, door den heer Veth
bijeengebracht, aan te schaffen.
Wie kitteloorig is, trooste zich er
me, dat hij zelf onmogelijk bedoeld kan wezen, en wie met den
heer Veth den spot beschouwt als
een der hoogste uitingen van gekwetst en teleurgesteld zedelijk
idealisme, zal des te grooter eerbied krijgen voor zijn eigen stand
en beroep, van welken door de
eeuwen heen steeds zoo hooge
verwachtingen zijn gekoesterd....
en door welken die verwachtingen
.(helaas, niemand is volmaakt)
blijkbaar zoo vaak zijn teleurgesteld.
m
UIT FAUN, WIEN

G . V A N RIJNBERK

DE ARTS IN DE CARICATUUR

G.

CRUIKSHANK

DE ARTS IN DE CARICATUUR

e caricaturen, in dit boek verzameld, betreffen hen, die zich

toeleggen op het genezen van ziekten en het heelen van
wonden. Geen enkel soort van arts ontkomt er aan, noch de
plattelandsgeneesheer, te voet, te paard, in rijtuig, op de fiets, in
automobiel of op motorfiets, noch de steedsche mode-, bus- of damesdokter, noch de chirurgijn, de tandarts of de veearts, noch de
vrouwelijke collega. Misschien kan het hun allen tot eenige vergoeding strekken, dat de kwakzalver eveneens zijn beurt krijgt. Tot nog
meerder troost zijn (wat, hoop ik, gewaardeerd zal worden) een paar
prenten bijgevoegd, die met den patint meer dan met den medicus
gekscheren. Wij zullen hier den arts ontmoeten in het primitieve
stadium, waarin hij tevens barbier was, dan, in zijn bijna verdwenen
landelijken vorm van dokter en apotheker tegelijk; wij zullen hem zien
als student en als examinator, in consult met zijn collega's, doceerend,
5

aan de snijtafel, in het leger en op

de vloot. Wij zullen hem slimme
dingen hooren zeggen en domme,
cynische en dweepzieke, wij zullen hem onverschillig zien of
hartstochtelijk, hebzuchtig of
onkundig, bestookt door wantrouwen, vooroordeel of juist
inzicht. Zonder daarbij naar volledigheid te streven, zal deze
caricaturenreeks de geschiedenis
der genees- en heelkunde op een
eigen wijze oververtellen : wij
Zullen hooren van aderlatingen,
van bloedzuigers en lavementen,
FRANCISCO DE GOYA

^pok-

inenting mee beleven, de koudwaterkuren behandeld zien, de schedelmeterij, het Mesmerisme,

wij zullen dokter Raspail met zijn kamfer als panacee ontmoeten,
n na veel andere wederwaardigheden, Freud en Cou tegenkomen.
De spot, die den geneesheer evenals den advocaat door de eeuwen
heen vervolgd heeft, komt wel voor een groot deel voort uit dat
gekwetste en teleurgestelde idealisme, dat de drijfveer is van welhaast
alle satire. Er is iets schier bovenmenschelijks aan de diensten, die
men van den geneesheer vraagt, als men zijn hulp inroept. Men
haalt hem in het ongeluk, men verwacht redding van hem, men
beschouwde hem, den Aesculaap, worstelend met de Parcen, als op
Menzel's teekening boven de inleiding, van oudsher in een ander
licht dan eenig ander mensen, dien men voor zijn werk betaalde en
daarmee basta. Er is zooal niet iets goddelijks, iets priesterlijks aan
zijn taak. Men eischte onwillekeurig van hem een onbaatzuchtige
toewijding aan zijn roeping, die in alle beroepen, ook het zijne, nu
eenmaal zeldzaam is. Stellen wij ons op de plaats van den patint,,
dan is het slechts menschelijk, dat hij het den dokter kwalijk neemt,
als deze hem niet geneest, dat hij het onaangenaam vindt de rekening.
6

te moeten betalen als

hij al lang weer gezond
is en zijn ziekte vergeten, en nog onaangenamer als hij niet genezen is, hetgeen ook
wel eens voorkomt.
Stellen wij ons op de
plaats van den arts,
zoo heeft hij misschien
evenzeer het recht het
den patint euvel te
duiden, wanneer deze
van zijn geneesmiddelen niet beter wordt,
en zeker het recht
voor zijn werk als
elk ander zijn loon te
eischen.
Het is natuurlijk niet
waar, dat alle menHONORE DAUMIER
schen, die sterven na
door een dokter behandeld te zijn, zouden zijn blijven leven, als ze geen dokter hadden
gehad, of een anderen. Ook is het schromelijk overdreven te zeggen,
dat elke patint, die geneest, beter wordt ondanks de behandeling
van den dokter. Evenmin is elke patint voor den dokter een
proefkonijn of een melkkoe, elke dokter met hart en ziel verslaafd
aan de laatste methode, de berijder van het nieuwste stokpaardje
of de koppig-overtuigde van zijn eigen onfeilbaarheid. Onze prenten
hebben niet de bedoeling dit te doen gelooven, zij willen den
beschouwer slechts amuseeren met de geestige vormen, waarin de
critiek op den arts zich door de eeuwen heen heeft geuit.
Die rekening, waarvan ik al sprak, die rekening is een belangrijk
moment in deze geschiedenis. Ze is een onpleizierige herinnering als
7

men beter, een ergernis als men

erger, een onkieschheid als men
dood is, en toch kan de dokter
haar niet- altijd schenken. In
Japan vindt men die betaling
al een heel kiesche aangelegenheid. Men biedt den arts een
som aan, in papier gewikkeld,
op een waaier of op een presenHONOR DAUMIER
teerblad. Het zou niet passen,
als hij het geld natelde. Op de
prent met langneuzen van Kiosai, die we reproduceeren, legt de
patint het honorarium op een waaier en deze weer op zijn neus.
In Europa is de doktersrekening vaak de laatste, die betaald
wordt, met tegenzin en mopperen. Men heeft een middel tegen deze
kwaal gevonden in het busstelsel, dat eveneens bezwaren heeft, zooals
uit een enkele prent hier blijken zal. De patint verzekert zich tegen
de onkosten van ziekte. Ik heb mij laten vertellen, dat de Ghineezen
zulk een stelsel van verzekering al lang in een anderen vorm toepassen.
Ze zouden den dokter betalen, zoolang zij gezond zijn ; worden ze
ziek, dan houdt de betaling op tot ze weer genezen zijn. Zij zijn dus
geabonneerd op de gezondheid. Ik kan niet ziek worden," zegt de
Chinees, ik ben verassureerd." Vraagt men hem naar den staat van
zijn gezondheid, dan zegt hij : Natuurlijk ben ik gezond, daar zorgt
mijn dokter wel voor." Een prachtige prikkel voor den arts. Intusschen kan dit stelsel leiden tot simulatie bij den abonn, die van
zijn verplichtingen af wil, en aan den anderen kant zou de dokter
uit eigenbelang kunnen volhouden, dat onze Chinees niet ziek was.
Wilde het stelsel daarin voorzien, dan zou het ingewikkeld kunnen
worden, maar processen zouden toch niet te vermijden zijn.
Uit oude verhalen blijkt wel zeker, hoe men in en vr de Middeleeuwen bi; het inroepen van medische hulp somtijds contractueel
vaststelde, dat de arts alleen betaald werd als er genezing volgde. In
een der fabelen van Aesopus heeft de dokter zulk een overeenkomst
aangegaan met een vrouw, die een oogkwaal heeft. Telkens als deze
8

arts (die het gilde m.i. niet tot

eer strekte) de vrouw verbonden heeft, draagt hij een
meubel uit haar kamer weg,
tot er op het laatst niets meer
is. Als hij nu om zijn geld
komt, zegt de vrouw, dat haar
kwaal verergerd is in plaats
van gebeterd, immers vroeger
kon zij al de meubelen in
JAPANSCHE PRENT
haar kamer zien, nu ziet zij geen enkel meer. De arts verloor het
proces en werd veroordeeld in de kosten, die, naar wij hopen,
hoog zullen zijn geweest. Het is bevreemdend, dat een dokter tot
zulke misdadige handelingen overgaat. Is er voor hem van ouds
niet een veel eenvoudiger manier om veel geld aan een patint te
verdienen ? Hij blijft eenvoudig visites maken. Ik vind bij de caricaturen geen enkele, die deze hebberige hebbelijkheid wraakt en er
een middel tegen voorschrijft.
De dokters hebben ook hun grieven. In de Lantaarn" voor 1800,
door Amurath Effendi Hekim Bachi (Peter van Woensel) vertelt de
geestige gewezen scheepsdokter:
Voor eenige maanden pas gezeeten in 't N . H . Koffiehuis, vol van
nieuwsgierigheid, in een oogenblik, waarin belangrijke gebeurtenissen
elkaar volgden als een stortregen, de Haarlemsche Courant zo op 't
moment in de hand genomen hebbende, komt mij de burger N . op
zij schieten met: Dr ! Een woordje !" Wat is er van uw dienst ?
Hierop volgde eene zeer langdradige historie van ziekten en ongemakken, die beslooten werd met een : Wat moet ik er in doen ?
Mijn gemelijkheid over het teleurstellen mijner nieuwsgierigheid
verbergend achter het masker eener schijnbare oplettendheid, had
ik beslooten, gedurende zijne lange Jeremiade", hem zijne indiscretie
in te peperen, en antwoordde hem : Ik weet U een zeer goeden raad
te geven." Geperst om dien te openbaren, zeide i k : Mijn vriend,
de raad dien ik U te geven heb is deeze : neem een Doctor, en betaal
hem rijkelijk; en deze raad zal U van dubbel nut zijn. Voor eerst
9

zult gij de hulp van Uwen Arts hooger

waardeeren, omdat zij U geld kost; en
ten andere zult gij door 't geld de
opmerkzaamheid en ijver van Uwen
Doctor scherpen (ik kan deze gelegen-^
heid onmogelijk laten voorbij gaan, om
mijne medebroeders alhier op 't ernstigste af te raden, in koffyhuizen,Cllegien, of eenige publieke gezelschappen, te treden in consultatin,
veel weiniger er ruimschoots in te zijn,
aldaar raad te geeven, die om niet
gegeeven, ook niet geacht wordt)."
De doktersstand, die er moreel en
wetenschappelijk ongetwijfeld op vooruit gegaan is, heeft ons intusschen in
WILHELM BUSCH
den laatsten tijd toch een nieuw onrecht aangedaan. Als men zijn vertrouwen in een arts verloren
heeft, mag men niet zoo maar naar een anderen toegaan
Zooveel
dokters, zooveel zinnen is een beter standpunt. Weest verdeeld en
geneest!
De schrijvers, bij wie ik de weinige wijsheid over dokters, noodig
om deze verzameling in te leiden, heb opgedaan, komen daarin
overeen, dat eerst in het laatst der 17de eeuw in Europa de genees-,
kunde een waarlijk respectabele wetenschap is geworden. Enkele
goeden niet te na gesproken, waren de dokters voor dien tijd meestal
fantasten, en van bewuste kwakzalvers hoofdzakelijk slechts daardoor
onderscheiden, dat zij onbewuste kwakzalvers waren. De beroemde
John Kaye of Key of Cains moet het model geweest zijn van dr. Caius
in Shakespeare's Merry Wives of Windsor ; hij en Linacre, vr hem
lijfarts van de Engelsche koningen, schijnen tot de goede uitzonderingen behoord te hebben, maar Theodore Turguet de Mayenne,
lijfarts van Fransche en Engelsche koningen, hield er veel van poeder
uit menschenbeenderen gemalen voor te schrijven; het voornaamste
10

GEORGE

CRUIKSHANK

ingredint van zijn jichtpoeder was schraapsel van een ongebranden

menschenschedel. Voor hypochrondisten bedacht hij een smeersel van
vleermuizenbalsem. Daarin kwamen voor: adders, vleermuizen,
jonge zoogdieren, aardwormen, varkensreuzel, hertenmerg en het
dijbeen van een os. Het is om er hypochondrist van te worden,
als men het niet al was ! Daarentegen stamt uit nog iets vroeger,
tijd (het begin van de 17de eeuw) het verdienstelijk geneeskundig
werk van William Bulleyn.
In de Middeleeuwen waren nog zonderlinge medicijnen in ge?
bruik. De geneesheeren schreven hun patinten b.v. niet zelden
mummie" voor, en dit was niets anders dan de naam aanduidde;
poeder vervaardigd uit Egyptische mummies, dus geconserveerde
lijken. Het werd bereid met aromatische kruiden. Men beiz

weerde, dat de Egyptenaren bij het

balsemen geneeskrachtige mengsels
gebruikten, waarvan de recepten verloren waren gegaan, en die men op
deze wijze naar binnen kreeg. N a tuurlijk werd ook met dit middel
geknoeid, men ging de door de zon
gedroogde lijken van terechtgestelde
misdadigers als surrogaat nemenen
de ontdekking van deze fraude maakTRIMOLET
te meteen een einde aan de gewoonte.
D e glossen van Molire op de dokters, hun geleerdheidkramerij,
onderlinge oneenigheid en gelijkhebberij, zijn dikwijls van dien aard
dat ze niet aan een tijd gebonden, en van algemeene toepassing blijven.
Overal ziet men uit de ongenadige scherpte, waarmee hij hen bespot,
dat hij voor die wetenschap zelf niet veel achting had. In zijn apotheose
van den Malade Imaginaire, met het eenige voorschrift: primo seignare, deinde purgare, postea clystarium donare (eerst aderlaten, dan
purgeeren, dan een lavement zetten) was zijn critiek intusschen zijn
tijd werkelijk ver vooruit; nog ver i n de 18de eeuw werd van het
aderlaten druk misbruik gemaakt. In zijn tijd werden de zieken stelselmatig verzwakt door al die afvoermiddelen, en wij weten, dat Lodewijk X I V door zijn doktoren uitgemergeld werd.
. Francois Rabelais, zelf arts, was Molire i n deze voorgegaan. Het
strekt dezen grooten satirist tot bijzondere eer, dat hij i n een tijd
(16de eeuw), toen de geneeskunde zeer laag stond, haar bedriegekjkheid en onmacht aan de kaak heeft gesteld. Zijn critiek, i n den i n zijn
dagen algemeenen zeer drastischen vorm gegoten, is meer waard dan
die van den dichter Petrarca, die voortdurend met de artsen op voet
van oorlog was en zelfs i n 1532 aan paus Clemens V I een brief schreef,
waarin hij diens doktoren heftig bespotte en aanviel. I k weet," zegt
hij bijvoorbeeld, d a t uw bed belegerd wordt door artsen, dat doet
mij i n den allergrootsten angst verkeeren. Zij zijn altijd allemaal van
verschillend oordeel, en degene, die niets nieuws weet te zeggen, laadt
12

de schande op zich achter de

anderen aan te strompelen. Het
is niet te betwijfelen, dat, zooals
Plinius zegt, al deze lieden, om
door de een of andere nieuwigheid naam te maken, ons leven
op het spel zetten."
Rabelais, die tegen zooveel
machten van zijn tijd met zijn
satire in het strijdperk is geTRIMOLET
treden, kende dit terrein als
zooveel andere, en bracht er een groote geleerdheid mede.
Maar het einde der Middeleeuwen, toen in de doodendansen" en
in de verschillende producten der narren- of gekken-htteratuur zooveel
felle maatschappekjke^atire naar buiten kwam, had de betrekkelijkheid
van des dokters kunst al herkend. Sebastian Brandt zegt in 1494 (toen
Rabelais nauwelijks geboren was) in zijn Narrenschiff, aan het begin
van een lang vers : Von narrechter Ardsney" :
Der geht wohl heim mit andern Narrn
Wer einem todt kranken bricht den harn
Und spricht, wart, bis ich dir verknd'
Was ich in meinen Bchern find'
Derweil er geht zum Bchern heim,
So fahrt der Siech nach dotenheim.
Tijl Uilenspiegers grappen tegen de dokters zijn van ongemeen
ons makelij ken aard.
Erasmus liet in zijn Lof der Zotheid de artsen evenmin met rust.
Die is tot groot verdriet van zijn dokter van de koorts genezen,"
zegt hij ergens, en elders hoe meer onwetend en hoe brutaler de
arts is, des te meer is hij bij de grooten in aanzien, want de geneeskunde, vooral zooals men ze nu hanteert, is slechts een soort van
vleierij, wat zij zekerlijk met de redeneerkunst gemeen heeft."
Lafontaine formuleert zijn critiek bondig en gracieus :
13

Le mdeein Tant-Pis alloit voir un malade

Que visoit aussi son confrre Tant-Mieux.
Ce dernier esprait, quoique son camarade,
Soutint que le gisant iroit voir ses aiux.
Tous deux s'tant trouvs diffrents pour la cure,
Leur malade paya le tribut a la nature,
Aprs qu'en ses conses Tant-Pis eut t cru,
lis triomphoient encor sur cette maladie.
L'un disait II est mort, je 1'avois bien prvu."
S'il m'et cru, disait 1'autre, il seroit plein de vie."
Mij dunkt, dat voor het standpunt van dr. Tant-Mieux wel iets te
Zeggen valt.
Geeft Lafontaine hier zijn critiek op de geneesheeren saamgevat
als in een epigram, zijn tijdgenoot Molire heeft in zijn Malade
Imaginaire, 1'Amour mdeein, Monsieur de Pourceaugnac uit de
verhouding der dokters onderling en tot hun patinten welhaast alle
komische munt geslagen, die ze kan opleveren. Zijn minachting voor
de uitoefenaars der medische wetenschap in zijn tijd kon niet duidelijker worden uitgedrukt dan in de gemakkelijkheid, waarmee de
dienstmaagd Toinette een dokter voorstelt, een leefregel en recepten
geeft, of de bereidwilligheid van Clante om ijlings dokter te worden,
ten einde Angelique te kunnen trouwen, of de luchthartigheid waarmee

, H . DE POURCEAUGNAC" (MOLIRE)

14

JOSEPH HMARD

wordt voorgesteld, dat de ingebeelde zieke zlf-dit beroep zal volgen.

De woede van dokter Purgon, omdat Argan onder den invloed van
Zijn broeder heeft uitgesteld te nemen un clystre que j'avais plaisir
a composer moi meme invent et form dans toutes les rgies de
1'art et qui devoit faire dans des entrailles un effet merveilleux"
en zijn heengaan wegens deze crime de lse-facult" zijn prachtige
persifflages op dokters-aanmatiging. Zie ook hoe de heeren Diaforus,
vader en zoon, en de beide dokters in M . de Pourceaugnac elkaar den
bal toegooien, en denk vooral aan den lof, die de schrijver den apotheker (nederige trawant van de mannen der wetenschap) in den mond
legt: II y a plaisir d'tre son malade, et j'aimerais mieux mourir
de ses remdes que de gurir de ceux d'un autre." On est bien
aise au moins d'tre mort mthodiquement" C'est un homme
expditif, expditif, qui aime a expdier ses malades, et quand on
a a mourir, cela se fait avec lui le plus vite du monde." Niemand beter
dan Molire heeft ooit met loftuitingen als deze een waarlijk moordend
sarcasme uitgesproken, niemand zeker, heeft het met zooveel goedgehumeurdheid gedaan. Als-de aldus geprezen dokter hoort, dat zijn
patint niet beter wordt, zegt hij : Ce n'est pas ma faute. Je lui donne
des remdes, pourquoi ne gurit-il?" De arme patint is vijftien keer
in drie weken adergelaten, zonder succes, dat wil dus zeggen, dat de
ziekte niet in het bloed zat. Nu gaat hij zien of de ziekte soms in het
gestel zit, door middel van purgeeren, en als dit niet helpt, stuurt hij
hem naar de baden. Dat is zijn manier van een diagnose te stellen. De
dokters van Molire zijn het niet eens met den straks geciteerden
dr. Peter van Woensel, die zijn collega's raadt: ook in het geheel
niet mild te zijn, in uit te stallen veel medicinaele geleerdheid, die
kwalijk begrepen en kwalijk overgebracht, uw mond doet schijnen
een trechter van ongerijmdheid, of uw hoofd een zetel van verwaandheid." Purgon bedreigt den armen ingebeelden zieke met een reeks
van geleerde kwalen, de beide medici in Pourceaugnac bieden tegen
elkaar op in medicinaele" termen en verklaringen. Lesage zegt van
zijn dokter Sangrado, in G i l Bias: Ses raisonnements paroissoient
gomtriques et ses opinions trs singulires". Deze arts is tegen
purgeeren en aderlaten, maar ook hij is expditif".
15

De scherts van Molire intusschen, zoo fijn en luchtig nog in het

absurde, geeft ons nog niet zulk een miserabelen indruk van den
stand der wetenschap als de bitse uitspraak van een overigens zoo
gemoedelijk man als Addison : The sight of them is enough to
make a man serious, for we may lay it down as a maxim that where a
nation abounds in physicians it grows thin of people. This body of
men in our own country may be described like the British army in
Caesar's time. Some of them slay in chariots, and some on foot".
Swift maakt het natuurlijk nog erger. In de beschrijving van de
menschenmaatschappij, die Gulliver aan de Honyhuhum (het paard)
geeft, voegt hij den artsen de volgende giftige beschuldiging toe:
One great excellency in this tribe is their skill at prognostics,
wherein they seldom fail: their predictions in real diseases, when they
rise to any degree of malignity, generally portending death, which is
always in their power, when recovery is not; and, therefore, upon
any unexpected signs of amendement, after they pronounced their
sentence, rather than be accused as false prophets, they know how to
approve their sagacity to the world by a seasonable dose."
Zulk een satire streeft welhaast het doel voorbij. Goethe echter is
in zijn Faust niet heel veel vriendelijker. Als het landvolk Faust komt
danken voor wat zijn vader en hij voor hen deden, zegt hij bitter tot
Wagner:
So haben wir mit hllischen Latwergen,
In diesen Talern, diesen Bergen,
Weit schlimmer als die Pest ge'tobt.
Ich habe selbst den Gift an Tausende gegeben,
Sie welkten hin, ich muss erleben,
Dass man die frechen Mrder lobt.
En Mephisto zegt tot den leerling :
Der Geist der Medizin ist leicht zu fassen;
Ihr durchstudiert die gross' und kleine Welt
U m es am Ende gehn zu lassen
Wie 's Gott gefallt.
16

Wij zullen de litteratuur niet verder doorzoeken naar satire op de

faculteit. Laat ons in 't voorbijgaan denken aan de tragi-cornische:
geschiedenis van Justin's horrelvoet in Flaubert's Madame Bovary,
een kwaal tot erger gekomen door de behandeling, die dokter Bovary,
aangezet door zijn eerzuchtige vrouw en den dwaas Homais, er op
toepast, aan de figuur van den modedokter Firmin in Thackeray's
Philipp. Het eerste bedrijf in Shaw's Doctor's Dilemma", met den
spot, die de dokters elkaar toedienen en de dwaze stelsels, die zij
elkaar openbaren, is op zichzelf een caricaturengalerij in proza. In
zijn voorrede over dokters ontzegt deze doodvijand van alle romantiek
in het leven, den geneesheeren in elk voorkomend geval alle verdienste, ook als de patinten genezen. Wie de behandeling van dit
onderwerp door Molire en door Shaw achtereenvolgens beziet,
krijgt een helder inzicht in den aard van beider satire. Molire maakt
den dokter van zijn tijd oneindig ridicuul, hij laat niets van hem over.
Maar uit de asch van dezen op den brandstapel van zijn spot verteerden dokter, kan een goede dokter verrijzen. Shaw ontneemt ons
elke illusie, dat een dokter iets kan uitrichten; hij laat zelfs van het
ideaal niets leven.
Na dit veel stof opwerpend tooneelstuk, waar het dilemma m. i .
zoo niet verkeerd gesteld, dan toch gezocht is, heeft een ander,
dokter Knock van Jules Romains, zelf arts, den geneesheer, zijn
wetenschap en zijn karakter wederom in het voetlicht gesteld.
Dokter Knock wil iedereen ziek hebben. Hij neemt de praktijk
over van een dokter, die geen patinten had in' zijn gezonde dorp;
binnen korten tijd heeft hij zoowat alle inwoners gesuggereerd,
dat ze ziek zijn en het dorp in een hospitaal herschapen. Hij is
niet vrij van gewinzucht, maar hij is vooral fanatiek. Natuurlijk
heeft hij gelijk, en is niemand volkomen gezond. Natuurlijk
hebben de psychiaters, bij wie het jacht-instinct nog veel sterker
en algemeener is, gelijk, dat ze iedereen abnormaal willen hebben.
Hoe verder de wetenschap, hoe meer ziekten zij constateert. Maar
een heilzame reactie op dezen vooruitgang is ons dan toch gegeven
in de laatste verschijning, Cou, die ons allen gezond wil hebben,
en eiken dag gezonder.
2

17

Men kan niet zeggen, dat de caricatuur

ooit een bijzondere voorkeur heeft gehad
voor de uitbeelding van den arts. Dat er
zooveel materiaal is, hebben we te danken
aan de groote plaats, d i e . . . . de ziekte in
het menschenleven inneemt. Verder, natuurTRIMOLET
aan de veelzijdigheid van het beroep,
aan de vele critiek waaraan het bloot staat van de zijde eener
menschheid, die zelf op dit gebied zijn ideen en vooroordeelen
heeft en in het werk van huis uit zwaar heeft geliefhebberd.
Bijzonder pittoresk is het beroep nooit geweest. De kwakzalver, die
zich costumeerde als een soort toovenaar of in een soort van pompeuse
uniform, die een hansworst bij zich had of een aap om reclame te
maken, die op een ezel of muilezel rond reed en gezien moest worden,
was van oudsher een avontuurlijker verschijning dan de gewone Jiuisdokter. Dat de artsen in Molire's tijd een bepaald model suikerbroodachtigen punthoed droegen en een tabberd, zou uit de illustraties en
de traditioneele costumeering kunnen volgen, doch het is opmerkelijk, dat M . de Pourceaugnac den dokter eerst voor een heel deftig
maitre d'htel aanziet. Het is waar, hij is een provinciaal, en kent
misschien de kleederdracht der Parijsche dokters niet.
De Engelsche dokters in dienzelfden tijd en nog veel later droegen
een vrij grooten stok, glad en glanzig, met een gouden of zilveren
knop. Die knop was hol en bevatte een fleschje met azijn, dat zij voor
den neus hielden om jzich te beschermen tegen de schadelijke uitwasemingen van den patint. De stok was een overblijfsel van de
bezweringswerktuigen der oude medicijnmeesters, een nazaat van den
tooverstaf. De barbiersrcliirurgijns moesten een ander soort stok
dragen. In het Hoogerhuis sprak Lord Thurlow in 1797 tegen de ingeslopen gewoonte van deze menschen om den dokt er ss tok te dragen:
de stok van den barbier behoorde blauw en wit te zijn, die van den
chirurgijn moest bovendien voorzien zijn van een rood en blauw
vlaggetje. Het schijnt, dat de edele lord de klok had hooren luiden,
doch niet precies wist waar de klepel hing. Er moesten een roode,
een blauwe en een witte streep wezen, zich als slangen kronkelend om
18

den stok. De twee eersten stelden het bloed uit de slagaderen en gewone
aderen voor, terwijl de witte het lint voorstelde, dat den arm bij het
aderlaten moest ophouden na het wegnemen van het verband. De
patinten moesten dien stok vasthouden en de hand openen en sluiten
om het bloed snel te doen vloeien.
De geneesheer behoorde ook steeds een lange pruik te dragen. De
laatste geneesheer, die een zijden tabberd droeg, was Reynolds, die
George III van Engeland op het laatst van zijn leven behandelde.
Vr de regeering van Karei II hadden de geneesheeren de gewoonte
te paard hun bezoeken af te leggen, waarop zij zaten als vrouwen.
Na de restauratie reden zij in een kleine koets met twee paarden. Deze
gewoonte was algemeen, en het deed schade aan eens dokters reputatie,
als hij niet zulk een equipage had, zoodat sommige dokters in het
geheim bijbaantjes hadden, zooals zangleeraar of zelfs koetsier, om
maar koets en paarden te kunnen houden. Ten einde de handen
warm te houden en nauwkeurig de polsslagen van de patinten
te kunnen tellen, droegen de Engelsche dokters een mof.
Voor het overige is geen bijzondere doktersdracht aan te wijzen,
en zoo gaf het optreden van vrouwelijke artsen in onzen tijd ook geen
aanleiding tot grappen op haar uiterlijke verschijning, zooals bij de
advocaten. Vrouwelijke dokters waren er trouwens al in de 17de en
18de eeuw, het waren meestal vroedvrouwen, die haar werkzaamheid
uitbreidden.
Een randteekening in een manu:script, een psalmboek, uit de 15de
eeuw, geeft ons een dokters-caricatuur, met dieren als personages.
De beer is ziek en ligt te bed, dat
onder een boom is opgemaakt. De
aap, in dokterskostuum, bekijkt zijn
urine. Hieruit en uit een andere
dergelijke satirieke versiering, zooals er zooveel in de Noord-Fransche,
Vlaamsche en Hollandsche handschriften voorkomen, waar een dtmizeU
de hien (our
19

andere aap het

water van een
demiselle de
bien cour" (dame
van het hof) beschouwt, zijn de
vroegste afbeeldingen van deze
soort, die ik ken,
het zijn tevens
voorloopers van
de vele schilderijen met pis- "
ADOLF OBERLANDEF
kijkerij in de
17de eeuw. Ten
overvloede zijn het ook nog treffende voorbeelden van de dierr
caricatuur, die in de Middeleeuwen zooveel voorkomt.
Natuurlijk verschijnt de arts ook in de doodendansen op het laatst
der middeleeuwen. Dat de arts, die ziekten moet genezen, ten slotte
zich zelf niet voor den onvermijdelijken dood kan bewaren, maakt
zijn lot in die grimmige satirieke verbeeldingen tot een wel zeer
treffende illustratie van het memento mori". Op te merken is, dat
men in dien tijd het skelet slecht had bestudeerd, zooals blijkt uit de
personificaties van den Dood. Zelfs in Holbein's doodendans heeft
het geraamte twee bovenarm-beenderen en maar n onderarmbeen,
bij Merian, in 1621 nog, van beide twee ! Maar.dr. Felix Hollander
toont in zijn boek Die Karikatur und Satire in der Medizin" zelfs
nog bij Alfred Rethel's doodendans in 1848 anatomische fouten aan.
Ik heb in het begm al doen uitkomen, hoe weinig ernstig-wetenschappelijks er aan de heelkunde van Middeleeuwen en zelfs nog in
16de en 17de eeuw was, en hoe begrijpelijk de minachting voor het
beroep was, die uit litteratuur en teekening spreekt. Wij behoeven
dus geen afzonderlijke beschouwingen te wijden aan de houtsnee en
het vers van Sebastiaan Brandt's Narrenschiff.
Het vers in Thomas Murner's Narrenbeschwrung zegt o.a.:
20

Apotheker medicus
Thun dir wahrich nichts umbsust, (umsonst)
Denn sie beid hab ein Vertrag
Was der ein niu scheren mag,
Das soll der ander abher schinden
So lang sie einen Heller finden.
Het ligt nogal voor de hand, dat, waar men al zoo weinig zakelijks
wist van lichamelijke ziekten, men tegenover zielsziekten nog veel
hulpeloozer stond, en of zeer grove, of zeer fantastische middelen
aanwendde. Bekend, en hier niet nog eens te beschrijven, is de beestachtige behandeling van krankzinnigen tot zelfs nog in het begin van
de 19de eeuw. Een komische zijde is echter niet voorbij te zien aan
de behandeling, die men de ongevaarlijke of huis-gekken deed ondergaan, die het een of ander idee-fixe hadden. Zeer veel verbreid schijnt
het denkbeeld te zijn geweest, dat men een steen of steenen in het
hoofd had, die er uit gesneden moesten worden. Een prent naar
Brueghel vertoont ons die operatie, zooals ze in het openbaar, op een
jaarmarkt of kermis, plaats heeft, ze is natuurlijk vol allegorische
toespelingen. Men voelt dat Brueghel de behandeling al als boerenbedrog beschouwde, en de maker van de latere bij Allardt verschenen
prent Gomt mannen en vrouwen allebey en laet u snyden van de
key" dacht er blijkbaar evenzoo over. Een der personnages voelt
blijkbaar niet veel voor dat snijden en beproeft een andere geneeswijze :
Dewille den toeback al sieckten verdrijft,
Is 't wonder dat myn key so groot blijft.
Deze 17de eeuwsche prent is later als vele andere nog eens
gebruikt voor politieke doeleinden, en wel in het begin van de 18de
eeuw: de kei stelde toen de manie voor speculeeren met de actin
van John Law voor.
Toonen deze prenten al scepticisme ten aanzien van het steensnijden, op het schilderij van Jan Steen in het museum Boymans te
Rotterdam kan men duidelijk zien hoe de steenen, die de dokter
heet te verwijderen, door een vrij grove goocheltoer uit zijn hand
21

vallen en door hem zelf zijn geleverd.

De arme patint is daar zelfs blijkbaar de rise van heel de buurt, die
aan is komen loopen om hem in het
ootje te zien nemen. Bij zenuwhoofdpijn en dergelijke kan zulk een middel, minder grof toegepast, misschien
even goed als andere soorten van
suggestie hebben geholpen.
Maar men schreef den hoofden
en verdere lichaamsdeelen van menschep waar een streep door liep, nog
een anderen inhoud toe. Op een
ADOLF OBERLANDER
van de emblemata saecularia" van
Theodoor de Bry ziet men een ouden heer voorgesteld, die er zeer
geleerd uitziet, een narrenkap (?) in een bol glas bekijkt, en het
vermogen schijnt te hebben allerlei muizenissen uit uw hoofd en
alle hinderlijks uit uw lichaam te verwijderen. Uit het hoofd van
den man in het dampbad komen een paard, een kanon, speelkaarten,
insecten, vogels, een vrouw, een luit, een rad, een vleermuis, en veel
andere zaken, die er niet behooren. Verstaat deze man der wetenschap
(of kwakzalver) ook de kunst iemand van hartstocht voor paarden,
voor oorlogzuchtigheid, speelwoede, erotische aanvechtingen en
meer onverstandigs te genezen ? Bij den tweeden patint worden
ze door een kraan uit zijn buik geloost. Professor van Rijnberk kan
uit het onderschrift: Arte mea cerebrum nisi sit sapientia totum"
niet anders maken dan: Door mijn kunst worden ieders hersenen een
en al wijsheid. En waarom zou de blijkbaar succesvolle psychiater
op het prentje dat niet beweren ?
William Hogarth laat in een zijner prenten: Credulity, Superstition and Fanatism" konijntjes te voorschijn komen onder de rokken
eener uit bijgeloovige exaltatie in zwijm gevallen vrouw; men vindt
hier dus dezelfde beeldspraak terug.
Deze groote 18de eeuwsche caricaturist, die de geheele samenleving
van zijn tijd zoo scherp heeft belicht, heeft een prent op de dokters
22

geteekend, die hij heel vriendelijk

The Company of Undertakers"
noemt, en waarop men de portretten van eenige bekende artsen uit
zijn dagen ziet. De drie bovenste
zijn Chevalier John Taylor, een noogig geneesheer (zijn tweede oog
is op zijn stok geschilderd), een
knap man, doch zeer ijdel op zijn
titels, waarvan hij er een groot aanH . DAUMIER
tal had. De middelste is een vrouw,
Mrs. Mapp. Zij was chirurg, specialiteit in beenziekten ; zij heeft voor staf een knook. Deze dame maakte
zeer veel reclame en had zeer veel succes. De derde is Dr. Ward, die
een moedervlek op de wang had en door Hogarth als met een gelaat
in twee kleuren wordt voorgesteld.
Naast Jan Steen en Hogarth zien we nog meerdere schilders van
naam : de Bray, Brouwer, Watteau en Pietro Longhi meer of minder
satiriek bedoelde dokterstafereelen bijdragen. Over het algemeen is
Jan Steen's houding tegenover de artsen wel een geheel andere dan
die van Molire, de eenige groote humorist, waarmee hij op n lijn
kan worden gesteld.
Als de patinten, aardige meisjes of vrouwtjes, i n werkelijkheid aan
geen ernstiger kwaal dan liefdepijn lijden :
Hier baet geen medicijn,
Het is der liefde pijn,
dan schijnen de dokters dit, blijkens hun kwalijk verholen glimlach,
meestal wel in de gaten te hebben. Het onderschrift bij de door
F. Joullain naar Watteau gegraveerde prent: Votre homicide facult" is bijzonder boosaardig, en geheel in den geest van een Swift.
Hier, als bij Molire, speelt de clysteerspuit een groote rol. In de
winkel van den apotheker", het schilderij van den geestigen en gracieuzen Venetiaanschen meester Pietro Longhi, ziet men dezen zelf als
tandarts dienst doen; de dokter zit aan een tafel zijn recept te schrijven.
33

MESMERISED

IN A STATE OF C O M A "
G. CRUIKSHANK

Zulke dokters-afbeeldingen,
ook die waar eenige leden der
faculteit muziek maken op instrumenten, die verdacht veel
van lavementspuiten en spoelkommen weg hebben, raken het
beroep als zoodanig. Belangrijker
bijdragen tot de geschiedenis der
wetenschap brengen de caricafcpg^fa geneesmethoT

den, modes of manien. Daarvan is wel de eerste, die een ware

campagne van caricaturen heeft ontketend, het Mesmerisme of
dierlijk magnetisme.
Frederik Anton Mesmer, die kort voor de Fransche revolutie in
Parijs geweldig opgang maakte, was een Duitscher of Zwitser. Hij
werd dokter te Weenen, na verdediging van een dissertatie de Invloed der Planeten op het Menschelijk Lichaam". Later werd hij
de groote man van het dierlijk magnetisme". Het is mijn taak niet
deze methode te beschrijven of te beoordeelen. Ik geloof, dat Mesmer
thans algemeen voor een charlatan wordt gehouden. Hij had zijn
voorlooper in den Engelschen officier Valentin Greatreakes, die door
aanraking en door biologeeren met de oogen genezingen deed, en die
waarschijnlijk volkomen te goeder trouw is geweest. Het geloof aan
zulke wonderen kan allerminst verbazen in een tijd, toen de aanraking door vorstelijke hand nog officiel als een middel werd beschouwd tegen klieren. Van Mesmer worden grappige anecdoten
verteld.
Eens vroeg Dr. Egg von Ellekon hem, waarom hij zijn patinten
aanried zich in rivierwater te baden en niet in bronwater. Omdat,"
zeide hij, rivierwater aan de zonnestralen blootgesteld is." Dat
is zoo," luidde het antwoord, maar niet zoo voldoende, dat het niet
dikwijls daarenboven nog kunstmatig moet worden verwarmd.
Waarom zou dus bronwater niet verkieselijk zijn ?" Alles behalve
verlegen, antwoordde Mesmer, met innemende vrijmoedigheid:
Waarde doctor, de reden, waarom water, dat aan de zonnestralen
24

is blootgesteld, boven
elk ander water de voorkeur verdient, is, omdat
het gemagnetiseerd is.
Ik zelf heb de zon gemagnetiseerd, zoowat
twintig jaar geleden."
Op een der caricaturen uit dien tijd wordt
Mesmer door den duivel RFXIEVING A GENTLEMAN FROM A STATE OF COMA"
G. CRUIKSHANK
gehaald. Hij tracht nog
vergeefs den prins der
Duisternis te magnetiseeren. Op een ander ziet men hem als hond
een heelen jachtstoet in verwarring brengen. Bij de honden en bij
den ezel van een juist passeerend melkmeisje treden allerlei
hysterische verschijnselen op. Verschillende caricaturisten leggen
het dierlijke" verschillend uit; bij den een treedt het dier op als
magnetiseur, bij den ander als object.
Toen Mesmer in 1815 stierf, was hij bij het publiek in ongenade,
arm en vergeten. Maar het Mesmerisme dook een kwart eeuw later
weer op en gaf weer aanleiding tot nieuwe spotternijen.
De pneumatische behandeling, die booze gassen verwijderde en
door Gillray op drastische wijze is bespot, de macassar-olie-kuur voor
de haren (die ons de antimakassar als erfenis liet) en de schedelleer
van Dr. Gall zijn de volgende hobbies.
De laatste is op vele wijzen bespot. Onder de caricaturisten, die
daaraan deel namen, is ook onze eigen gemoedelijke landgenoot Jacob
Smies. De schedelmeterij, die zeer stellig op iets berust, heeft een
taai leven ; wij vinden een twintig, dertig jaren later weer prenten,
o.a. van Honor Daumier. Een van de aardigste in het begin van de
19de eeuw is die van. David Hess, den Zwitser, die een tijd lang in
ons land gewoond heeft en de serie Hollandia Regenerata" op de
toestanden in de Bataafsche Republiek teekende. Op zijn prent zien
we een heele reeks menschen elkaar, alsof het een spelletje gold, den
schedel betasten.
25

H.

DAUMIER

De caricatuur, tolk van de critiek, maar ook dikwijls van de voot*

oordeelen d e r . . . . leeken, heeft natuurlijk niet altijd gelijk. Tegenover
Mesmer is haar houding vermoedelijk wel zeer juist geweest; tegenover Gall's schedelleer, die leidde tot allerlei kinderachtig dilettantisme, vertegenwoordigde zij het gezond verstand. Jenner's koepokinenting kon echter evenmin bij haar genade vinden, maar wij moeten
bedenken, welk een dankbaar onderwerp men in die inentingskoe
had, die natuurlijk op elke prent voorkomt. Op een Fransche prent
zien wij de vaccineerders als echte kwakzalvers, in uniform voorgesteld, en met een trompet. Zij verkondigen : Par permission, nous
vaccinons, nous dindonnons, nous rajeunissons, nous embellissons,
nous etc. etc. etc. Het vers op het vaandel zegt:
Pour votre argent, dssions
Morbleu, vous recevrez tous
Chacun sera vaccin, c'est a
La bonne aventure, a qui la

nous manquer votre Cure,

1'heureuse Piqre,
dire dindonn,
bonne aventure ?

De dindonnade" was een parodie op de vaccine, een grappen^

maker had in het Journal des Sciences et Arts, den 15 Florial I X een
26

brief geplaatst, waarin hij zeide, dat

de kalkoen in Frankrijk al lang het
zelfde vermogen had als de Engelsche
koe. Den gevaccineerden echtgenooten groeiden, volgens andere kroniekschrijvers, horens op het voorhoofd.
Gillray, op wiens prent men Jenner
Zelf afgebeeld en zeer gelijkend ziet,
vertoont ons nog andere gevolgen van de inenting.
De ongetwijfeld geestige ets van George Cruikshank The Cowpox
tragedy, scne the last", bezegelt den voorloopigen triomf der antivaccinatie, maar het was niet het laatste bedrijf, die verwerping van
de vaccinatiewet in 1812.
In Duitschland werd de strijd tegen de inenting door een arts,
Nittinger, geleid. Hij schoot met grof geschut, deze woelige en heftige
dokter, hij heeft er allerlei geleerdheid bij te pas gehaald, en gaf statistieken. De meer valsch-pathetische dan geestige anti-vaccinatiecaricatuur in Duitschland is vrijwel officieel door hem genspireerd.
De caricatuur maakte later, toen de dwang in Engeland werd afgeschaft, amende honorable, of nam revanche, zooals men het noemen
wil, met Linley Sambourne's De-jenner-ation".
Een Hollandsche prent uit 1880, van Jan Holswilder (die er
veel mooiere gemaakt heeft) toont ons D r . A . Kuyper, die, met
de Standaard zwaaiend, het publiek tegenhoudt om de kermistent
met de stoom-inenting binnen te treden. De spotprent, uit Haagsche Penkrassen" van J. A . de Bergh ziet op de reclame, voor
de inenting gemaakt. Een dame heeft de behandeling niet op den
arm, maar op haar knie laten waarnemen.
Voor zoover ik kan nagaan, heeft de caricatuur latere uitvindingen van serum (bv. van Pasteur) vrijwel met rust gelaten.
De grappen op de homopathie zijn van onschuldigen aard. De
strijd tusschen Homopathen en Allopathen", een ware veldslag,
zou helaas in onze reproductie wat klein worden; de aardige prent
van Adolf Menzel in 1832 is duidelijker. De dood roept homopaath
en allopaath toe: Seid einig". De dikke dokter is de verkondiger der
w #

N E W M A N

27

homopathie Hahnemann. De dichter der Jobsiade, de arts Karl

Kortum, dichtte een spotvers op de homopathie, de Smueliade t
Und bald formierten die Schler und Freunde
Eine solide homoopathische Gemeinde.
Welche im ganzen Lande dann frei,
Uebte die erlernte Homoopathei:
Insonderheit Juristen, Schulmeister und Pastore
Thaten Bsse und schworen zur neuen Lehre,
Alles nach dem hergebrachten Schluss
Similia similibus enz*
Het genoegelijk prentje van G . Cruikshank besluit onze caricaturen
op deze geneeswijze, laat dat op de koudwaterkuur daarbij aansluiten,
want wij moeten ons niet te lang bij de speciale methoden ophouden,
en verder de algemeene satire op den arts bekijken. De moeilijkheden
om aan goed demonstratie-materiaal te komen brachten een Schotsche
gynaekoloog er toe daarvoor een varken te bezigen. Men weet, dat
het verkrijgen van lijken voor de anatomische lessen zeer moeilijk
was en dat in Engeland een wijdvertakte organisatie, met medische
studenten aan het hoofd, de graven plunderde, nog in het begin der
19de eeuw. Hoeveel griezelverhalen uit den romantischen tijd zijn
op dezen toestand genspireerd!
De prent A Man-mid-wife" laat ons zien hoe vreemd en nieuw
men het in 1793 nog vond, dat een man de taak van accoucheur op
zich nam, die immers aan de
vroedvrouw toekwam. Uit dien
tijd dateeren overigens goede
werken over dit onderwerp. De
prent van den Edinburgschen
graveur John Kay is alleen interessant, omdat ze ons een groot
aantal artsen-physionomien
toont. De van ouds bekende
bloedzuiger, de nieuw-ruitgevonden maagpomp, de influenza, de
T
R
I
M
O
L
E
T
LA CONSULTATION
28

cholera figureeren tusschen de gewone, ofschoon veel gevarieerde

hatelijkheden op de medici, waaronder ook verschillende voorstellingen van het consult". Verschillende voorstellingen inderdaad: Bij
Boilly gaat het vreedzaam toe, bij
Delacroix slaapt men, bij Cruikshank (illustratie voor Smollett's
TRIMOLET
Peregrine Pickle) slaat de onwillige patint er op in, bij Trimolet
eindelijk, in ons tusschentekst-vignetje, gaan de dokters elkaar te lijf.
Natuurlijk mag in onze reeks de aangename figuur van den mdeein
a la mode", de damesdokter, niet ontbreken en zijn dubbelganger,
die, op de prent van du Maurier, a good bed-side manner" heeft,
de dokter, die u prettig stemt, gerust stelt, en toch ook weer niet
doet alsof ge niets mankeert, maar u voorschrijft wat u bevalt. Een in
Engeland voorkomend soort is ook de jagende dokter ; bij Alfred
Crowquill is hij het onvrijwillig, door de geestdrift van zijn paard,
bij Charles Keene is hij zelf de maar al te enthousiaste
Op de
eene Japansche prent kan men zien hoe het daar onbetamelijk wordt
geacht den dokter zijn geld zoo maar in de hand te geven.
Het scheen mij een goed ding hier eenige portretten van bekende dokters, op caricaturen voorkomende, in de verzameling te doen pareeren.
Wij hebben Jenner op Gillray's prent gezien, wij zien nu ook dokter
Raspail, den bekenden man van de kamfer-behandeling, bij wien vele
huismoeders nog zweren; wij krijgen Cou en een minder authentiek
dan geestig portret van Freud door den Franschen dichter Jean Cocteau.
Bij de zeer algemeene aardigheden in Grandville's diercaricaturen
zal geen commentaar noodig zijn, en de meeste andere grappen worden
verklaard door het onderschrift zelf.Robert Macaire, Daumier's prototype van oplichter, verschijnt als de dokter van het gratis-consult, die
u de medicijn dubbel en dwars laat betalen. Op de glossen van den
Simplicissimus, somtijds door schromelijke overdrijving het doel voorbij schietend, hebben we ons door al het vorige voldoende voorbereid.
Men kan in het algemeen nog opmerken, dat, terwijl de moderne
29

Fransche en Duitsche caricatuur op de dokters in

haar bloeitijdperk van twintig jaar geleden zich
in dienst stelde van een meestal zeer felle (al
of niet billijke) critiek, de moderne Engelschen
ook hier weer door het onverwachte, verrassende
nonsensicale van hun fantasie een lach weten op
te wekken, die niet kwetst en waarmee elk in
kan stemmen. De caricatuur heeft dan niet,
als in Simplicissimus of Assiette au Beurre, een
andere taak, dan die om te doen lachen, en ook
hier weer ziet men hoe de hoon, als alle strenge
heeren, niet lang regeert. De satire heeft plaats
gemaakt voor d klucht. Tot hun campagne tegen
cynisme en sleur werd de caricatuur in een Simplicissimus of Assiette au Beurre oorspronkelijk
door een edelmoedig gevoel voor de verdrukten
gedreven, maar de voorop gezette miskenning van
het groote werk, dat voor de lijdende menschheid
wordt verricht, laat toch een wrangen nasmaak F R E O D J E A N C O C T E A U
achter. En het is opmerkelijk, dat zulke scherpe satire, zooals in het
laatst van de middeleeuwen, in het laatst der 18de en 19de eeuw, altijd
door zachter humor gevolgd wordt. (Jan Steen, de Victorian Age). De
spot weigert dan langer een tendenz te dienen en wordt zichzelf.
i elk onderwerp is dankbaarder dan dat van den
tandarts ? Maar hier treft de spot niet de
wetenschap. De geschiedenis van de tandheelkunde is er een van vooruitgang. Van
den man op jaarmarkt of kermis, met zijn
hansworst, die grappen maakte en den loftrompet stak of de reclametrom roerde, met
zijn souffre-douleur, die zich ter demonstratie liet behandelen, van den kiezentrekker
bij Jan Steen of van de Venne en die op
Fransche prenten met zijn uniform en sabel
H.

30

ROWLEY

tot den welgeoutilleerden operateur van thans, die slechts bij uitzondering meer trekt, maar waarlijk heelt; van den tandensmid, die
met den voet tegen uw buik en met enorme krachtsinspanning na
eenig draaien u eindelijk, terwijl gij flauw vielt van pijn, van uw kies
had verlost, tot dien van thans, die uw kies heeft voor ge 't weet, is
een heele ontwikkelingsgang van het vak noodig geweest. Talrijk
zijn natuurlijk de grappen, ook in onzen tijd, en het zijn vaak dezelfde,
die terug keeren. Zoo is Daumier's Robert Macaire niet de eenige,
die per ongeluk een verkeerden, gezonden kies trekt, maar zijn excuus
is origineel genoeg.
Reeds de Romeinen kenden speciale tandartsen evenals oor-artsen
en vrouwenartsen. Een Arabisch auteur beschrijft 450 jaar voor
Christus het inzetten van kunsttanden, gemaakt uit beenderen van
runderen en vastgehecht met goud.
ij zien dus weer : veel nieuws is er niet
onder de zon.
De prent Transplanting of teeth"
toont op grof-komische wijze, maar
in de forsche en schoone teekening
van Rowlandson, het plaatsen van gezonde kiezen en tanden uit den mond
van arme lieden in die van rijken,
die daarvoor betalen. Een schoorsteenvegers jongen stelt blijkbaar zijn gebit beschikbaar ; bij de deur bekijken een paar
haveloozen het verkregen loon en troosten
zich zoo voor het verlies van hun tanden.
Of het ooit zoo eenvoudig toegegaan is
als de teekenaar het voorstelt ?
Bij Wilhelm Busch legt de tandarts
HARLES KEENE
g
i
J
fc^ j,jj cheC.
Na den armen verhinderten Dichter" Balduin Bahlam op allerlei
wijze met trekken en draaien gemarteld te hebben, moet dr.
Schmurzel de kies laten zitten.
e m 0 e c

e r e e r

n e r

3i

Hab mir 's gedacht! sprach Doctor Schmurzel,

Das Hinderniss liegt in der WurzeL
Ich bitte bloss ura drei Mark zehn,
Recht gute Nacht! Auf Wiedersehn !
Dit is een van die gevallen* waarin het niet prettig is te betalen.
Typisch is de manier waarop het spartelen van den patint is uitgedrukt.
De aardigheden op den tandarts bereiken het hoogtepunt in die
van den altijd extravaganten modernen Engelschen teekenaar Bateman;
De tandarts, pas van zijn vacantie terug, nadert zijn slachtoffer,
dansend van beroepswellust.
Dat Oberlander, de allergeestigste dierteekenaar, zich tot allerlei
fantasien op het beroep van veearts voelde aangetrokken, is te begrijpen; ook Cruikshank's horse hospita! is een aardige fantasie, en
Zijn katten-tandarts.
Wij hebben daar straks
gesproken van een vrouwelijke chirurgijn op
Hogarth's prent, die veel
reclame maakte. Nog tot
laat in de 18de eeuw
waren er heuschelijke
dokters, die het oirbaar
achtten de groote trom
te roeren, de burgers en
buitenlui met bombast
en praal te verblinden,
en zich niet ontzagen
hun collega's af te
breken. De Berlijnsche
anatoom J. G . Walter
schijnt de laatste methode, blijkens de prent,
waarop hij met zijn zoon
wordt voorgesteld, niet
te hebben versmaad. Een
W . BUSCH
33

andere arts, Joh. Chr. Huber, reisde

met een heele karavaan, wel vijftig
personen, waarbij vrouwen en kinderen, een dwergin, twee heiduken,
twee trompetters en eenige muzikanten
achttien paarden, twee kameelen. Hij
genas je, als later Sequah, met muziek,
hij voerde met zijn troep zelfs comedies op. Anderen waren er zelfs koorddanser bij.
Een zekere dokter Eisenbart is in
ETHER"
CHAM
Duitschland noe, door een studentenvers, bekend. Hij werd in i66i geboren en stierf in 1725. Zijn
grafschrift meldde : Aetatis 66 Jahr", hetgeen dus een der vele
wonderen is, die hij tot stand bracht. Ook hij reisde met muziek,
acrobaten enz. van markt tot markt en verkondigde bijvoorbeeld :
Es ist zum Trost deren Patinten alhier angelangt der hochberhmte Medicus Joh. Andreas Eysenbarth, kommt aus Starrgardt,
allwo er abermahl grosse Wunderkuhren an allerhand Kranken
glcklich verrichtet, in specie hat er viel Stockblinde
wiederum
sehend gemacht er hat schon ein und dreissig Jahre practicirt
und von Gott sonderliche Gnade, vielen verlassenen Patinten
zu dienen."
- In ons land genoot de kwakzalver
Tetjeroen in de 18de eeuw groote
populariteit en werd vereeuwigd o. a.
in eenige cents- of oortjes-prenten,
waar hem bijvoorbeeld een geneesmiddel wordt toegeschreven, bereid
uit paardevijgen. Het Nut van het
Algemeen liet Jan Oortman een prent
tegen de kwakzalverij vervaardigen.
De hekeling van den kwakzalver is
natuurlijk al oud. Ik wil mij er niet
aan wagen te Zeggen waar precies het
CHAM
3

33

verschil tusschen kwakzalver

en heelmeester lag, voordat
examens en bewijzen van bevoegdheid de grens trokken.
Laat ons zeggen: de kwakzalver is degene, die op straten en pleinen zijn practijk
uitoefende.
De dokter heeft zich zeker
niet te beklagen over het
C . CRUIKSHANK
aandeel, dat de caricatuur
aan den strijd tegen de kwakzalverij genomen heeft.
Zoolang bijna als de politieke caricatuur bestaat, heeft zij nu en
dan bij haar allegorie gebruik gemaakt van beelden, die het beroep
van den arts aan de hand deed. Zoo is er een 17de eeuwsche Hollandsche prent, waar de Zieke Man", Turkije, reeds optreedt.
Consult van de Medicijnman in de swaere ziekte van den grooten
Sultan".
Op een andere prent, presenteert le Docteur Charitable" Jacobus II, den weggejaagden koning van Engeland, met een descente",
hetgeen zoowel breukband als landing beteekent.
De zieke staat, die door een dokter wordt bezocht, welke dokter
dan de een of andere staatsman is, komt in de politieke caricatuur
natuurlijk ieder oogenblik voor. Van de vele prenten op Napoleon,
die na zijn tegenspoed in Rusland
ziek" heet, en van allerlei dokters" min of meer welgemeenden
raad krijgt, nam ik alleen een
minder bekende, Russische. De
Engelsche teekenaar H . B . (John
Doyle) paste animal magnetism"
op de politiek toe; de Fransche
pers, die Engeland's ondergang
voorspelt, verschijnt als kwakzalver op Cruikshank's prentje;
CARAN D'ACHE
34

Daumier citeert Molire's eeuwige voorschriften (aderlating, lavement, purgeermiddel) in het geval van den Frahschen belastingbetaler,
met Louis Philippe en zijn ministers tot doktoren, en de Simplicissimus draagt nog politiek actueele dokterscaricaturen tot ofize
verzameling bij.
De lezer, arts of geen arts, heeft nu het veelzijdig onderwerp van
even vele zijden belicht gezien. Door de verdeeling van de stof is de
chronologische volgorde weieens in het gedrang gekomen, en het
overzicht van de caricatuur, dat hier gegeven wordt, kon niet zoo
ordelijk uitvallen als misschien gewenscht was. Ik heb echter gemeend,
dat de caricaturisten uit verschillende tijdperken dichter bij elkaar
staan en elkaar beter zouden verdragen, dan de dokters uit een zelfde
tijdperk maar met uiteenloopende stelsels en inzichten.
CORNELIS VETH

FISH

35

DE

AAP

ALS

HANDSCHRIFT

DOKTER.
IN

TEE K E N I N G

DER

IN

DE BIBLIOTHEEK TE

EEN

DOUAI.

13de E E U W

KALBERARZT.

RENBESCHWRUNG

UIT THOMAS

I5OO

MURNERS

NAR-

HOUTSNEDE

UIT

SEBASTTAN

BRANT'S

NARRENSCHIFF'

1494

HOUTSNEDE

UIT
:

HOLBEIN'S

DOODENDANS

1538

HOUTSNEDE

UIT HEIDELBERGER DOODENDANS. LAATST 15DE EEUW

DER TOD

HOUTSNEDE
DER ARZT

HERR ARZT IHR KNNT DEN LEUTEN W O H L SAGEN

IN ALLER ARZNEI KONNTE ICH RAT GEBEN

WIE IHR DEN TOD W O L L T VON IHNEN VERJAGEN

ZU VERLANGERN DES MENSCHEN LEBEN

KNNT IHR FINDEN WAS WIDER DEN TOD ?

NUR WIDER DEN TOD, ZU DIESER FAHRT,

SUCHT'S HERVOR, DAS IST EUCH NOT !

FINDE ICH KEIN KRAUT, DAS MICH VERWAHRT.

IHR HABT ANDRE LEUTE GESUND GEMACHT

A C H , GTTLICHE BARMHERZIGKEIT

UND EURE SEELE GERING GEACHT.

MEINE SNDEN SIND MLR LEID.

WIE MAG EURE SEELE RAT WERDEN ?

DEINE GRUNDLOSE GTE DIE GIBT VERTRAUEN MIR,

IHR HABT GEKRZET MANCHEM SEIN LEBEN !

WEIL ALL MEIN HEIL STEHET BEI DIR.

DOKTOR M I T D E M B A L K E N I M EIGENEN AUGE

:
DANIL HOPPER 1540

VOTRE HOMICIDE FACULT

UIT DE E M B L E M A T A SJECULARIA V A N THEOD0OR

DE BRY
KOPERGRAVURE 15281598

F. J O U L L A I N NAAR A . WATTEAU

E HEELMEESTER

J . DE BRAY ? 1627 ^97

1

HET SNIJDEN V A N DE KEI

"

J A N STEEN 16261679

DE HEELMEESTER

P. SCHENK NAAK D. TENIERS D J . IIO1694

KOPERGRAVURE

P . SCHENCK

LLUSTRATIE VOOR DE KLUCHT CHRISPIJN CHIRURGIJN"

CORNELIS TROOST 16971750

THE C O M P A N Y OF UNDERTAKERS

KOPERGRAVURE

W I L L I A M H O G A R T H 16971764

CARICATUUR OP DEN BERLIJNSCHEN ANATOOM J. G. WALTER

A FRENCH PHYSICIAN

GRAVURE 1771

AMATEURS EXECUTANT U N E COURANTE

A LECTURE

KOPERGRAVURE

GRAVURE

J O H N K A Y 17421826

Fur G >Jc LcuA /,m ic/i Arzt. Gatr kgr&n Knncttn.

Xttn jjiv/serJIut usn&Jafit Ju- lei/iec der Gcdanckcti ,
JU

Hos der r/a ivr/jyr. met* Lanpc /Lu enfdeekt.

D E A T H A N D T H E DOCTOR

TH.

ROWLANDSON

TH D Y I N G PATINT, OF. T H E DOCTOR'S LAST FEE

I HAVE A SECRET ART TO CURE

EACH M A L A D Y T H A T M E N ENDURE

AQUATINT

T H . ROWLANDSON I7561827

T H . ROWLANDSON
(DANCE OF DEATH)

L E DOIGT MAGIQUE O U L E MAGNTISME A N I MAL

GRAVURE

LES EFFETS D U MAGNTISME A N I M A L

NOS FACULTS SONT E N RAPPORT. AQUATINT

GRAVURE 1787

THE COMPRESSION CAP

LUST TOT ONDERZOEK

AQUATINT

T H . ROWLANDSON

JACOB SMIES I7651833

KRANIOSKOPISCHE HANDGRIFFE

A PHRENOLOGICAL LECTURE

GRAVURE

DANIL' HESS 1795

ENGELSCHE LITHO

1825

N E W DISCOVERIES I N P N E U M A T I C K S

GRAVURE 1802

JAMES G I L L R A Y 17571815

T H E PATENT STOMACH RELIEVER FOR EXTRACTING SUPERFLUITIES, EXCESSES A N D A L L SORTS OF POISONS

AQUATINT
1824

THE WONDERFUL EFFECTS OF T H E N E W INOCLATION

GERMANIAS NOT U N D K L A G E BER DIE VERGIFTNG IHRER KINDER

h GILLRAY

ANTI-VACCINATIE-PRENT

jjjj.

LA VGCINE E N VOYAGE

G. CRUIKSHANK

l8l2

GRAVURE 1799

SPOTPRENT

OP

DE

RECLAME VOOR

INENTING

EN

OP

EXPERIMENTS I N HOSPITALS

DEN

TEGENSTAND V A N D R . K U Y P E R C S .
J A N HOLSWILDER 1 8 5 0 1 8 9 O

LIFE
NEW YORK

T R I U M P H OF DE-JENNER-ATION
THE B I L L FOR ENCOURAGEMENT OF S M A L L FOX WAS PASSED

L . SAMBOURNE

INFLUENZA MICROBE DISCOVERED AT A L O N D O N HOSPITAL

GEO

MORROW

A N ADDRESS OF THANKS F R O M THE F A C U L T Y TO T H E RIGHT HONORABLE M R . I N F L U E N Z Y FOR HIS

K I N D VISIT TO THIS COUNTRY

AQUATINT

J . WEST 1803

A SIMPLE PROCEEDING

' ' T H . ROWLANDSON

A M A N - M I D W I F E OR A N E W L Y DISCOVERED
A N I M A L , NOT K N O W N I N BUFFON'S T I M E
GRAVURE
1793

THE LECTURER (PROF. BRANDS GYNAEKOLOOG I N EDINBURG)

ETS 1825

T H E CHOLERA DOCTOR

UNTERSCHIED

ZWISCHEN A L L O P A T H I E U N D HOMOPATHIE

H . CFUIKSHANK

A D O L P H MENZEL lSl5

I9O5

PLEASE
A

SIR,

GRAIN

DON'T

OF

SELL

WANT

THE

MAGNESIA !
ANYTHING

HUNDRED

THOUSANDTH

SORRY,

IN

VERY

SUCH

LARGE

MISS,

PART

OF

BUT

WE

QUANTITIES
G.

CRUIKSHANK

HOMOEOPATHY
MR.
OF

O.
US

COLOSSUS : DO
IN

FAMILY ?

PHIZ"
YOU

INTEND

THAT,

SIR,

FOR

FAMILY"-MBDICINE

CHEST,

(H.

K.

AND

BROWNE)
FOURTEEN
!

DE

QUE

HAL

LOS CAPRICHOS

MORIRA ?

(AAN
ETS

WELKE

ZIEKTE

ZAL

HIJ STERVEN ?)

FRANCISCO DE GOYA 17461828

SATIRE O P D E S L E C H T E B E T A L I N G V A N E E N G E M E E N T E - A R T S
ALDERMAN i

J. LEECH

1848

A N D IF W E N E E D A N OFFICER OF H E A L T H
TO T O I L U P O N T H E L O W E S T S A L A R Y
T H I S OBJECT IS T H E V E R Y M A N FOR US
C O M E H I T H E R SIR, I SEE Y O U ARE H A R D U P :
H O L D , HERE ARE F I F T Y A N D A H U N D R E D POUNDS
P E R A N N M FOR Y O U R W A G E S
APOTHECARY: MYPOVERTY,ANDNOTMYSKILL,CONSENTS. (ROMEOANDJULIET,ALITTLEALTERED)

L A CONSULTATION
LITHOGRAFIE

[
LA CONSULTATION

1'
LITHOGRAFIE

L . BOILLY
17611845

-.

J. C Vt<M..

EU GENE DELACROIX 17981863

T H E CONSULTATION

ETS

G. CRUIKSHANK

I L Y A P L E N I T U D E ; N O U S L E SAIGNERONS E N C O R E D E M A I N ,
E N A T T E N D A N T , C O N T I N U E Z L A DITE

J. J. GRANDVILLE

Tkrow Fhysu to tftcdogs "

W?u>y.'Whtjj' ,'Whoy.'' Jdjatidnt
ETS

to go kuniCng, ifyoudo ?

ROBERT

SEYMOUR

l8oO

1836

HORSEY PARISH DOCTOR (LATE FOR THE MEET) . W E L L , MOTHER, A N D HOW'S YOUR DAUGHTER, A N D
THE B A B Y P O O R L Y , E H ? A H , W E L L GIVE H I M A P I N C H OF BRIMSTONE I N HIS P A P , A N D i ' L L
LOOK IN TO-MORROW
C H . KEENE 18331891

P R . J O L L I B O Y (WHO HAS B E E N C A L L E D F R O M HIS C L U B ) : T H I R T E E N ,

FIFTEEN-FOUR, F I F T E E N , SIX-PAIR EIGHT, N O B ' S H N I N E . . . . (DROPS OFF)

FOURTEEN,
C H . KEENE

E H B I E N , C O M M E N T A L L E Z VOS, CE M A T I N ?
L E D l SI EZ 1

DOCTEUR, j'ATTENDS PRCISHENT QUE VOUS H E

C

'

JACQUE 18131894

HUMORISTISCH A L B U M
E L C H A N O N VERVEER 182619OO
DIE ANT LIJDT T O C H VERSCHRIKKELIJK. N O U A L A C H T
M A A N D E N T BED. HET M E N S C H K A N NIET STERVEN. WIE
IS DE DOKTER ? GUT M E N S C H , ZE W I L ER GEEN HEBBEN !
D A N IS 'T OOK GEEN M I R A K E L !
:

ENCORE QUATRE-VINGT SANGSUES. . . .

LITHOGRAFIE

ET CONTINEZ L A DITE

C. J . TRAVIES
18041859

T H E PHYSICIAN k L A MODE

K E N N Y MEADOWS

W H A T SORT OF A DOCTOR IS H E ? O H . . I D O N ' T K N O W

M U C H ABOUT HIS A B I L I T Y , BUT H E 'S GOT A VERY GOOD
BEDSIDE MANNER
G . D U MAURIER

LE MDECIN DES DAMES

LITHOGRAFIE

C H . JACQUE

ARZT : BITTE,
ALLEM :

WIE

DIE

WOHNNG

EINES

MEINE

W O H I N

BELIEBTEN

GNADIGE,

FEHLT'S

SAGEN

SIE

MIK

VOR

IHNEN ?

FRAUENARZTES

NACH

WEIHNACHTEN

AUSSIEHT

TH.

GRATZ

M A R G I N A L NOTES O N HISTORY
F A M I L Y PHYSICIAN TO CLEOPATRA :

AH,

WE'VE

BEEN

DRINKING

PEARLS

AGAIN,

GEO MORROW
HAVE WE ?

A FASHIONABLE C O M P L A I N T
A. WALLIS MILLS
SPECIALIST : Y O U R DAUGHTER IS SUFFERING F R O M NERVOUS PROSTRATION.

O,
DOCTOR,
Y O U FRIGHTEN M E ! SPECIALIST : CURIOUSLY E N O U G H , T H E DUCHESS OF D I L L W A T E R , W H O
CONSULTED M E YESTERDAY, IS SUFFERING F R O M THE SAME C O M P L A I N T . M O T H E R : O W E L L ,
IT M I G H T HAVE B E E N WRSE 1'
;

DOCTOR '

NOTHING

COMPLAINTS.
PANYING....
TREATED

AS

IN

IN

YOUR

E H . . . .
FOR

OUR

EXPERIENCE,

HIGHLY

STRONG

OVER-EATING

THAT

ACTUAL

IS

EXHIBITED.

MORE

MYSTERIOUS

CONSTITUTION
ABSURD

AS

ALL

IT

THAN

DISORDER

OFT SOLL
IHM

GAR

NEHMEN !

ICH

IHM

NICHT..

THESE

^ ^

M A Y APPEAR,

YOU
E

JA, I H R HERR G E M A H L BRAUCHT NICHTS ALS R U H E .

L WIE

MADAM,

NEUROPATHIC

ARE

DAS
DAS

BERUHIGUNGSMITTEI,
BITTE

ICH

SIE,

FLIBGENDE

UND

GEBEN

SELBST

ZU

BLATTER

NERVOUS

*E '
O M

MUST
>

BE
K

DR. EVANGELINE : B Y E THE B Y E , DR. S A W Y E R ,

ARE Y O U ENGAGED T O - M O R R O W AFTERNOON?
I HAVE RATHER A TICKLISH OPERATION TO
PERFORM.
M R . S.: I S H A L L BE VERY H A P P Y
TO DO IT FOR Y O U ! DR. E . : O, N O , NOT
THAT ! BUT W I L L Y O U K I N D L Y COME A N D
ADMINISTER THE CHLOROFORM FOR M E ?
:
G. DU MAURIER

THE FEMININE F A C U L T Y
C H . KEENE
O SIR, THERE'S A P A R T Y A W A I T I N G TO SEE Y O U H E . . . . S H E . . . . W O U L D COME I N . I T H I N K
IT'S A M A N I N W O M A N ' S CLOTHES, SIR
(MRS. DR. A . HAS CALLED PROFESSIONALLY ABOUT A CASE)

FRAUENSTUDIUM
K A N D I D A T I N , SAGEN SIE MIR, WAS F A L L T I H N E N A N DER PATIENTIN AUF ?
E I N E N SEIDENEN UNTERROCK A N HAT

'

DASS DAS M E N S C H
*

SOLDAT : SEIT A C H T TAGEN T H U N DIE HERREN

A N M E I N E M BEIN H E R U M . WAS SUCHEN SIE
EIGENTLICH ?
ARZT : EI, DIE KUGEL !
SOLDAT : DIE HAB I C H DA GEHORSAMST I N
MEINER HOSENTASCHE
:

SIE SAUKERL ! WISSEN SIE N I C H T DASS SIE H A L T U N G A N Z U N E H M E N H A B E N

W E N N I C H HIER DURCHGEHE ?
ENTSCHULDIGEN DER HERR OBERSTABS ARZT,
DER M A N N IST VOR EINER STUNDE GESTORBEN
R. GRAEF

FLEET S U E G E O N : THERE DOESN'T SEEM M U C H W R O N G W I T H Y O U , M Y M A N . W H A T S THE MATTER?

A . B . : W E L L SIR, IT 'S L I K E THIS, SIR. I EATS W E L L , A N I DRINKS W E L L , A N I SLEEPS W E L L J
BUT W H E N I SEES A JOB OF WORK
THERE, i ' M A L L OF A TREMBLE
L . RAVEN H I L L

ABER LIEBER K O L L E G E , DER M A N N H A T JA DIE HASERN !

SICH A C H T TAGE L A N G AUF LUNGENENTZNDUNG B E H A N D E L N !

SO, U N D DER SCHWEINKERL LASST

W . SCHULZ

DIE ZEITEN ANDERN SICH

ED. THNY
WAS SIND DAS EIGENTLICH FR KERLS DAHINTEN ? STABSARZTE. N A N U , DIE M A C H E N SICH JA U N G L A U B L I C H W I C H T I G . I N MEINER ZEIT N E N N T E M A N DIE KERLS EINFACH, PFLASTERKASTEN U N D D U !

HAUSARZT t BESTER HERR C O M M E R Z I E N R A T H ,

BADEARZT : K E H R E N SIE H U H I G

I C H K A N N I H N E N N U R E M P F E H L E N SOBALD

SIE -WERDEN

WIE

M G L I C H DIE BADEREISE A N Z U T R E T E N .

N A C H W I R K U N G ERST Z U H A U S E K O M M T

ICH

STEHE I H N E N

GUT,

DASS

DASS

SIE GESUND

WIEDERKEHREN

SEHEN,

HEIM,

DIE

UND

KRAFTIGSTE

FLIEGENDE BLATTER

"

HERR D O K T O R , M E I N M A N N H A T S I C H

DEN

FUSS A U S G E R E N K T , U N D D A T H A T I C H H A L T

SIE W O L L E N H E U T E

UM

SIE B E F I N D E N S I C H D O C H J E T Z T R E C H T W O H L ?

EINE ARZNEI

THEUER.
APOTHEKE,

GEHEN

DAS W I R D

BILLIGER ?
UM

ABER N I C H T

ZU

HERR

SIE

DAMIT

EIN MAL

30

PF. !

PF.

MIT

KOPFSCHMERZEN,

NICHT

ICH

HATTE

SICH

HALT

D A N E H M E N SIE H A L T
DAMIT

H I N U N D H E R . DAS H I L F T A U C H

FEHLT

80

VIELLEICHT

U N D REIBEN

DOKTOR, MIR

GAR N I C H T S ! I C H B I N H I E R H E R G E K O M M E N

O HERR DOCTOR, I C H H A B N I C H T

DIE HAND

HERR

DIE

DOKTOR, GEHT'S

D A L A S S E N SIE

DANKE,

UNSER B A D V E R L A S S E N ;

IN

30 P F . O P O L D E L D O C G E B E N , DAS H I L F T

AUCH.

ICH

SO F R A U , DA H A T SIE WAS A U F -

GESCHRIEBEN,
KOSTEN.

BITTEN,

IMMER

SO
:

NOCH,
ICH

DIE HABE ICH

RHEUMATISMUS,

MEINEN

NOCH

KRANKEN
MIR

NOCH,

DEN HABE
LEIB,

F E H L T

ICH

DEN HABE

GAR N I C H T S !

FLIEGENDE BLATTER

LES DEUX MDECINS

H . DAUMIER 18081879

L E M D E C I N : POURQUOI

D I A B L E , M E S M A L A D E S S*EN V O N T - I L S D O N C TOUS t

L E S P U R G E R , LES D R O G U E R . .

JE N ' Y COMPRENDS RIEN.

LITHOGRAFIE

j ' A I B O N LES SAIGNER,

HONOR DAUMIER

LITHOGRAFIE

H . DAUMIER

D I A B L E ! N E PLAISANTEZ PAS AVEC CETTE M A L A D I E ! C R O Y E Z - M O I , BUVEZ DE L ' E A U , BEAUCOUP D ' E A U .

FROTTEZ-VOUS LES OS DES JAMBES ET REVENEZ M E VOIR SOUVENT, CA N E VOOS RUINERA PAS, MES
CONSULTATIONS

SONT

GRATUITES.

VOUS

ME

DEVEZ 2 0 FRANCS POUR CES DEUX BOUTEILLES.

LITHOGRAFIE

* DAUMIER

LITHOGRAFIE

. t .irr n r.-^

rr^Ste'Jf/t&Zvt *
1

< t > ^ ^ ^ < " f . .fAntamMe}

Otrtliyiowi* fy\ili'qii<mi

DAUMIEF.

t$31tyg

T H E H A U N T E D PHYSICIANS

LOVER, whose

mistress was
dangerously ill, sought
every where for a skilful physician in whom he could place
confidence, and to whose care
he might confde a life so dear
to him. In the course of his
search he met with a talisman,
by the aid of which spirits
might be rendered visible.The
young man exchanged, for this
talisman, half his possessions,
and having secured his treasure, ran with it to the house of
a famous physician. Flocking
round the door he beheld a
crowd of shades, the ghosts
of those persons whom this
G. GRUIKSHANK
physician had killed. Some old,
some young ; some the skeletons of fat old men; some gigantic frames
of gaunt fellows ; some little puling infants and squalling women ; all
joined in menaces and threats against the house of the physician the
den of their destroyer who however peacefully marched through them
with his cane to his chin, and a grave and solemn air. The same vision
presented itself, more or less, at the house of every physician of minence.
One at length was pointed out to him in a distant quarter of the city,
at whose door he only perceived two little ghosts.
"Behold," exclaimed he, with a joyful cry, "the
good physician of whom I have been so long in
search!" The doctor, astonished, asked him how he
had been able to discover this ? "Pardon me," said
the addicted lover complacently, "your ability and
your reputation are well known to me." " M y reputation !" said the physician, "why I have been
in Paris but eight days, and in that time I have had
but TWO patients." "Good G o d ! " involuntarily
exclaimed the young man, "and there they are !"

COMMENT VA LE

MOKT.

SI

DOCTEUR.

PRIS ?
N'EN

MALADE ?

IL

EST

I L N ' A DONC PAS PRIS H A POTION T

NON,

PAS

IL

EN

DOCTEUR.

ASSEZ

PRIS

DONC

TROP

C'EST

O'lL

H.

DAUMIER

HOW
SO

K I N D OF Y O U , DOCTOR, TO HAVE COME

SOON.

WELL, I

HAD

TO

PAY A

T O Y O U R N E I G H B O U R , SO I T H O U G H T I
AS W E L L K I L L T W O
;

BIRDS W I T H
G.

ONE
DU

VISIT
MIGHT
STONE

HAURIER

SIR ARTHUR P I L L S O N , B A R T . M . D . F . R . C . P . : A N D
ARE Y O U BETTER, SIMPSON, AFTER THAT M E DICINE I GAVE Y O U LAST N I G H T ? W E L L ,
I C A N ' T SAY AS I H A M . IF YO'VE NO OBJECTION,
SIR ARTHUR, I SHOULD L I K E TO CONSULT A
REGULAR MEDICAL M A N
G . D U MAURIER

ANXIOUS W I F E : S H A L L I SEND FOR A DOCTOR t

E M I N E N T P H Y S I C I A N : N O , WE A L L GO I N
FOR T H I N K I N G E A C H OTHER SUCH H U M B U G S !
:
G . D U MAURIER

D O C T O R : Y O U R E A L L Y MUST KEEP YOUR SPIRITS

P . SOME YEARS AGO I HAD EXACTLY THE
SAME ILLNESS ! PATINT : A H BUT NOT THE
SAME DOCTOR !
G . L . STAMPA

ARZT : I H N E N F E H L T ES A N BEWEGUNG, LIEBER

FREUND. WAS H A B E N SIE FR E I N E N BERUF ?
PATINT : ICH B I N SEIT DREI U N D ZWANZIG
JAHREN BRIEFTRAGER
E. SPIZER

D O K T O R : I C H K O M M E G L E I C H , ES F E H L T DOCH
ABER DER FRAU BARONIN NICHTS ERNSTLICHES ?
DIENER : NEE ! W E N N 'S ERNST IST, DA
K O M M E N WIR N E T ZU I H N E !

DA IHR L E I D E N E I N COMPLICIERTES IST, U N D DIE DIAGNOSE

BESONDERE SCHWIERIGKEITEN BIETET, MCHTE I C H N O C H
ZWEI
C O L L E G E N ZU E I N E M
COLLOQUIUM
ZUZIEHEN.
SO ? DARF I C H SDR, HERR DOCTOR, W O H L ABER A U C H
EINEN VERTHEIDIGER BESTELLEN ?
FLIEGENDE BLATTER

SAGEN SIE M A L , HERR DOKTOR, W A R U M K O M M E N SIE GAR N I E I N DIE KIRCHE ? N A ,

WISSEN SIE, HOCHWRDEN, DA DRIN B E T E T M A N
UMS T A G L I C H E BROT, U N D DAS KNNTEN M D *
DIE LEUTE I N UEBEL N E H M E N
J. B. ENGL

DER DOKTOR U N D SEIN K I N D

L . FEYNINGER


ZU

MEIN

RUFEN

LIEBES

EINEM

WORDEN

ACH,

LIEBER

SCHWRE
NOCH

WEIBCHEN,

ICH

SCHWERERKRANKTEN
UND

MUSS

ALFRED

D I C H ! LASS

SEIN

LEBEN

UND

BITTE,

GE-

FORT !

ICH

KRANKEN
BLEIB'

FLIEGENDE

N U N , W I E H A B E N SIE G E S C H L A F E N , F R A U L E I N ?

SOEBEN

MANNE

SOGLEICH

ICH
DEM

BIN

MIR

DA

TRINKEN

BECHER

HEUT*

BEI

N I C H T SO G U T W I E G E S T E R N , H E R R

WENIGER.

BE-

MEUR

VORTREFLICH.

BLATTER

SIE

HEUTE

VORGESTERN

HEUTE

AUCH

WOHL

SO

MEHR

ODER

FRAULEIN,

GETRUNKEN,

EINEN

MEHR.

WENIGER
. . A B E R

A R Z T L I C H E

SIE,

DA, U N D DIE
:

ICH

SIND

FR

MICH

DA,

UND

FR DIE EINEN B I N

BEI D E N E N

PRESSIRT'S
E.

IST

ICH

IMMER

HARBURGER

SIE
DAS

BECHER

ZU BEFEHL,
N I C H T

FLIEGENDE

HABE ZWEI KLASSEN V O N PATINTEN.

ANDREN

EIN

V E R O R D N U N G !

WISSEN

ALSO

EINEN
SCHLIEF

TRINKEN

EINERLEI,
N U R

BECHER

ICH

UND

SO 2 . . D A N N

ZIEMLICH

DOKTOR.

ENEN

HABE

MEIN
O H N E
_

BLATTER

L E DOCTEUR RASPAIL

ANDR G I L L 18401885

JAMES ENSOR

HYGINE
HEARTY OLD GENTLEMAN (TO DYSPEPTIC FPJEND) : DOESN'T
AGREE WITH YOU. OH, I NEVER LET ANYTHING'OF THAT SORT
BOTHER ME. I ALWAYS EAT WHAT I LIKE, AND DRINK
WHAT I LIKE, AND GO FAS ASLEEP, AND LET THEM FIGHT
IT OUT AMONG THEMSELVES ! !

G.

THE POWER OF IMAGINATION

DU

MAU1UU

STREET ARAB (TO DOCTOR, WHO HAS JUST BEEN TAKING HIS TEMPERATURE) . AH SIR. THAT DONE ME
A LOT OF GOOD, SIR !

COUNTRY DOCTOR : DID Y O U BRING THAT BOTTLE OF MEDICINE TO M R S . G A M BRIDGE'S ?

SURGERY BOY : O H YES, SIR. A N D I A M PRETTY SURE SHE TOOK

IT, BECAUSE I SEE THE SHUTTERS U P , AS I PASSED, SIR

C H . KEENE

DOCTOR : W E L L , HAVE Y O U GOT THOSE LEECHES I SENT FOR YOUR H U S B A N D ,

MRS GILES ? M R S . GILES : YES SIR, BUT W H A T O N E A R T H BE THE GOOD
O'SENDING THESE L I T T L E THINGS FOR A BIG C H A P L I K E H E ? I TOOK AND
CLAPPED A FERRET ON H I M !
- RAVEN H I L L
L

STUDY OF A PATINT AT THE BEDSIDE OF HIS SICK DOCTOR

G . D U MAURIER

DOCTOR : THE O N L Y T H I N G TO CURE Y O U

IS

A LONG

SEA-VOYAGE.

IS

RATHER

INCONVENIENT

JUST

P A T I N T : THAT
Y O U SEE, i ' M

H O M E F R O M A SEA-VOYAGE ROUND

WORLD

HM!

ONLY

DOCTOR S NO SIR, WE D O N ' T B L E F D N O W , AS

T H E Y USED TO DO F O R M E R L Y . P A T I N T : A H !
NOT W I T H T H E L A N C E T , Y O U M E A N !

THE

G . D U MAURIER

MOST

P.O.-ORDER,

INSOLENT ! . . . .

LISTEN TO THIS, M Y DE AR : (READS LETTER ALOUD) SIR,

H O P I N G IT W I L L DO Y O U AS L I T T L E GOOD AS YOUR PHYSIC DID M E

I ENCLOSE A
C H . KEENE

"VELCHE

MUSKELN

SCHLAGE ?

FIRST M E D I C A L S T U D E N T :
THINKING

OF

GOWER

SAW

IN

WERDEN

ANGESTRENGT,

WENN

ICH

Z.B. EINE

C A N D I D A T : DIE L A C H M U S K E L N , HERR PROFESSOR

WHAT

T H E INFERNAL
STREET JUST

ARE

YOU

CHBHISTRY
NOW !

SIGHING

CRAM TO

FOR, JACK ?
MORSOW

AND

TIEFQUART

A. OBERLANDER

SECOND DITTO :
WHAT

DEUCED

UGH

PRETTY
C

'

WAS
GIRL

j)eir 'JRogift?!. Bmn er mir

Denn eia putoer geben.
egen meine fiijrbegkr
uretiSaft uerSfeben?"

.^rr3QQi[ter.i)al)t6ennlt)r ,.f)t?rr etuoenl.bei m?]ru?r ^irr.

Jn T)r?idGLbels Tlaraen.
7kt)t ein mirffara lepr db's T\id)l rr Jltillionen yrfji;
^t ie J)olen Damen?" fat mict) felbfi bedienen '

Jwr Slufcus, nut Serlaub,

JjHiocJimcWerfonuen
Drum eMnfj 1kniVM|taub
Jluritnjiebentonja."

ielerlei unrumunuKin,
^mniinterecljerjcn
Tunte bPimeft legen fann
3nK ^ung^rn^rjen?"

SctJitferauiel fjoctjgcnuj^
3is iri) emP ertte.
DocljDorrjer in pintus
{jeijt i^raemf^e."

JerrJIflgilti.earerie
jleib er rrar ge|tol)len
6cineQcmjepr)arma3w
oll er ">eiM l)olen!
1

^ftlfo rrft'ict) mul) Jbdann

^erStemroirtewfel,
-ZBer as nicijt begrevfen fhnn.
3(1 mbleibtein
WALTHER TRIER

THE EXAMINATION

ETS

G. CRUIKSHANK

L'ORTHOPDISTB
LITHOGRAFIE
C H . JACQUE
VOILA VOTRE F I L S . A U PREMIER COUP D ' O E I L O N PORRAIT CROIRE QU IL EST
ENCORE BOSSU, MAIS C'EST SELEMENT Q ' l L EST ENGRAISS PAR DERRIRE

l8ll

CHRE MADAME. PARDON

J'AI

PASS

VISCRES.
DOCTEUR,

MA

D ' A R R I V E R SI T A R D ,

JOURNE
VOUS

TES

PRLEVER
TOUT

PASSONS VITE A T A B L E , VOUS

RACONTEREZ

CA E N

DNANT

L.

DES

EXCUS,
NOUS

LES

MDECINS

ANGLAIS A

PARIS

H.

SOMM

A L O R S , C H E R C O N F R R E , C E M D E C I N A N G L A I S s'EST I N T R E S S
A

VOS

TRAVAUX ?

OUI,

IL

M'A

DEMAND

A VISITER PRE

LACHAISE

MTIVET

UNE
F E M M E QUE J'ADORE,
M'ACCUSER D'AVOIR
DOCTEUR, O N VERRA QUE C'EST U N E C A L O M N I E !

VOULU

L'EMPOISONNER

ON

N'A

QU'A

L'OUVRIR,

ASSIETTE A U BEURRE '

ASSIETTE A U BEURRE
O N N E V E U T D O N C PAS AVOHT S O N B E A U R U B A N
D'INFIRMIRE ?

'

W O H A T DER P A T I N T BLOS DIE U N S I N N I G H O H E PROZENTE

ZUCKER H E R ?
A C H M I R SCHEI N T , I C H H A B M I C H I M
GLAS V E R G R I F F E N U N D M E I N E N P U N C H R E S T V O N GESTERNABEND
UNTERSUCHT
W A L T E R TRIER

NOL DORVILLE

L E DIRECTEUR D E L ' H P I T A L : VOTRE F E U I L L E

EST SIGNEE A D M I N I S T R A T I V E M E N T . P O U R M O I ,
VOUS TES GURI !

D E T DAUERT J A H E I T E SO F R C H T E R L I C H L A N G E . WEESSTE,
D A IS ' N N E U E R DOKTOR, DER SCHENIERT SICH
H . ZILLE

MONSIEUR

LE

DOCTEUR,

BAS-VENTRE.
LA

ICH

LEIDE

RHOIDEN.
DOKTOR,
IHNEN.
MICH

WIEDER
SIE

UNSAGLICH

WERDEN

MICH

ICH WAR FRHER

ARZT :

PARTIE

AN

B EDA URE,

HAMOR-

KENNEN,

SCHON
ICH

DER

NACHT

DAME

SE

SENT

M A L DANS
ABEL

A C H , SIE

SIND

LI

POUI
FAIVR]

ES,

HERR

KOMMERZIENRAT.

HERR

FTERS BEI
ENTSINNE

NICHT. . . .

IN

UNE

E X C U S E Z - M O I , J E SUIS SPCIALISTE

SUPRIEURE

KULTUR"

BEI

W.

A.

WELLNER

LIZZY ANSINGH
DE DOKTER

WAS, SIE FRCHTEN SICH VOR D E M LEBENDIG-BEGRABEN WERDEN ? BEI MEINER

B E H A N D L U N G IST SO ETWAS GANZ AUSGESCHLOSSEN !

L E MDECIN DE QUARTIER
C O M M E ORDONNANCE : SUPPRESSION

J. B . E N G L

A . W I L L E T T E 18571926
DE VIANDES SAIGNANTES, D U

GIBIER,

D U B O N V I N . REPOS ABSOLU E T C . (CE Q U ' l L M E FAUDRAIT A M O I ET AUX MIENS)

A N OBSTINATE PAUPER
PARISH DOCTOR . W E L L , NURSE, H O W GO T H E
PATIENTS ? NURSE . O H , PRETTY W E L L ,
THERE'S E L E V E N D E A D . PARISH DOCTOR ! O N L Y ELEVEN ? I LEFT MEDICINE FOR T W E L V E .
N U R S E : YES SIR, BUT ONE W O U L D N ' T TAKE
HIS ' N .
'

DER ZUSTAND IHRES H A N N E S IST N I C H T O H N E B E D E N K E N , ER MUSS SOFORT I N 'S BETT U N D I C H

WERDE Z W E I H A L T A G L I C H N A C H S C H A U E N . N A , D A N IST ES JA E I N GLCK, DASS WIR I N DER
KRANKENKASSE S I N D . WAS KRANKENKASSE ? W A R U M SAGEN SIE DAS N I C H T G L E I C H ? IHR H A N N
SOLL EIN P A A R M A L HEISSEN K A M I L L E N T E E N E H M E N , UND DIE SACHE IST GEHOBEN
W . SCHULZ

VOORHEEN

THANS

IK ZAL U NOG MAAR WEER EENS ADERLATEN

EN ALS DAT D A N NIET DADELIJK W I L BATEN
ZAL ' K U NOG EENS EEN LAVEMENTJE ZETTEN
WIJ MOETEN ERG OP DE ONTLASTING L E T T E N
VANAVOND BRENG ' K BLOEDZUIGERS VOOR U MEE
U WAS A L L A N G DOOD ALS IK DAT NIET DE.

U HOEFDE I N 'T GEHEEL NIET ZIEK TE ZIJN

U EET TE LEKKER E N U DRINKT VEEL W I J N .
K O M , SCHAF U W AUTO A F , LOOP NAAR KANTOOR
IK SCHRIJF U HEEL GEEN MEDICIJNEN VOOR.
A D I E U ! I K HEB VOOR U NIET LANGER TIJD.
DOE W A T IK ZEG, U BENT U W K W A L E N K W I J T .
C. V E T H

ASPERINE
A BEAUTIFUL M E D A I L L O N FOR THE ROYAL COLLEGE
OF MEDICINE, C O M M E M O R A T I N G THE FIRST C O N CEPTION OF THE TABLOID
W . H E A T H ROBINSON

E.

THNY

THERAPIE
I N DER A B T E I L U N G DER DEFINITIV U N H E I L B A R E N , HERR K O L L E G E , UNTERSCHEIDE I C H ZWEI ARTEN
DER A R Z T L I C H E N B E H A N D L U N G : DIE ABWARTENDE U N D DIE BESCHLEUNIGENDE. FUR DIE LETZTERE
SPRICHT DER P L A T Z M A N G E L

LEIDER

GEHEN

ANATOMIE

REQUIESCAT

IN

ENCCRE

FEU

UN

DURCH DIE

UNZAHLIGE

PEKUNIARE

LEICHEN

BESSERUNG

VERLOREN

DER

NIEDEREN

DER

ARNOLD

ASSIETTE A U

PACE
DE

STANDE
KARL

LITTRATURE,

EUGENE.

MONSIEUR

N'EST

PAS

PLEIN !

BEURRE

SIE K O M M E N W O H L , HERR K O L L E G E , U M NASEN U N D O H R E N K R A N K H E I T E N ZU BELEGEN ? NUR N A S E N ,

HERR PROFESSOR. V O N OHREN VERSTEHT M E I N KONKURRENT A U C H NICHTS

V O N D E N AERZTEN A L L E I N WIRD M A N N I C H T K R A N K . DIE NATUR MUSS A U C H DAZUHELFEN

ED. THONY

T H . T H . HEINE

GUNSTIGE GELEGENHE1T
I M HAAG IST EINE AERZTE-KOMMISSION

O. GLLBRANSSON
EINGETROFFEN,

UM

A N D E N DELEGIERTEN (DER

KONFERENZ) URSACHE UND VERLAUF DER SCHLAFKRANKHEIT ZU STUDIEREN

FRIEDENS-

WAS H A B E N SIE H I T H E I N E H M A N N G E M A C H T ? GEBEN SIE

MIR M E I N E N M A N N WIEDER ! ETWAIGE BESCHWERDEN SIND
I I I L I N K E N SEITENFLGEL, ZWITER STOCK, ZIMMER N U M M E R
57, VORZUBRINGEN
'
F

MS

A N DER H I N T E R N SCHADELDECKE BEMERKEN

SDI E I N KLEINES KNCHELCHEN ; DIESES H A T
ZWAR KEINE BEDEUTUNG, IST ABER FR M E I N E
FOLGENDE AUSFHRUNGEN V O N GRSSTER
WICHTIGKEIT
KARL ARNOLD

SCHAUEN SDI, HERR DOKTOR, WIE SCHON

H E I N B E I N . WIEDER GEHEILT IST, DASS SDI
MIR A M P U T I E R E N W O L L T E N . N U N JA, ABER
WISSEN SHJ, H E I N LIEBER, RCKFALLE K O N N E N H A L T EINTRETEN, U N D DDI WAREN BEI
MEINER B E H A N D L U N G AUSGESCHLOSSEN G E WESEN !
J' '
B

IRGEND
E I N WISSENSCHAFTLICHER
WERTH
K O M M T DIESEM VERFAHREN N I C H T Z U . HCHSTENS EINE H E I L W I R K U N G
R. W I L K E

FR D E N PATINTEN GEWISS, ABER FR DIE

ARZTE N I C H T . WIESO ? W E I L SIE UNTER
HUNDERT F A L L E N K A U M E I N M A L GLCKT
:

ABER I C H BITTE, HERR DOKTOR, V O N MIR KNNEN SIE D O C H N I C H T DIE V O L L E TAXE V E R L A N G E N !

B E D E N K E N SIE, DASS I C H D E N T Y P H U S I M G A N Z E N VIERTEL VERBREITET HABE
C. O. PETERSEN

I C H H A L T E E I N E N OPEHATIVEN EINGRIFF BEI

E I N E M DERARTIGEN F A L L DOCH ETWAS G E W A G T I C H WRDE DAS ERST E I N M A L BEI
E I N E M KRANKENKASSENMITGLIED PROBIEREN
.
KARL ARNOLD

EINMAL

HABE

ICH

EINEN

PATINTEN

FIRST DOCTOR . T H E N W E DECIDE NOT TO OPERATE ? SECOND

DOCTOR : Y E S . W H A T DO Y O U T H I N K W E OUGHT TO CHARGE
FOR DECHMNG NOT TO OPERATE ?
:

MIT

N A M L I C H E I N E FALSCHE DIAGNOSE GESTELLT

D E M LEBEN

DURCHGEBRACHT,

DA

HATTEK(
f

WIR
"

JE

CRAINS

BIEN

Q U ' E L L E NE

VULEZ-VOUS QUE j ' Y FASSE ?

PUISSE SUPPORTER L'OPRATION.

L A F E M M E M*EST TRES RECOMMANDE

OUI, JE L E SAIS, MAIS QUE

J . L . FORAIN

W E N N SIE FORTFAHREN, DIE EINTRAGLICHSTEN SCHWERK R A N K E N I M M E R MEINER KONKURRENZ ZU BERWEISEN,

D A N N ZAHLE I C H I H N E N KNFTIG H I N ZEHN M A R K
WENIGER PRO STCK ,
K . SOHTLLING

SAGEN SIE M I R , WAS FR E I N HORNOCHS, FR

E I N SAUDUMMER H A T I H N E N D E N N D E N A R M
EINGERICHTET T DS W A R E N SIE, HERR
BEZIRKSARZT, VOR ZWEI J A H R E N
R. GREEF

DH5 MODERNE WISSENSCHAFT GEWAHRT DIE M C G L I C H K E I T , DIE KHNSTE OPERATIONEN AUS ZU FHREN ;
HEUTE H A B E N WIR Z U M BEISPIEL E I N E M K O L L E G E N DIE EHRE ABGESCHNITTEN
T H . T H . HEINE

DIE VIVISEKTION DES MENSCHEN

LUSTIGE BLATTER

NOUVEAU TRAITE M E N T D U VER SOLITAIRE

T. AVELOT

C O M M E NICHETTE N ' A PAS V O U L U SE PURGER POUR FAIRE SORTIR

L E T A E N I A , SON MDECIN A FAIT VENIR U N CHARMEUR DE SERPENTS

ABSENT-MINDED

PHYSICIAN

AT

A DANCE
D . GILCHIT

ABSENT-MINDED PHYSICIAN SENT B Y HIS WIFE TO

B U Y T W O GOOD SOUND BIRDS
:

UNFORTUNATE OVERSIGHT O N THE PART OF PRACTITIONER

PARTY TO ATTEND A PATINT I N HIS CONSULTING R O O M

CALLED

A W A Y F R O M HIS C H I L D R E N S
FOUGASSE ( K E N N E T H BIRDJ

GEMTSMENSCHEN

BRNO P A U L

I C H HABE JETZT E I N E N KOLOSSAL INTERESSANTEN F A L L Z U HAUSE: M E I N ALTER HERR W1RD BLDSINNIG

INTERESSANT, H, M A . . . .

H i j WORDT LATER P S Y C H I A T E R . . . .

W . HESKES

DAS EINZIGE, WAS ICH I H N E N BEI DIESEM N E R V E N Z U STANDE R A T E N K A N N , IST A B W E C H S L U N G I N A L L E M

N U N GUT, DA WERDE I C H VOR A L L E M EINEN A N D R E N
ARZT N E H H E N
'
F L . BLATTER

HERR GOTT, W A R U M H A B E N SIE DAS N I C H T

GLEICH GESAGT ? SIE SIND JA WD3KLICH
KRANK !
F . V . REZNICEK

BERLINER IRRENPFLEGE
BLIX
L E H M A N N , ICH H A B E SIE N U N F U N F M A L ALS GEHEILT
ENTLASSEN, U N D JEDESMAL H A B E N SIE I N DER N A C H T
DARAUF E I N E FRAU ERWRGT. ICH B I N W D J K L I C H
NEUGIERIG, WASS SIE DIESE N A C H T A N S T E L L E N WERDEN

WISSEN SIE HERR C O L L E G E , DIESER PATINT

ZEIGT
DIE DEUTLICHSTE SYMPTOME DES
GROSSENWAHNS. ER W I L L EIN ANSTANDIGER
M E N S C H WERDEN
FAUN, WIEN

PSYCHIATRISCHES PRIVATISSIMUM
ALSO

' GULBRANSSON

BITTE : FRAG I C H D E N PATINTEN

VERRCKT.

ANDERSEITS WIEDERUM :

IST ER A U C H VERRCKT

GESCHEIT,

U N D ER ANTWORTET

FRAG I C H I H N D U M M ,

DUMM,

SO IST

ER

U N D ER ANTWORTET GESCHEIT,

SO

FREUD

FREUD

JEAN COCTEAU

LIFE, NEW-YORK

BURGLAR, TO E M I N E N T NERVE-SPECIALIST: BEFORE L E A V I N G ,

SIR, I SHOULD L I K E TO SAY THAT I A M BUT THE PITIFUL
VICTTM OF M Y SUBCONSCIOUS. I N M Y Y O U T H M Y MOTHER
REFUSED M E J A M , THUS CAUSING A LIBIDO W H I C H GAVE
RISE TO A N ACQOISITION C O M P L E X , D E V E L O P m G IN T I M E
TO THE PRESENT M E G L O M A N I A I M P U L S I O N . I T E L L Y O U
T H I S , LEST Y O U T H I N K M E MOVED B Y A MERE SORDID
L O V E OF GAIN
i

A TESTIMONIAL

W . BIRD

DEAR PROFESSOR, SINCE T A K I N G YOUR P S Y C H O ANALYSIS-COURSE I HAVE NEVER DURING A N Y

FIGHT LOST SUB-CONSCIOUSNESS
:

COU
JEDEN TAG WERDE
IMMER BERHMTER

T H . T H . HEINE
ICH

BERHMTER

UND
.

AN ENTHUSIASTIC MEMBEB OF THE PHARMACEUTICAL SOCIETY TESTING THE

PROPERTIES OF A NEW BRAIN FOOD
GEO MORROW

DOCTOR TO REGULAR PATINT: i ' M PATHER AFRAID YO'E GOING TO

HAVE INSOMNIA, MR. SEEDY. H F . SEEDY: REALLY, DOCTOR WHAT
ARE THE SYMPTOMS ? DOCTOR : HERE, MY ACCOUNT !
?

" H ' K , Y E S I FE AR V I MUST KH0CK OF TOBACCO."

* ' C E R T A I N L T . I HEVEB SM0KE."

" STBONG T U
"tATHER.

AND COFFEE ABE EQUALL P0IS0N0DS,

"AND

'* ElCELLNT I

AFRAID."

I 'li A TKETOTALER."

I DETEBT 'jK."

I NEVEB TOUCH THEM."

"SPLEKDID.

CHECK !

ALCOHOL ALSO, I ' M

BT ALL MEAN3.

I * M A VEGETABlAN."

LORJOUB.

I ALWAY8 HAVE ONE."

FOUGASSE

T H E PHYSICIAN HE ALS HIMSELF

H . M . BATEMAN

DE KIEZENTREKKER
TEEKENING

M A R K T M E T TANDARTS, GOOCHELAAR E N Z .

A D . V A N DB VENNE
I589l63

P . V . D . BORCHT, 15451608

T R A N S P L A N T I N G OF TEETH

L E M A L DE DENT

GRAVURE

T H . R O W L A N D S O N , 1787

LITHOGRAFIE, A L B U M COMIQUE DE PATHOLOGIE PITTORESQUE

C H . AUBRY

TANDARTS E N APOTHEKER

PIETRO L O N G H I

17021785

LE BAUME D'ACIER

L E DENTISTE

AQUATINT

l 8 a

5/3

GIVE US A CHRISTMAS-BOX, GUVNOR. I A L LOS HAS MY TKETH DRA WED HERE. ALL
RIGHT, MY MAN. STEP INSIDE AND i ' L L TAKE
ONE OUT FOR NOTHING.
L . SAMBOURNE

Z A H N A H Z T : WAS M A C H E N S I E H I E R J E D E N M O R G E N
A U F M E I N E R T R E P P E ? J A , WISSE ' S E , HERR
DOCTOR, I C H H A B N A M L I C H I M M E R SO Z A H N W E H E , U N D W E N N I C H SE S E H , H R T ' S U F F
FLIEGENDE BLATTER

UNDER T H E MISTLETOE
A B S E N T - M I N D E D DENTIST : Y O U O P E N Y O U R
M O U T H W I D E . I W O N ' T HURT Y O U !
:

M E D I C A L P U P I L , AFTER D R A G G I N G A P A T I N T
R O U N D T H E SURGERY, SUCCEEDS I N E X T R A C T I N G A T O O T H . C O M E ! T H A T ' S N O T SO
B A D FOR A FD3ST A T T E M P T
J. LEECH

DENTIST : EXTRAORDINARY T H I N G . . THERE IS

ONE OF YOUR TEETH O N L Y H A L F STOPPED.
PATINT: A H THAT WERE t OTHER DENTIST.
H E HURT M E , SO I GAVE H I M A GOOD L I C K
I N T H E JAW
:

SIE H A B E N MIR DEN Z A H N VORZGLICH G E ZOGEN !

GLAUB'S GERN. W I E VIEL FLASCHEN
H A B ' I C H ABER A U C H FRHER ENTKORKT ALS
I C H NOCH K E L L N E R WAR !
A . HENGELER

N U N , J O H A N N , IST N O C H K E I N PATINT HIER ? N E I N HERR D O K T E R . ' .

ABER I C H WERDE N O C H UNTER DAS SOPHA SEHEN
F L . BLATTER

DE '
VOORHEEN
STA STIL, JIJ K I N K E L ! M A N N E N HOUDT H E M V A S T !
TE DROES, WAT HEB I K MET DIE KIES E E N LAST !
A L DRIEMAAL K W A M IK OP MIJN ACHTERSTE TERECHT
E N NOG IS 'T M I S . ' T ' I S EEN FORMEEL GEVECHT.
ALS 'T N U NIET GAAT, D A N GEVEN WE HET OP.
DUS A L L E N OPGEPAST ! E E N , TWEE,DRIE, HOP !

B E I M DORFBADER ! WAS KOSTET DAS Z A H N REISSEN ?

EINE M A R K , DIE STNDE
FLIEGENDE BLATTER

ARTS
THANS
' K HEB ERGE HAAST, I K MOET HEUSCH NAAR D E N T R E I N
TREKT U N U M A A R , A L DOET HET D A N W A T P I J N .
I K B E N ER LIEVER TOCH METEEN MAAR A F .
ZOO'N ZIEKE WORTEL IS DE GROOTSTE STRAF.
N O G EENS: *K B E N VOOR EEN BEETJE P I J N NIET B A N G . "
WAT PRAAT U T O C H . ' K HEB HIER U W KIES A L L A N G !
C. VETH

Z A H N A R Z T : DAS ZAHNAUSZIEHEN KOSTET BEI

M I R 6 M A R K . HERR : DER Z A H N , D E N S M
M I R HEUTE AUSGEZOGEN, D E N H A B E N SDI M I R
SELBST VOR ANDERHALB JAHREN P L O M B I R T ,
U N D ICH HABE I H N E N DAMALS 15 M A R K
B E Z A H L E N MUSSEN, W E I L SIE M I C H V E R SICHERTEN, DASS SIE A L L E I N FR 1 0 M A R K
GOLD Z U DER P L O M B E VERWENDET H A T T E N .
DAS GOLD SITZT A L L E S N O C H I N D E M Z A H N .
ADIEU !

BACK F R O M THE HOLIDAYS

THE

DENTIST

M,

BATEMAN

G. CRUIKSHANK

BAUER : W I E , I C H SOLL
GLAUBT N I T D ' R A N

DER

K U H DIE M E D I Z I N EINGEBEN ?

DER KREISTHIERARZT TRAUMT E I N T H I E R K R E I S A R Z T

ABER BEI DER H I L F T S JA NLX ! DIE

A . OBERLANDER 1887

ZU SEIN

A. OBERLANDER

Z U M J U B I L E U M EINES

TIERARZTES

A. OBERLANDER

POPULUS V U L T DECIPI

GRAVURE

C. J. VISSCHER NAAR J . V A N DE VELDE

l620

fiPcette lerD in 't Watet WJhen /

m let# te maften ooj De titjftcn.

UIT E E N OORTJESPRENT OP TETJEROEN"

HOUTSNEDE

VOLKSPRENT TEGEN DE KWAKZALVERIJ

HOUTSNEDE

J . OORTMAN 17531823

DER FAHRENDE CHIRURG

DUITSCHE

PRENT OP DOKTOR

GRAVURE

EISENBARTH

A N T O N M A U L P E R S C H I785

DE CHARLATAN

PIETRO LONGHI

THE FOX A N D THE GOOSE

ETS

G. CRUIKSHANK

QUACK ! SH AD OW AND SUBSTAN CE

COUNTRY PRACTIONER

(TO

C.H.BENNETT

18281867

NOTORIOUS QUACK, W H O

COMES

AS A PATINT) : Y O U SAY Y O U FEEL

QUEER. T H E N W H Y D O N ' T Y O U T A K E ONE OF YOUR O W N PEARLS OF H E A L T H " V

*S JUST IT,

SIR.

I T H I N K i ' V E SWALLOWED

ONE

B Y MISTAKE

QUACK : THAT
C H . KEENE

SPOTPRENT OP JACOBUS II VAN ENGELAND

KOPERGRAVURE

I7DE EEUW

SPOTPRENT OP DEN ZIEKEN M A N N . L . D E N SULTAN V A N TURKIJE

KOPERGRAVURE

I7DE EEUW

N A P O L E O N CONSULTEERT DE DOKTERS. RUSSISCHE CARICATUUR, AQUATINT l8l2

PRIMO SAIGNARE, DEINDE PURGARE, POSTEA C L Y S T E R I U M DONARE

IVAN TEREBENEF

LITHOGRAFIE 1832

H . DAUMIER

SIR R. PEEL

o ' C O N N E L L , LORD J O H N RUSSELL

ANIMAL MAGNETISM

LITHOGRAFIE

1835

THE SICK BRITISH L I O N A N D T H E F R E N C H QUACK M O N K E Y

JOHN DOYLE

ETS 1850

G . CRUIKSHANK

LES SALTIMBANQUES
ARRACHEZ ! N E GURISSEZ PAS !

ANDR G I L L
TOESPELING OP DE CENSUUR

TROTZKI CONTRA L E N I N

E . S C H I L L I N G , SIMPLICISSIMUS

BIS DIE OPERATEURE SICH K L A R GEWORDEN SIND, W E L C H E R V O N BEIDEN GEISTESKRANK IST,

MTTERCHEN RUSSLAND DEN GEIST AUFGEGEBEN H A B E N

ig21
WIRD
'

DE BELASTINGKIES
MEVR.

DE

LOUIS RAEMAEKEHS, DE TELEGRAAF 1926

VRIES-BRUINS :

UITOEFENEN
HEELKUNDE?

DER
IK

HEEFT

DE

BEVOEGDHEID

TOT

HET

WIBAUT :

TAND-

EN

TANDHEELKUNDE ?
TREK

MAAR

EVENTJES

EEN

BELASTINGKIES

THE
;

DOCTOR,

SHADOW

AND

SUBSTANCE
C H . BENNETT

li BUI
VAN MUNSTER'S UITGEVERS-MIJ. / AMSTERDAM
IS REEDS IN DEZE SERIE VERSCHENEN:

DE ADVOCAAT IN DE CARICATUUR
DOOR CORNELIS VETH
MET EEN INLEIDING VAN
Mr. WILHELM LOEB
150 PLATEN
j

I PRIJS: GEB.

IF 6 . 5 0