A. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 48, ERZURUM

2012, 269-304

KARAPAPAK TRKLER
Karapapak Turks
Dr. Ali KAFKASYALI
Z

ABSTRACT

Kpak Trklerinin bir alt uruu olan

Karapapaklarn tarihi, yaadklar Kafkasya,
Dou Anadolu ve ran corafyasnn tarihi ile
ok ilgilidir. Bu blgelerde yaanan her
gelimede etken rol stlenmilerdir. Bu
nedenle Karapapaklar tanmak, onlarn bana
gelenleri bilmek, Trk tarihini daha iyi
anlayp, gnmzdeki blgesel meseleleri daha
iyi yorumlamak bakmndan byk nem arz
etmektedir.
Kafkasya ve evresinin muhtelif milletler
tarafndan defalarca igal edilmesi, eitli
siyas taksimatlara tabi tutulmas, Kafkas
halklarnn sk sk lkeler ar ge maruz
braklmas Karapapaklar ok etkilemitir.
Onlarn iyi sava olmalar hem Osmanl,
Safev ve Kaar Trk yneticileri hatta Ruslar
gibi hkim unsurlar tarafndan kymetli
grlp zaman zaman istismara vardrlarak
kullanlm (eitli milletlere, hatta Trk devlet
ve topluluklarna kar savatrlmlardr),
hem de baz dnemlerde tehlikeli grlerek
uzaklatrlmalarna ve srgn edilmelerine
sebep
olmutur.
Bu
sebepledir
ki,
Karapapaklar eitli blgelere dalm halde
yaamaktadrlar.
Muhtelif
dnemlerde
Azerbaycan,
Grcistan ve ran Trk devlet veya
hanedanlar yannda byk g odaklar
olmakla birlikte kendilerine has Kazakemeddin Hanl, Boral Sultanl gibi
hanlk ve sultanlk da kurmu olan
Karapapaklar, gnmzde topluluk hlinde
Grcistann Boral, Azerbaycann Kazakemeddin, ran'n Sulduz, Trkiye'nin KarsArdahan-Idr, Kazakistan'n Gney Kazakistan
Eyaleti olmak zere be lkede yerleiktirler.

The history of small tribe Karapapaks,

sub-ethnic group of Kipchaks are directly
connected with the territories of Caucasus,
East Anadolu (Anatolia) and Iran where they
had lived. They played the active role in every
progress of this territory. Thats why studies
on Karapapaks, their history have an
enormous importance in researching Turkic
history and explaining regional problems of
nowadays in the best way.
Population transfer of Karapapaks, their
move to the very remote regions by force,
various political repressions by the Caucasus
and different states told on Karapapaks
greatly. Besides, being excellent equestrians
and soldiers, they were got hired on service in
various armies by the governors of Ottoman
Empire, Safavids and Kajars and even by
Russians (they were made to battle against
different nations, even Turkic states), and it
was the main reason to make move away and
repress them. Therefore, now Karapapaks live
in different regions.
Karapapaks, who were the main force of
the states or the dynasties of Azerbaijan,
Georgia and Iran Turks in different periods
and who created the khanates as Kazakemeddin and Boral Sultanate now live
in different 5 countries: Boral of Georgia,
Kazak-emeddin in Azerbaijan, in Sulduz of
Iran, Kars-Ardahan-Idr of Turkey, and in the
Southern Kazakhstan of the Republic of
Kazakhstan.
In the results of long-term researches,
besides of primary and secondary sources
about Karapapak Turks we have collected
unachieved materials published in Russia,

Ahmet Yesev Uluslararas Trk-Kazak niversitesi, Filoloji Fakltesi retim yesi, Trkistan Kazakistan. akafkasyalihotmail.com

270* TAED 48
Uzun sreli bir almann neticesinde,
Karapapaklar hakkndaki bilinen ana ve tali
kaynaklarn yan sra, Rusya, Grcistan,
Kazakistan ve ran'da yaymlanm ve bugne
kadar
pek
ulalamayan
kaynaklar
toplanmtr. Ayrca ran'da bulunan bir
elyazmas esere de ulalmtr. Bu yazda,
mevzusu ayn olan fakat ayr ayr yerlerde
bulunan kaynaklarn bir araya getirilerek,
incelenmesiyle
ve
deerlendirilmesiyle
Karapapak Trklerinin tarihi ve kendilerine
has zellikleri hakknda ulalan nemli
sonular ele alnmtr.

Ali KAFKASYALI
Georgia, Kazakhstan and Iran. Also we
achieved a new manuscript published in Iran.
This article deals with the results collected
from researches of different sources about
history of Karapapaks and their national
peculiarities.
Key Words: Karapapak Turks, Karapapaks,
Terekeme, Boral, Sulduz.

Anahtar Szckler: Karapapak Trkleri,

Karapapaklar, Terekemeler, Boral, Sulduz.

Giri
Trkler, kendi ad ile anlan Trkeli'nde dnya sahnesine km, tarih
sre ierisinde siyas, sosyal ve coraf etkilerle ulu bir nar gibi her yne dal
budak salmtr. eitli boylar gelimi, bu boylarn eitli oba, oymak ve
uruklar olumutur. Zamann el verdii ve ferasetli liderlerin bata bulunduu
dnemlerde bu obalar, oymaklar, uruklar, boylar bir araya gelerek byk Trk
devletleri meydana getirmitir. Bazen de ya zamann el vermediinden ya da
dirayetsiz han ve hakanlarn bata olmasndan, Trk devletlerini meydana getiren
boylar, uruklar zlm, dalm, birbirine yabanclam, hatta birbirleriyle
atr, didiir duruma dmlerdir. Trk milletini var eden bu yap talar iyi
bilinip tannmazsa bunlarn birbirleriyle kenetlenmesi, birliktelik oluturmas zor
olur. Hl byle olunca Trk milletini millet yapan bu unsurlar ok iyi
bilinmelidir. Baka bir ifade ile Trk soyunun birer dilimi olan Trk kavim,
kabile ve oymaklarnn dnn ve bugnn aratrmak, onlarn varln ve
izlerini tespit etmeye almak, onlar n plna karmak veya tefrik etmek deil,
aksine bu dilim ve paralarn asl unsurla olan balarn ve kken ortakln
ortaya koyarak, gnmzde olmasa bile gelecekte ayn ana adn altnda
toplanmalarna almaktr. Bu tr almalarn bir nemli faydas da Aratn
(1997: 285) dedii gibi ayr kavimlerin tarih sahnesinde brakm olduklar izlerin
aratrlmas, kavimlerden ziyade, Trk milletinin i bnyesindeki gelimeleri
anlamak bakmndan nemli ve gereklidir.
Karapapaklar konusunda, Azerbaycanda Velili-Baharl, Grcistanda Valeh
Haclar, Fahri Valeholu; randa ar Rusyasnn son Urmiye konsolosu Viladimir
Minorsky, sa Yegne, Yusuf Kahramanpur, Ali Halhal, Muhammed Komican;

Karapapak Trkleri

TAED

48* 271

Trkiyede Zeki Velidi Togan, Faruk Smer, Ahmet Caferolu, Mirza Bala,
Fahrettin Krzolu, Salih Ylmaz gibi Trkologlar nemli almalar yapmlar,
bu almalarda ok nemli bilgiler verip, nemli tespitler de bulunmulardr.
Ancak bu almalarda baz kaynaklarn henz grlmedii, zellikle Grcistan
ve Azerbaycan'da yaymlanan veya bulunan baz kaynaklara ulalamad
anlalmtr. 1987 ylndan beridir yaptmz alan aratrmalarnda Grcistan'da
Valeh Haclar, Fahri Valeholu; Kazakistan'da Kasanov, Piriyev ve Trk
tarafndan Rusya, Grcistan ve Kazakistan ariv belgelerinden faydalanarak
Karapapaklarla ilgili nemli makaleler yazld; randa Ali Halhal ve sa Yegne
tarafndan Hurbl Hesen/ Hasan Hann Muharebeleri1 adl el yazma bir
eserin bulunduu; Ali Halhal, sa Yegne, Yusuf Kahramanpur ve Muhammed
Komican'nin, nemli makale ve kitaplar yaymladklar tespit edilmitir. Btn
bu kaynaklar gz nne alnarak ftraten zeki, cesur, alkan, kendilerinden
emin ve iyi sava olan Karapapak Trkleri2 deerlendirilmitir.
1. Karapapak Trkleri
Genel kabule gre Karapapaklar, siyah kuzu derisinden papak/kalpak
giydikleri iin bu ad ile anlmlardr (Halhal 1382: 2; Yegane 1369: 72).3

Kitabn tam ad yledir: Haz-el Kitabu El-Msemma Behurbl Hesen (Hasan Hann Muharebeleri
Adlanan Kitap). Bu makalenin mellifi, Sulduz Karapapaklarnn merkez ehri Naadey / Nagadede alan
aratrmas yaparken Sulduz Karapapaklarnn aksakallarndan Ali Halhalde Karapapaklarla ilgili nemli
bir el yazma eser grr. Eski Farsa ile yazlan bu eserin fotokopisini pdf formatnda alr. Ayrca
gnmz Farsasna ve Azerbaycan Trkesine evirttirip zel arivine dahil eder. Kitabn ilk sayfasnda
Vasiyyetnme-i est ki Muerrebl Hakan Hasan Han Sertib Garapapag Nevite Est (Hakann Yakn
Tugeneral Karapapak Hasan Hann Vasiyetnmesidir) bal altnda Hasan Hann vasiyetnmesi
bulunmaktadr. Vasiyetnmenin sonunda tarih ve Hasan Hann mhr vardr. Eser Hicr Rebilevvel 1285
(Austos 1868) tarihinde yazlmtr. Vasiyetnmeden sonra Haz-el Kitabu El-Msemma Behurbl
Hesen (Hasan Hann Muharebeleri Adlanan Kitap) bal ile eser balamaktadr. Eseri kaleme alan belli
deil. Eserde Karapapaklarn ah Abbas tarafndan Hemedan-Komicandan Boralya gnderilii, yllar
sonra Boraldan Trkiyeye gidileri ve Sulduza gelileri, Sulduz Karapapaklarnn yz yllk
mcadeleleri, katldklar savalar anlatlmaktadr.
Behurbl Hesen; Bala 1977: 331).
Mirza Bala, slm Ansiklopedisi'ne yazd "Kara-Papak" maddesinde yle der: "Karapapaklar, siyah kuzu
derisinden serpu giydikleri iin bu ad ile anlmlardr. Karapapak ile ayn manaya gelen Karakalpak
arasnda bir mnasebet aranaca gibi Kpaklardan Karabrkl airetini de Karapapaklar ile bir arada
mtala etmek mmkndr." (Bala 1977: 330).
Rus generallerinden Stepan Osebovi Kimiov, Karapapaklarla ilgili u bilgileri verir: Asya
Trkiyesinde Karapapaklar ad altnda balarna, yerli ahalinin ba giyimlerinden farkl olarak, siyah kuzu
derisinden papak koyan Gney Kafkasyadan g edenler anlalmaktadr. Karapapaklar esasen bizim
Tatar (Trk) tayfalarndan Boral, Kazak ve emeddinli sakinleri idiler. Snrlarmzda meydana
getirdikleri olaylardan sorumlu tutulmamalar iin Trkiyenin snr kentlerine gmlerdir. Sibiryadan
kaan soydalar da onlara katlrd. Yzylmzn ortalarnda Kars vilayetinde 900 kadar Karapapak aile
yaamaktayd. Osmanl devleti Karapapaklarn Trkiyeye glerini memnuniyetle karlyordu. nk
snrlarmzn yaknlarnda bize dman unsurlar bulundurmak onlarn iine geliyordu. Bu sebepten
Karapapaklara Gmr yaknlarndaki Akbaba ve regel sancaklarnda topraklar veriyordu. Bu sancaklarn

272* TAED 48

Ali KAFKASYALI

Karakalpak, Karapapak veya Karabrkl isimleri ayn anlama gelmektedir

(Bala 1977: 330). Karapapaklarn bir ksmna Terekeme de denilmektedir.
Terekeme kelimesi yap olarak Trkmen sznn Arapa oul ekli olan
Terkimenin halk azyla syleni biimidir. Trkmen kelimesi ise
Trkmenbann yazd gibi Trk ve iman szlerinin birlemesinden
meydana gelmitir (Trkmenba 2001: 79). Trkler, Mslman olmaya
balaynca, Mslman olan Trkleri, Mslman olmayanlardan ayrt etmek iin
Mslman Trk anlamna gelen Trkman/Trkmen sz kullanlmtr
(Kasanov vd. 2007: 74). Terekeme sznn terim anlam ise, genellikle gebe
hlinde kara adrlarda yaayan ve hayvanclkla uraan Boral/Kazak/Ahlkelek
Karapapak kyllerine verilen addr.4 Bu ad, Azerbaycan ve Karsta yerleik
Karapapaklar iin kullanld gibi baka Trk tayfalar iin de kullanlmaktadr.
Ancak son yzyllarda Ermeni, Grc, Rus, ran ve Osmanl siyas ve asker yazl
kaynaklarnda Kafkasya ve Dou Anadoludaki Karapapaklar iin tamamen
Karapapak ad kullanlmtr.5
Karapapaklarn mensup olduu Trk boyu Kpaklar, Kafkasyann Daryal
ve Derbend geitlerinden aarak Kafkaslara inmilerdir. Daryaldan geen
Kpaklar, Kazak, Boral, Sgrak ve Zagatala blgelerine; Derbendden geenler
ise Azerbaycann orta blgelerine yerlemilerdir. Azerbaycann Kazak ehrinin
Karapapak ky (ACE 1979: 64) ile Gkayn Karabrkl kynn bu tayfalar
tarafndan kurulduu kabul edilir. Karapapaklarn en kadim yurtlarndan biri
olan Grcistandaki Boral blgesi ile Kpak tayfalarndan Bur
olu/Borolu tayfasnn adndaki benzerlik de tesadf olmasa gerek (Bala 1977:
330; ACE 1979: 64). Togan, Kpaklardan 16 kadar byk uruun bulunduunu
ve bunlardan birinin Kara Brkl adn tadn, ayrca Borolu veya Borocolu

dalk blgeler oluu bu kaaklara ok sevdikleri alkanlklar olan kaaklkla byk baar ile megul
olmalarna imkn veriyordu (Valeholu 2005:159)
Azerbaycan Dilinin zahl Letinde Terekeme kavram, k aylarn aranda/klakta, yaz aylarn yaylakta
geiren ve geri hayvanclk yapanlara verilen ad eklinde tarif edilmektedir (lm Neriyyeti, Bak 1987).
Ayrca Azerbaycan Sovt Ensiklopdiyasnda X. Korogldan naklen Terekemeler hakknda nemli bilgiler
verilir: Arap istilalarndan sonra Trkmen adlandrlan Ouz Trkleri, on birinci asrdan itibaren
Zagafgazya, ran, Kk Asya ve Mezopotamyaya yaylmlardr. Bunlarn bir ksm Terekeme (Arapa
Trkmen sznn oul eklidir.) adlandrlmtr. Bunlar Azerbaycanda Kr - Aras ovas, Mil - Karaba,
Muan ve irvan dzlklerinde yaar ve toplu hlde yaylaya giderlerdi. Ayn zamanda ekincilik de
yaparlard. Terekemelerde halclk da ok gelimitir (ACE 1986: 256). Salih Ylmaz da bu hususta yle
bir tespitte bulunmutur: "Ardahan blgesinde yaayan yerli halk ve Ahska Trkleri bu Trk topluluu
iin Terekeme terimi yerine Karapapah terimini kullanmaktadrlar. Genel kan olarak bu topluluun
yerleik hayat tercih edenlere Karapapak denmesi, hl gebe hayat yaayanlar ise Terekeme olarak
adlandrlmasdr." (Ylmaz 2007: 53).
Karapapaklarn kkeni hakknda Ahmet Zeki Veld u grtedir: Karapapa{ yahut Karabrk Arap
menbalarnda Dmakde, El-Nedir ve bni Haldunda (Karabrkl) ve Rus vakanvislerinde orniye
Klobuki ve Mool vakayinmelerinde Siyah klahn diye malum olup, bir ksm da u gn Trkistanda
Amu-Derya deltasnda Karakalpak nam ile yaayan ve minelkadim uarizm nevahisinde byyp
yetien ve oradan intiar eden bir Kpak kabilesidir.(Veld 1933: 102).

Karapapak Trkleri

TAED

48* 273

diye bahsi geen Trklerin bu blgeye adlarn veren Borallar olduunu

bildirir (Togan 1981: 163, 172). Ermeni melliflerden Abbas Katina ve ondan
naklen Musa Horen de 197-216 yllarnda Boral Trklerinin Dastanda
oturduklarn daha sonra aalara indiklerini bildirir (Togan 1979: 98).
Karapapaklar, zamanla bugnk ran corafyasnn ilerine yaylrlar. Hatta
Zagros yaylalarnda yaayan Kakaylar arasnda bulunan ve bir ksm Moollarla
birlikte Dou Avrupa seferine giden Klah- siyah adl tayfa ile Gney
Azerbaycann Mekin evresindeki Gn Papaklar ve Fars eyaletinde Baharlu
Trkleri arasnda yaayan Klah- pustlerin de Borolu/Karapapak Trkleri
olduu ileri srlmektedir (Bala 1977: 330; Togan 1981: 172). Dier yandan
Karakalpakistandaki Peenek boyundan Karakalpaklar ile Kpak boyundan
Karapapaklar, Reid Rahmeti Aratn (1997: 285) ifadesiyle iki karde
urukturlar.
Karapapaklar konusunda nemli aratrmalar yapan Krzolu, (1972: 1 vd.)
u tespitleri yapar: Yukar Kr boylarndaki Karapapak adl ou Snn-Hanef,
az Mrt (Mrid, yar aman Mslman) ve i mezhebinde olan Trkler,
balca: Boral ve Kazak/Kazakh adl iki kola ayrlrlar ve Kpak/Kuman-Khazar
uruundan saylrlar. Ekincilie ve yerleik yaaya yeni yeni alan bu ok yiit
atl gebe ulusun, II. yzyl sonlarnda Kafkaslarn kuzeyinden Boral-Kazak
aylar blgesine gelip yerlemeleri ve adlarn bu sulara vermeleri, 1064te
Seluklu Alp-Arslann huzurunda toptan slm dinine girmeleri; yaylak-klak
yaaylar, Trkistandaki Karakalpak-Kazak az ile konumalar ve pek zengin
halkiyat son derece mhimdir.
Kr Nehrinin gneyinde Gence ile Ahlkelek (Cava{/Cava{t) arasnda
bulunan bu ikiz boydan Kazaklar, Kazak ay boyunda, Borallar ise Boral ay
boylarnda yerleirler ve buralara adlarn verirler. Kazaklar, Gence merkezli
eddadoullar (951-1088) anda ve Seluklu aknlar srasnda Mslman
olurlar. 1048 ylnda Pasin (Kaputru/Hasankale) Savanda Ortodoks-Hristiyan
Bizans ve mttefiki Apkaz-Kartel ordularna kar Mslman Seluklu ordusuyla
birlikte savarlar. Borallar ise merkezi Loru olan Hristiyan (Gregoryen) Tar
Bagratllarnn lkesinde olduklar iin Sultan Alp Arslann geliine kadar
Hristiyan kalrlar. 1064 ylnda Sultan Alp Arslan buralar fethedince Borallar
toplu hlde Sultan Alp Arslann huzuruna gelerek Mslman olurlar (Krzolu

1972: 6 vd.).
Baz tarihiler, 11, 12 ve 13. yzyllarda da Kafkasyaya Kpak glerinin
olduunu, bunlarn bir ksmnn Mslman olup Azerbaycanda kaldklarn, bir
ksmnn ise Hristiyanl kabul edip Grcistana gittiklerini ve onlarn arasnda
eriyip Grcletiklerini bildirmektedir (Heyet 2004: 1/10).

274* TAED 48

Ali KAFKASYALI

13. yzyln balarnda Kuzey Kafkasyadan paral asker olarak Msra giden
ve asker yetenekleri ile ksa srede Msrda Devlet-l Etrak (Trklerin
Devleti)ni, dier adyla Trk Memlkler Devletini kuranlar da Kpak
Trkleridir (Roux 2007: 296). Memlklerin en byk hkmdar olan ve Hal
savalarnda gsterdii kahramanl dolaysyla bir destan kahraman ve Trk
dnyasnn en nemli kahramanlarndan biri saylan Sultan Birinci Baybars
(1260-1270) Kpaklarn Boral tayfasndandr (Togan 1981: 179; Roux 2007: 296
vd.). Olu Nasreddin Berkeden (1270-1279) sonra hkmdar olan Seyfeddin
Kalavun (1279-1290) da ayn boydandr (Togan 1981: 179).
Grlyor ki, Karapapaklar, tarih boyunca, hem Ouz hem de Kpak
Trkleri ile siyas, sosyal ve kltrel ynden etkileim iinde olmulardr. Bugn
her drt lkede meskn bulunan Karapapaklar, Kpaklarn ve
Ouz/Trkmenlerin btn haslet ve hususiyetlerini tamaktadrlar.
2. Karapapak Trklerinin Yurtlar
Karapapak Trkleri, Azerbaycann Kazak-emeddin blgesinin Kazak,
Ahstafa ehir ve 50den fazla kynde, emkir ve evre kylerinde; Grcistann
Boral blgesinin iki yzden fazla kynde, Tiflisin birka mahallesinde; rann
Sulduz blgesinin Naadey (Nagade) ehrinde ve altmtan fazla kynde;
Komican ve baz kylerinde, Sultaniye ile Zencann kylerinde; MazenderanMinudet ve kylerinde; Horasann Guan ehrinin kylerinde; Trkiyenin
ounlukla Kars, Ardahan ve Idrn merkez, ile ve kylerinde olmak zere,
Erzurum, Horasan, Hasankale, Akale, Mu, Bulank, Siirt, Ahlat, Kayseri, Sivas,
Tokat, Amasya, Adana, stanbul, Ankara, Bursa merkez, ile ve kylerinde; ayrca
Grcistann snr ehirleri Ahska- Ahlkelekte meskn iken Moskova ynetimi
tarafndan 1944 ylnda srgn edilerek, zorunlu iskna tabi tutulduklar
Kazakistann Kentav, Trkistan, imkent, Sayram, Ordabas, Badam, Saraa,
Trkbas, Lenger, Almat ve Dalgar ehirlerinde varlklarn devam
ettirmektedirler (Kafkasyal 2012: 82).6

Moskova ynetimi, 31 Temmuz 1944 tarihinde Grcistann Trkiye snrndaki Ahska- Ahlkelek
Trklerinin tamamnn Orta Asyaya srgn edilmesine karar verir (Kasanov ve dr. 2007: 110 vd.).
Stalinin imzas ile gnderilen 31 Temmuz 1944 gn ve 6279 sayl gizli emirde, plnland ekilde
Adign, Ahska, Aspinza, Ahlkelek ve Bogdanovka adl be kent ve bu kentlere bal 219 kyde sakin
bulunan Trklerin tamam (Kasanov ve dr. 2007: 123) 14 Kasm 1944 gecesi grevlendirilen 20 bin silahl
askerin nezaretinde, Amerikann sava yardm olarak verdii 900 Studabekker kamyon ve onlarca
vagonluk 57 yk treni ile Orta Asya'ya - 53.163' zbekistan'a; 28.598'i Kazakistan'a; 10.546's
Krgzistan'a olmak zere- srgn edilir. Srgn boyunca alktan, souktan lenlerin says 14.895tir
(Piriyev ve Piriyeva 2007: 12). Srgn edilen Ahska Trklerinden yaklak 10-15 bin kadar
Terekeme/Karapapak Trk, geri kalan ise "yerli" Trklerdir. Terekeme/Karapapak Trklerinin tamam
Kazakistan'n, yukarda adlar geen ehir ve kylerine yerletirilir. Geni bilgi iin (Kafkasyal 2012: 86
vd.) baknz.

Karapapak Trkleri

TAED

48* 275

3. Boral ve Kazak-emeddin Karapapaklar

Boral, imdiki Grcistann gney dousu ile Ermenistann kuzeyi ve
Azerbaycann batsnda yer alan, te biri dzlk olan dalk bir yurttur. Bu
kadim Karapapak yurduna nemli ay hayat vermektedir. Biri, Gmrnn
kuzey dousundan doup, Aa Saraln altndan geip Hram ayna
kavutuktan az sonra Kr Nehrine karan Boral ay. kincisi, Arakaz/Elegez
Dann kuzeyinden ve Pembek Dalarndan doarak Kemerliden getikten
sonra Arasa karan Kazak ay. ncs ise ahdandan doan ve Dilican
suyu ile birleerek Kazak ehrinden geen ve Poylu istasyonu ile Kazakl ky
arasnda Kr Nehrine karan ve Ahstafa kasabasnn adndan tr Ahstafa
ay da denilen Kazak ay. Bu corafyann en nemli hayat kaynaklarndan biri
de Kr Nehri boyunca uzanan Karayaz ormanlardr. Dede Korkut kitabnda
Gks gzel Kaba Da veya kta yazda kar buzu erimeyen Kazlk Da diye
ad geen Arakaz/Elegez da (4095 m) da blgenin en nemli tabiat varldr
(Krzolu 1972: 8 vd.).
Boral, tarih sre iinde bazen Grcistann bazen rann bazen
Azerbaycann bazen de Trkiyenin terkibinde yer almtr. Zaman zaman da
beylik, hanlk olarak mstakil yaam kadim bir Trk yurdudur.
Trk Hakanlarndan ah smail, Safev Trk Devletini kurduktan sonra ilk
olarak fethettii yerlerden biri olan Ahska ehri ile evresini, bu ehrin ilk
kurucusu olan Hsrev Anuirvan gibi yaylak yapmtr (Evliya elebi: II/162,163).
ah smailin bu blgeye itibar etmesi sebebiyle ksa srede, baz Terekeme
(geri) Karapapaklarn da katlm ile Boral/Karapapak Trklerinin says ok
artm, blgeye tamamen hkim olmulardr. Buna paralel olarak Karapapaklar,
Rumlu, amlu, Ustaclu Trk tayfalar gibi ah smailin yannda yer alarak
savalara katlmlardr. ah smailden sonraki Safev hkmdarlar da onlara
ok nem vermi ve onlardan ok faydalanmlardr (Yegane 1369/1990: 8, 72;
1391: 15).
Osmanl serdar Ferhat Paann 16. yzyln sonlarnda Boral-Kazak
Terekemeleri Yurdunun yukar merkezi Loru Kalesini ve Boral ay boylarn
ranllardan alp mamur hle getirmesi, Nazar Beyi Nazar Paa unvan ile
ulusun lideri ilan etmesi (Krzolu 1993: 388) Terekeme Karapapaklarn
blgenin hakimi olmalarn ve Boral, Kazak-emeddin blgelerinin tamamen
Karapapak Trklerinin yerleim yerleri hline gelmesini salamtr. Ynetim
merkezi de Kazak ehri olduundan, Karapapaklara Kazakl/Kazakllar da
denilmitir. Bylece Karapapak, Boral, Kazakl ve Terekeme isimleri ou
zaman e anlaml kullanlmtr.

276* TAED 48

Ali KAFKASYALI

Karapapaklar -bilhassa onlarn hayvanclkla uraan ve 20. yzyln ilk

eyreine kadar, yln yarya yaknn yaylalarda geiren, bir nevi yar gebe
hayat yaayan kesimi olan Terekemeler, Tiflis ve Tiflisin dou kesiminde ok
youn olarak bulunduklarndan buraya yerli halk Terekeme Grcistan, Batl
seyyahlar ise Gorgie turque (Trk Grcistan) demilerdir (Danimend 1950:
16). Gnmzde de halk arasnda ayn ad kullanlmaktadr. Merkezi Kutais olan
bat kesimine ise Halis Grcistan (Katib elebi, 406) veya Asl Grcistan
denilmitir. Evliya elebi, seyahatnamesinde blgeden bahsederken vilyet-i asl-
Grcistan ifadesini kullanr (Evliya elebi: II/164).
16. yzyln ortalarnda Karapapak/Terekemeler hayli oalr ve glenirler.
Byk srlere, kalabalk gerlere sahip olup btn blgeye hkim olurlar.
Kuzeyde, Terekeme Yayla denilen Kafkas Dalar eteklerine; gneyde Evliya
elebinin Terekeme Trkmenlerinin yayla olduunu bildirdii Ar Dana;
Douda Gence ovasna; Batda Ardahan yaylalarna kadar kara-adrl
gerleri, srleri ve ylklar ile yaylrlar. Karapapak/Terekemeler, Grcistan
haraca balarlar. Balarnda Nazar Han vardr. Grc ynetimi, Safev Trk
hkmdar ah Tahmasba (1524-1576) bir mektupla mracaat ederek
varlklarndan rahatsz olduklar Kazakllar/Karapapaklar bu blgeden srgn
etmelerini, buna karlk her yl on sekiz bin tmen vergi vermeyi taahht
ettiklerini bildirir. ah Tahmasb, 1555te Osmanl Devleti ile Amasya Barn
yapp, snrlar belirledikten sonra bu teklifi kabul eder. Kazakllar
(Boral/Karapapaklar) ordu gc ile toptan yurtlarndan karttrarak,
Horasandaki, zbek sava sebebiyle boalan kylere yerletirilmek zere
gnderir. Srgn Karapapak kafileleri o zamanki Safev bakenti Kazvine
yaklatklarnda, Dastanda oturan Nakibend tarikatnn eyhi eyh Emir,
durumu renir. Kazakllarn lideri olan Bedreddin Hann da eyhi olan ve yz
binden fazla mridi bulunan eyh Emir, ah Tahmasba iki cmlelik bir mektup
gndererek, Kazakl/Karapapaklarn srgn edilmelerinin slmn aleyhine bir
hareket olduunu ve yurtlarna dndrlmeleri gerektiini bildirir. ah Tahmasb,
eyh Emirin isteini geri evirmez ve Karapapaklar yurtlarna dndrr. Ancak
Grclerle iyi geinmelerini salamak iin Bedreddin Han gzaltna aldrr
(Suph 1300: 20 vd.).
Osmanl Devleti, Revan fethedince Safev ahlarnn bu blgeye getirip
yerletirdii Bayat, Kaar, Karamanl Trk tayfalar blgeyi terk edip Tebrize
doru ekilirken Boral/Karapapak/Kazak tayfalar yurtlarn terk etmezler.
Osmanl Devletinin hkimiyetini kabul ederler (ACE 1978: 571). Nazar Han
unvanl Kazak Han, 28 Austos 1587 gn Osmanl Serdar Vezir Ferhat Paaya
gelerek tabi olur (Krzolu 1993: 360). Vezir Ferhat Paa, Nazar Han (Kazak
Han), Boral ay boylar da dhil Loru eyaletine Nazar Paa ad ile Beylerbeyi
tayin eder. Nazar Paa lnce yerine olu Mehmet, ayn unvanla grevlendirilir.

Karapapak Trkleri

TAED

48* 277

Anadoluda Celal isyanlar balaynca frsat deerlendiren ah Abbas, 1606da

Loru zerine yrr, Kazakl Mehmet Paadan kaleyi teslim alr. Ancak Osmanl
Devleti ile ibirlii yapt gerekesi ile onu 1612 ylnda idam eder. Loru
Beylerbeyilii Han unvan ile kardei Mustafa Beye verilir. ki yl sonra,
Osmanllarla dostluk kurduu ileri srlerek o da emkirde ldrlr. Bu defa
onun yerine bu hanedandan olmayan emsi Han getirilir.7
Kendisi Trk olduu hlde, blgede Trk nfuzunu azaltmay ilke edinen,
ldrd veya tasfiye ettii Trk emirlerinin yerine Ermeni, Grc ve
erkezleri getiren (Smer 1992: 148 vd.), hatta Safev ordularnn bana bile
Ermeni asll Allahverdi Han tayin eden (stn 2000: 400) ah Abbas (15871629), Osmanl Ordusunun Kafkasyay ald srada, Osmanl ordusu ile
savamayp, onlara tabi olan Kazakl, emseddinli ve otuz iki oymaktan meydana
geldii iin Otuz ki diye anlan Terekeme oymaklarn (Smer 1992: 198)
Osmanl ordusu ekildikten sonra, cezalandrmak ve baz blgeleri emniyet altna
almak iin Karaba ve irvan halk ile birlikte, 15 bin aileyi, Mazendaran
Ferahabada srgn eder. Bunlardan Kazaklar oyman Fars blgesine, Kakay
eline gnderir (Smer 1992: 153 vd.) Trk emirlerden bazlarn ldrr
bazlarn tasfiye eder.
Bu noktada bir hususu deerlendirmek durumundayz. Baz kaynaklara
gre Karapapaklarn bir ksm, ah Abbas tarafndan rann Komican-Hemedan
blgesinden, Bozal adl bir kasabann da bulunduu bu corafyadan Grcistan
snrlarna gnderilmilerdir.8 (Hurbl Hesen; Halhal 1382/2004: 2)

Baz Osmanl ve Safev yneticileri mezhep meselesini siyas ikballeri iin vasta yaptklarndan ok ho
olmayan olaylar meydana gelmitir. Osmanl veya Safev ynetimi, bazen zorla bazen de rtbe veya
unvanla dllendirerek Karapapak/Kazakllar arasnda iliin veya Snnliin yaylmasna gayret
etmilerdir. 1585te Tiflis ve Loru Beylerbeyilerinin, Kazakl tayfalarnn, klakta iken zerlerine baskn
yapmalar ve ev halkn esir almalar, akabinde Karapapak hanlarndan Bedreddin Hann olu Kazak Hana
ilii kabul ettirmeleri ve Nazar Han unvann vererek baa geirmeleri bu cmledendir (Krzolu 1972:

10).
8

Halhal (1382: 2) ve Yegane (1369/1990: 72)nin eserleri ile Hurbl Hesen adl eserde, Karapapaklarn
bir ksmnn Boral blgesine gnderilileri, bir ksmnn oradan ayrl ve Karapapak adn allar
hakknda unlar yazldr: Bozallar Hemadan blgesinde mukimdiler. Zeki, cesur ve kendilerinden emin
insanlard. Blgenin hakimi durumundaydlar. O yllarda Dastan ve Grcistan snrlarnda devaml
baskn, saldr ve snr tecavzleri olur. Devlet ynetimi bunu nlemek iin tamam Bozallardan oluan
bin aileyi Yr Ali Aann bakanlnda bu blgeye gnderir. Tiflisin gneyindeki Akakale ve Legezen
blgesine yerletirilirler. Ksa srede 150 kadar ky bunlarn olur. Yr Ali Aann byk olu Naki Bey
tayfann bana geer. Daha sonra ayn ad tayan olu ondan sonra Mehdi Bey ondan sonra kinci Mehdi
Han tayfann bana geerler. Rus ordusu, Grcistan istila edince Bozal tayfasna ok bask yapar.
Bunlar tamamen hakimiyeti altna almak ister. Naki Bey bunu kabul etmez. Karapapaklarn bir ksmn (3
bin hane) alarak blgeden ayrlr. Ruslarn saldrsna urarlar. Naki Bey, daysn ve kayn Aababa
Sultan kaybeder. ran ah (Kaar Trk ah) Naki Beye Han unvan ile birlikte ykl miktarda dl
verir. ahzde Abbas Mirzann da ynlendirmesi ile Bozallar 1300 aile Revana gelir. Geri kalan 1700

278* TAED 48

Ali KAFKASYALI

ah Abbasn lmnden (1629) 5-10 yl sonra Dou Anadolu, Grcistan,

Kafkasya ve ran corafyasn gezen Evliya elebi, gezdii Tiflis, irvan, Bak,
amah, Tebriz, Hoy, Gence, eki, Urmiye, Kazman, Ar Da, Nahcivan,
Revan, ldr ehir ve eyaletlerinde grd halklardan bahsederken sk sk
Terekemelerden bahseder. Tebriz halkn anlatrken, pek ok boydan insann
olduunu ancak Avar, Dumbul, Lahicn, Terekeme ve Gkdolakl kavminin
ok olduunu yazar.9
18. yzylda Gence Beylerbeyiliinin terkibinde bulunan Boral, 1736
ylnda Nadir ahn ahln tanmad iin Grcistan arlna verilir. Nadir
ahtan sonra lke hanlklara ayrlnca, Grc ve Rus igal glerine kar byk
direni gsteren Borallar, neticede Boral Sultanln iln ederler (ACE 1978:
253). Boralda kurulan Boral Sultanl10 ile Kazakta kurulan Kazak
Sultanl11 ve emkirde kurulan emeddin Sultanl12 birleerek Kazak-

10

11

12

aile ise Karsa, Osmanl Devletine geer. Osmanl valisi Muhammed Paa onlar memnuniyetle karlayp,
regel ve Zaratin kylerine yerletirir. Bozallar balarna siyah kuzu derisinden kara papak rttkleri
iin Trk halk onlar Karapapak diye adlandrr.
Evliya elebi, Revann kuzeyinde bol pirin tarlalar bulunan be yz haneli ve camisi, hamam bulunan
Hocaba ve ondan bir az daha kuzeyde Demirci Hasan kentinin bulunduunu, buralarn kadim Terekeme
ehri ve ayn zamanda Trkmenlerin kla olduunu bildirir (Evliya elebi: II/144). ekiden sonra
ziyaret ettii Mahmudbdn halkndan sz ederken Gkdolak, Terekeme, Mool ve Kumuk tayfalarndan
olduklarn belirtir (A.g.e. II/146). Yine irvan vilayeti yaknlarnda Gilan ay kenarnda alt yz haneli,
halk Ouz ve Terekeme boyundan olan bal ve baheli bir kyn olduunu bildirir (A.g.e. II/147). Evliya
elebi, amah yaknlarndaki Rkal-i zim kasabasn tantrken, Bak eyaletine bal, han hamam olan
irin bir ehir olduunu ve halknn ekserisinin ger-evli Terekemeler olduunu yazar (A.g.e. II/151). Bak
ile Demirkap arasndaki yerleim yerlerini anlatrken, aburan ehrinin ve kylerinin ger-evli
Terekeme kavmi olduklarn ve k aylarnda obalar ile konup gtklerini anlatr (A.g.e. II/152). nl
seyyah, Baknn neft ya madenlerini gezdikten sonra Grcistana hareket ederken Baknn kble
tarafnda bulunan Mskir nahiyesinde Terekeme obalarnda konakladklarn; bu scak ve verimli yerlerin
Terekeme tayfalarnn kla olduunu bildirir (A.g.e. II/153). Kars ve Kazman anlatrken de Ar
Dann Kazmana yakn olduunu ve dnyaca tannan Ar Dann Terekeme Trkmenlerinin yayla
olduunu yazar (A.g.e. II/169).
Boral Sultanl, Tiflis ehri ile Azerbaycann Kazak ehri arasnda yer alan, yzden fazla yerleim yeri
bulunan, klk ve yazlk geni otlaklara, yaylalara, dalara sahip, 1/3 dzlklerden oluan kadim Trk
yurdudur. 1736 ylna kadar genellikle Genceye bal olur. Nadir ah, Kazak ve emeddin Sultanlklar
gibi Boraly da Kartli-Kaheti arlna dahil eder. Nadir ahn lmnden sonra Btn Azerbaycan
hanlklara ayrlnca Boral da sultanlk olur. Boral Sultanl, bamszl iin Rus, Grc ve hatta ran
Kaar Trk ahlarna kar savar. 18. yzyln sonlarnda ran Kaar Trk hakan Aa Muhammet ah
Kaara, daha sonra 19. yzyln balarnda nl Kaar Trk komutan Abbas Mirzaya kar savar. 1801
ylnda Rusyann terkibine alnr. Ruslar, Boral Sultanlndan Karayaz ve Karap ayrr. Sultanlk
1819da lavedilir (ACE 1978: 255). Gnmzde Grcistann terkibindedir.
Kazak Sultanl, Azerbaycann kuzey batsnda imdiki Kazak ehrinde, blgenin hakimi Karapapaklar
tarafndan kurulmutur. Gnmzde de olduu gibi Karapapak/Kazakllar tayfas blgenin hakim unsuru
olmutur. Kazak Sultanl 18. yzyln ortalarnda Nadir ah tarafndan Kartli arna braklr. 1801 ylnda
Grcistann terkibinde Rusya ile birletirilen sultanlk 1819 ylnda lavedilir, Kazak mntkas hlini alr
(Piriyev 2006: 43). Gnmzde Azerbaycann terkibinde bir ildir.
emeddil/emeddin Sultanl, Gke Gl, Kr Nehri, Kazak ve Gencenin evreledii arazide kurulan ve
merkezi emkir olan Trk sultanldr. Bu blgede ah smail dneminde Zlkadr tayfasnn bir kolu
olan emeddil (emeddin) tayfas yaamaktayd. Bu topraklar onlarn ana vatanlar kabul edilirdi. 1743
ylnda sultanlk Kazak ve Boral topraklar ile birlikte Karaba Beylerbeyiliinden alnp Kartli ar

Karapapak Trkleri

TAED

48* 279

emeddin Hanln olutururlar. Bunlar Karapapaklar tarafndan kurulan

sultanlk/hanlklardr (Bala 1977: 330).
Safev Trk Hanedan gibi onlardan sonra lke ynetimini ellerine alan
Kaar Trk Hanedan da 18. yzyln ortalarndan itibaren byk g hline
gelen Kazak-emseddin Sultanl ile Boral Sultanlndan ok faydalanr
(ACE 1978: 571). Bilhassa Kaar Trk hanedannn en kudretli ahlarndan olan
ve 30 yllk iktidarnn tamamn Ruslara kar savala geiren Feth Ali ah Kaar
ve olu Azerbaycan Ordular Komutan ehzade Abbas Mirza (1789-1833)
(Huart 1977: 16), Rus-ran Savalarnda, Azerbaycan Trkleri, ahsevenler,
Afarlar, Kakaylar gibi Boral ve Kazak Karapapaklarn da Ruslara kar
savatrr.
ar Rusyas, Napolyon tehlikesini savdktan sonra, yeni kuvvetlerle 1812
ylnda Feth Ali ah Kaarn ynetimindeki rana sava aar. nl Kaar Trk
ehzadesi Abbas Mirza, ar yenilgiye urar. Kaar ynetimi, Glistan
Antlamasn imzalamak mecburiyetinde kalr (1813). Bu antlamaya gre Gence,
Karaba ve Kafkasyann tamam Ruslarn eline geer (stn 2000: 401).
Ard arkas kesilmeyen Rus saldrlarnn verdii huzursuzluktan bir ok
insan blgeyi terk eder. Bunlar ierisinde tarikat eyhleri, din adamlar da vardr.
irvann merkezi ehirleri eki ve amahnn Ruslar tarafndan igal edilmesi
ile birlikte muhitin ulu din adamlarndan eyh smail Siraceddin Efendi,
mritleri ve hane halk ile Osmanl ehzdelerinin ynettii Amasyaya ger.
Amasyann merkezine ve baz kylerine yerletirilen bu Karapapak Trklerine,
irvandan geldikleri iin irvanllar denir. Daha sonra buraya gelen Karapapak
Trkleri de ayn adla anlrlar. Karapapak Trklerinin Amasyann Bayaztpaa
mahallesinde Karabal eyh Mir Hamza Nigr adna yaptrdklar camiye de
irvanllar Camii denilmektedir (Demiray 1954: 108). Karapapaklar, Amasya
ilinin merkezinde ve Abac, Alabedir, Alakad, Alibey, Ayranc, Boazky,
Harmanal, Kranbaalan, Kpeli, Tuzsuz, Varay-Yeniky kylerinde sakin
bulunmaktadrlar (Krzolu 1972: 17).
Glistan Antlamasyla (1813) Rusya, ran Kaar Trk ynetiminin
Kafkasyadaki varlna son vermekle kalmaz btn Kafkasyann tek hakimi olma
yoluna girer. Bunun iin Kafkas Ordular Ba Komutanlna, Mslman/Trk
dmanl ve zalimlii ile mehur Ermeni asll General Yermolov getirilir
(Budak 2002: 9/653). Abbas Mirza, I. Aleksandrn lmnden sonra balayan
Teymuraza verilir. Daha sonra emeddin ile Kazak birletirilir ve Kazak-emeddin Sultanl adyla
Grcistann terkibine dolaysyla Rusyaya ilhak edilir (1801). 1819da Sultanlk lavedilir ve emeddin
mntkas olur (Piriyev 2006: 43).

280* TAED 48

Ali KAFKASYALI

taht kavgasndan faydalanarak Ruslar Gney Kafkasyadan atma dncesiyle

1826 ylnda Rusyaya harp ilan eder. Abbas Mirza, Karapapaklar da yardma
arr. Naki Bey binden fazla svari gcyle ona yardma gider. Karapapaklar
byk gayret gsterirler. Bu muharebede Naki Beyin daysn ve kayn Aababa
Sultan ehit olur. ran ordusu karsnda zor duruma den Yermolovu, byk
bir ordu ile yardma gelen Paskevi kurtarr. Abbas Mirza, Paskeviin byk ve
taze gleri karsnda tutunamaz. Rus ordusu Tebrize girer. Trkiye ile Rusya
arasnda ihtilafn bymesi zerine Rusya, ran ile Trkmenay Antlamasn
imzalar (Kurat 1987: 323).
Ruslar blgeyi ele geirince onlara kar savaan Karapapaklar ve yaknlar
burada duramaz olur. Revan Hanl'na gerler.13 Bir ksm da Naki Han
nderliinde Karsa geer. Karapapaklar, g srasnda ve k Kars ve
Erzurumda geirirken ok kayp verirler. Ertesi yaz ekseriyeti Revana dner.
1 Kasm 1827de Revan ve Nahcivan Hanlklar igal edilir. 14 Baharda Rus
ordular Tebriz nlerine gelir. ah Kaar Ruslarla Trkmenay Antlamasn
yapmak mecburiyetinde kalr.15 Antlamaya gre Aras Nehri snr tayin edilir ve
Arasn st taraf tamamen Ruslarn eline geer.16 Karapapaklar bu defa 1828

13

14

15

16

Bu gle ilgili kaytlara Rus harp raporlarnda da rastlanmaktadr. Bakomutan Paskeviin Graf Nesselroda
gnderdii resm mektupta, Revan vilyetinden 100 Karapapak ailenin Trkiyeye getiini ve 800
Karapapak ailenin de Naki Hann ynetiminde Arasn gneyinde mevzilendiini, ilerinde ok yiit
binicilerin olduunu, reislerinden skender Hann 9 Maystaki savata ldrldn, obankerelilerden
20 ailenin de onlarla birlikte olduunu bildirmektedir (Valeholu 2005: 103).
Ruslar Revan alr almaz btn bu blgede Rus idare sistemini kurarlar. Paskevi, yerli ordularn komutan
Krasovski ve Ermeni ba piskoposu Nerses'i 6 Ekim 1827'de kurduu Geici Ynetimin bana getirir.
Nerses, btn Trkleri idarelerden uzaklatrr. Savata madur olan ahaliye datlacak yardm
mallarndan Trklere verdirmez. Bask, iddet ve hakszlklara dayanamayan Trklerden pek ou
yurtlarn terk etmek zorunda kalr. Potto ve Paskevi'in yazdklarna gre henz Trkmenay Antlamas
imzalanmadan Nahcivan, Pembek, regel ve Revan'dan savata ldrlen ve g edenlerin says 13.500e
ular. Paskevi'in Nesselrod'a yazd 27 Haziran 1827 tarihli resm rapora gre yln ilk yarsnda Revan
Hanl'ndan 4.500 Mslman Terekeme Karapapak g eder. Karapapaklardan 800 aile Aras'n tesine
(yani Gney Azerbaycan'a-ran'a), yine Karapapaklardan 100 aile ve Ayrmlardan 300 aile Kars'a, Uluhanl
tayfasndan 600 aile ise Bayazt'a snrlar. (Mahmudov vd. 2010: 254 vd.).
Trkmenay Antlamas, ubat 1828de Gney Azerbaycann Trkmenay kentinde Kaar Trk
Hanedannn ynettii ran ile Rusya arasnda yaplan antlamadr. Rusyann tekidi ile bu antlamada yer
alan 15. maddeye gre ran corafyasnda yaayan Ermenilerin toplu hlde Azerbaycann il ve kylerine
grlmesi resmletirilmitir (Mahmudov vd. 2010: 253).
Trkmenay Antlamas'nn tasdik edilmesinin ertesi gn (20 Mart 1828) I. Nikola, bir ferman
yaymlayarak, kadim Revan ve Nahivan hanlklarn "Ermeni Vilayeti" olarak ilan eder. Ardndan Paskevi
tarafndan sava boyunca Ruslara hizmet eden ve antlamann 15. maddesi ile ran Kaar ynetimine
dokunulmazlklar taahht ettirilen ran Ermenilerinin Ermeni Vilayetine g ettirilmesine balanr.
Rus aratrmac N. A. Smirnovun tespitlerine gre ran'dan 90 bin Ermeni Azerbaycan topraklarna
grlr. . open'in verdii bilgilere gre ran'dan getirilen ehirli esnaf Ermenilerden 1.715 kii Revan
ehrine, 1.110 kii Nahcivan ehrine, 182 kii Ordubad ehrine yerletirir. Kyl Ermeniler ise Trklerden
boalan kylere yerletirilir (Mahmudov vd. 2010: 261). Papaz Nerses, Ermenilerle birlikte Urmiye
evresinde yaayan 15 bin Sryanyi de "Ermeni Vilayeti"ne getirmeye gayret eder. Ne var ki baarl

Karapapak Trkleri

TAED

48* 281

ylnn yaznda her biri birka evden ibaret 800 aile olarak Aras nehrini geerek
imdiki ran corafyasna geerler. Bylece Karapapaklarn bir ksm Kars ve
Erzurum vilayetlerine bir ksm da Sulduza ger.
29 Mays 1918de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, halkn iradesini dikkate
almadan, byk devletlerin etkisi ile kendi arazisinde, bakenti kadim Trk ehri
Revan olan bir Ermeni Devletinin kurulmasna izin verir. Bylece Ermeniler,
Gney Kafkasyaya getirilmelerinin zerinden yz yl gemeden gmen/misafir
geldikleri lkede 9.500 km2 toprak zerinde devlet kurmay baarrlar. ki yl
sonra 10 Austos 1920de Moskova ve Kzlordunun himmeti ile Azerbaycana
sorulmadan, erur, Dereleyez ve Zengezurun Mehri blgesini de alarak rana
komu olurlar. Trkiyenin mdahalesi ile Nahcivan ve Karaba alamazlar, bu
iki vilayet muhtar vilayetler olarak Azerbaycann terkibinde kalr. Ne hazindir ki
Azerbaycann yneticileri, Trkiyenin mdahalesi ile Karaba alamayan
Ermenilere, 1922 ylnda Kazak ehrinin 379.984 desyatin17 arazisini verirler.
1928de de snrlarn dzenlenmesi bahanesi ile yine Kazak ehrinin 75.909
desyatin mmbit arazisi ile 79.208 desyatin yayla arazisini Ermenilere verirler.
1948 ylnda Stalinin onayn alan Ermeniler, Erivan, Gmr, Gke,
Pembek ile Dilican blgelerinde sakin bulunan ve ekserisi Karapapak olan 100
bin Trk ahaliyi, Mil-Muan ovasna srgn ederler. ok ar artlarda ve
insanlk d muamele ile srgn edilen ahalinin ekserisi scak Mil-Muan
Ovasnda ve yollarda mahvolur. Bu srgn etme ii 1953 ylna kadar devam
eder. Mal varlklar talan edilir. Ev, arsa ve arazileri, Birinci Dnya Sava ve
tehcir srasnda Suriye, Yunanistan, Livan (Arnavutluk), Bulgaristan, Romanya
gibi lkelere gitmi bulanan 100 binden fazla Ermeni getirilerek onlara verilir.
1988 ylnda ise Sovyetler Birliinin dalma arifesinde gemi azya alan Ermeniler,
ata dede yurtlarn terk etmeyip Ermenistanda kalan Trkleri silah zoru ile
skp atarlar (Mahmudov vd. 2010: 442 vd.). Dier yandan kadim Karapapak
yurdu Boral da Grcistana verilir.
Bugn Grcistan siyas snrlar iinde bulunan Sarvan, Bakeit (Dmanis),
Karayaz (Gardaban), Bolnis ehirleri ile bu ehirlere bal 200 civarndaki
yerleim yeri Karapapak Trkleriyle meskn bulunmaktadr. Tiflis ehrinin
ytanpazar, Ortacal, Saburtala, Crda{an, azaklar, enlibel, Vera, Valicvar,
rmagel mahalleleri ile Batum, Telav, ori, Ms{eta, Rustavi ehirlerinin pek ok
mahalle ve kynde Karapapaklar yaamaktadr. Bunlarla birlikte Abulak

17

olamaz. ok az sayda Sryan Revana gider. Grcistan ariv belgelerine gre 500 kadar da Krt aile
Karaba ve Revan kylerine gtrlr (Mahmudov vd. 2010: 259 vd.).
1 desyatin: 1,09 hektar.

282* TAED 48

Ali KAFKASYALI

(Tetritsaro), Barmaksz (Zalga), Loadeks ve Karap (Saareco) ehirlerinin

baz mahalle ve kylerinde Karapapaklar meskndur. 18
Grcistanda Grclerden sonra en byk topluluk Karapapak Trkleridir.
Nfuslar 2005 yl itibariyle 500 bin civarndadr.
Azerbaycann kadim sakinlerinden olan Karapapaklar ise muhtelif adlarla
Azerbaycann eitli yerleim yerlerinde dank olarak bulunmakla birlikte
Kazak ve Ahstafa ehirlerinde mono-etnik olarak bulunmaktadrlar. VeliliBaharlya gre (1921: 51 vd.) bugn Kazakllarn bakiyesine Kaza{lar, KzlKaza{lar, Yar Kaza{lar, Kaza{lu, Kaza{begli, ey{l, Koyunlu ey{l,
Molla ey{l, Umutlu ey{l, Kaza{ Rehimler, Salahlu adlar ile Bak
Aberon Z{ Kendi, emeddin, Cavanir, Cebrayl, Kuba, Gyay, Ada,
Lenkeran ve Kazak ehrinde rastlanmaktadr. Kazak ve Ahstafa ehirlerinin
tamam bu nesilden kabul edilir.19

Valeholunun (2005: 4 vd.) verdii bilgiye gre: Sarvan (Marneul) ehri ve A{llele, A{lmahmudlu,
Aamemmedli, Aula, Ambarl (Ambarovka), Arapl, Aa Gullar, Aa Saral, Balabeyler, Baydar,
Baytall, Beyterefi, Birinci Ksal, Byk Muanl (a Muanl), Bykbeyler, Burma Tezekend, Candar,
Datepe, Demye Grar{, Ezizkend (vanbeyli), aaan, asml, Gayaocal (Yenikend), r{l, zlhacl,
uu, Hacisakend, Hallavar, ancazl, uldere, utor-Lecbeddin, kinci Ksal, lmezli, mir, Keeli,
Kirec Muanl, Krtler, Krst Kepeneki (Demirihesen Kepeneki), Lecbeddin, Mamay, Mescidli
Grar{ (Alget), Mollaolu, Sabirkend (Mamall/Memgelli), Sada{l, Seyid{ocal, Sop, ahbuzlu, lever
(lyr), Tekeli, Tezekend, Ulal, Yu{ar ullar, Yukar Saral adl kyleri;
Bolnis ehri ve Abdall, Aalar, Arakel, Ar{l, Aa oakilse, Aaglever, Ayorta, Babakiiler, Bala
Muanl, Beyteker, Bolus Kepeneki, Ceferli, ata{, Darvaz, Dalullar, Deller, Demirli, Esmeler, Fa{ral,
arada, aratikn, oulu, Hesen{ocal, mirhesen, nceolu, Kolagir (Kolayr), Mrl, Mollaehmedli,
Saracl, Sarallar, Sarmemmedli, Seneb, Seyalolu (Sisala), emiy, Yu{ar oakilse, Yu{arglever, Zol
Gyec adl kyleri;
Bakeit (Dmanis) ehri ve Armudlu, Aa arabula, Aa Oruzman, Ba{alar, Bezekli, Boazkesen,
opurallar, Da Ar{l, Deller, Dunus, Engirevan, aml, arakilse, emerli, Geyliyen, Gzlhacl,
zlkilse, Gdekda, Hamaml, Hsynkend (Hseynay), Kirovis, Lk Candar, Mahmudlu, Memiler,
Memili, rmeen, Saca, Salammelyk, Seferli, Sydl, Suala, ahmarl, indiler, Yagublu (Yav{l),
Yranay, Yu{ar arabula, Yu{ar Oruzman adl kyleri;
Karayaz (Gardaban) ehri ve A{alen, Atehle, Aa Kepeneki, Birlik, Candar, Garacalar, aratehle,
arayaz ehri, Kalinin, Ksal, Nezerli, Sertcala-Muanl, Soanl, Tezekend, Va{tangis adl kyleri;
Abulak (Tetritsaro) ehrinin baz mahalleleri ile Kosalar, Namtvirian, Nebiler kentleri, hl kyleri;
Barmaksz (Zalga) ehrinin baz kesimleri ile Culuhlu, Ercivan-Sarvan, Gzlhacl (lyan), Gdekler,
Minasazkend, Novruzallar adl kyleri;
Karap (Saareco) Blgesinin Baldoy (Pald), Dzeyrem, aziler, Karabal, Keli, Lembeli, Tller, Yor
Muanl kyleri tamamen Karapapak Trkleri ile meskn durumdadrlar.
Ayrca Telev ehrinin Karacala; Loqadeks ehrinin abal, aracalar, Genceler, Uzuntala kentleri sakinlerinin
byk ounluunu Karapapaklar oluturmaktadr.
Yine Valeholunun (2005: 7) verdii bilgiye gre: Azerbaycann Kazak/aza ehri ile Akynek, Alpout,
Aa Eskipara, Aa Salahl, Bala Ceferli, Bar{udarl, Birinci {l, Ceferli, ayl, Da Salahl, Demiriler,
Elibayraml, Ferehli, aymal, aza{beyli, zlhacl, uu-Ayrm, Hsynbeyli, kinci {l, anlklar,
eyrimli, l{na, Kemerli, Kl{elfeli, Kolayr, Kosalar, Mezemli, Musaky, Orta Salahl, rkmezli, Yu{ar
Salahl, Yukar Eskipara adl kyleri;
18

19

Karapapak Trkleri

TAED

48* 283

4. Dnn Ahska- Ahlkelek Bugnn Kazakistan Karapapaklar

Kafkasyada 20. yzyln ortalarna kadar, Ahska blgesinde, byk
ounluu oluturan Ahska Trkleri/Yerli Trklerle birlikte yaayan nemli bir
Karapapak tayfas da Ahska-Ahlkelek Karapapaklar idi. Ms{t/A{als{/Ahska ve
Cava{/Cava{et/Ahlkelek, gnmzde Grcistan siyas snrlar iinde
bulunmaktadr. Ahska, Kura Nehrinin kysnda Trkiye snrna 15 km.
uzaklktadr. Ahlkelek de ayn nehrin kysnda olup Trkiye snrna 32 km.
uzaklktadr. Ahska ve evresi 1068de Alparslan tarafndan fethedilmi,
yzyllarca Kafkasyann tarihini paylam, Atabeylerin merkezliini yapm
(1268-1578), 1578de Osmanl ynetimine katlm ve ldr Sancann merkezi
olmutur. Ekseriyeti Ahlkelekte olmak zere, Ahska-Ahlkelek blgesinde iki
nesil Karapapak tayfas yaad bilinmektedir. Biri Emirhasan/mirhesen
Karapapaklar/Terekemeleri,
dieri ise sadece Karapapaklar. Emirhesenli
Terekeme/Karapapaklar, yukarda bahsedildii gibi ah smailin 16. yzyln ilk
yllarnda buray alp klak yapmas ve Terekeme/Karapapak tayfalarn bu
blgeye ynlendirmesi ile geldikleri sanlmaktadr. kinci nesil Karapapaklar ise
Rus kaynaklarna gre 18. asrn sonunda ve 19. asrn balarnda Boral, Kazak ve
emeddin blgelerinden gelip yerlemilerdir.
Paskevi, Kars ele geirdikten (15.07.1828) sonra Ahlkelek zerine yrr.
Ahlkelek Kalesini 1.000 kiilik bir gnll milis kuvveti savunmaktadr.
Paskeviin teslim olun arsna Biz Revanl veya Karsl deiliz. Bin kiiyiz,
kalemizin surlarnda leceiz, teslim olmayacaz. diye cevap verirler. Paskevi,
otuz kat byk bir orduyla Ahlkelek Kalesine saldrr (Aykun 2002: 723). Harp
tarihisi Uakov, bin kiilik bu Karapapak gnllsnn verdii mcadeleyi
hayret ve hayranlkla anlatr: Kalenin reisi, Ferhat Paa merte helk oldu.
Akhlkelekin cesur mdafileri rnek kahramanlk destan yazdlar. Kendilerini
gnll olarak lme adayan bu bir avu insan, hakl olarak herkesi hayrette
braktlar. llerin tamam beyaz gmlekli idiler. Bu, Mslman adetine gre en
yksek inan iaretidir. (Uakov 1836: I/262). Fedailerin tamam ehit olur.
Ahlkelek Kalesi20 Ruslarn eline geer (24 Haziran 1828).
1828de Ruslarn blgeyi tamamen igal etmesinden sonra imzalanan
Edirne Antlamas ile Ahska ve Ahlkelek21 Ruslara braklr. Paskevi tarafndan
Ahstafa ehri ile Aa Kesemen, Bykkesik, Da Kesemen, Dzgla, Eynall, Ezizbeyli, arayaz, ra
Kesemen, Gyceli, etay, Kesger, Kvelli, Muanl, Pirili, Poylu, Sadl, Salolu, Soyu{bula, ekerli,
Vurun, Yenikend, Zelim{an adl kyleri tamamen Karapapak Trkleri ile meskn durumdadr.
Ahlkelekin Ruslar tarafndan igal edilmesi iin ayrca baknz: Baddeley 1989: 190 vd.
Rus Harp Tarihisi Nikolay Uakovun, 1836da Sen Petersburgda yaymlad 1828-1829 Tarihlerinde
Trkiyenin Asya Blgelerinde Asker Harekt ve Savalar Tarihi eserinde, Ahska ve Ahlkelek
Karapapaklar hakknda pek ok bilgi verir: Karapapaklarn snrda yerleik olduklarn, yar gebe hlinde
20

21

284* TAED 48

Ali KAFKASYALI

Kars'tan grlen 70.220; Erzurum'dan grlen 36.440 ve Ardahan'dan

grlen 335 Ermeninin byk bir ksm Ahlkelek22 ve Ahskaya yerletirir
(Mahmudov vd. 2010: 265). Ruslarn basksna ve gmen Ermenilerin
saldrganlna dayanamayan Karapapak/Terekeme tayfalarndan bir ksm
Boral, Ahska ve Ahlkelekten gerek ldrn Kenarbel, Gldal (Urta),
Terekeme ay (Gogden), Yldrmtepe (Rabat), Kas, Meredis kentlerine
yerleirler.23
1853-1856 Osmanl Rus Savanda Osmanl Devletine yardm eden
Ahlkelek ve Ahska Trklerinden bir ksm sava sonrasnda Rus katliamndan
kurtulmak iin Erzuruma snrlar. 1918e gelindiinde Mondros Mtarekesi
zerine Ahska ve Ahlkelek sancaklar, merkezi Kars olan Mill ra
Hkmetine katlr. Haziran 1918de imzalanan Trabzon Antlamas ile
Grcistan bu iki sanca resmen Trkiyeye brakr. Ancak 13 Nisan 1919da
ngilizlerin Kars igal edip, Mill ra Hkmetini datmas ile Grcler,
Ahska ve Ahlkeleki igal eder. 16 Mart 1921 Moskova Antlamas ile de bu iki
sancak Grcistann bakenti Tiflis vilayetine balanr (Bostan 1988: 526).
Defalarca igal altnda kalan ve istilya urayan Ahlkelek ve Ahska
Trkleri en vahim gnlerini 20. yzyln ikinci eyreinde yaar. Moskova
ynetimi, dier Trk topluluklarnda yaptklar gibi nce toplumun yiit, gz
pek, cesur, nfuzlu, itibarl insanlarn toplayp Sibiryaya alma kamplarna
gnderir. Arkasndan halkn gz, kula, beyni durumunda olan aydnlar,
yaadklarn, akn, baskn ve soygun yaptklarn, onlarn, ataklk, daylk, efelik, binicilik ile n yaptklarn,
hafif svari birlikleri eklinde, gerilla savalarnda ok yetenekli ve baarl olduklarn, ancak ayn baary
nizam ordu iinde gsteremediklerini yazar. Uakov, 1. kitabn 61. sayfasnda verdii bu bilgileri yeterli
grmez ve dipnotta verdii ilave bilgilerle destekler. Ahska Paalnda iki tayfa Karapapak bulunduunu,
bunlardan birinin ok nceleri Kazak, emeddin, Boral blgesinden buraya geldiini ve
Emirhasan/mirhesen Karapapaklar veya Terekemeleri diye anldklarn,
dierinin ise sadece
Karapapaklar diye anldn ve bunlarn da ayn blgeden 18. asrn sonu ve 19. asrn balarnda gelip
yerletiklerini, bunlarn nceleri geri olduklarn, fakat zamanla yerleik hayata getiklerini, Trk
idaresinde olunca hi vergi vermediklerini, lkin Paala az bir vergi dediklerini yazar (Uakov 1836:

1/61).
22

23

1887 istatistiklerine gre Ahlkelekin 40tan fazla Trk ky vardr. Adlar yledir: Abla{, Arta{, Azmana,
Baralet, Bat{ana, Bodanovka, Blk osbiye, Byk anall, Byk Arakal, Buzmaret, ivtlik, Danal,
Davniya, Drna (Hasta Hasann ky), Erince, andza, arta, arzamet, Gyye, ulalis, urbanolu,
avet (Makalenin mellifinin ulu dedesi Mehemmed ile ulu ninesi ei Nine ve kzlar Glperi Nine
Kaakata avtden Karsn merkez Maarck kyne gelmiler.), izabavra, umris, Karsep, Kiik
anall, Kiik Arakal, Karsep, Kilda, Koteliya, Lebis, Modaka, Murakvel, Murca{et, Niyal, Okam, Oracalar,
Oskoriya, Saamoy, Tok, Van, Varevan (Valeholu 2005: 62).
1828-1829 Trk-Rus Savanda Bu Terekeme Karapapaklar Osmanl Devleti lehine ok byk iler yaparlar.
Paskeviin ordular Trkiyeye saldrya hazrlanrken Rus Ordusunun geecei Gmr yaknlarndaki
Arpaay sahilindeki geit yolu Karapapak reislerinden erif Aann liderliinde bin kadar gnll
Karapapak svarisi tarafndan tutulur. Bu harekttan Kars valisi Emin Paann bilgisi vardr. 11 Temmuz
1828 tarihli Tiflisskie Vedomosti gazetesinde Paskevi komutasndaki Rus ordusu Kars igal edilince ele
geirilen belgelerden erif Aann 300 Karapapak svarisi ile Kars savunmasnda olduu haberi
yaymlanr (Valeholu 2005: 109).

Karapapak Trkleri

TAED

48* 285

limleri, sanatkrlar, hibir sebep gstermeksizin halkn gz nnde kuruna

dizerler. kinci Dnya Sava baladnda, dier Trk topluluklar ile birlikte,
btn eli silah tutan Trkler askere alnr. Kaytlara gre Ahlkelek ve Ahska
Trklerinden 47 binden fazla kii cepheye gnderilir. Onlardan ok az yaral ve
sakat olarak dneceklerdir. Onlar cephede Sovyetler Birlii namna savarken
geride kalanlar 14 yandan 70 yana kadar kadn, kz, ocuk, ihtiyar kolhozlarda,
demiryolu inaatlarnda altrlr. Bu da yeterli grlmez ve btn halk hain
ilan edilerek tamam yok edilmekle kar karya braklr. Katlim gze alamayan
ve bir gn hesabnn sorulacandan korkan Moskova ynetimi, sava btn
iddetiyle devam ederken 31 Haziran 1944 gn, Grcistann Trkiye snrndaki
Ahska- Ahlkelek Trklerinin Orta Asyaya srgn edilmelerine karar verir. 15
Kasm 1944 gecesi iki saat ierisinde Ahlkelek, Ahska merkez ve kylerinde
yaayan btn Trkler vagonlara doldurulup, Orta Asyaya srgn edilir. 1927
ylna kadar Ahska ve onun yan banda Ahlkelek olmak zere iki merkez ehir
vardr. Ancak 1927 ylnda bu merkezler blnerek Adign, Ahska, Aspinza,
Ahlkelek ve Bogdanovka diye be reyon (ile) hline getirilmitir. Moskovadan
gnderilen emirde bu be kent ve bu kentlere bal 219 kyde sakin bulunan
Trklerin tamam srgn edilecektir (Kasanov 2007: 123). Ariv kaytlarna gre
zbekistaa 53.163; Kazakistana 28.598; Krgzistana 10.546 olmak zere toplam
92.307 kii srgn edilmitir. Bunlardan 14.895i srgn boyunca alktan,
souktan lmtr (Trk 2009: 22). Srgn edilen Ahska Trklerinden yaklak
10-15 bin kadar Terekeme/Karapapak Trkdr. Aspinza ve ona bal Aara,
Alanza, Arda{, Bezir{ana, Buzmaret, Damala, Dalla, Donet, avt,
Goyundere, Karzemel, Marstan, Ota, Peneket, Tezeky, skre, Van ve Yukar
Varnet adl 18; Ahlkelek kentinin Azmana, Dabaniya, Damkal, arta, oaen,
avt, Kersef, Mira{an, Murakval, Yenije adl 10 ve Bagdanovka kentinin Hoam,
Saamoy adl kylerinin (Piriyeva vd. 2003: 142) tamam Terekeme / Karapapak
Trkleri ile meskndu.24
Srgnde bulunan Terekeme/Karapapak Trkleri, siyas ve sosyal arenada
haklarn elde etmek iin Ahska Trkleri ad altnda rgtlenmilerdir. Bu
durum tabi ki maksada uygun bir yaklamdr. Ancak bizim mevzumuz
Karapapak Trkleri olduu iin bahsi geen Trkler ierisindeki
Karapapak/Terekeme
Trklerinin
tespitlerini
yapp
deerlendirmek
durumundayz.

24

15.04.2012, imkent/Kazakistan, Allahverdi Piriyev, Kamal Garayev ve Dosmuhan brahimov anlatm, zel
arivimiz.

286* TAED 48

Ali KAFKASYALI

5. Kazakistan Karapapaklar
Ahska-Ahlkelek Karapapaklar, Ahska, Ahlkelek, Bogdanovka, Borjom,
Tiflis, Rustavi, Gence, Bak, amaz, Derbent, Mahakala, Heterhan, Saratov,
Ural, Aktbe, Aral, Gzlorda, Trkistan, Ars, imkent, Tlkbas, Taraz, Merke,
u, Almat, Bikek, Saraa yolu ile 1944 ylnn Kasm ve Aralk aynn
souklarnda srgn edilirler. Bu yolculuk 35 gn srer. Binlercesi yollarda
alktan ve souktan lr. Sa kalan Ahska-Ahlkelek Karapapaklar,
Kazakistann muhtelif il, ile ve kylerine datlr. Kentav, Trkistan,
imkentten balayarak Almatya kadar tren yolu zerindeki onlarca kent ve
kye datlrlar. Alan aratrmas yaparak tespit ettiimiz bilgilere gre
Kazakistann u yerleim yerlerinde Ahska-Ahlkelek Terekeme/Karapapaklar
yaamaktadr: Batdan douya, srgn gzerghna gre, Kentavda 300;
Trkistanda 2, imkentte (Telman, Kubiev, Lenin, Karl Marks, Bozark,
Kaytbas, Komnizm, Kirov) 30 bin, Sayramda 1500, Ordabas (Temirland,
Badam) 2 bin, Saraata 6 bin, Tlkbasta 6 bin, Lengerde 10 bin, Almat ve
Dalgarda 6 bin olmak zere 2012 yl itibariyle Kazakistanda yaklak 65 bin
civarnda Ahska-Ahlkelek Karapapak/Terekeme Trk bulunmaktadr
(Kafkasyal 2012: 82).
Bunlar bata ana dilleri olmak zere, btn rf, det ve geleneklerini canl
bir ekilde yaatmaktadrlar. Onlarca k/ozanlar, airleri, yazarlar, mzik
gruplar, toylar dernekleri vardr. Gayet seviyeli rgtl vaziyettedirler. Ancak
yukarda da iaret edildii gibi, siyas ve sosyal arenada gl, etkili olmak iin
tamam, onlardan yaklak on kat fazla olan yerli Ahska Trkleri ile birlikte
"Ahska Trkleri" ad altnda rgtlenmilerdir.
6. Ruslarn Karapapaklar Muhtelif Kafkas Halklaryla Birlikte Cepheye
Srmesi
Rus saldrlarnda yurtlarndan ayrlmayan ve Revan ve ran'a g ettikleri
hlde yurtlarna dnen Karapapaklardan bazlarna, 1828-1829 Trk-Rus
Savanda General Paskeviin, paral/zorunlu asker toplama plnyla oluturduu
Atl Mslman Alaylarnda grev verilir. Paskevi, eitli Trk muhitlerinden
Karaba, irvan, eki, Revan, Nahcivan, Kazak, Boral ve emeddin
sakinlerinden, paral/zorunlu olarak toplad askerlerden 500er kiilik Atl
Mslman Alaylar oluturur ve n saflarda cepheye srer.

Karapapak Trkleri

TAED

48* 287

Rus ordusunda grev alan aa ve beylerden bazlar unlardr:

Dademiraa Mehemmed Aaolu25, Gasm Aann olu Osman Aa,
regel/Molla Musa kynden Mehdi Aa Memmed Han olu, Oku kynden
Abdulla Dademirolu, Karstan Emin Aa Ali Aa olu, Kasml Dademir
Aann olu Semed Aa (Kasml Samet Aa), Dalaverli Mansur,
regel/Revandan Ta Bey, Aslen Ahlkelekten gelme Arpaay ynezor
(Gnlalan) kynden Hac Veli Aa (Haclar 2007: 6; 2007a: 7; Valeholu
2005:33 vd.; Krzolu 1955: 119 vd. ).
ran Trklnn Ruslarla imzalad Trkmenay Antlamas ile
Kafkaslarn tamam Ruslarn eline geerken, Osmanl Devletinin bir yl sonra
Ruslarla imzalad Edirne Antlamas26 ile de Tuna boylarndan Batuma kadar
Karadenizin kuzeyi tamamen Ruslarn eline geer. Bu yenilgilerden sonra
Osmanl Devletinin Kafkasya, ran Trkl ve Hazar tesi Trk halklar ile
ilikileri ok zorlar. Kafkaslarda Osmanl Devletinin sadk dostlar olan Krm ve
Kafkas halklarnn talihi Ruslarn eline geer. Rusya, Kafkasyay ele geirmekle
kalmaz, Kafkasya Trkl ile Trkiye Trkl arasna ekserisi Ermeni olmak
zere Hristiyan halklardan oluan bir tampon blge oluturur.27 Ruslar, yeri

25

26

27

Ayn tarihlerde igalci Ruslara kar Kazakistanda mcadele eden ve zerine gnderilen onlarca Rus
birliini hezimete uratan nl Kazak kahramanlarndan Kenesar Han, Rus generalinden dl almak
iin tayfas ile birlikte kurduu tuzaa drp, kafasn, Sibirya Genel valisine gnderen (Hayit 1995:
162) Tatambeyolunun adyla ve icraatyla benzerlii ne tesadf?!
14 Eyll 1829da imzalanan bu antlamann artlar, Avusturya anslyesinin dedii gibi sadece bir ulusa
empoze edilebilecek en sert koullar olmakla kalmyor, ayn zamanda Trk mparatorluunun
bamszlna ve sonular itibariyle de dorudan varlna lmcl bir darbe oluturuyordu. (Bitis 2002:
12/715; Kurat 1990: 58) Bu antlamann en lmcl maddelerinden biri 13. maddedir. Trkmenay
Antlamasnn 15. maddesi gibi Rusyann tekidi ile antlamada yer alan bu maddeye gre Osmanl Devleti
snrlar iinde yaayan Ermenilerin toplu hlde Azerbaycan topraklarna grlmeleri resmiyet
kazanmtr (Mahmudov vd. 2010: 253).
Birinci ve ikinci Rus-ran savalarnda yurtlarn terk eden, ekseriyetini Karapapaklarn oluturduu Trk
tayfalar genellikle Dou Anadolunun eitli ehir ve kylerine snrlar. 14 Haziran 1828 gn Paskevi
komutasndaki Rus ordusu Kars' igal edip Erzurum'a ilerleyince Ahlkelek, Ahska, Ardahan, Bayazt ve
ertesi yl Erzurum, Mu, Oltu, Bayburt illerini alnca buralara snan gmen Trk tayfalar bu defa
Anadolu'nun ilerine doru ikinci defa g etmeye mecbur olurlar. Edirne Antlamasnn 13. maddesine
gre (Trkiye'nin igal edilmi arazilerinde bulunan Ermenilerin 18 ay ierisinde tanan mallar ile
birlikte Rusya'ya gme haklar) ksa srede uygulamaya konulur. Kars'tan gtrlen 70.220 kii (14.044
Ermeni aile) Ahska, Ahlkelek, Pembek, regel, Taln, Baabaran, Gke Gl civar, Alagz Da etraf
ve "Ermeni Vilayeti" kylerine yerletirilir. Erzurum'dan grlen 36.440 kii (7.288 Ermeni aile) ile
Ardahan'dan grlen 335 kii (67 Ermeni aile) Ahska ve Boral blgesine yerletirilir. Bayazt'tan
grlen 21.075 kii (4.215 aile) Gke Gl etrafna ve Baabaran'a yerletirilir (Mahmudov vd. 2010:
263 vd.). Vakanvis tarihi gibi grev yapan ve bu olaylarla ilgili 20 ciltlik eser oluturan . openin
kaytlarna gre Trkiyeden Yezid Krtlerden 324 kii (67 aile) de bu blgeye gtrlmtr. Grc
kaynaklarna gre 20 bin Ermeni de Rusya ilerinden getirilmitir. Grc ilim adamlarndan ota ve Otar
Tedvadze kardelerin ariv belgelerine dayanarak verdikleri bilgilere gre 1800 ylnda Grcistanda
Ermeni says 47 bin, Ahska Ahlkelekte 37 bin iken 1832 ylnda bu say Grcistanda 84 bine, dierinde
ise 65 bine ykselmitir (Tedvadze 2008: 13).

288* TAED 48

Ali KAFKASYALI

geldiinde bu Ermenileri, Mslman Trkler aleyhine bir vasta gibi

kullanacaktr (Mahmudov vd. 2010: 442).
Ruslar, byk blm Karapapak olan 200 binden fazla Trk insann
savalarda cephelere srp telef ettirerek ve eitli katlim, krgn, srgn ve
ge maruz brakarak, yerlerine randan ve Trkiyeden 200 binden fazla
Ermeni ve binlerce Sryani, Asur, Rum, Yezid Krt getirip yerletirerek
Kafkasyann etnik yapsn deitirir. Bu gayrimslim unsurlar, bilhassa
Ermeniler, Ruslar, Franszlar ve dier byk gler tarafndan Azerbaycan
Trklerine, ran Trklerine ve Osmanl Trklerine kar kullanlacaklardr.28
Konumuzun dna fazla tamamak iin Kafkasyann dier kahraman halklarnn,
Azerbaycan Trklerinin, Yerli Ahska Trklerinin, eenlerin, erkezlerin,
Lezgilerin, ngularn, Abazalarn, Mslman Grclerin balarna gelenlerden
bahsedemiyoruz. Ruslar tarafndan onlarn bana getirilenler, yaplan
soykrmlar, Karapapaklarn bana gelenlerden az deildir.
7. Karapapaklarn Sulduza Yerlemesi: Sulduz Karapapaklar
Azerbaycan ordular komutan ve ayn zamanda Tebriz Genel Valisi olan
Veliaht Abbas Mirza, Naki Hann bakanlnda gelen Karapapak tayfasna
Urmiye glnn gney batsnda yer alan Sulduz blgesini tmar olarak verir.
Geni ve mmbit Sulduz ovasna yerletirilen Karapapaklar, ylda 12.000 tmen
vergi karlnda istendii zaman hkmete 400 svari gndereceklerdir.29
28

29

Ruslarn, Ermenileri zorla gtrdklerini ve kendi emelleri urunda kullanacaklarn, Erzuruma geri dnen
ve bilahare mebus seilen bir Ermeninin 1877 ylnda Meclis-i Mebusanda yapt konumadan
anlalmaktadr. O yle der: Ermenilerin be yz seneyi aan Osmanl Devleti vatandalnda grdkleri
gven ve dzen ve himayeyi burada anlatmaktan cizim. Ben dahi Erzurum mebusuyum. Krk sekiz sene
nce (1829) Rusyann kandrmas ile Erzurumdan g eden 100.000 nfusla birlikte idik. Ancak
Rusyann gayesini anlayarak Osmanl topraklarna dndk. (zcan 2011: 203).
Hurbl Hesen adl eserin Naki Hann Gsterdii Kahramanlklar ve Karapapaklarn Sulduza Gelileri
blmnde yle anlatlr: Paskevi komutasndaki Rus ordusu Revan kuatnca bu blgeye henz gelmi
olan Karapapaklar, bu byk ordu ile savamay gze alamazlar ve Aras Nehrini geip Ar Dana
ynelirler. Kendilerini takip eden Rus birlikleri karsnda fazla kayp vermezler. Paskevi 1827 (h.1243)
ylnda Revan alnca Naki Han askerlerini ve halkn Hoy ve Salmasa ynlendirir. Ancak Karapapaklardan
bir ksm Karsa gider, bir ksm da Ar civarnda kalr. Naki Bey pek uygun yer olmamasna ramen
halkn ve hayvanlarn Hoy ve Salmasa yerletirir. Paskevi Naki Han Revana davet ederek, geri
dnmelerini ister. Ancak Naki Han annesinin de tavsiyesi ile Ruslarn yannda yer almaz, halknn byk
bir ksmn Van valisi sak Paann yanna gnderir. Kendisi ise yz atlsyla Erzuruma gider ve
Osmanl Paas Mustafa Paa Hatunolu ile birlikte Erzurum zerine saldran Ruslara kar savar.
Byk yararlklar gsterir. Erzurum, Ruslar tarafndan igal edilince, Naki Han tayfasnn yanna, Vana
dner. Vanl airetler tarafndan saldrya urayan ve kt durumda olan 1700 aileden oluan tayfasn ok
zorlukla Salmasa getirir. Bu ar maceralardan ypranan Karapapaklarn 900 ailesi, Ruslarn da ar davet
ve teviki ile Revan ve Boralya dner. Geride kalan 800 aile ise Salmasta kalr. Abbas Mirza, Naki Han
Tebrize davet eder. Salmasa geldikleri ve gsterdii fedakrlklar iin eitli mkfatlar verir.
Karapapaklar iki yl Salmasta kalr. Salmasn otlak ve su ynnden yetersiz kald grlnce Abbas
Mirza, onlar 1830 (h. 1246) ylnda, Urmiye ve Tebrizin gvenliini salamak iin Urmiye ve Salmas

Karapapak Trkleri

TAED

48* 289

Sulduz, kadim Azerbaycann, imdiki Gney Azerbaycann idar

blgelerinden biridir. Urmiye glnn gney batsnda yer alr. Snrlarn
Urmiye gl, Miyandab, Soukbulak (Mehabad), Piranehr, Unaviye ehirleri ve
Urmiyenin Dol ilesi oluturur. Gneyinde, eteklerinde pek ok kireli su
kaynaklar bulunan Firangi tepeleri yer alr. Sulduzu ariverandan ayran
(Batsnda) Behramlu dalar bulunmaktadr. Geni ve mnbit bir ova olan
Sulduz blgesinin iinden Gedar ay geer. Sulduz30 blgesinin merkezi ehri
Naadey (Nagade)dir.
Ayrca 1828de Tiflis civarndan Masum Bey nderliinde Sulduza gen
Kazaklar da Halifelu ve Halifan kentlerine yerleirler. Yine ayn tarihte
Azerbaycann Kazak-emseddinli blgesinden Kazaklarla birlikte gelen ve
ehzade Abbas Mirzadan 100 kiilik ky alan emseddinli Trkleri de
Sulduzun gney dousundaki Memmed ah blgesine yerleirler. Sulduza
yerleen Karapapak obalar unlardr: Tarkavn, Saral, Arpalu, Canahmedli,
a{rl, Ulal, emseddinl, aza, Naki{an. Karapapak hanlar, Tarkavn
oymana mensupturlar (Yegane 1391:199; Rezev 1992: 60; Minorsky 1979: 11).
Sulduz Karapapaklar, merkez Naady ehri ile 80e kadar ky ve
kasabasnda yerleiktirler.31 Nadey, kalenin etrafna yaylm ve kuzeyinden

30

31

valilerinin de yardm ile Urmiye Glnn gneyinde yer alan geni yaylalar, mmbit arazisi ve bol suyu
olan Sulduz blgesine yerletirir. Abbas Mirza, ayrca halka datlmak zere Naki Hana be bin tmen
de nakit para takdim eder.
Rezevnin yazdna gre Karapapaklar Salmasta Abbas Mirzann kesin olarak nereye
yerletirilecekleri ve iskn artlarn bildiren fermannn gelmesini beklerken bunlardan bir ksm
Trkmensahraya gitmek isterler. Naki Han Trkmensahraya deil onun berisinde bulunan Mazenderan
blgesini Trkmensahraya balayan nemli geit olan Gelgh tutmalar artyla izin verir. 100
Karapapak aile gidip oraya yerleirler. Gnmzde de burann insanlar bilhassa yallar Karapapak
olduklarn bilmektedirler (Rezev 1992: 22)
Kazan Han 1303te memleketi timarlara bldnde bu blgenin adn Sulduz koymutur (Minorsky 1979:
11). Ayrca Savede ahseven Trkleri arasnda bugn de Sulduz adl bir boy vardr (Temir 1979: 9 vd.).
unu da kaydetmek gerekir ki, Sulduz vilyetinin kadim sahipleri Varsak ve Afar Trk boylar olmutur.
Osmanl ariv kaytlarna gre 1727 ylnda Sulduzda Acarevane - Ali Dervil - Ark (Varsak) - akal
Mustafa elebi (13 hane, 8 bekr, 3.500 ake veri) Delice Ahi - Hamidah - Kzanlu-y iran - Kpekl
(Avar) - Mamaalu - Ok (27 hane, 3.000 ake vergi) - Sultanlu - Tavuklu - Timur tayfalarnn olduu
grlmektedir (Bilgili 2002: 7/37). Onlar komu kavimlerin ar basklar sonucunda yurtlarn terk
etmilerdir. Sulduz vilayeti uzun sre bo kalmtr. Abbas Mirza, burann emniyetini ve merkez devletin
hkimiyetini temin etmek iin Karapapaklar Sulduz vilayetine yerletirmitir (Halhal 1382/2004: 2).
Sulduz Karapapaklarnn belli bal yerleim yerleri unlardr: Merkez Naady, Ada, Aabeyili, Aca Zeve,
Atvle, Araz an Drge, Arna, Aa Alagz, Aa Dileni Ar{, Aa Mehemmed ah, Aa Saral,
Balk, Baranl, Bayram Boa, Bayzava, Benli, Begim Gala, Cebel Tezekendi, aal Mustafa, iyane,
Da Drge, Dakesen, Delme, Dem Tezekendi, Demiri, Derbend, Devletabad, Dizec, Ecem Kehrize,
Ecemli, Elmhdi, Elmelik, Emindi, Ferguzad, alac{, ara absa, Gaz Gren Abaz, Gazza{ Gren Abaz,
or{ana, Gl, Gzayran, Hacbal, Hacfiruz, Hacm{anl, Hasanl, elfelu, Kehrize, Kervansara, Khl,
Kpekli, Laval, Mehemmedyr, Mehmandar, Memeli (arabal), Memiyendi, Mezre arabula{, Mezrei
Derbeser, Mirava, Nizamabad, O{sar, Paay Gren Abaz, Peyecik, Rahdehne (Irakdehne), Sa{stepe, {

290* TAED 48

Ali KAFKASYALI

Gedar Nehri gemektedir. Naadeyde bir miktar Krt halk da vardr.32 Bunlarn
bir ksm aslen Kazak Karapapak Trkleridir. Bunlar kendileri gibi Snn olan
Mama Trklerinin tesiri ile Krtlemilerdir (Margaret ve dr. 1995: 151).
Karapapaklar Sulduzda ksa srede oalm ve zenginlemilerdir. 1905te
Trk Ordusu Sulduzu Osmanl topraklarna dahil eder. Ancak Trk Ordusu,
1912 ylnda patlak veren Balkan Harbine katlmak iin buradan ekildiinde
Sulduz blgesi ran Kaar Trk hanedanna devredilir (Bala 1977: 331). Genel
olarak 1908-1912 yllarnda Trk Ordusunun elinde kalan bu blge I. Dnya
Sava esnasnda bazen Rus bazen de Trk idaresine gemitir. 1919da Ruslarn
ekilmesinden sonra eskiden olduu gibi Kaar Trk hanedannda kalmtr
(Minorsky 1979: 11).
Sulduz Karapapaklarn 1828den Muhammed Rza ahn hanlklar
kaldrd 1960 ylna kadar srayla u hanlar ynetmitir: III. Naki Han (l{an
Boral), Mhdi Han (Naki Hann olu), Kzm Han (Naki Hann olu), I. Necef
Gulu Han (Mhdi Hann olu), II Esedullah Han (Emir Tuman/I. Necefgulu
Hann olu), Hsrev Han (Esedullah Hann olu), Hac Hseyin Paa Han (Emir
Fellah/Kzm Hann neticesi) (Yegane 1391: 428)
8. ran-Kaar Trk ahlarnn Ordu ve Gvenlik Glerinde Karapapaklar
Karapapaklar Kazak-Boraldan ayrlp Osmanl Devletine ve ran Kaar
Trk Devletine giderken, iki yla yakn, nl Trk Kaar ahzadesi Abbas
Mirzann ynlendirmesi ile Ruslara kar, savarlar ve nice yiitlerini ehit
verirler. Sulduza yerletikten sonra da bu sava Karapapaklardan merkez
hkmetler ok faydalanr. Onlara, Abbas Mirza tarafndan daha Sulduza
yerletirilmeden her istendiinde 400 svari vermeleri taahht ettirilir.
Hurbl Hesen adl eserde Kaar ahlarnn Karapapaklardan ne kadar
faydalandklar hakknda pek ok bilgi vardr.
Sulduza yerletirildiklerinin ilk yllarnda Karapapak svarileri Halhala
arlarak Emir Nizamn komutasndaki birliklere katlp, Serdet kalesini
igalden kurtarmaya gnderilir. ok gemeden Naki Beyin Olu Hasan Han
komutasnda 300 kiilik svari ile Sleymaniyeyi igalcilerden kurtarmaya

32

Ehmed. {meruf, irinbula{, irvanahl, ongar, Tabya, Taligan, Tezegala, Toppuzava Ydiyrl, Yu{ar
Alagz, Yu{ar Dileni Ar{, Yu{ar Mehemmed ah, Yukar Saral, Yunuslu (Yegane 1391: 101).
Hurubl Hesen kitabnn Karapapaklarn Sulduza Gelmesi ve O Zamanki Olaylar blmnde bu hususta
u bilgiler verilir: Karapapaklar Sulduza yerletiklerinde Sulduza komu kylerde Mama adl bir tayfa
bulunmaktadr. Karapapaklar buraya yerletirilince Abbas Mirza, Mama Krtlerinin buradan karlmasn
ister. Ancak Naki Han, onlara dokunulmasn istemez. Onlarn yanl bir hareketi olursa bunun
sorumlusunun kendisi olacan taahht eder.

Karapapak Trkleri

TAED

48* 291

gnderilir. Grevi baaryla yapan Hasan Han'a birinci dereceden Yaverlik

Nian verilir.
Ruslar, Hazar Denizini tamamen kontrol altna almak ve Trkmensahraya
inmek maksadyla bir pln yaparlar. Ermeni asll General Yermolov
bakanlnda byk bir keif heyeti gnderilerek Trkistana nasl nfuz
edilecei incelettirilir. ok nemli asker bilgilerle dnen heyetin teklifi ile
Tahrandaki Rus elisi, Kont Simonovi, Tahran ynetimine, douya doru
lkesini geniletebileceini, kendilerinin de danmanlk yaparak ve Glistan ve
Trkmenay antlamalar gerei alacaklar harp tazminatndan vazgeerek
yardm edebileceklerini vaad ederek ikn eder (Saray 2002: 693). Ruslar ran
glerini Trkistan zerine ynelterek hem ran Trk glerini tamamen
tketmek hem Hive, Merv ve Herat blgesini asker ve iktisad ynden kertip,
Hazar tesinden ilerleyen Rus ordularnn nn amak, hem de onlar
ngilizlerin nfuz alannda olan Hindistana yaklatrarak balarna yeni gaileler
amaktr. Ne hazindir ki basiretsiz ran Kaar ynetimi bunu gremez ve Herat
zerine yrr. Abbas Mirza, Herat almak iin Azerbaycan ordusu ile
Horasanda bulunurken Karapapak svarilerini de yardma arr. Karapapak
svarileri Herata giderken Tahranda Nigristan bann nnde Feth Ali ah
Kaarn huzurunda merasim geidi ve gsteri yaparlar. ah, Karapapak
svarilerinin gsterilerini ok beenir ve taltif eder. Horasana giden
Karapapaklar Horasanda iki yl Abbas Mirzann yannda savarlar. Abbas
Mirzann ani lmnden (1833) sonra o yln k aylarnda Sulduza dnerler
(Hurbl Hesen; Pakravan 2007: 91).
Yine Hurbl Hesen'in Naki Hann lm (1834/1250) ve Mehdi Beyin
Karapapaklarn bana gemesi blmnde Naki Han ve olu Hasan Hann
Feth Ali ah Kaarn lm (1834) zerine tahtn varisi Tebriz umum valisi
Muhammed Mirzay Tahrana gtrme ve tahta karma merasiminde
bulunmalar;
kinci Herat Sava blmnde 1836 ylnda Heratta Yaplan kinci
Savaa Hasan Han ve svarilerinin ah ile birlikte katlmalar ve 14 ay
savamalar, Afganllar yenip, Herat kalesini geri almalar;
1848de ah Muhammed Kaarn lm zerine tahtn varisi Nasirddin
Mirzay Tebrizden Tahrana gtrmeleri;
1862de Hasan Hann yz Karapapak svarisi ile Horasana
gnderilmesi, Trkmenlerin isyann bastrmalar;

292* TAED 48

Ali KAFKASYALI

1863te ah Nasirddin Kaar tarafndan Necefgulu Hann 300 Karapapak

svarisi ile Gorgana arlmas, Bu savata Karapapaklarn stn baar
gstermeleri ve ah tarafndan taltif edilmeleri hakknda geni bilgi
verilmektedir.
9. Karapapaklarn Trkiyeye Gleri: Trkiye Karapapaklar
Karapapaklarn Anadoluya gleri kadim devirlerden beri eitli sebeplerle
devam etmitir. En nemli Karapapak gleri, 1807, 1813-1828, 1854-1855, 18781881 ve 1914-1924 yllarnda gereklemitir.
Seluklular, Safevler ve Nadir ah dneminde altn an yaayan
Kafkasya, Azerbaycan ve Dou Anadolu, 18. yzyln sonlar itibariyle, Osmanl
Devletinin kt ynetimi ve ran Kaar Trk ahlarnn basiretsizlikleri hatta
dirayetsizlikleri sebebiyle Ruslarn eline geer. Btn bu corafya Timurun Altn
Orda Devletini33 ykmasyla yldz parlayan Rus generalleri Bulgakov,
Velyaminov, Yermolov, Paskevi ve Melikoflarn cirit meydan olur.
Rus ordularnn Kafkaslara inmesiyle birlikte Ruslarn ve onlarn
gdmndeki Ermenilerin zulmne dayanamayan Kafkas halklar, bu cmleden
Boral, Kazak Karapapaklar Osmanl topraklarna kamaya-gmeye balar.34
Binlerce Karapapak halk ldr, Arpaay, Kars, Sarkam, Horasan, Hasankale,
Erzurum, Elekirt, Ar, Van, Mu il ve ilelerine gp, Osmanl Devletine
snrlar. Rus ordularnn Kaar Trk ahlarnn elinde bulunan imdiki
Grcistan ve Azerbaycan igal edip 1913te Glistan Anlamasn imzalamasyla
3 binden fazla Karapapak aile Kazak ve Boraldan g eder. Bunlarn yars,
yukarda bahsedildii gibi Revana, burann da Ruslarn eline gemesiyle Sulduza
gerler. Geriye kalann ise bir ksm Trkiyeye bir ksm da geri yurtlarna
dnerler.
Trk dmanl ile tannan ar I. Nikola, Osmanl ynetiminin 1826da
Yenieri Ordusunu kaldrmasn ve yeni ordunun kurulma aamasnda olmasn
33

34

Altn Orda Devletinin Timur tarafndan 1481 ylnda yklmasyla Ruslarn nndeki Trk engeli kalkar.
Ruslar ilk plnda yeni kurulan Kazan Hanl (1552) ile Astrahan Hanl (1556) gibi kk Trk
devletlerini ykar ve Kafkaslara ynelir. Artk Kafkas halklar tarihin en vahi ve kanl zulmn
yaayacaktr. Sindirme, yok etme politikas izlenecek, Kafkaslar Hristiyanlatrlmaya allacaktr (Budak
2002: 642).
1910 yllarnda Kabarday Trklerinin ayaklanmasn bahane eden General Bulgakov, iki yz kadar ky
imha ettirir. Binlerce insan ldrtr. Onlarca camiyi yerle bir ettirir. Halkn btn deerli eya ve mal
varlklarn, hayvanlarn Rusyaya gtrr. ar I. Nikolann zalimlii ile n yapan generallerinden
Kafkasya Genel Valisi Yermolov ise Kafkas Trk halklarna yapmadn brakmaz. Sonradan Kafkasya
Kolordu Komutan olacak A. Velyaminov ve Ermeni ete reisleri vastasyla kyleri bastrr, halkn
mallarn yamalatr, nfuzlu insanlarn ldrtr, ekinlerini imha ettirir. Bask ve zulme dayanamayan
halk blgeyi terk eder. (Aygn 2007: 100 vd.).

Karapapak Trkleri

TAED

48* 293

frsat bilerek, Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki hakimiyetine son

vermenin, boazlar ve Anadoluyu Rusyaya katmann zamannn geldiine
inanarak harp hazrlna balar. Ruslar, ngiliz ve Franszlarla ibirlii yaparak
20 Ekim 1827de Osmanl donanmasn Navarinde yakarlar. Ardndan kara ve
deniz gcnden yoksun durumda bulanan Osmanl Devletine sava ilan eder
(Kurat 1987: 323 vd.). Rus ordular 1828 yaznda Anadoluya girer, Ahlkelek,
Ahska ve Kars alr. Ertesi sene Erzurum, Bayburt ve Muu igal eder (Aygn
2007: 93). Batda ve Douda Ruslara kar savaan ve madd ve manev ok
byk kayplar veren Osmanl Devleti, Ruslarla Edirne Antlamasn yapmak
mecburiyetinde kalr. 1828-1829 Trk-Rus Sava sonrasnda Boral ve Ahlkelek
ve Ahskadan pek ok Terekeme/Karapapak tayfas Trkiyeye ger.
Dier bir Karapapak g dalgas 19. yzyln son eyreinde grlr. Bu
dnem, sadece Kafkasya iin deil, Balkanlardan Dou Trkistana, Sibirya
steplerinden Yemene kadar btn Trk dnyas iin felaketli yllardr. Trk
halklarna Hristiyan dnyas tarafndan en iddetli zulm ve soykrm bu yllarda
yaplr. 19 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava ilan eden ar, kardei Grandk
Nikola komutasnda 250 bin kiilik bir ordu ile Balkanlardan; dier kardei
Grandk Miel komutasnda 160 bin kiilik bir ordu ile de kuzey doudan
Osmanl Devletine saldrr. Hem Balkanlarda hem de kuzey dou Anadolu ve bat
Kafkasyada Trk halklarna benzeri grlmemi katliam yaplr (Karal 1983: 44).
Yz binlerce insan yurdunu yuvasn terk edip Anadoluya ger. Kafkaslardan
gelen gmenlerin bir ksm Kars, Ardahan, Ar, Erzurum, Mu, Sivas gibi
ehirlere nceden gelen akrabalarnn yanna yerleirler. Byk ekseriyeti ise
Kayseri, Adana, Mersin gibi ehirlere yerletirilir.35
93 Harbinden nce Kars ve evresinde 105 kyde 29.000 Karapapak
yaamaktadr. Savatan 7 yl sonra Ruslar tarafndan yaplan saymda nfusun
21.652ye dt grlmektedir (Trkolu 2001: 470).
1877-1878 Osmanl-Rus Sava baarszlkla sonulannca, 13 Temmuz
1878de imzalanan Berlin Antlamas ile Kars, Kazman, Ardahan, Oltu ve
Batum Ruslara harp tazminat olarak braklr. Ardndan 8 ubat 1879 gn
stanbulda imzalanan Muhede-yi Katiyyenin 7. maddesi gereince de bu
ehirlerde yaayan Trklerin yl ierisinde Osmanl topraklarna gmelerine
35

1860ta eyh amilin mcadelesinin durdurulmas ve dier Kafkas halklarnn direniinin krlmasndan
sonra Kafkasya'dan byk gler balamtr. 1780-1800 dneminde 15.000, 1828'de de 12.000 civarnda
Kafkasyal vatanlarn terk etmitir. 1860-1876 tarihleri arasnda Trkiyeye g edenlerin says 700.000'e
ulamtr (Erkan 1996). Diger bir husus, Osmanl lkesine Kafkaslardan gelen ve ekseriyeti Trk olan
Adge, Abhaz-Ubh, Andi, Avar, Balkar, een-ngu, erkez, Lak, Lezgi, Kabardey, Karaay, Karapapak,
Kumuk, Nogay, Oset halklar Kafkas muhaciri veya erkez Muhacirler olarak adlandrlmtr

(Bayraktar 2008: 412).

294* TAED 48

Ali KAFKASYALI

izin verilir. Bu yl ierisinde resm kaytlara gre 11.000i Kars merkez ileden
olmak zere 82 bin Trk Karstan ayrlp Erzurum ve Anadolu ilerine ger (V.
M. 1895: 602; Krzolu 1953: 552 vd.).36 Genler ierisinde Karapapaklar
nemli bir yekn tekil etmektedir. Karapapaklarn bir blm Horasan,
Hasankale, Erzurum ve Akalenin merkez kylerine, Mihrali Bey ve tayfalar ise
Sivasa yerleirler (Bala 1977: 330). Karapapaklardan byk bir ksm da Bayazt
sancana gider ve orada Antap (imdiki ad Tutak) kentini enlendirirler
(Valeholu 2005: 192). Zoraki g ettirilen Trklerden boalan kylere Osmanl
Devleti arazisinden davet edilen Ermeni, Rum, Yezid, Sryan (Asr) gibi
Anadolu halklar ile Rusyadan getirilen Ukraynal, Malakan, Duhobor gibi
milliyetleri sahih olmayan iftiler ile Alman ve Estonyal halklar yerletirilir
(Krzolu 1997: 363).
Btn bu glere ramen Karapapak Trklerinin nfusu bu blgede yine
de byk yekn tekil etmitir. Ruslarn 1895 ylnda Peterburgda yaymladklar
nl Ensiklopedieskiy Slovarn Kars Oblast ( ) maddesinde
verilen bilgilerden bir ksm yledir: Kars Eyaletinin, Ardahan, Oltu, Kazman
dahil nfusu 1 Ocak 1892 tarihi itibariyle 200.868 kiidir. Nfus younluu 1
verst karede37 12 kiidir. Ruslar %7, Yunanlar %13,5, Krtler %15, Ermeniler
%21,5, Trkler %24, Karapapaklar %14, Trkmenler %5. Din yaplanma ise
yledir: Ortodoks %14, tarikat mensubu %5, Ermeni-Gregoryen %21, dier
Hrstiyanlar %0,75, Muslmanlar %53 (Sunn %46, i %7), Ali-Allah tarikat
mensubu %5, Yezid %1,25. Ruslar genellikle (Molokan, Duhobor, Prgun) tarikat
mensubudurlar. Yunanlar, Ortodokstur. Trkler, Snndirler. Karapapahlar,
Snn ve ksmen idir. Trkmenler, Ali-Allah tarikat mensuplarndandr. Krtler,
Snn ve ksmen Yeziddirler. Trklerin arasnda ok sk Mslman Grclere
rastlanr. Onlar genellikle Posof ay havzasnda ve Oltu ilesinin kuzeyinde
yerlemilerdir (V. M. 1895: 601).
Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistann Sovyetletirilmesi srasnda da
Boral, Kazak, emeddin Karapapaklar ok ypratlmtr. Rus, Grc ve
Ermeni igal gleri tarafndan blge defalarca igal edilmi, halk defalarca
yurdundan yuvasndan edilmitir. Pek ok insan ldrlmtr.38

36

37

38

93 Harbi ve sonrasnda da Kafkaslardan Anadoluya ok byk gler olmutur. Konunun dna

kmamak iin dier Trk ve akraba halklarn glerinden bahsetmiyoruz. Berberin (2011: 40) Babakanlk
Osmanl Arivlerindeki kaytlara dayanarak verdii rakamlara gre 93 Harbi sonrasnda yani 1877-1892
yllar arasnda Kafkasyadan Trkiyeye eitli Trk boylarndan ve akraba topluluklardan 800.000
muhacir gelmitir.
1 vers kare: 1.0668 kilometre kare.
Bu savalarda ehid edilenlerden biri de mellifin dedesi Bayramolu Mehmet hldr. hl'nn kabri
atmalarn yaand II. hl - Kazak yolunun tam ortasnda (15. km'de), yolun sandaki tepenin
zerindedir (Kafkasyal 1991: 99).

Karapapak Trkleri

TAED

48* 295

Karapapak Trklerinin en byk g hareketine maruz kaldklar

dnemlerden biri de 1914-1924 dnemi olmutur. Rus saymna gre 1892de
Karsta 28.121 olan Karapapak nfusu, yine Rus istatistiklerine gre btn
olumsuzluklara ramen 1910 ylnda 99 kyde 39.000 olmutur. Ne var ki Birinci
Dnya Sava yllarnda blgede Rus ve Ermeniler tarafndan yaplan katliamda
bata Ardahan Karapapaklar olmak zere ldr, Arpaay ve Kars Karapapaklar
ok kayp vermilerdir. Ruslar, Sarkam hareketinde ve daha sonra Kars,
Ardahan savalarnda Osmanl Ordusuna yardm ettikleri gerekesi ile 1915
ylnn ilk aynda byk katliam yapmlardr. 30 Ekim1920de Kars, 23 ubat
1921de de Ardahan ve ldr kurtulduktan sonra yaplan Moskova ve Kars
antlamalar ile bugnk snrlar izilmitir. Bu yllarda yani 1920-1921 yllarnda
Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandan birok Trk tayfas Trkiyeye
gelmitir. 1921-1924 yllarnda ise mbadele yolu ile ayn lkelerden 45.000 Trk,
Karsa gelmitir. Bunlardan 10 bin kadar, 1922-1923 yllarnda Kars Sovyet
Konsolosluunun gayreti ile geri dnmtr. Karsta kalan 35 bin gmenin 25
bin kadar Akbaba, Boral ve Karayazdan gelen Karapapaklardr (Krzolu
1972: 21).
10. Osmanl Ordu ve Gvenlik Glerinde Karapapaklar
Karapapaklar, ok iyi sava olduklar ve kahramanl hayat tarz hline
getirdikleri iin Trk paalarnn yannda zaman zaman birlikte savatklar
Alman, Rus, Grc, Arap ve Fars komutanlarn da vg ve takdirini
kazanmlardr. Onlarn bu stn yeteneklerinden hakim gler Tarih boyunca
ok faydalanmlardr. Yukarda da bahsettiimiz gibi onlar kendisi ile birlikte
savaa gtren hakanlardan biri Alp Arslandr. Sultan Alp Arslan 1048 ylnda
Pasin (Kaputru/Hasankale) Savanda Ortodoks-Hristiyan Bizans ve mttefiki
Apkaz-Kartel ordularna kar Mslman Kazak-emeddin Karapapaklarn da
beraberinde gtrmtr (Krzolu 1972: 6 vd.).
ran ile Rusya arasnda yaplan Trkmenay ve Osmanl ile Rusya arasnda
yaplan Edirne antlamalarnn zerinden eyrek asr gemeden Rusya, Balkanlar
ile boazlar tamamen kontrol altna almak ve Akdenize ulamak iin hazrlk
yapar. Osmanl Devletindeki Ortodoks tebaann haklarn bahane ederek 22
Haziran1853te Osmanl Devletine bal Eflak ve Budana girer. Osmanl Devleti
29 Eyll 1853 gn sava ilan eder. Abdi Paa komutasnda Trk ordusu Gmr
zerine yrr. 11 Kasm 1853te iki koldan saldran Rus ordusunun, Ahlkelek ldr zerinden gelen birliklerini ilk nce Kenarbel yaknlarnda, Sleyman
Beyin liderliinde, Karapapak gnllleri karlar. Ardahandan gelen Hac
Hseyin Paann gnllleri ile birlikte byk kahramanlklar gsterirler.

296* TAED 48

Ali KAFKASYALI

Ruslar, Kafkas Mslmanlarn yanlarna ekmek iin aflar karr, paralar

datr. Boral aalarndan Dademir Aa Mehemmedolu, Osman Kasm Aa
olu, Lembelili Ali Sleyman olu, Babacan Tanrverdi Ruslarn safnda yer alr.
Bunlara karlk Boral Haimolu, Kazakl Deli Aa ve Sulduzlu Gulu Han
Boral gibi byk kahraman Karapapaklar, Osmanl Ordusu saflarnda yer
alrlar.39 Rus Generali M. Bogdanoviin Anszn yapt hcumlar, yrtcl ve
araziyi tanmas ile bizim serhat eyaletleri iin olduka tehlikeli idi. (Valeholu
2005: 120) diye tanmlad Boraldan gelip Ruslara kar savaan Haimolu,
zel birlikleri ile Ruslara ok byk kayplar verdirir. Kars savunmasnda ehit
olur. Generallerin raporlarna ve hatralarna bakldnda aylarca kuatmada
tuttuktan sonra 50 bin kiilik ordu ile saldrya geen ve 2278 l 3823 yaral
vererek byk bir yenilgiye urayan Ruslar, Haimolunun lmn
duyduklarnda Kars kalesini alm kadar sevinirler (Valeholu 2005: 120 vd.).
Ne tesadf ki (!) pek ok zaman Rus ordusu da Osmanl ordusu da nc
glerini Karapapak Trklerinden tekil etmilerdir. Bunun en ac rnei 23
Haziran 1855 gn Ardahan Ahalkelek arasnda ldr Karapapaklarndan oluan
Aslan Paann 500 kiilik gnll svari alay ile Rus ordusunun nc gc olan
Kazak Karapapaklarndan oluan ve balarnda Mansur Aa Vekilov, Gaaanl
Sleyman Aa, Borall Memmedah Bey Aa Sultanov, Kazakl Ali Kerimov,
brahim Halil Aa lyasolu gibi nl Karapapak bey ve aalarnn bulunduu 3.
Mslman Svari alaynn savamasdr. General Muravyon bu Karapapak
savalar iin unlar yazar: Zorla ve tereddtle toplanm 3. alayn Mslman
svarileri bu vurumada ilerinde akrabalk ve her eit balar olan soydalar
Karapapaklarn da olduu dindalarnn kann dkp, kendilerinden beklenilmesi
mmkn olmayan hizmeti yapyorlard. (Valeholu 2005: 132).
16 Kasm 1855 gn Karsn teslim olmasndan sonra Kars ve Erzurumun
paalna tayin edilen ve Oltu ile Glenin kontrol grevi kendisine verilen
39

Daha nceki savalarda olduu gibi bu savata da hem Ruslar hem de Osmanl Devleti, Mslman Kafkas
halklarndan, ok istifade ederler. Ruslar birtakm aa veya beylerin liderliinde 50, 100 veya 200 kiilik
gnll ete savalarnn yannda her biri 500 atl svariden oluan Karaba, amah-irvan, BoralKazak-emeddin, Gence, Ahska-Ahlkelek ve Revan Mslman svari alaylarn n saflarda cepheye srer
(Valeholu 2005: 128). unu da kaydedelim ki Ruslar, tarih boyunca cepheye srmedii Trk tayfas
brakmamtr. Ruslar btn baarlarn aldatp veya zoraki cepheye srd Trklere borludur. 1905
ylnda, kurduklar Mslman Ruhan Meclislerin ynlendirmesi ve tayin ettikleri yzlerce asker din
adamnn (!) gayreti ile 30 bin Mslman Trk 1905 Rus-Japon Savanda cepheye sreceklerdir. Birinci
Dnya Savanda Osmanl Trk Devletine kar binlerce Orta Asya ve Kafkasyal Mslman Trk, Rus
Ordu saflarnda cepheye sreceklerdir (Azamatov 2002: 441 vd.). kinci Dnya Savanda Berline giren
416. Tmenin subay ve askerleri tamamen Boral, Kazak, Gence, eki, amah Trklerdir. Hatta Gulam
Rza Hsrev ve Firud Hsrev eyane gibi Sulduz Karapapak hanlar (!), binlerce Trkn katili smail
Smitko ve Molla Mustafa Barzannin yannda yer alm, Karapapak Trklerine kar hyanet iinde olmu,
Gulam Rza Hsrevnin ei Telli Hanm (!), Piever Bamszlk Hareketine kar General Ahmet Zengene
vastasyla ah Muhammed Rzann casusluunu yapmtr (Hsrev 1389: 167: Mahmudzde 1386: 309).

Karapapak Trkleri

TAED

48* 297

Polkovnik Melikov sava boyunca cesaret ve yiitliklerine hayran olduu

Karapapaklardan 300 kiiyi yanna almak artyla bu grevi stlenir (Valeholu
2008: 9).40 Talihe bak ki Rus generalini koruyup kollayan da Karapapaklar,
Osmanl Paas Gazi Ahmet Muhtar Paay da koruyup esir dmekten kurtaran
Karapapaklar olmutur (Gazi Ahmed Muhtar Paa 1996: 215).
1855 Osmanl-Rus Savanda Karsn savunmasnda byk kahramanlklar
gsteren bir milis reisi de ldrn ileri gelenlerinden Aslan Paadr. Aslan Paa
ldr ve etraftaki ky ve nahiyelerden toplad Karapapak gnllleri ile Kars
savunmasna gelmi ve byk kahramanlklar gstermitir.
Karapapaklar 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda da Gazi Ahmet Muhtar
Paann kumandas altnda ok byk kahramanlklar gstermilerdir. Liderleri
Mihrali Beyin kahramanlklar ve ecaati trklere, destanlara konu olmutur
(Bala 1977: 330). Baz Rus kaynaklarna gre 93 Harbinde Osmanl Ordusunun
gayri nizam ktalarnda 12.000 Karapapak askeri grev almtr (Valeholu 2005:
129, 162). Ordu muhabere ktibi Erzurumlu Mehmed rif Bey, Bamza
Gelenler adl eserinde Orduda grev alan Boral Karapapaklarn yle tantr:
Karapapaklara gelince, bunlar Acemlerle Dastanllar arasnda husus bir
milliyet gsterirse de, lisanlar Azerbaycan Trkesidir. Kyafetleri Acem gibidir.
Lkin kalpaklar baka trldr. Bazsnn mezhebi Snn bazsnnki idir.
Bunlar da ad geen kazalarda iki bin, iki bin be yz hne halk kadar olabilirler.
Gayet yiit ve cesur bir kavimdir. Pekiyi svaridirler. Hele at zerinde silah
kullanmakta bunlar kadar usta olan pek az grlyor. Nitekim bunlardan
Mehrali adnda birinin orduyu Hmayuna nasl hizmetler ettii ve savalarda ne
gibi yararlklar gsterdii ilerde sras geldiinde grlecektir. (Mehmed rif:
171).
Mehmed rif Bey kitabnda, Mehrali Bey ve onun komutasnda savaa
katlan Karapapak Trklerinin kahramanlklarndan defalarca bahseder.
Erzuruma ynelen Rus kuvvetlerine kar gnderilen svarilerden bahsedilirken:
Yukarda kahramanlndan bahsettiimiz Mehrali Aa ile onun hususi
svarilerinden bazlar da bunlarla gnderilmi idi. nk Kambersiz dn
olmaz. Nerede bir tfek patlasa veya patlamak ihtimali olsa, Mehrali Aa oraya

40

Rus generalleri harp raporlarnda ve hatralarnda Karapapaklar takdir etmekten kendilerini

alamamlardr. V. Potto yle yazar: Karapapaklardan tekil edilmi milisler zellikle dikkate layk idi. Bu
milisler bizim Alekksandrapol birliinde grmee altmz milislerden kesin farkllk arz etmektedir.
Karapapaklar temiz, gzel giyinmi, ok iyi silahlanmlard. nc, kovalama kuvvetleri iin semiz ve evik
atlara binmilerdi. Bizim askerlerin Karapapaklara ulamasna daha ok var. Ayrca onlar dvleri nerede
renmi olabilirler? Karapapaklar Trkiyenin serhat blgesinde yaayan sakin durmayan, hareketli,
hrriyeti, serbestlii seven halktr ve batan ayaa hepsi binicidirler. (Valeholu 2005: 128).

298* TAED 48

Ali KAFKASYALI

gnderilir ve onun varlndan byk byk hizmetler beklenirdi. Hatta baz

kereler, Mehrali Aa yaverlik hizmetinde kullanlrd. (Mehmed rif: 881 vd.).
Grcistandaki Karapapaklar olsun randaki ve Trkiyedeki Karapapaklar
olsun hemen her savata cepheye srlmlerdir. Sair zamanlarda ise eitli
kolluk kuvvetlerinde grevlendirilmilerdir. Eski takvimle 1293 ylnda olduu iin
93 Harbi denilen 1877-1878 Osmanl Rus Savanda, Boral-Kazak-emeddin
blgesinden toplanp Mihrali Beyin liderliinde gelip Osmanl Ordusu saflarnda
Ruslara kar savaan Karapapaklar, sava boyunca byk kahramanlklar
gsterirler. Alacada bozgununda Trk ordusu Karsa ekilirken Gazi Ahmet
Muhtar Paann yannda kalan Karapapak Hasan ve Hseyin kardeler, Muhtar
Paaya yaklamakta olan Rus Kazak svarisinin zerine saldrp komutann
ldrp, dierlerini geri pskrterek Muhtar Paann ve Ordugh
dokmanlarnn dman eline gemesini nlemilerdir (Mehmed rif: 640). Gazi
Ahmed Muhtar Paa da Sergzet-i Hayatmn Cild-i Sanisi adl eserinde bu
konuyu anlatrken Karapapak Hasan ve Hseyin kardelerden sitayi ve takdirle
bahsetmektedir (Gazi Ahmed Muhtar Paa 1996: 215).
Rus generalleri de yazdklar sava raporlarnda ve verdikleri beyanatlarda
Mehrali Bey ve svarilerinin koakln dile getirmilerdir. General S. O.
Kimiov bir demecinde yle demitir: Trklerin safnda ok mehur bir
Karapapak var. Ruslar onu taraflarna ekmeyi ok istemektedir. Onun ad
Mehralidir. Boralda anadan olmutur Yalnz bu Mihraliye kar btn (Rus)
Kazak alaylarn gndermek gerekiyor(Haclar 2001: 3 vd.).
Kars cephesinde Karapapak gnlllerinin kahramanlk ve fedakrlklarn,
Batum yresindeki gnlllerin faaliyetleri (!) ile karlatrlnca daha iyi
anlalmaktadr.41
1877 Nisan aynda Rus ordularnn sel gibi Anadoluya akmaya balad
gnlerde, saz elinde halkn nne geerek okuduu koaklama ve destanlarla
onlar yreklendiren, vatan savunmasna aran, hainleri, korkaklar yeren,

41

Ruslarn 20.000 kiilik kuvvetine kar Batum yresinde bulunan ve dorudan Harbiye Nezaretine bal
olan, Abhaz, Laz, erkez, Grc, Acar gibi muhtelif Trk ve Mslman halklardan oluan 40.000 kiilik
Osmanl ordusunun Dervi Paa tarafndan atl bekletilmesi, Ruslarn, Kars cephesinden daha byk
glerle saldrmasna imkn vermitir. Harbiye Nezareti, Batum yresindeki toplam Rus kuvvetlerinin
20.000 civarnda olduunu, buna karlk Trk ordu birliklerinin 40.000 kiiyi getiini belirterek, Dervi
Paa'ya, Neden saldrya gemiyorsun? diye sorunca, Komutan, eldeki kuvvetlerin yardan fazlasnn
gnlllerden olduunu belirtmitir (Erkan 1996). Halbuki Rus generallerinin, Muhtar Paann veya rif
Beyin hatralar okunduunda Kars cephesinde en nemli savalar gnll birliklerle yaplmtr.

Karapapak Trkleri

TAED

48* 299

kahramanlar ven Karapapak kahramanlarndan k enliki de burada anmak

gerekmektedir.42
Savatan sonra bu defa Karapapaklara 1890da Padiah II. Abdlhamit
tarafndan blge halkn Ermeni basknlarndan korumak iin kurulan Hamidiye
Alaylarnda grev verilir. Elekirtte kurulan, 400 svari 150 piyadeden oluan
550 kiilik 6. Hamidiye Alay; Tutak-Karakilisede kurulan, 300 svari 200
piyadeden oluan 500 kiilik 7. Hamidiye Alay ile Sivas blgesinde kurulan ve
275 svari, 500 piyadeden oluan 775 kiilik 40. Hamidiye Alay ekseriyetle
1877-1878 Trk-Rus Savanda Kafkas cephesinden dnen Karapapak
Trklerinden teekkl eder (Avyarov 1995: Ek 5, 6, 37). Ne hazindir ki 1905
ylnda Yemen Sava patlak verince Mehrali Bey ve alay Yemen Cephesine
gnderilecek ve geri dnemeyeceklerdir.
Karapapaklarn hemen her savata cepheye srlmeleri, sulh zamannda
da eitli kolluk kuvvetlerinde grevlendirilmeleri sebebiyle nfuslar normal
seyrinde artmamtr. Ayrca Kars, Ardahan ve ksa sreliine de olsa
Erzurumun Ruslar tarafndan igal edilmesi sebebiyle Karapapaklarn bir ksm
Anadolunun i ehirlerine gmek mecburiyetinde kalmtr.
Sonu ve neriler
Karapapaklar, Kpak boyunun bir alt uruudur. Kpaklar, Kafkasyann
Daryal ve Derbend geitlerinden aarak Kafkaslara inmilerdir. Yerletikleri
yerlere Boral, Kazak adlarn verdikleri gibi kara kuzu derisinden
papak/kalpak giydikleri iin de Karapapak ad ile anlr olmulardr.
Karapapaklarn hayvanclkla uraan ve genellikle yaylak ve klaklarda gebe
olarak yaayan kesimine Terekeme ad verilmitir. Ayrca Karapapak, Terekeme,
Kazakl, Boral, Sulduzlu adlar birbirlerinin sinonimi olarak da kullanlmaktadr.
Karapapaklar eitli dnemlerde Azerbaycan, Grcistan ve ran Trk
devlet veya hanedanlar yannda byk g odaklar olmakla birlikte kendilerine
has hanlk, sultanlk eklinde devletleri de olmutur. Boralda kurulan Boral
Sultanl ile Kazak-emeddin blgesinde kurulan Kazak-emeddin Hanl
Karapapaklar tarafndan kurulan ynetimlerdir.
Kafkaslardan ve Kafkas tesinden Anadoluya ve ran corafyasna tarih
boyunca bilhassa son iki yz yl ierisinde eitli sebeplerle Trk veya akraba
tayfalar gelmitir. Anadoluya gelen Trk tayfalarndan biri Karapapaklardr.
42

Bu konuda geni bilgi iin bkz.: Farkl Bir k Tipi Olarak ldrl k enlik, Trk Yurdu Dergisi, ubat
1999, Ankara.

300* TAED 48

Ali KAFKASYALI

Onlarn Anadoluya ve ran corafyasna kitlesel gleri 18. yzyln sonlarnda

balam, Trk-Rus savalaryla e zamanl olarak devam etmitir. Karapapak
tayfalarnn kitlesel gleri 1807, 1854-1855, 1878-1881, 1914-1924 yllarnda
gereklemitir. Bunlarn ncesinde ve sonrasnda perakende gler ve geiler
de olmutur.
Komnist Moskova ynetiminin ynlendirmesi ve blgesel ynetimlerin
uygulamas ile Kafkasyadaki Karapapaklar ve yurtlar, 1929da Azerbaycan,
Grcistan ve Ermenistan arasnda paylalmtr. Kazak ili Azerbaycanda
kalrken, Dilican blgesi Ermenistana, Boralnn byk bir ksm ise Grcistana
verilmitir.
Karapapaklarn ekseriyetinin yerleik bulunduu Kafkasya, 19. yzylda iki
defa ran-Rusya, drt defa da Osmanl-Rusya arasnda yaplan savaa sahne
olmutur. Bu blge 1807-1920 yllar arasnda yani 113 yl iinde 8 defa Ruslar, 4
defa da Ermeniler tarafndan igal edilip, yamalanp, yaklmtr. Karapapaklar
cephelere srlmeye, gmeye, yurtlarn terk etmeye mecbur edilmitir. Bu
durum onlarn nfuslarnn artmasn devaml engellemitir.
Alan aratrmas yoluyla yaptmz tespitlere gre gnmzde
Karapapaklar toplu olarak be lkede yerleiktirler. Bu topluluktan biri
Grcistann kadim Trk yurdu olan Boral blgesinde, ikinci topluluk
Azerbaycann batsnda bulunan ve Karapapaklarn eski yurtlarndan olan
Ahstafa, Kazak-emeddin blgesinde; nc topluluk ran corafyasnn
Sulduz blgesinde sakindir. Drdnc topluluk, Kazakistan'da bulunmaktadr.
Kazakistan'da bulunan Karapapak/Terekemeler, Ahska Trklerinin kadim yurdu
Ahska'nn Ahlkelek ve kylerinde meskn iken Moskova ynetimi tarafndan
1944 ylnda Ahska Trkleri ile birlikte srgn edilmilerdir. Ahska Trkleri,
Kazakistan, zbekistan ve Krgzistan'a yerletirilirken, Karapapak/Terekemelerin
tamamna yakn Kazakistann Kentav, Trkistan, imkent, Sayram, Ordabas,
Badam, Saraa, Trkbas, Lenger, Almat ve Dalgar ky ve ehirlerine
yerletirilir. Beinci topluluk ise Trkiyede, ou Kars, Ardahan olmak zere,
Idr, Ar, Mu-Bulank, Sivas, Tokat, Amasya, Adana ehir ve kylerinde
yerleiktirler. Bu be topluluk yannda Grcistann bakenti Tiflis; Azerbaycann
bakenti Bak; rann Urmiye, Tebriz; zbekistan'n Fergana; Trkiyenin
stanbul, Ankara, Bursa gibi byk ehirlerinde Karapapaklar, Terekemeler
Kazakllar, Sulduzlular adlar altnda kmeler hlinde bulunmaktadrlar.
Tespit ettiimiz dier bir husus, Rus ynetimleri, Kafkasyada Trklerin
ounlukta olmasndan daima rahatszlk duymutur. Bunun iin bu blgeyi
halklar cmb hline getirmek ve Hristiyan unsurlar ounluk yapmak iin
her trl uygulamay mubah saymtr. Bir yandan blgenin nfuzlu, itibarl,

Karapapak Trkleri

TAED

48* 301

varlkl Mslman/Trklerini Sibiryalara srerek, bir yandan insanlk d

uygulamalarla on binlerce Trk insann katlederek, bir yandan da Trk
Mslmanlar paral/zorunlu asker yapp her savata cephelere srerek nfus ve
glerini drmeye alm, dier yandan Trkiyeden, randan bata
Ermeniler olmak zere eitli Hristiyan tayfalar gtrp Kafkasyann stratejik
yerlerine yerletirip, zel imtiyazlar tanyp korumaya alm, nfuslarnn
azalmamas iin savalarda cepheye srmemilerdir.
Karapapaklar her savata cepheye srlmtr. 93 Harbinde olduu gibi
pek ok savata, dou Anadoluda bulunan eitli kavim ve airetlerin eyhlerine
ve keilerine mracaat edildii hlde savaa asker vermezlerken Karapapaklar 12
bin kii ile Gazi Ahmet Muhtar Paann ordusunda, hem de nc kuvvet olarak
yer almlardr.
Trk Dnyasnn huzur ve mutluluu elbette ki birlikten gemektedir.
Ayn soydan, ayn boydan olmak birliktelik iin yeterli deildir. Trk boylar,
tayfalar, topluluklar ve Trk Devletleri kendilerini ve birbirlerini ok iyi bilip
tanmaldr. Aksi hlde bilgisiz ve bilinsiz kalan Trk tayfa veya topluluklar
saflarn yanl seip veya setirilip hem ok hem hedef olabilmektedir. Her
Trk, boyunu, tayfasn, uruunu ve soyunu bilmelidir. Baka bir ifade ile her bir
Trk tayfas soyadnn Trk olduunu ve Trk dnyasnn, hatta slm leminin
huzur ve mutluluunun Trk birlii ile mmkn olacan anlamaldr. Her
Karapapak, Terekeme, Boral, Kazakl, Sulduzlu soyadnn Trk olduunu asla
unutmamaldr.
KAYNAKA
Haz-el Kitabu El-Msemma Behurbl Hesen (Hasan Hann Muharebeleri Adlanan Kitap) El Yazmas,
Hicr Rebilevvel 1285/Austos 1868.
ACE (Azerbaycan Sovt Ensiklopdiyas) 1978, C. II, Bak.
ACE (Azerbaycan Sovt Ensiklopdiyas) 1979, C. III, Bak.
ACE (Azerbaycan Sovt Ensiklopdiyas) 1986, IX, Bak.
AKYZ, Jlide (2008), G Yollarnda; Kafkaslardan Anadoluya G Hareketleri, Bilig Dergisi, S. 46,
Ankara.
ARAT, Reid Rahmeti (1977), Kpak, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, stanbul.
ARAT, Reid Rahmeti (1997), Kara-Kalpaklar, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, stanbul.
ASLAN, Cahit (2006), Bir Soykrmn Ad 1864 Byk erkes Srgn, Uluslar aras Sular ve Tarih, Asam
Yay., S. 1, Ankara.
AVYAROV (1995), Osmanl Rus ve ran Savalarnda Krtler (1801-1900), ev. Muhammed Varl, Sipan Yay.,
Ankara.
AYGN, Necmettin (2007), Kafkasya'da Rus-Osmanl Mcadelesi ve Kars Dolaylarnda Snr hlalleri-1826,
Cumhuriyet Tarihi Aratrma Dergisi, S. 6, Ankara.
AYKUN, brahim (2002) Paskevi ve ark Seraskerlii ile likileri, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara.
AZAMATOV, Danil D. (2002), Orenburg Mslman Ruhan Meclisi ve arlk Ordusunda Trkler, ev. Bar
ngel, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C. 18, Ankara.
Azerbaycan Dilinin zahl Leti, lm Neriyyeti, Bak 1987.

302* TAED 48

Ali KAFKASYALI

BADDELEY, John F. (1989), Ruslarn Kafkasyayy stilas, ve eyh amil, ev. Sedat zden, Kayhan Yay.,
stanbul.
BALA, Mirza (1977), Karapapak, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, stanbul.
BARTHOLD, W. (1997), Ahska, slm Ansiklopedisi 6, MEB Yay., stanbul.
BAYKARA, Hseyin (1964), Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusunda, stikll Savanda Trkiye
Ordusunda Azerbaycan Asker Ktalar, Trk Kltr Dergisi, S. 22, Ankara.
BAYRAKTAR, Hilmi (2008), Krm ve Kafkasyadan Adana Vilayetine Yaplan Gler, A.. Trkiyat
Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 22, Ankara.
BERBER, Ferhat (2011), 19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler, Karadeniz Aratrmalar
Dergisi, S. 31, Ordu.
BEYDLL, Kemal (1988), 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler,
Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XIII/17, Ankara.
BITIS, Alexander (2002), 1828-1829 Trk-Rus Sava ve Edirne Antlamas, ev.: Nasuh Uslu, Trkler, Yeni
Trkiye Yaynlar, Ankara.
BCE, Hayati (1991), Kafkasyadan Anadoluya Gler, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara.
BLGL, Ali Sinan (2002), Azerbaycan Trkmenleri Tarihi, Trkler, Yeni Trkiye Yay., Ankara.
BOSTAN, dris (1988), Ahska, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, C. 1, stanbul.
BUDAK, Mustafa (2002), Rusyann Kafkasyada Yaylma Siyaseti, Genel Trk Tarihi, Yeni Trkiye Yaynlar,
C. 9, Ankara.
CAFEROLU, Ahmet (1976). Kafkasya Trkleri, Trk Dnyas El Kitab, Ankara.
DANMEND, smail Hmi (1950), zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, C. III, stanbul.
DEMRAY, Ahmet (1954), Resimli Amasya, Tarih, Corafya, Salname - Klavuz ve Kazalar, Kuzey Matbaaclk
Yay., Ankara.
Dmaki, Eb Abdullah Muhammed b. Abdurrahman (1994), Kitbu nuhbeti'd-dehr f acibi'l-berri ve'l-bahr
(Saint-Petersbourg 1865-66 nshas)Yay.: M. Ferin-A. F. Mehren, Ed.: Fuat Sezgin, Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften Yay., Frankfurt.
ERM, Nihat (1952), Trkiye Cumhuriyetinin Kuzey Dou Snrlar, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Dergisi, C. 9, S. 1-2, s. 1-26.
ERKAN, Sleyman (1996), Krm ve Kafkasya Gleri, Karadeniz Teknik niversitesi Kafkasya ve Orta Asya
lkeleri Uygulama ve Aratrma Merkezi Yaynlar 1, Trabzon.
Evliy elebi Seyahatnmesi (2006), Hazrlayanlar: Z. Kurun, - S. A. Kahraman - Y. Dal, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul.
Gazi Ahmed Muhtar Paa (1996), Sergzet-i Hayatmn Cild-i Sanisi, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul.
EHREMANPUR, Yusuf (1385/2006), Ferheng-e me-ye l arapapa, Yaz Neriyat, Urmiye.
GNDZ, Tufan (2001), Kars, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, C. 24, stanbul.
HACILAR, Valeh (2001), Boral Mhral Bey Tari{i Heietlerde, Tibilisi.
HALHAL, Ali (1382/2004), Azerbaycann Sulduz Vilyetinde (Naadey ehristannda) Mesknlaan
Borallar (Karapapaklar), Nevidi Azerbaycan gazetesi, 11 Behmen 1382 (31 Ocak 2004) Urmiye.
HAYT, Baymirza (1995), Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yay.,
Ankara.
HUART, C.L. (1969), Abbas Mirza, slm Ansiklopedisi, M.E.B. Yay., C. 1, stanbul.
HSREV, Firud eyane (1389), Tari{- l- arapapa (Boralu-y Piin), Ediban neriyat, Urmiye.
(Hsrev 1389: 167)
SKENDEROV, Anar (2008), Qafqaz slam Ordusu v Azrbaycan, Garapapaglar Jurnal, S. 15, Tiflis.
VANOV, Pavel Petrovi (1938), Karakalpaklarn Tarihine Dair Materiyaller, Tercme H. Ortekin, lk
Mecmuas, C. XI, S. 65, 66, 67, Ankara.
KAFKASYALI, Ali (1991), Kafkaslardan Gelen Ezan Sesleri, Eser Ofset, Erzurum.
KAFKASYALI, Ali (1999), Farkl Bir k Tipi Olarak ldrl k enlik, Trk Yurdu Dergisi, ubat,
Ankara.
KAFKASYALI, Ali (2010), ran Trkleri, Bilgeouz Yaynlar, stanbul.
KAFKASYALI, Ali (2012), Kazakistan Karapapaklar: Dnn Ahska-Ahlkelek, Bugnn Kazakistan
Terekeme/Karapapaklar, Trkologiya Dergisi, S. 3 (59), s. 82-91, Trkistan-Kazakistan.
KARAL, Enver Ziya (1983), Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yay., C. VIII, Ankara.
KARPAT, Kemal H. (2003), Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, eviren: Bahar
Trnak, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul.
KARSAKLI, M. (1964), Trk Rus Savalarnda Karsllar, Trk Kltr Dergisi, S. 22, Ankara.

Karapapak Trkleri

TAED

48* 303

KASANOV, Ziyaeddin - HASANOV, Sedir - KURBANOV, Hetem (2007), Ahska Trkleri, O Cmleden
Terekemelir Tarihi ve rf-detleri, Kitap Baspas, imkent.
Katib elebi (Hac Halife Mustafa b. Abdullah Katib elebi), Kitab- Cihannma li-Katib elebi, DrtTbaatil-Amire, 1145, stanbul.
KAVYANPUR, Ahmed (1378/1999), Tarihi Urumiye, ntirt-e Azerkh, Tehran.
KIRZIOLU, M. Fahreddin (1997), Kars, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 6, stanbul.
KIRZIOLU, M. Fahrettin (1953), Kars Tarihi, Il Matbaas, stanbul.
KIRZIOLU, M. Fahrettin (1955), 1855 Kars Zaferi, Kars Tantma Dernei Yaynlar, Il Matbaas, stanbul.
KIRZIOLU, M. Fahrettin (1972), Dede Korkut Ouznmeleri Inda Karapapaklar, Boral-Kazak
Uruunun Kr-Aras Boylarndaki 1800 Ylna Bir Bak, Tarih-Etnoloji ve Dil Aratrmalar, Erzurum
Trk Oca Yaynlar (Atatrk niversitesi Basmevi), Erzurum.
KIRZIOLU, M. Fahrettin (1993), Osmanllarn Kafkas - Ellerini Fethi, 1451-1590, Trk Tarih Kurumu Yay.,
Ankara.
KURAT, Akdes Kurat (1964), Peenekler, slm Ansiklopedisi 9, MEB Yay., stanbul.
KURAT, Akdes Nimet (1987), Rusya Tarihi, Balangtan 1917e Kadar, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
KURAT, Akdes Nimet (1990), Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yay., Ankara.
KURAT, Akdes Nimet (2002), Trk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi Yay., Ankara.
MAHMUDOV, Yakub - MUSTAFAZDE, T. - MEMMEDOV, S. vd. (2010), revan Hanl, Mill Elimler
Akademisi Yay., Bak.
MAHMUTZDE, Rahim Unavye (1386), General hsan Nuri Paa, Yyy., Tahran.
MARGARET, Bainbridge-PERRE, Oberlin (1995), Dnyada Trkler, Tercme eden: Mehmet Harmanc, Say
Yay., stanbul.
Mehmed rif Bey (yty), Bamza Gelenler, Nere Hazrlayan, M. Erturul Dzda, Tercman 1001 Temel
Eser, stanbul.
MEMMEDL, ureddin (2010), Ata Yurdum Boral XX Esrde, arapapa Jurnal, S. 5 (35), Tibilisi.
MINORSKY, V. (1979), ), Sulduz, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 11, stanbul.
NECEFL, Gltekin Cemilkz (2002), Azerbaycan Hanlklarnn Osmanl Devleti ile Siyas Alakalar (18. Asrn
kinci Yars), Nurlan Yay.,Bak.
ZCAN, Besim (2011), 1828-29 Osmanl - Rus Harbinde Erzurum Eyaletinden Rusyaya Grlen
Ermenilerin Geri Dnlerini Salama Faaliyetleri, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits
Dergisi, S. 46, Erzurum.
PAKRAVAN, Emine (2007), Abbas Mirza ve Azerbaycan, Kanun Yay., Bak.
PRYEV, Allahverdi, PRYEVA, Sevil (2007), Trksz Kalan Ahska, Vektor Nerler Evi, Bak.
PRYEV, Vakf (2006), Azerbaycann Tarih, Siyas Corafyas, Mellim Neiyyat, Bak.
PRYEVA, Sevil, PRYEV, Allahverdi (2003), Trk Dnyas ve Ata Yurdum Ahska, Tuna Yay., Bak.
PUL, Aye (2011), Kafkasya Muhacirlerinin Durumlarna Dair Eczac Es-Seyyid Hseyin Efendinin Bir
Mektubu, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 4, S. 16, Ordu.
RSONYI, Lszl (1993), Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara.
REZEV, Mehdi (1370/1992), l arapapa, Tari{, db, Resum, Folklor ve Monorafi, Ehlibyt Yaynaevi,
Thran.
SARAY, Mehmet (2002), Rusyann Trkistanda Yaylmas, Genel Trk Tarihi, Yeni Trkiye Yaynlar, C. 9,
Ankara.
SAYDAM, Abdullah (1997), Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK Yaynlar. Ankara.
SERTELK, Seyit (2002), Rus mparatorluunun Avrupa Yakasnda Yaayan Trklerin Demografik
Dalm ve arlk Rusyasnn Trklere Ynelik Politikalar, Genel Trk Tarihi, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara.
SUPH, Tarih-i Gazavt- zdemirzde Osman Paa, Topkap Saray Mzesi, Revan/TKS 1300.
SMER, Faruk (1992), Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara.
TEDVADZE, ota ve Otar (2008), XIX srin Birinci Yarsnda Ermnilrin Kvemo Kartili e Samtsxe
Blglrin Ktlvi kild Krlmlri, Tercme eden: Mirze Mehemmedolu, Garapapaglar Dergisi,
S. 13, Tiflis.
TEDVADZE, ota ve Otar (2008a), Ermni Danak Hkumtinin Grcstana Qar Mharibsi v razi
ddialar, Tercme eden: Mirze Mehemmedolu, Garapapaglar Dergisi, S. 14, Tiflis.
TEMR, Ahmet (1979), Suldus (Sulduz), slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 11, stanbul.

304* TAED 48

Ali KAFKASYALI

TOGAN, A. Zeki Velidi (1979), Azerbaycan, slm Ansiklopedisi, MEB Yay., C. 2, stanbul.
TOGAN, A. Zeki Velidi (1981), Umum Trk Trihine Giri, Enderun Yay., stanbul.
TOZLU, Selahattin (2005), Karapapaklar Hakknda Baz Notlar, Karadeniz Aratrmalar Dergisi, S. 17,
orum.
TRK, brahim (2007), Ahska Trklerinin Tarihi, Edebiyat ve klarnn Ksa Antolojisi, Kitap Baspas,
imkent.
TRKOLU, smail (2001), Karapapaklar, DA, stanbul.
UAKOV, Nikolay vanovi, 1828-1829 Tarihlerinde Trkiyenin Asya Blgelerinde Asker Harekt ve
Savalar Tarihi, Ksm Tercme: M. S. Kafkasyal, Eduard Prats - K Yaynevi, C. 1-2, 1836, Sankt
Petersburg.
STN, smail Safa (2000), ran, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 22, stanbul.
V. M. (1895), Karsskaya Oblast, Ensiklopedieskiy Slovar ( ), maddeyi
eviren: Muhammet Sava Kafkasyal, Tom 14, Peterburg.
VALEHOLU, Fahri (2005), arapapalar ve Onlarn XIX Esr Herb Tari{i Seda Neriyyat, Bak.
VELD, Ahmet Zeki (1933), Azerbaycan Etnorafisine Dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Burhanettin Matbaas,
stanbul.
VELL-BAHARLI, M. Hasan (1921), Azerbaycan, Bak.
YEGANE, sa (1369/1990), l Garapapa{, ems Neriyyat, Urmiye.
YEGANE, sa (1382/2003), Rhnm-y Syaht- ehristn- Neede, Perviz Yay., Urmiye.
YEGANE, sa (1391/2012), Sulduz ve Torkan- arapapa{, Sulduzbaycan Neriyyat, Naadey. (Kitap
baskdadr, sayfa numaralar deiebilir).
YILMAZ, Salih (2007), Trkiye ve Kafkasya'da Yaayan Karapapak (Terekeme) Trkleri Tarihi ve Kltr,
Prizma Press Yaynlar, Ankara.
0