Poss. aw ‘Autoré: Roland Bauch, Martin Dausch, Michael Rah Botimi ne Gusht 2007 ‘©1nga HERDT-Verag fr Bildungsmedien GmbH, Bodenheim lntemet: wwwchordt.com (© Te drejtat pr botimin shaip: PARSH 1 ¥8 Rriturve né Shgipér Adult Education in Albania Erwachsenenbildung in Albanien Rr. Bogdan’ P.7/5A, P.0,80x 8153, Tirané, Shcipéri (Albania) Tol: +955-4.257477; 259494 Bates $364 257476 Ema offce@parsh.org al Internet: ew parsh.org.al Pérkthyes: Dipl.ng. Thoma Kero Redaktimi letra: rena Nasi Pérshtalja grafko: Dipl ing. Thoma Kero Faqosja: EWvira Giraku ‘Shlypi: Shtapia Botuose Vernon Publishing Mbishtetur me mjote financiareté Delegacionitt& Komisionit Eviopian — eat ISBN: 978.99943-55-90-3, Administrimi dhe mirémbajtja e sistemeve dhe rrjeteve kompjuterike Teknologi rejetove dhe Intemett Psa.1.2 Klient dhe server. 1.3 Rrjetet Peer-to-Peer 1.4 Seven . 1.5 Rejetet e strukturuara 2. Topologiité 2.4 Term “TopOlOg noe nensn 10 2.2 BUS woncneneniienininmninennnenentnnsnanae 23 Star... a sone 12 2A RING sean soonne 1, 2.5 Format mikse so 3. Modelet ¢ rrjeteve .. 3.4 Véshtrimi pergiithshem 16 3.2 Model OSI... : w 2. Shtot@ shtresat e modelt OS... 20 3.4 Modal DoD .... 24 3.5 Modeli TP 2% 3.6 Paketimi dhe ¢ ‘paketimi. 25 4. Mediat e transmetimit me kabéll 4.4 Karakterisikat dhe 18 dhénat teknike 2 transmetinit 8 sinjalit ar 4.2 Teknika @ kab pre) Bakr : 28 4.3 Specitkimet a 4.4 Fushat o pérdorimit 33 45 Kategorits a4 4.6 Porcjelasit valive 8 artes. on 35 4.7 Vegortee kabllove me fbra optike 35 4.8 Ndéttimi i brave sa 4.9 Specitikimat e kabllove me fra optike 29 4.10 Fushat © pérdorimit té kabllove me fibra optike 44 4.11 Tektikat e bashkimit té kabllove me fitra optiked? 4.12 Zajednja e paiisieve matose aa 4.19 Eliminim i idhjeve te shkurra 44 4.14 Zvogelimi i humbjeve te Hust rkthint 4 4.18 Eliminimi i shkeputjove tok pin-&t 6 4.16 Rivendosja @tidhjove difokloze MB e0b ou. AB 4.17 Burimet mé 18 shpeshta to defekteve 47 5, Pérbérésit aktive té rrjeti 6.1 Ndatia sipas modait SOIOS! 48 B2 HUE : 48 5.3 Repeater : ssmnnnan 50 5.4 Koivortuesit © mediave e.. 51 BS Sites none : nan 84 56 Bridgo-t 56 BI ROWE anne oe 87 5.8 Gateway ross : 58 8.9 Kartat 0 6 eure nena 58 6. Protokollet e sotme té komunikimit 6.1 Detyrat © protokolleve dhe shérbimeve ni Th... 62 6.2 Protokollet nd rjetet iokalo i 64 6.3 Shérbimet e rezolucioni 48 erat 87 6.4 Prolokollet e WANS 0 6.5 Protokolte té reja ni kufl® midis WANA dhe LANit 2 7. Procedurat e aksesimit é LAN-it 7.4 Teknologjia Ethernet 74 7.2 Specifkirni Gigabit 7 7.3 Gigabit Intertace Converter (BIC) 80 7.4 Shembyj kontiguriml 7 at 7.8 Token Passing 82 8. Bashkésia e protokolleve TCPAP .. 84 8.1 Protokollet dhe detyrat ¢ tyre a4 8.2 Ndérveprim! midis protokolleve dhe shérbimeve 88 8.3 Adresat @ IP-s6 dhe adrosat MAC 89 9. Protokollii internetit 93 8.1 Pjeset porbirase dhe delyrat o IP sé 93 8.2 Caklimi i adeesave 16 IP-s@ 96 9.3 Subnetmaskal dhe subnetet 99 Sa-Poketat te 408 8.5 Internet Control Message-Protokoll 0 9.6 IP v6 a2[ Teknotoaite © jateve dhe Intor 10. TCPja dhe UDP-ja 13 40.1 Funksioni dhe neértimii TGP-s8 dhe UDP-s® 113 10.2 Menyra € puns 88 TCP-88 oo monnnenne 13, 10.3 TOP-Header suronennnn "17 10.4 UDP 118 10.5 Testi i lidhjave t8 reat. 19 11. Protokollet e aplikacioneve dhe shérbimet e rrjetit . 123 11.4 Voshirim i pérgjthehem .. sone (2A 11.2 Hypertext-Transport Protocol nnn s 9D 11.3 Sesioni HTTP, 125 11.4 Flle-Transfer-Protocol 7 126 11.5 Protokollet SMTP, POP dhe IMAP. 2 411.6 Simplo- Network Managomont-Protocol ...u.129 12, APXISPX, 34 12.1 Fusha o pérdorimit 8 IPXISPX 131 12.2 Pérdoriml i adkesés MAC pér plrshtats te tora 133 13, Teknikat e transmetimit pa kabiill .......135 13.1 WLAN. 436 13.2 Instalim dhe testini sistemeve pa kabélt Ww lidhura me LAN-in 197 13.3 WLAN ményré lide pa kabel n& Internet...138, 13.4 Transmetimité chénave me infrared dhe Bluetooth z 141 13.5 Transmetimii té dhenave nie radiovale ose tasestink 143, 14, Krijimi i fidhjes né Internet... 145 14.1 Aksesi ne mjetet anatoge 145 14.2 Aksesi permes ISDN-s8 né rijtet dixitale .. 146 14.3 Fushat e pérdorimit 16 ISDN-88 or sunnnnns 150) 14.4 ISON ja né praktke 150 14.5 Zhuillime t8 reja 151 14.6 Bazal e DSL-s® 7 192 14.7 DSt-Ja n@ praktke 153, 14.8 Zhwillime 18 rojo all 185 14.9 Forma t tera lidhje 186 45, Konfigurimi i browser-it dhe i njé kontoje e-mai 187 45.4 Kelim i dhjes né Internet 187 18.2 Kriml{njé Kontoje e-malei 18 Outlook Express. sess 158 16.3 Konfigurimet per sigur iat shkéimbimit 8 e-mail-ove, 458 15.4 Browseri 160 15.5 Pershtalja & konfigurimil ts Internet Explorer... 164 16. Siguria né LAN dhe WLAN wees 1B 16.1 G'kuptohel me sigui w dhenash? 166 16.2 Standardet né fushén e sigurist 88 18 dhinave, 168 16:3 Kontrollet @ aksosit pérmes NT-LM e Kecberos..170 16.4 Siguria né WLAN 173 16.5 Firewall 475 166 Inirusion-Detection Systems 119 417.Planifikimi dhe dokumentis 417.4 Planifkimi i objektivave 182 17.2 Kerkesat nda] infrasteuktures 104 17.3 Shpéndarést dhe paisa e vendeve té punds, 185 17.4 Dokumentien 107Rijetel « kompjuteraye - Bezat N@ k8t8 Kapitull do t8 lexoni: > C’kuptohet me erjet kompjuterash? > Clee rjotesh ekzistojns? cusht: Njohuri t8 pérgiithshme mbi kompjuterin. 1.1 Nga se dallohet njé rrjet kompjuterash? G’éshté njé rjet kompjuterik? No pirat! 6 net paragotn@ orp satemesh 8 tdhur me ni pg tetrin, 8 clt mund t8 komurikoiné ndermet tyre. Ther se honk os ae Bim me ni jt Kompisterik gate se mnmum 9 korres Al inne hur ne manyete ig mundesopssntontineeteabeasee tddenen te Dy kompjutera 16 thu me nj kabeit Ekzistojné kéto Hloje rrjetesh kompjuterike: ida et Rrjetet lokale (LAN - Local Area Network) kufirin @ sipérfages ku 8shté vendosur firma. | gjithé hardware i giendet mbikqyrion e njé pérdoruesi, respektivisht t8 njé firme. Né trjetet lokale transferimi i t8 dhénave, né shumicén transferimin @ t8 dhénave nga kompjuteri né kabéll dhe an, ‘RE motherboard. Co kart@ rrjoti ka njd numér {adresé), i ca: (MAC-Address). MAC-Address-a shérben par identifi Rrjetot lokate pa kabéll (WLAN - Wireless Local Aroa Network} Mieless Local Area Network (ret lokal pa kabel) ésht njé variant i LAN dhe dallohet nga ky ifundt ga media aé érdor pér transmetimin e té dhénave. Pér transterimi © 18 dhénave né kété rast, n@ vend té kabllt pérdoret teknologiia th a menables: Per shombul,njéringa standardet q® pérdovet mjatt kohete fundit pis tronamnotininne to dhe ne (n8 oj8 zone rrethuese prej afro 10 motrash} ashté Bluetooth 1, Pérsa i pérket aspektit té sigurisé tek WLAN-i ka shud otemen BLE citar sjtin par pasojé nie narshim mé te madh Hohe por kent % WLAN i duhot té kote njé emér kod (pérzierie gérmash, shifrash dhe karakteresh te vex SSID (Service Sot Identifier) duhet ,fshelwir. Né kete ményré pengohet qo WLAN to a joftojé emrin ¢ tij me TeMesiah eee ey agadcast! Klontéve potencilé, sf dhe nga ana tjetbr arihot qé Mientidehet te lore saktésisht emrin e WLAN-it n@ ményré qé t8 lidhet me 18 te per 'u marré né konsideraté, elemonte té canta). | ashtuquajtart % —_ WLANhin lejohen ta aksesajné vetém klientit, adres, © aksesit 18 krijuar pér kate qéilien 41 Transterimi i té dhénave ni: WLAN duhet té # © kartave (6 irjetit té té clléve @shtd e regjisteuar né listen bihet vetém i koduarFeknologilé © steve dhe intemelit Krahasimi LAN/WAN ‘Tradicionalisht i réndisishéim né LAN éshté transterimi it dhénave, né WAN shtohen edhe elemente t@ tjeré si transmetim i zérit (roti telefonik) dhe i figurave lévizése (jet televizionit kabilar) Ij karakteristké kryesore e LAN-it ashté q@t8 gthé parbarasit e rijetit zotarohon ngo firme pérkatéiae. Korakteristiké kryesoro © WAN &sht8 gé tratiku i t8 dhénave, 18 paktén né pjesd 12 caktuara, kalon edhe né lnja te eilat nuk jane 18 prondsit8 firms, ai né nj forms, apo nj tjetér, duhen .marré me gira” a AEP RS TE Koncepti Transferimi i t8 dhénave né njé | Transferimi i zérit, | t@ dhénave dhe videove né zon t8 kufizuar largési t8 médha. [Shkalla e transmetimit 10 Mops deri 10 Gbps 64 Kbps deri 622 Mbps, respektivisht 10 Gbps Pronésia Né zotérim t€ pardoruesit Ne zotérim té njé kompanie publike apo private Ndartimi i njé WANLi né pronési té vetd firmas ka kuptim dhe ashtd rentabél vetém né shumé pak ndérmarrje, apo organizata. Kostot respoktive, pér shembull pir kabllin, mirémbaitjan, apo mbikqyrien e rrjetit, do té sillnin shpesh viera amortizimi te shitira né afate kohore mjatt té giata. Né kété ndérvarési duhen pérmendur termat Internet, Intranet dhe Extranet, megé ato e bejné te qarté ndryshimin, proj termave klasike LAN dhe WAN. MAN - Metropolitan Area Network Shirirja © MAN kufizohet né hapasiran @ njé qyteti, ose njé qendro industriale dhe pérfshin fargési prej eth 100 ken WAN - Wide Area Network WANG, i quajtur ndryshe dhe rijet me shtrire t@ giera, nuk kufizohet né shttigjen e tij gieografike. NB formen ti Klasike ai sherbente per lidhjan © pajisjeve kompjuterike nd distanca té largéta, Té dhénat, né shumicén e rasteve, transferohen néipérmjet linjave publike, pir shfrytézimin e 18 cilave ka tarifa té caktuara, Fiemat mund ta shfrytézojn8 WAN-in si lidhje 1@ LAN-eve t8 vecanta té tyre, GAN - Global Area Network Tori GAN pérchkruan shtkjen ori WAN ind na dimension global. Né nj ret global lergeaité ndrmjetkompiuterave A¢ Komunikojne mund 1% Salone mira klmatat. Te dhénot talons né ralgon a tyro ngo drguesh tek maveea shumé stacone ndermjetése (outera. Distanca kalohet Ja si njée tre, por a ndava nb shumé segmente Interneti Intemmeti &shté sot pér sot GAN-I mé i madh ae egziston. Kompjutera té panumért né mbaré botén mund Njéri-tjetcin né cugé: nga mé té ndryshmet dhe te shkémbejné informacione. idhen me Meqa gjithnjé e mé shuma fusha té zinxhirit té prodhimit ekonomik po ndryshajné né varési té Interneti, fliter tashmne Er njé .revolucian ekonomik” me pémasa té ngjaghme me industriokimin, Intraneti intraneti éshté njé LAN, qe &sht® ndértuar duke perdorur teknikat © internetit. Krahas pérdorimit t@-TCPAP-S@ si Protokoll standard, vihet re pérdorimi i Web-Serverave, te eil8t mbéshtesin Komunikimin @ punoni@sve bazuar ne ts ashtuquajturén browser technologies. Intranet shfryt@zon lidhjet ni trjet te etd fiemes por shkémbimin ad githe fiemén 0 16 choaave ne formé teksti, grafikésh dhe videosh. Ekstraneti Extranets éshté bashkini i kontrotluar i Hehjeve 1@ intranoteve t6 finmave té ndeyshme. Ai éshté hapia me jash inwanelit ve vere fiemave per aksusune 16 ti nw Aga Internet, apo per edftivnins p intranete 18 tjera.Rajetel © ke Parparésité @ rrjeteve lokale © Komunikim i shpojté: Né njé rrjet lokal dy apo mé shumé stacione pune lidhen me niéri-tjetrin napérmjet njé kabli. Npérmjet katij kablii dérgohen té dhénat nga njéri kompjuter né tjetsin, Rrjeti kompjuterik pardoret par transmetimin @ njoftimeve dhe paraget né kts ményr8 njé mjet komunikimi. Njoftimet pér punonjésit dérgohen ‘ni formén @ postés elektronike (e-mail). Edhe né rastin kur né njé moment t8 caktuer, i adresuari, nuk éshts duke punuar né kompjuterin ¢ ti, informacioni nuk humbet. Ai memorizohet dhe punonjési e morr até sapo ky i fundit ndez kompjuterin dhe bén identifikimin flog on) né erjet ‘Shfrytazim i pérbashkét i t8 dhénave: Té dhénat, 16 cilat shfrytézohen nga dise persona, memorizohen né rriet vetém n& njé vend t8 caktuar. Té gjithé punonjésit, nga vendi i tyra i punde (kompjuteri i tyre) kané akses NEpErmjet rrjetit mbi kéto té dhéna te perbashkita. Né KEt méinyré, punonjésit pdrdorin giithmoné té dhénat aktuale. Gabimet, té cilat shkaktoheshin nga té dhéna jo uniformé dhe t& memorizuara nf disa vende {kompjutera), ‘nuk ndodhin ma. © Sigurimi gendror i té dhénave: Pérmes ruaitjes $8 té dhénave né njé kompjuter né rrjet, krijohet mundésia e sigurimit (backup-it) né ményré gendrore té té dhanave té réndisishme, Krahasuar me sigurimin e #8 dhénave 1B kompjutera té vecanté, kjo sjell né njé mase té madhe lehtésimin e punés sé administratorit ta rretit, %_—_Shfrytézimi i pérbashkét i mjoteve t8 punds: Pajisje té kushtueshme, si printera me ngiyta, apo pliotera, mund 18 shfrytézohen nga giths punonjésit néparmjet erjetit. Kio 2vogélon kostot pir invostime. 2 Shfrytézim i pérbashkat i Software-ve: Shumé programe aplikative ekzistojné né version pér ret. Kéto programe instalohen né njé kompjuter qendror né rrjet, nd té ashtuquajturin server rxjeti, dhe mund té kérkohen nga disa stagione pune (té ashtuquajturit klienté, apo stacione pune). Programi, pasi kérkohet nga Klienti népérmjet, ijetit, ngarkohet né memorien operative té stacionit t8 punés 94 klientit, Né kété ményré kurschet vend nd memorien e diskut 18 ngurté té klientit. Sektori i TI*-si mund t8 punoja né ményré mé efektive, né rast se bén ‘té mundur qi programet ¢ rishikuara dhe permirésuara 18 mos instalahen vegmas né cdo kompjuter. Pérvee Késoj, shfrytézimi i pérbashkét i softwareve con nd thieshtézimin e administrimit 18 18 drejtave t8 licensave finventarizim softwaresh), si dhe mundéson zajidhje mé ekonomike per softwaret speciale, té cilat nuk mund 86 vihen né dispozicion njékohésisht pér té gjitha sistemet Adm trim gendror: Ky lejon pércaktimin e pérbashket 16 elemetave té sigurisé per klientét 1.2 Klienti dhe Serveri Roli.i kompjuterave té vecanté né shkémbimin ¢ té dhénave NE njé rrjet shkémbehen té dhéna ndérmjet kompjuterave té ndryshm. Gjaté shkémbimit 18 té dhénave, kompjuterat © angazhuar né kété proces marrin pérsipér seciti nga njé rol té vecanté. Gdo shkémbim té dhénash kryhet sipas t8 njejtit parim: kompjuteri kiient, dérgon njé Kérkesé tek njé kompjuter tjetér {serveri). Serveri i dérgon mé pas Klientit shérbimin ¢ kérkuar Sistemet operative té rrjeteve dhe serverave Si sistem operativ rrjeti mund t8 pérdoret ¢do sistem operativ, i cili mundéson komunikimin midis kompjuterave (@ lidhur ne jet. Po 18 marrim si shembull produktet @ Kompanisé s6 prodhimit 18 software-ve Microsoft, t& giitha sistemet operative g@ nga Windows 3.11 bijné te mundur komunikimin nd jot Me sistem operativ per server kuptohet ai sistem operativ | konceptuar na ményré té tilld qé, ti Keté t@ integruara ts gjitha funksionet bazé té rjotit, t& nevojshme per komunikimin klient dhe server. si dhe té jeté i optimizuar pir aksesim nga shumé klienté njéherazi Si sregull sistomi operativ i serverit pérbéhet nga dy komponente: prej softwaresit par server dhe per Klient Né cdo kompjuter te lidhur né rjet, punon na stond i ashtuquajturi Client Soltware (pragrami klienth. Ai adiinistron kérkesat e pérdoruesit ip. sh. hapjen © nje skedari né server) dhe e diigon kéta informacion mé te) né server, Pervec késaj_ Client-Software-i mert te gjitha te dhenat dhe ia ve ato né dispozicion pardotucsit. “Tl - Teknolagiie ¢ informacionit| Teknotogité © 1 pteve dhe Internetit Pjesa tjetér e softwaredit 18 rrjetit (Server Software - programi server) punon nd Server. Programi administron té glitha kérkesat gé viiné, kryen parpunimet e duhura dhe i jep dérquesit t@ kérkesés (klientit}informacionin pérkatés Sisternet gé perdoren sot si sisteme operative pér servera jane p.sh. Windows 2000 (Advanced) Server dhe Windows 2003 (Advanced) Server. Kéto sisteme operative komunikojné me ato klientévo, respektivisht né versionet Windows 2000 Professional dhe Windows XP Professional, té cilat mund té pérdoren edhe té vetme (té pavarura) si sisteme ‘operative t@ instaluara né njé stacion pune. Lejimi i shfrytézimit t8 pajisjeve té punés né rrjet IN& ményré qé punonjésit 8 shfytézojné népérmjet rjetit kéto paiisie pune té lejonen par t’u pérdorur né cet. inénat dhe pajisjot e kompjuterave té tjord, duhet qé kéto ‘Mundésia pér t8 véné né dispozicion burimet ~ resurset - (printer, palisie, disqe té ngurté) @ njé kompluteri pér vu shfytézuar né rrjet, éshté njé karakteristiké e vecanté pune e sistemit operativ. 1.3. Rrjetet Peer-to-Peer (koké-mé-koké) Ndérti njé rrjeti Peer-to-Peer Né njé erjet Peer-to-Peer jané té lidhur me njéri-tjetrin disa kompjutera té barazviershém. Kompjuterat kané té njéjtat 18 drojta ndaj njéri-tjetrit. Ata t€ giith pérmbushin t8 njéjtat detyca, 1 ~—Gdo kompjuter shérben pikésdpari si stacion pune par njé punonjés. i ——_—Pérveg késaj odo Kompjuter mund té kryej@ detyra 18 caktuara per njé kompjuter tietér. BH ——_Gdo kompjuter né njé rijet Peer-to-Peer mund té shérbejé si server dhe si klient. o- Rijoti Peer-to-Peer Rieti Peer-to-Peer-8shts i pdrshtatshm veganérisht né rastet, kur vetém pak kompjutera jané lidhur me njéri-tjotrin, Rijoti éshté i ,tejdukshém" dhe i strukturuar thjesht Windows-i 3.11 for Workgroups, Windows-i 9x dhe Windows NT, respektivisht 2000 ose XP, ofrojné funksionatitetot @ tet, si p.sh. venien né dispozicion té shérbim-pajisjeve (resources) pér piirdorues té tjeré NB erjet Ngo piképamja e sigurisé nuk késhillohet péedoriow i ES Workgroups dhe Windows 9x aye istemeve operative te vjetéruara si Windows 3.11 for Probleme gjaté pérdorimit té njé rrjeti Peer-to-Peer Problem kryesor pe njé rjet Peer-to-Peer ashté a@ njé kompluter, krahas punes sé tij normale pér pérdoruesin loka duhet t& poxpunoj® dhe kérkesat pér sherbimn qe i viine nenermiet rretit. Kio gie eund te sjellé humnbje te shpejtesiss 8 perpunimit «@ dhénave, Kompjuterat, shérbim pajisjet @ 18 ciléve ipriater, hapésiet pér 1a 8 eejotit, duhor 18 jet@ vazhdimisht ne pune dhe mur je 48 ahénash) vihen né dispozicion ¥6 piests tests é shtrytzohon maksinalistt nga 10 klionté niekohesichs| | | Ryjetet kompjustera Bazat Ne kété strukturé rrjeti ndikon negativisht fakti qé cdo pérdorues éshté veté pérgjegiés pér administeimin © kompjuterit 16 tij dhe per siguring e té dhénave. Kio zvogélon kohan @ administrimit qendror, por nga ana tjetér kérkon pérdorues me pérvojé né punen me kompjuter dhe ne tet. ‘Organizimi i pérdoruesve dhe grupeve té tyre duhet t8 béhet lokalisht né edo kompjuter, gié q8 do t8 thoté se né njé kompjuter duhet té hapet llogari pér ¢do pérdorues né rrjet, i cili duhet t@ punojé né rrjet né kompjuterin né fale. Kjo rit ndjeshim kohén ¢ administrimit. Fushat e zbatimit Parsa i parket pertormancés rrjetet Peer-to-Peer rradhiten nga fundi. Megiithaté kéto rrjote pérshtaten mjaft miré, kur bohet fale per njé numar té kufizuar pérdoruesish, q@ duan p.sh. té shfrytézojné bashkérisht njé printer, apo té aksesojné heré pas here té dhénat e pérbashkéta 1.4 Serveri Pérparésité dhe detyrat e serverit Par sasi té médha té dhénash ia vien té parashikohot njé kompjuter i veganté, ni t cilin do t8 ruhen té dhént © pérbashkéta dhe do té kryhen shérbime t8 tjera, Ruajtja gendiore e té dhénave n0 nid Kompjuter sjell pérpar ité ¢ méposhtme: % —_Té dhénat mund té sigurohen (backup) pa problem né intervale té rregullta kohore. Pardoruesit ¢ diné giithmoné me saktési se ku duhét te kerkojné informacionin e déshiruar. Atyre auk u duhet 18 mbajné mend, apo té shénojnd se né cilin kompjuter éshté memorizuar p.sh, lista e inventarit, apo nie tabelé ¢ caktuar. % —_T@ dhénat per identifikim né rrjet mund t8 memorizohen né server. Kjo lehtéson administrimin ¢ pBrdoruasve. a N@ server kontroliohen né ményré qendrore 1a drejtat per akses nd irjet, td drejtat pér akses t& pérdorucsve mmbi resurset e rrjetit (p.sh. 18 dhénat dhe printerat), si dhe konfigurimi | elementeve t8 sigurisé Detyra ¢ vetme ¢ serverit konsiston né dérgimin e té dhénave tek klient&t népirmjet rrjetit, kur kéta té fundit i kérkojné ato. Nga ana tjetér, serveri memorizon né diskun e tij t@ ngurté té dhénat e kr 18 rrjet. a ni njé kompjuter tetér Liojet e serverave Sipas Uojit té shérbimit qé ofrojné, servarat marrin dhe emrat pérketés. File-Server (Sever Skedarésh) Print Server (Server Shtypi) E-Mail-Sorver (Server Poste Elektronike) Fax-Server (Server Faksi) Web-Server (Server Shérbimesh Web} ‘Server pér administrimin ¢ pérdoruesve (domain controller, NetWare- respektivisht. SAMBA-Server) Application-Server (Server Aplikacionesh/Programesh) et} i File-Server dhe Print-Serverdhe Internetit, | Teknologi ¢ to ‘Secverat dallohen mé sé shumti pér performance e lart@, Ata palisen me disa disqe 18 ngurté tharddisks) me kapacitete {6 larta per mbajtje informacion, koné té ulét 18 aksesimit 1é te dhénave dhe me memorie operative t@ madhe. Nie vieré 18 vecanté ka besueshméria, pasi né rast mosfunksioninni t8 serverit, rjeti paralizehet dhe klienté nuk mund té aksesojné mé té dhénat e pérbashkésuara dhe printerin/at, Na rejotet © vogla shpesh serveri mer pérsipér disa shérbime. NE rrjotet e médha, me shumé pérdoruse dhe shumé detyra par 'u kryer népérmjet rratit, shpesh instalohen dhe intagrohen servera t8 specializuar, t& cilét marrin pécsipar shérbime t@ caktuara Aksesi né Server Kur punoni n8 rijet zor se dalioni ndonjé ndryshim nga puna né njé kompjuter t& vegant®. Ndryshimet paraqiten hollésisht mé poshté. % —_Duhet 13 identitikoheni me njé emér pérdoruesi dhe fjalékalim, mo qallim qB t8 aksesoni té dhénat tusja né Server. %—Krahas driv (tA: (disketa) dhe C: (disku i ngurté) keni akses dhe mbi drive té tjeré, té cilét identifikohen me germa shtes®. Béhet fjalé por direktori apo drive té pérbashkésuara (shared) né server. % —_ Kur illoni printimin, t8 dhénat pér t’u printuar kalojné direkt né printerin e erjetit . 1.5 Rrjetet e strukturuara Ndértimi i njé rrjeti t8 strukturuar Né ni firme me shumé dopartamente dhe punonjés @sht@ | nevojshém struktura e rrjetit pasqyron strukiurén e ndérmarrjes. rakturimi | retit, Né shumicén @ rastove Ne njé jet té Strukturuar éshte © mundur q@ punonjésit t8 grupohen né gtupe, 18 cilat psh. u korrespondoiné departamentevo té vecanta té ndérmarrjes. Me gallim g@ t& mund t ndértohet nig et i strukturuar, nevojitet njé sistem operativ efektiv pér rrjetin. Ky sistem operativ par rrjete mundéson administrimin gdndror dhe klasifikiein e punonjésve, sasisé sé 10 dhénave dhe mjetove té punés. Shitjet Printer neti Financa Administrator i rjotit: NO cdo r7jet kat paktén njB administrator. Ai kuideset per serverin, @ adiministron até dhe stacionet e punés, si dhe @shté i gatshém t'u pirgiigiet pyet ken pérdoruesit, Logarité © pérdoruasve dhe identifikimi: Me géllim 4@ ajé punonjis, late puns, 1é mund 18 shirytezoie burimet e rrjetit, ai duhet t@ identifikohet né ret. Par keté gellim ati hapet nje Hogar (konto) ne rijet (server). Llogaria ka emrin e pérdoruesit dhe faldkalimin pérkatds. Fjalékalimin (password-in) né rastin ideal duhot ta dijé vetim punanjési aé fjalé. Kjo do te pengante, qé njé person 1 panjohur 46 identitikohe| né rrjet dhe si erjechim t8 kishte akses mbi t@ dhéna te konfidencisle. qd mun ti Grupet e pérdorvesve: Punoniésit, t# cilet kryejne te njejten detyré ose detyra té ngjashme, apo i pérkasin jet departament, grupohen ne grupe perdoruesish (users groups). Sipas grupeve te perdoruesve administrator’ mund te caktojé niin té tora, cilar pajisje dhe te dh punés punonjés (perdorue ta lejohet 1€ perdotin gjate te cakiwaeTopologite kapitull do té lexoni: ndryshimin midis topologiive fizike dhe logiike cilat topologji bazé mund té pérdoren cilat avantazhe dhe disavantazhe paraget secila topologji Gilat topologji viejné né fusha zbatimi té caktuara Kusht paraprak ¥ __ Nichuri bazé pér arsyet dhe qéllimet ¢ njé lidhjeje né rrjet 2.1 Termi “Topologji” Pércaktimi i topologjive fizike dhe logjike Pécmes srjoteve té kompjuterave katon trafik té dhénash dhe ashtu si né llojet e thera t& trafikut, edhe né fushtmadT- 86 ndryshojné rrugét dhe rregullat ¢ trafikut, Topotogjité fizike ‘Topologiia fizike & nj ti fidhet me rrugét tratikut, Kétu do té parshkruhet ndertins fizik inj erieti me fate tetera 1 cilén strukture jané idhur me njaritjetrin komponentdt individualé t@ rjetit, ose © than me thjesht, né cilén forme P.sh. do 18 shtvihet kablli, apo ku do t8 vendosen antenat né rastin e transferimit t& té dhénave pa kabill Topologiia fizike éshté e krahasueshme me njé harté, nd 18 cilén jané shénuar rrugat 6 trafikut, Ky kapitull pérshkeuan format mé té réndésishme bazb té topologiive fizike: [aes a Senn fing Ural Topologiité togiike Topologifa logiike © njé rjoti pérshkruan rreguilat bazé t8 trafikut, t8 cilat viejnd nd srugét e trafikut. Ketu behet fale dir té tjera edhe se kush ka t8 drojtd t8 aksesojé mediumin e transmetimit Ndérvarésité Ne praktiké ekziston nj@ varési e ngushté midis dy termave, késhtu qé né njé rast normal njé topologii fizike e caktuar siell me vete nje topotogii logiike té caktuar. Topologité fizike dhe logiike nuk duhet té jené identike me njéra-tjetran. wsesi, zgjedhja & topologjisé fizike eshte shumé e rendésishme, pasi pasojat qé sjell me vete kjo agjedhje ndikojné tek faktoré 8 tille si p.sh. eo} kablli do t pardorel, apo sa elastik eshte sfieti ne rast se del nevoja e zgjerimit me pordorues t6 tier’. PBrvee késaj, me zgiedhjen e topologiisé lidhen ngushté dhe varen aspekte si siguria nga detektet. shpejtésia ¢ Komunikimit, gjordsia e bandés né dispozicion, pa neglizhuar kostot péxkatdse gé lidhen me aplikimin & topologiisa s8 zgjedhur.[ Texnoloite e rijeteve dhe intemetit \ 2.2 Bus ‘Té gjitha pajisjet shfrytézojné té njéjtin kabéll Topologiia bus dallohet nga pérdorimi i njé kabli qendror té i pershkruhet si Bus. Me kété kaball lichen t€ gjitha pajisjt, 8 clat duhet ta ndajné mes tyre kété medium (sha-red media). Topologia bus citohet edhe si rrjet_palsiesh 8 fiojé/ rradhe, Topologiia bus eshte topologii pasive gjé qs do 18 thoté 0 ompjuterato lidhur né katé njot nuk o rishpérndajné sinjalin ima te}. Ato kapin sinjalet i viiné pérmes kab, ose dérgoin sinjale né kabal,sijalet6 cilat pérhapen né t8 dyja drejtimet Ket fltet pér njé ret difuziv.N@ rrugén pérgjaté Kablitsinjalet humbin, dhe/ose dobésohen, késhtu gé gjatésiae busit ashts e — T0Polomtie Bus kufizuar. Népérmiet pérdorimit té pérforcuesve t8 sinjalt (repeater-at) mundésohet gé gjatésia ¢ lejuar t8 shtihet mé tej. Fundet ¢ buseve duhen mbyllur me rezistenca terminatore, pémndryshe sinjalet retlektohen dhe rikthehen sérish né kaball, Duke kaluar sérish népér kabs, sinjalet pérplasen me sinjalo t8 tjera duko shkaktuar damtimin e té dhénave q& ato pérmbajn. Prandaj lidhasit kabllit tek pajisjet e vecanta mbahen sa mé té shkurtra qé 8 joté e mundur {me & mira nj@ lidhés n@ formé T-je né kartén e rijetit), pasi pémndryshe do té kishte reflektime. Pérparésité e topologjisé Bus GB ___Kosto celativisht té ulta, megé nevojitet pak kabéll par té bere lidhjen. %_~— Mosfunksionimi i njé kompjuteri nuk shkakton probleme né rriet. krijimin dhe dérgimin né eet t8 sinjaleve t@ pakoordinuara. Ne njé rast't# tillé duhet té marrim parasysh Pérparésia e dyté vlen, sigurisht vetém pir rastin, kur funkstonimi jo i miré nje kompjuteri nuk goa né interfarenca té vogia qé mund té shfaqan. Disavantazhet e topologjisé Bus a we 1a t8 dhénat transferohen népérmjet njé kabill we vera. Gjithmone vetdm njé kompjuter mund te dergo}e We dhéna né rrjet. Gjaté dérgimit v8 té dhénave nga ky Kompjuter, t8 giithé t8 tjerat jané t@ bllokuar. Nig interferencé, né njé vend t8 caktuar 18 bus-it, né mediumin e transmetimit (kabéll me defekt, lidhje e lirs tek bashkuesit, Kompjuteri éshté konfiguruar gabim) bilokon 18 gjithé rrjctin dhe con né njé proces té mundimshém per gjetien o defoktit Performanca né topologiiné bus varet nga num i kompjuterave, t@ cilét njékohdsisht tentojne te dérgoine te dhena N@ rast se ndodh q@ 18 dergojné 8 dhéna, njekohasisht ndodh procest | perplasies (kolisionit) dhe dérgesat automatikisht ‘ipérsériten né periudha te caktwara kohore. Sa mé shpesh té ndodhé kjo gif, aq mé e ulet do te jel performanca dhe efektivitet! i dergiinit (8 t@ dhonave ni 1 Fusha e zbat Megiithé disavantazhet, topologiia bus ishte njéra nga mé t@ pérdorshmet né jeter © vogle lokale dhe e lidhur ngushté me termin Ethernet ni standardet 10Base5 dhe 10Base2. Sot ky llo| kabéllzimi nuk luan mB ndanje rol te ndjeshém. Kjo topologii éshté zévendésuar giérésisht nga steuktura fiziko yll. Tek erjetet pa kaball (WLAN) mund 1 giendon ende ngjashenéei me topotagiiné bus, si p-sh. kur njé kompjuter dergon t6 dhénat e veta né té gjitha deejtin e mundshme,Tapologiits 2.3 Star Gdo pajisje pérdor kabllin e vet NB topologiiné star secili kompjuterlidhet me shpdtndarésin qendror népérmjet njé kali. Ekziston pra, Aid lidhje koks imé koké (point-to-point) midis shpémdarésit qéndror dhe secilés paisje té lidhur veras me t8 Trak te dhénasi Topologiia Star Hub-i Shpémndarési qendror pérgiithdsisht pércaktohet si Hub, Pércaktime 1@ tera par 18 si parqendrues kabllosh, spo shperndarés né foimé yl, thjesht qartésojné so detyra bazé ¢ késaj pajisjeje éshté vénia né dispozicion e njé palisjeje gendrore me shumé mundisi lidhjeje pér pajisjet e tjera. Pérparésité e topologjisé Star 2 Most ksionimi i njé stacioni pune, apo defekti i njé kablli nuk ka asnjé ndikim par pjesén tjetér té eretit. Shpémdarésit aktivé shérbejnd njékohisicht edhe si pérforcues sinjali. Gieté njé ményre funksionimi te caktuar té shpérndaresit, dy stacione pune mund té shfrytdzojné pér komunikimin mes tyre t gjithé gjerésiné e band’s q@ ofron media transmetuese, pa penguar Adérkoha stacionet ¢ tjera t8 punés. Nb kété ményré kjo tapologji fizike lejon na total njé shkallé mé té larté t8 transferimit té té dhénave, Stacione 13 tjera pune dhe/ose shpérndards 18 tjeré mund té lidhen pa problem mé pas. savantazhet e topologjise Star a Kérkon pérdorimin e njé sasie t@ madhe kabllos a ‘Mosfunksionimi i shpaindardsit nxjer jashté loje 18 giitht sjetin, pra nuk kam 6 trafik 1€ dhénash, Topotogité fizike star shpesh punojné logikisht si topolagi bus. Shpémdarési dargon ne sinjal marrés tek te gjitha komponentét ¢ lidhur n@ ret. Rruga, né 48 cilén katajné té dhanat nga dérguesi te marrési, adikohet nga kontiqurimi i shpérndorésit (switch-it, hub-it, et) Fusha e zbatimit Topotogiia star pésdorimin praktik e gjen né rrjetet lokale né variantet mod Ethernet). Kjo formé kab ine te Ethemne: i pérdoret sot gjerBsisht n6 instalimet e reja nd nivel kat, (Fast Ethernet, Gigabit 9 godine 12| Teknologité ¢ rrjeteve dhe tnternatit 2.4 Ring Gdo pajisje lidhet me dy pajisje fqinje Topologiia Ring Tek topotogiia ring kabllot e pérdorura formojné njé formé té mbyltur unaze. Nuk ka film, apo fund kablt, Té giitha stacionet e punés lidhen né .unaze" (ring), si elemente té cilat perpunojné dhe perforcojné sinjalet qé kalojné 1né kabéll dhe i dergojné ato mé tej. Kétu qéndron edhe disavantazhi mé i madh, pasi dofekti i nj@ kompjuteri, apo i njé pjese té kabllit paralizon punén né 6 githé retin. Flitat pir njé ret té pjesshém, dhe béhet fjalé par njé idhje Point-to-Point midis kompjuterave fainie. Gdo kompjuter kja nje pararendés dhe njé pasardhés. Trafiku | w dhénave kryhet vetém né njé drejtim. Ky layout rrjeti adeshet crallé si topologil fizike né mjetet © sotme lokale, meq kostot e shtrirjes s@ Kabllit jand rolativisht 18 larta, Si topologii logiike né praktiké kjo po gien zbatim dhe realizohet shpesh népdrmjet nj@ palisieje gendore (shpemdarés fing). Fiikisht_ndértohet si njé topologit vil (star, por ményra se si te dhénat do te administrohen Kryhet logiikisht sipas rregullave 16 njé topologie ring. Né praktké njihet p.sh. si “Token Ring’ rjetezimi nuk perdoret me. ja shpérndarési, Sigurisht ky lloj2 a Vopologite 2.5 Format mikse Kombinimet e topolos ive Bus, Star dhe Ring waktiké, kryesisht né rrjetet e médhs, gio kur crjote (apo pjesé rrjetesh) ekzistuese ba: ime raste té kombinimit t& topologiive t sipérpérmendura, p.sh. atéheré ishkohen né ndértimin e té ashtuquajturés Backbone. Rejeti Star-Bus Backbone Me Backbone kuptohet lidhja fizike © shu mé rjeteve me njéri-tjetrin. Behet fale pér njé rrjet né sfond q@ mundéson P.sh. lidhjen e ndértesave té ndryshme dl he rrjoteve té tyre individuale respektive. Rejeti Star-Bus, Me tet star-bus formohet kur Hub-e 18 ndryshiém, respoktvisht qandra ¢ yt 8 formuar prj ldhjes 98 tyre, lidhen me ajéri-tjetrin me nje kaball bus, Po japim njé shembull 8 thjeshté par ta qartéauar si ide. Né njé ndértest trikatés he edo kat &shté i lidhur né rrjet duke Pérdorur topologjing star. Té tria katet, ose mé sakté Hub-et, lidhen me njéri-tietrin pérmes njé kabil bus, Né qofté oe kablli bus ka defekt, katet nuk mund té komunik 0}n& mé me njéri-fettin. NB rast se bie Hub-i, ndérpritet Komunikimi né eejet brenda katit dhe njékahesisht mos kéti kati dhe kateve t8 tjera, Rrjeti Star-Star Nié rrjet Star-Star formohet, kur Hub fidhen pérmes nje kal Féndésishém. © 18 ndryshém krijojné respektivisht qendrén © oj8 ylli dhe ma tej kéto Hub-e lime njé Hub kryesor. Né kété Hub kryesor, né praktike, shpesh lidhen dirokt edhe servera té Po japim ojé shembull té thieshté: Ne nj@ ndérte: burdorur teknologjing star. Té tria katet, kryesor trikatéshe me zyra, secili kat &shte lidhur ne rrjet me Kabéll duke 958 me sakté Hub-et me njér.tjotrin, lidhen pérmes nié kablli me njé Hub Né Fast mostunksionimi t# Hub-it gendror, Komunikimi brenda gde kati éshté ende i mundur. P gendror mund t8 jeté rendundant (i dubluan), gié q@ do te thote se + menjéheré né puné né rast mosfunksionimi té to parit. Ne vast se ‘ete kateve ka defekt. atéhoré ky kat nuk do t6 jete ne ¥ arsye sigurie Huts é Hub i dyté qéndon nd stand by modus dhe futet Kablli, qé kalon nga Hub-i qendror tok ajari nga Hub te Komunikojé me katet © tyera gong} 14Teknologiité e rrjeteve dhe Internet i Star Rejti Star-Star Struktura né formé Peme Topotogiia pemé @sht® ndértuar né formd 16 tillé q® nga njé rrénjé datin nj sasi t made dogBrinesh o8 tahon me pike 18 dere stpsindare, Benet date per agierimin e njé rejeti star-star (yll-yil) né njé rrjet me shumé nivele. - A . OS Struktura né formé pomo pérshtatet miré pér rtjetizimin e miediseve té nie dk » ‘ AKNAADM firme, ni t8 cilén ndértosat e ndryshme lidhen népérmjat njé qendce llogaritéso, apo pérdorimi i késaj strukture n@ rjatet e shpémdarjes sB sinjalit televiziv me kaball q@ pardorin televizionet kabliore. ‘Topologiia Peme Rrjeti Mesh NB njé jt t6 til ekzistojnd shums nyjo ndérmjet nyjave individuale t& ejett Kuptimi i ndartimit t8 njé rreti t tille @sht6 0 nd rast mostunksionimi t8 njé lidhjeje, sistemi mundéson aksesimin e njé lidhjeje t8 dyté rozervé (vedundant) ‘Shpesh Kété lloj lidhjeje e gjejmé tek rrjetet WAN. Ma tej mund t datloimé nése linjat rezervé qé do t pérdoren jan aktive (load sharing, me ndarje t& ngarkes®s), apo pasive (standby) Rijeti MesittiHet Né kété kapitull do t8 lexoni: > gfard jané modelet e rrieteve > simund té punoni me modelet e rrjeteve > Gfaré Eshté modeli OSI > Gfaré éshté modeli DoD Parakusht ¥ ——hjohuri t8 pérgiithshme mbi kompjuterin 3.1. Véshtrim i pérgjithshém Hyrie ‘Supozoni se njé klient X, népérmjet kompjuterit té ti, déshiron t& aksesojé faqon HTML t& njé prodhuesi hardware-sh, me qillim 4@ t& shkarkojé pre} andoj driver-in e kartés grafike t8 ti, duke pérdorur shérbimnin FTP. Pr k8té gallim, klionti X mund té pérdoré njé sistem operativ, | cili ndryshon dukshém nga ai qé pérder prodhuesi i hardware-ve. Mundet q@ ai 6 akseson Internetin népérmiet njé LAN, por ndoshta edhe népérmjet njé modemi. Edhe Browser-i, té cilin ai pérdor, mund ta jeté biré nga prodhues software-sh t& ndryshiém. N@ Internet, kerkesa e tj transmetohet deri tek kompjuteri i prodhuesit t@ hardware it nipérmjet linjave ATM, lidhjeve Frame Relay ose linjave ISDN, ku sipas rrethanave hyiné né pérdotim protokolle t& ndryshme si TCP/IP, IPX/SPX, apo. SNA. Ju vini re gjithashtu, a8 pér shkak té shuméllojshmérisé sé komponetéve hard: dhe software pjesémarrés, nevojitet njé strukturim i qarté i komunikimit népérmjet mjotit. Vetém né kee ményré mund té garantohet, qé produktet © dryshme t8 jené nd gjendje té komunikojné me njéri-tjetrin né ndérfaget midis hardware-ve té rfetit, protokolieve t& komunikimit dhe software-ve. Shtresat Me géllim aé kéto ndérfage midis komponentéve té komunikimit t& standardizohen, nevojitet njé model, icili v cakton shtresave té caktuara komponenté dhe detyra té vecanta, t8 cilat té paraqesin ndérfage t@ standlardizuara pir shtresat fginje. No raste t® vecanta mund té bashkohen eta nga shtresa 1 caktuara, vetém nése kja funksionon nga piképamja ¢ hardwaro-ve, apo kur plotéson kirkesat e aplikacioneve té software-eve, Késhtu qi par arsye Kompatibilitet, Bshte e nevojshme 18 pardorot njé model i pargjithshem pér standardizimn. Sot, pir paragitjen ¢ komunikimit né rrjet, pérdoren tri modole, Ato ndryshojné nga njéca-tjetra para sé giithesh nga sakstésia me té cilén pércaktohen shtresat e veranta, Perver késaj, okzistojné ndryshime edhe né pargiithésimin modeleve. Kétu vion pércaktimi: sa mé i viefshem pergithésisht té jeté njé model, aq mé saktecisht duhet pirshkeuar edo funksion i vecanté, i cili bn pjesé né njé shtresé ta caktuar Tei modolot mé té fundit jané: % model ts0/081 % ——modeti DoD % model TCP 169 ck sneeae sion sea logis e reteve dhe Internet 3.2. Modeli OSI Historik i shkurtér ‘Modeli ISO/OSI u zhvillua né vitin 1984 nga Organizata Ndérkombétare Standardeve - ISO (International Standards Organisation), né vijim 18 pérvojes s® krijuar nga ARPANet, pér té krijuar njé model teorik, jcili do t& shérbente si standard per té plotésuer kérkesat pér paragitjen e komunikimit né rrjet, Meg modeli nuk i pérket ndonjé familjeje te ‘caktuar protokoliesh, ai quhet ndryshe Open-System-Interaction-Model (Modeli ~ OSI). Pérshkrimi Modeli pérbihet nga shtaté shtresa, técilat duhet 18 pérshkojné dy heré rrugén ndérmjet dy sistemave. Ky model lejon me metoda té thjeshta té parages® njé model komunikimi Mé poshté, komponentat e vecanté t# modelit OSI do 8 trajtohen nd ményré shumé t8 detajuar, Sa mé miré ta | kuptoni se ¢feré ndodh'hé shtrosat © voranta, aq me té lehté do ta keni né praktiké, nése iu bie rast té | identitikoni shkaget e problemave té mundshme qé shfagen né rrjet. Edhe pse modell OSI ésht& model teorik, at duhet ta pérvetesoni sa mé miré, me qaliim a6 protokallet dhe shérbimet e déshiruara té mund ti vendosni sipas shresave pérkatése. ‘Shembuil Supozojmé se njé punonjés A i njé firme gjendet me shérbim jashté firmés. Ai dubet t' jap njé Kienti informacione né lidhje me nj produkt, pérshkrim i té cilit gjendot né njé dokument mbi tavolinén e tj % puns. Ai i telefonon kolegut t8 ti) B né zycat gendrore, i cil j exon ati informacionin e kérkuar. N@ két® ményeS puaonjési A mund to vazhdoj8 mé te) bisedén me kientin né lidhje me produktin. Por cilat jané hapat e veganta, té nevojshme pér t'u ndérmaré, me qéllim qé punoniési me shérbim jashté fiemes te marr informacionin-e kérkuar? Shtresa fizike (Physical Layer) Sé pari punonjési A duhot etd akses mbi njé media, ¢ cila gjithashtu dshté né disporicion edhe t& punonjésit B. Ne kété rast media éshté telefoni. Né rast se A, né vend 18 telefonit mert-njé radio me valé, atéhere komunikimi do déshtonte. Duhet githashtu gé mediat 18 jen’ kompatibsl né nivelin tzik 18 wansmetimit, Shtresa e lidhjes (Data Link Layer) Punonjisi A duhet (i bjeri nuait t® dubur té telefanit me goltim q@ rot tolekomit ta lidhé me abonentin e déshiewbr (nd rastin e shembullit ten’ me zyrat gendiore té firmés). Vetom né rast se NTBC-ja e duhur err njé sinjal, atéhere mund te keyhot njé tidhje. Edhe né shtresén e lidhjes duhet t@ kryhet njé adresim i sak Shtresa e rrjetit (Network Layer). Bronda ijotit te fiemés, népérmjet centralit telefonik t8 vet firmes, keyhet oj néindarje logike. Kjo néndarje nuk varet nga Telekomi, por i shérbon dhe ndjek keyesisht strukturimin logik t6 tretit 18 firmés, Késhtu p.sh. mund 18 identifikohen > ‘Dor katt par dhe me 2x kati idyté, Tek shtresa e rietit na katé rast i referohern lidhjes (linjés) pérkatise. Shtresa ¢ transportit (Transport Layer) Informacionet nga A-js tek B ja dubet 8 vijné né forme 18 kuptueshme. Per KEE 18 dy partnerét ne komunikim duhet te flasin t8 njgjten gjuné dhe te ruajné t8 njejtat Konvencione t@ percaktuara gjate komunikimit. Nese Aja flet me 24 shuma shpojt, apo ka kercitie 4@ degiohen ai linja, Bsa i duhet (8 pyesé pér se béhe| fale. NE shtresén © trans giithashtu sigurohet, qé t8 gjitha informacionet kané mbaritur n@ mbnye® korrekte die jané procosu #6 t€ pjsjten men nga te dy anétShtresa e sesionit (Sessi Né qofté se A-ja fillon té lasé, onde pa ngritur receptorin B-ja, komunikimi nuk do t8 kishte sukses. Nése paraprakisht shté kryer krijmi dhe kontroll i fidhjes népetmjet pershindaties, vetém atéhere A-ja mund t'i japé B sé instruksione sfaré duhot 18 bajé. Aja flimisht duhet edhe t8 identifikohet tek B-ja. Kjo pasi B-ja nuk nuk mund ti japé intormacionet, 98 gjendon né tavolinén © A:sé gdo personi q8 merr n8 telefon, Ne két@ shtresé kontrollohen gjithashtu rregullat ¢ érgatitjes s8 aksesit dhe komunikimit. Shtresa e prezantimeve (Presentation Layer) Sipas shembullit t8 mésipérm, A-ja nuk ka mundési t’i lexojé vets informacionet ¢ kérkuara; informacione ia lexon B-ja, ai nuk mund Vi pérdor’ ato. Vetém kur B. atéhere Aja mund ta marré até. Informacioni duhet pérgatitur pér t'u “transportuar” népérmjet telefonit. Ne kee shtresd ndodh gati njé ndryshim i rrugizimit t8 procesit 18 “leximit", i cili nuk Ssht8 i pérshtatshém por retin, né procesin © “té folurit’, i cli éshté i pérshtatshém pér transportin. edhe né rastin kur kéto -ja e jep sérish me 28 t@ larté informacionin, ‘Shtresa e aplikacioneve (Application Layer) Me qéllim aé pérfundimisht t8 mund té realizohet sksesi tok informacionet e kérkuare, B-a duhet té dijé se né cilat dokumenta gjenden té dhénat e nevojshme, duhet té marta syzet, t& hapé dokumentat, e késhtu me rradh¥. Vetém asi t8 kryhen veprimet @ mésiperme, ai mund té fillojé me leximin e informacioneve. Né shtresén e aplikacioneve Parapérgatitet gjithashtu mjedisi pér veprimin e ,leximit” Aplikacionet Veprimi i leximit né vetvete nuk ashté pjesé e modelit 1 komunikimit. Ai mund té béhet edhe pa telefon dhe si ‘rjedhim nuk iuan asnjé rol né procesin e komunikimit. Késisoj ai nuk do té mertet parasysh né mode Modeli OS! Né tabelén ¢ méposhtme do té gjeni 18 vendosura karshi njéra-tjetrés shtresat qé i korrespondojnd shembullit 16 mnspion no ato noes se moat Ot De Zojedhja © informacionit| Shtresa e aplikacionove Application Layer Leximi/Ta folurit Shtresa © paragities Presentation Layer Pérshéndetjaidentifikimi] | Shtresa e komunikimit, shtresa | Sossion Layer e sesionit, Kontrollii t kuptuarit | Shtresa e transportit Session Layer Zaledhia © numrit Shtrosa o srjetit, shtresa & ‘Network Layer shkémbimit té 18 dhénave Numi lidhjes Shtvesa e sigurimit te 18 Data Link Layar ‘ dhénave, shitresa ¢ lidhjes Zojedhja e medias sé | Shtrosa fizike e transmetimit Physical Layer transmetimit 16 Biteve Eshté @ nevojshme te mésohen termat anglisht t@ shtresave, pasi né liter Se» gjenden parkthime té ndryshmo pérté njetin term. Githou atyre té perkthyere turén profesionale né ship mund +8 ternat anglisht jepen gitthmans ne kllapa krahas Parimi i funksionimit té modelit referues OSI Parimi bazé i modelit OSI eshte komunikimi midis shtresave té ndeyshme {8 ti B _— Cdo shires siguron nje grup sherbimesh (services) pér shtresén e mésipérme me percaktuar miré, e ashtuquajtura Service Access Point (SAP). Kéto 16 dhenave, and t nj ndértagoje 1 shérbime sigurojné ekses tek strukturSame ¢ larté shtresa, aq mé komplekse jané detyrat ge ajo permbush. Funksionaliteti i do shttese bazohet mbi standardet © shtrasés sé mépashme. H— Gjaté trafikut 8 té dhénave, secila nga shtvesat individuale t# nyjeve (nodes) 16 rrjetit te partshira ne komunikim, reagon sikur té komunikonte me shtiesén korresponduese (peer layer) 1é node-it partner (komunikim horizontal prmes njé lidhje logiike]. Né fakt, 18 giitha t& dhénat kalojné pérmes t8 gjitha shtresave {komunikim vertikal ose ndérshtresor}. %_Ndérver kapércehen. i ndodh gjithmoné midis shtresave fqinje, pra me fjalé 18 tera shtresa t8 vecanta nuk mund té Lofron shérbim shtresés N+1 pérfitan nga shtres® Nt shérbimin ¢ kryer Kommunikimi ndérmjot shtresave Té dhénat midis shtresave quhen njési té dhénash protokolli (PDU - Protocol Data Unit). Ato bashkohen me njéra tjetrén né njé t8 ashtuquajtur Header (kok8), nd 18 cilén gjenden informacionet e kontrallt té protokollit (PCI - Pratecol Control information) t& shtresave pérkatése, si dhe ,ngarkesa” parkatése me té dhéna 18 shfrytézueshme (SOU - Service Data Unit) Kur té dhénat kalohen pétmes shresave, cdo shiresé individuale @ staclonit dérques qé trensmeton t@ dhéna i bashkéngjit njé header té dhénave té marta, i cili interpretohet dhe higet pérséri nga shtresa respektive e stacionit marrés, Tec 7 Applicaton ora] 7 Appication z © Proventationte {RCTESEE) | 6 Presentation | $ERE] 5 Session STE 5 Se 3 Network /e--fafm jo] 3 wotwork | | | : 2 datein GATTI > ata-tink i 1 Prysteat | pssasmaarerpal | Phil 5 ee Mocs e ane Modeti me shtresa