Avc Ku konografisi ve Hnernmedeki Betimlemeleri

II. Bayezid'in Filibe dolaylarnda bulunan Uzunova'da avlanmas. Hnernme I. Cilt

Avclkla ilgili inanlar, simgeler ve buna bal olarak

yaplan tm dzenlemeler Trklerin yaamnda nemli
bir yer tutmutur.
Av sadece dinlenmek amacyla deil, spor ve savaa
ynelik eitim amacyla da yaplmaktadr. Halkla iletiim

kurmak, onlarn dertlerini dinlemek, gerektii zaman

tefti yapmak iin de bir vesile kaynadr.
Caferolu, bozkr Trk devletiliinin en nemli
unsurlarndan biri olan avcl mill devlet sporu
olarak nitelendirerek, avcln inan, itikat ve
geleneklerle bir klt hline getirildiini ifade etmektedir.
Altay Trklerinde de, avclk sadece elence amal
olmayp, ayn zamanda din bir kimlik tad da
bilinmektedir. Srek av, kutsal ruh dnyasnn bir
paras olarak kabul edilmitir.
Bu av esnasnda atlar, avc kular zel olarak eitilmi
ita ve pars gibi hayvanlardan da yararlanlmtr.
Devletin ileri gelenleri iin tertip edilen grkemli srek
avlar adeta asker bir manevra niteliinde olup, devletin
yenilmezliini, gcn ve muktedirliliini gsteren
avlardr.
slm ncesi Orta Asyada grlen avclk gelenei,
slmiyet sonras Anadoluda yeni bir sentezle
sregelmitir. Avclk Osmanl mparatorluu
zamannda bir devlet tekilat hline gelerek resmiyet
kazanmtr. Av herkese zg bir ura olmayp,
istenildii gibi avlanlamaz ve hayvan beslenemezdi.
rnein bir avn en nemli unsurlarndan olan
kartal, taz gibi hayvanlarn beslenmesi yasakt. Av
blgeleri ve hayvan trleri divan kararyla belirlenir, bu
kararlara uyulmad takdirde ellerinden ahin ve
kpekleri alnarak ar cezaya arptrlrd.
Kartal, ahin, doan, atmaca gibi yrtc kularla avlanma

nemli avlanma usulleri arasnda yer almaktadr.

slmiyetten nce ve sonra Orta Asya Trk kltr
tarihinde avc ku ile avlanma ve bu tip kularn
yetitirilmesi, Osmanl dneminde dzenli ve sistemli
olarak yaplanmtr.
Bu balamda avc ku ve elinde yrtc ku tutan avc
betimlemeleri de, iniden minyatre kadar Trk
sanatnn her alannda sevilen bir kompozisyon olarak,
Trk ssleme programndaki yerini almtr.
Avc kular, Trk mitolojisinin de en karakteristik
hayvanlarndan olup, nemli bir yer igal ederler.
Bahaeddin gel, Emel Esin, Gnl ney ve Yaar
oruhlu bu kularn sembolik anlam ykleri zerinde
incelemelerde bulunmulardr. Yaplan almalar
neticesinde ortak bir sylemden sz edebilmek
mmkndr.
rnein oruhlu, bu kularn Orta Asya Trk
topluluklarnda koruyucu ruh ve asalet sembol olarak
kabul edilip, slmiyetten nceki Trk devletlerinde
hkmdarlarn ve devletin ileri gelenlerinin g, kuvvet
ve kudretinin bir gstergesi olduunu ifade etmektedir.
Bir arma, bir totem nitelii tayan kartal ve dier yrtc
avc kular Reidd-dinin Cmit Tevrih ve Eblgazi
Bahadr Hann ecere-i Terakimesinde 24 Ouz
boyunun sembolleri olarak dikkati ekmektedir.
Av kltrnn vazgeilmez hayvanlar olan bu kular,
slmiyetten sonra da alpln ve yiitliin
temsilcisidirler. ney bu yrtc av hayvanlarnn
nazarlk, tlsm sembollerinin yan sra, bilgelik ve ariflik,

klavuzluk, hatta talih ve ans anlamlarn da

tadndan, bir devlet kuu olarak
deerlendirilebileceini ne srmtr. Yrtc av kular
Seluklu ssleme programnda ska kullanlan figrler
olup, zellikle her mimari yap biriminde farkl
sembollerle hayat bulmutur.
Genel olarak avc kularn yer ald betimlemelerin
ikonografisinde bu kularn; kuyruu dml, benekli
bir at zerinde oturan avcnn kolunda tnedii
grlmektedir. Avc kaln deri eldivenli kolunu belirli bir
hizada ne doru uzatarak kuu tamaktadr.
Bu tip kompozisyonlarda at ya drt nala koar ekilde ya
da adeta poz verir gibi sakin yrme pozisyonunda tasvir
edilmitir. Bazen de bir gurup hlinde yol alan avclarn
kolunda betimlenmitir. Atlarn benekli olmas neyi,
Orta Asya hayvan slubunun bir hatras olabilecei
fikrine yneltmitir.
Gerekten de atl bozkr kltrne mensup topluluklarda
atlarn zerinde kk nokta, virgl gibi benekler
grlmektedir. Bunlar, figr duraanlktan kurtaran
birer hareket motifi olarak deerlendirilir.
Ayrca ney bu beneklerin bir tlsm, byl bir sembol
olarak da kabul edilebileceini vurgulamaktadr.
Atlarn kuyruklarnn dmleme temas ise, Trk-slm
sanatnn nemli tasvirlerinden biridir. oruhlu, sava ve
ava giden atlarn kuyruklarnn dmlenmesi
geleneinin sembolik anlamlarn aklarken, bu
durumun lm ve lme hazr olmay, matemi,
herhangi bir nedenden dolay maruz kalnan zorluklara

kar gz pek mcadele etmeyi, yiitlii ifade

edebileceini ne srmtr.
Grld gibi bu tasvirin uzants slm ncesi Trk
sanatnn kaynaklarna kadar ulamakta, o dnemin
din, mitolojik, sembolik dncelerinin izlerini
tamaktadr.
Geni kanatlaryla uzun sre uabilme zellikleri, keskin
gz ve hassas koku alma yetenekleriyle gl fiziksel
zelliklere sahip olan avc kular, yetitirmek uzmanlk
gerektiren bir iti. Uzun bir sreten geerek sabrla
eitilirdi.
Bu konuda en nemli aama kuun insana
altrlmasyd. Yetitiricinin sol kolunda, kendi kulak
hizasnda, eri tutulmadan uzun sre tnemesi
salanrd. Ava kmadan bir gn nce a braklan
kuun, avn paralamadan yakalama alkanl
kazandrlmaya allrd.
Konunun banda da belirtildii gibi Osmanl Devleti
zamannda avc ku yetitiricilii ve eitimi bal bana
bir devlet politikasdr. Bu dnemde avclk tekilat en
st seviyeye ulamtr. Padiahla birlikte av yapan
topluluun banda rikb aalarndan ikr aalar
bulunmaktadr.
Merkezdeki ku bakclar ile birlikte, Osmanl
Devletinin snrlar iinde yer alan tm resm avc kuu
yetitirenlerin amiri durumundadrlar. Srayla
akrcba, ahinciba ve atmacacba eklinde
gruplanmaktadr. Bunlar sarayn d halkndan (erkn-
byrun) olan avcbalardr.

Bir de sarayn iinde, enderun ksmnda avclk ilerini

yrten sorumlusu doancbalarn olduu doanclar
kouu (hne-i bzyan) mevcuttur. Grev alanlar ve
hizmet verdikleri yerler farkl olan bu iki ayr avc
topluluundan doanc kouundakiler sadece av
esnasnda grevli iken, brun ksmndaki aalar yani
akrcba, ahinciba ve atmacacba, saraya avc ku
temin etmek, eitmek ve onlar korumakla
ykmlydler.
Taradaki avc ku yetitiricileri sayyad (avc kuunu
yakalamak iin tuzak kuranlar), kayac (yuvalarn
bulunduu kayalklar gzetenler), yavrucu (yavrular
eiten) gibi yaptklar ilere gre eitli adlarla
anlmaktayd.
Hnernmenin av minyatrlerindeki kollarnda avc ku
tayan figrler, doanclar kouuna mensup doanclar
ve ikr aalardr. Doanclar ocann klk meknlar,
Topkap Saraynn iindeki Enderunda bulunurken,
yazlk meknlar skdardaki Doanclar meydandr.
Kaynaklar, doanclarn bir blmnn srekli olarak
kald, doanlarn besleyip eittikleri yerlerden biri
olarak, bugn mevcut olmayan Doanclar Sarayndan
bahsetmektedir.
Ayrca Doanclar Cami olarak da bilinen akrcba
Hasan Cami (H. 996/M. 1558) yaknnda avc kularn,
barndrld ve yetitirildii kuhanelerin
mevcudiyetine de deinmilerdir.
Elinde avc ku tutan doanc betimlemesi, Osmanl

minyatr sanatnda da ok sk kullanlan bir sahnedir.

Konuyla ilgili ok sayda rnee, avla ilgili en zengin
malzemenin bulunduu Hnernme adl eserde
rastlamak mmkndr. Bugn Topkap Saray Mzesi
Ktphanesinde bulunan iki ciltlik bu eser
,
Trk minyatrnn bayaptlarndan biri olarak
deerlendirilmektedir.
[TSMK H. 1523/H. 1524]

III. Murat zamannda, ehnameci Seyyid Lokman

tarafndan Trke kaleme alnp, bata Nakka Osman
olmak zere bir grup saray nakka tarafndan
resmedilmitir.
Anafartann Saray arivinde bulduu bir belgenin
nda dier nakkalarda Ali elebi, Mehmet Bey, Veli
Can, Molla Tiflis ve Mehmet Bursav adl sanatlardr.
Hnernmenin 1. cildi 48.5 x 30.5 cm. boyutunda olup,
234 yaprak ve 45 minyatrden olumaktadr. 1579da
balanp, 1584de tamamlanmtr.
Giri ksmnda, Trk boylar ve ongunlar resimlerle
birlikte aklanrken , Seluklularla ilgili ksa tarih
bilgiler ve Topkap Saray hakknda aklamalara yer
verilmitir. 1. cildin asl konusu Osmanl Devletinin
kurucusu Osman Gaziden balayarak Yavuz Sultan
Selim Dneminin sonuna kadar, tahta km Osmanl
padiahlarnn saltanat yllarnda yaadklar nemli
tarih olaylar, kazandklar zaferleri, ahlaki vasflar,
avlanmalar ve bu konudaki hnerleri hakknda ayrntl
bilgiler verilmektedir.
Hnernmenin 2. cildi ise 0.43 x 0.30 cm. boyutunda
olup, 302 yaprakl ve 65 minyatrden olumaktadr. Bu

cilt ise 1588de tamamlanmtr. Kanun Sultan

Sleymann tahta kndan lmne kadar geen
olaylar anlatlmaktadr. Kazand zaferler, gzel ahlak,
yardmsever ve adaletli kiilii, avclktaki ustal konu
edilmitir.
Hnernme minyatrleri genel olarak; dnemin tarih
olaylarn, ekonomik, kltrel, sosyal yaamn, kent
dokusu ve mimari slubunu aksettiren tarih bir
belgedir. O dnemde Osmanl saray tekilatnda
konumuz olan avcln ne kadar sistemli bir ekilde ele
alnp, belirli bir dzen erevesinde gerekletirildiini,
grsel olarak izleyiciye sunan bir eserdir.
Bu minyatrlerden; padiahla birlikte ava itirak eden
devlet adamlar ve solaklar, yenieriler, ikr aalar,
silahtar, ibrikdar, doanc, zaarc, sekban gibi her
birinin vazifesi ayr olan saray grevlileri tespit
edilebilmektedir. Bunlarn portre zellikleriyle birlikte,
giyim-kuam ve aksesuarlar, atlarn eyer ve koum
takmlar titiz bir detayclkla ele alnmtr.
Ayrca ok- yay, kl, mzrak, karg, topuz gibi av aletleri,
ava katlan yrtc avc kular, eitli cinsteki at ve
kpekleri, avlanan hayvanlar bu minyatrlerden takip
edilebilmek mmkndr.
Hnernmedeki betimlemelerinde gzleme dayanan,
hikyeci bir slup vardr. Doal olarak bu durum av
sahneleri iin de geerlidir. Av betimlemelerinde padiah
atyla birlikte dier figrlere gre daha byk lekte
olup, merkezde yer almaktadr. zleyici adeta bu figre
odaklanr. Devlet erkn ve saray grevlileri, bu merkezin
evresinde gruplamtr.

Padiahn arkasnda, sa omuzlarnda onun klcn,

oklarn ve tirkeini (ok antas) tayan silahdarlar yer
almaktadr. Hemen onun yannda gerektii zaman
padiahn su ihtiyacn karlayan ibrikdar, atnn
zengisi ile megul olan piyadeleri bulunmaktadr.
Kompozisyonun yzey alanna, sekson ad verilen ok iri
oban kpeklerine bakan seksoncular, turna avlayan
tazlar eiten turnaclar, bir elinde ucu gml hezeran
denek, dier elinde de hlta veya halta denilen elik
tasmal kpekleri tutan sekbanlar, zaarclar ve avc ku
yetitiren doanclar serpitirilmitir. Atl figrler,
minyatr sanatnn genel zellii olarak ritmik bir dzen
iinde birbirini kapatmayacak ekilde ard arda,
diyagonal olarak dizilmilerdir.
Doanclar balarnda salarn iine alan siyah yumuak
deriden yaplm tyl balklar, lokman denilen
dmeli ya da cellan ad verilen ferace tarz kaftanlar ile
genellikle sarp tepelerin ardndan, tiyatro sahnesinden
seyirciye bakar gibi atl ya da yaya olarak tasvir
edilmilerdir. Avc kular, sadece doanclar ve ikr
aalarnn kolunda deil, padiahn kolunda da
betimlenmilerdir. Hnkrn bu kular tutu ekilleri,
kendinden emin ve bu konudaki ustaln ortaya
koyacak biimde marurdur.
Nitekim Hnernamedeki av temas, hnerlerin
sergilendii, padiahn bir g gsterisine dnmtr.
zellikle avc kular, mcadelenin getirdii o sertlikle
birlikte, zgrl ve yiitlii de bir arada toplayarak
adeta padiahn kolunda hayat bulmutur. Baka bir
deyile padiahn sava kiilii ve asaleti ile

btnletirilerek tek bir g hlinde yanstlmtr.

Genel olarak eserdeki av sahnelerinin hareketlilik
unsuruna bakldnda; hareketin avn gerekletii
noktada topland grlr. Mzrak ya da okla yaralanan
hayvan ac iinde kvranrken, dier av hayvanlarnn
canhra ekilde sa sola kamalar kompozisyona bir
hareketlilik getirirken, dier ksmlarda da bir
duraanlk sz konusudur.
rnein zellikle doanc figr ve padiahn maiyetinde
bulunan baz figrler, fotoraf pozu izlenimini veren
sabit durular ve donuk hareketleri ile statik bir grnt
sergilemektedir. Kompozisyonlarn alt blmnde
genelde yrrken tasvir edilen zaarc ve saksoncular ise
ellerindeki tazlarla sahneye hareket katan figrlerdir.

Yrtc avc ku ve bunlar tayan avc tasviri, Orta Asya

atl bozkr kltr ile nemli balantlar kurabileceimiz
bir tasvirdir. slamiyetten nce Trk topluluklarnn
dnce ve itikatlarnn slamiyet sonras Trk kltr ve
sanatndaki bir yansmasdr. Osmanlda av tekilat
varlklarn XVIII. yzyln sonuna kadar devam
ettirmilerdir. Zamanla ateli silahlarn kullanmyla

yrtc avc kular da grevlerini tamamlamlardr.

Yrd. Do. Dr. Naln Trkmen/pdf

Naln Trkmen, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi
Sanat Tarihi Blm, stanbul.

Seluklu Seramik Tabak / 11.12.yy

ATLARDA KUYRUK BALAMA

link

__________TRK KLTR___________