AFORIZMALAR

FRANZKAFK4

eviren: Esendal Kuzucu

SS YAYINCILIK

Sis Yaynclk

ada Dnya Edebiyat :

Franz Kaflrn - Aforizmalar

eviren: Esendal Kuzucu

Yayma Hazrlayan: Zana Hocaolu
Dzelti: Sidar Glen
Dizgi & Mizanpa;: Ali mren
Kapak Tasarm: Ali mren
Bask: Prestij Matbaaclk
ISBN 975-6938-00-5

1. Bask Aralk 1997

2. Bask Haziran 2000

SS YAYINCILIK

Bestekar Sokak No: 14/2

Kavak ldere - ANKARA
TPJ:

(0312) 417 82 22

N SZ
nsanlarn isimlere gereksinimi olduu gibi kitaplarn
da isimlere gereksinimleri vardr. Fakat bir veya birka
noktada okuyucuya tmn hatrlatmasna ramen bura
da bir araya getirilen kk paralar tam olarak aforiz
malar, zdeyiler, meseller, yanlsamalar (Max Brod'un
ilk olarak verdii isim) veya klik hikayeler deildir.
Bunlar, iki ksa blm halinde Ocak 1 9 17 ve Aralk 1 920
tarihleri arasna Kafka tarafndan tberkloz olduunu
rendii, uzun zamandr nianl olduu Fellice
Bauer'den ayrld, sigortadan hastalk izni verildii ve
ailesinin oullarnn evlenmesini ve iyi bir yazar olmasn
gremeyeceklerini kabullendii strap dolu gnlerde
yazlmtr. Bu aforizmalarn zerlerine gsterilen ilgi
bunlarn dank fikirler halindeyken onun aklnda net bir
sraya sokulduklarn gsterir ve byk olaslkla bunlar
yaynlamay planlyordu. Son yllarndaki bir ok proje
gibi bunlar da, bitmi almalaryla karalamalar arasn
da isimsiz olarak kalmlardr. Bunlar Kafka'nn hayat,
lm, iyi ve kt konusundaki dncelerini olutururlar.
Mesel gibi aforizma da yazarn, herkesin bildii fakat
ifade edemedii duygularn yazmasn, uygun bir ekilde
ifade etmesini, otoriteyi ve kontrol belirtir. Bunlar daha
fazla bilgilendirmek iin kuaklar tarafndan gelitirilmi
uygar ve okuryazar kesiminden olan insanlarn halk de3

yileridir. Kafka'nn bu kk aforizmalarnn tam olarak

bu kategoriye girmemesiyle birlikte tam olarak bu kate
goriden ayrld da sylenemez. Onun yaptlar,
geleneinin, dilinin doasnn etkisinin ve yaanan birey
selliinin rol anlamna gelen aforizmann doasnn
kefedilmesidir.
No. 59 ilk blmde u aa kavuturulur: "Bir mer
divenin zerine baslmaktan dolay yeterince ukurla
mam basama, basaman kendi asndan bakldn
da, yalnzca atlm ssz bir tahta parasdr." Eer genel
dnce Hlderlin, Rilke ve Heidegger gibi pek
Romantik ve Post-Romantik yazarlar hatrlatacak olursa
sadece Kafka zavall modern merdivenin bak asndan
nesneleri grecek espirtellik ve yaratc duygu sezgi
sine sahiptir.
Bu l 3 Ocak'ta ikinci blme girite yank bulur:
Yapt herey olaanst grnyordu ona, ama
ayn zamanda inanlmaz bir yenilik saanandan dolay
da olaanst acemice, hatta katlanlmas zor, gemite
kendi yerini bulmaktan aciz, jenerasyonlar zincirini kesip
kopartan, dnyann o zamana kadar en azndan
sezilebilen mziini ilk kez en derin kaynandan skp
atan eyler gibi grnyordu. Bazen de kstahlap, ken
disinden ok dnya iin kayglanyordu.
4

Onun bu "kibir"i kk paralarn alt dnceler

olarak braklma biimini barndrmaktadr. Ama bunu
imdilik bir kenara brakrsak ona yardm etmekten uzak,
bizim durumumuzu anlamamz salayan ve yaptklarn
anlatan paragrafn belirttii dnce, geleneklerin zinciri
ni krmak, dnyann mziini sonsuz klmak ve 52 inci
aforizmada ifade edilen acy anlatmaktadr. Kendisiyle
dnya arasndaki atmada ikinci gelen dnyadr. "Bir
daha asla psikoloji yok!"( 93) zerinde srar etmesinin
nedeni sululuk ve kendi hakllmz konusunda bize
nclk etmektir ve bunun zerinde dier yazdklarndan
daha fazla durmasnn nedeni de byk dinlerin rettik
lerinin ve yklerin gizli anlamlarn dnmesidir.
Eden'in Bahe'sinin brani hikayeleri, terketme zerine
Hristiyan retileri, yol konusunda Bat retileri.
Byle yaparak ana soruna geri dner. "Canl kalarak
kendi yolunu tkadn hisseder." (13 Ocak) Bu sorunu
formle etmesindeki giriimini daha sonra aka snr
lanmasyla sonulanan insan sabrszl takip etmitir.
Baz zamanlarda yaamn e anl olarak ykseldiini ve
dtn grmeyi dler. (15 ubat) Fakat bilir ki byle
dler onun tesindedir. "Kendi kafatas kemii onun yo
lunu belirler (Kendi alnna kar kendini hrpalar)." ( 17
ubat) Bunun yan sra, "Gerek blnmezdir, kendini
tanmlayamaz, onu tanmlamak isteyen bir yalan
olmaldr." (80)
5

Bu bir sessizlik yalvaryla son bulmaz, nasl ola

bileceinin yantn o bilir. Bu kk paralarn, aratr
mann duyarllyla titrek olmas dnda, dnme ve
yazma eyleminin ona nclk etmesi, sevindirici ve
korkutucu bir durumdur. Aforizma konusundaki bu ince
kitaptan bunlar kalbimizle renebilir sonra kitab bir
tarafa atabiliriz. Fakat bu meditasyonlar, bizi, kendi mut
lak gerekiliklerinde srar eden zihinsel kavramlarmz
dan kurtarrlar.
Bu kitab her zaman yanmzda tamak istememizin
nedeni: Kendimize yakn olduumuz, gereksindiimiz ve
ie bakn yant alamad anlarda onu kullanabile
ceimizi bilmemizdir. Gereksindiimiz baka bir ses, bu
sestir.

Gabrie/ Josipovici

Metin zerine Not

Kafka aforizmalar dizisinin sekiz blmn de, Ocak
1917 ve ubat 1918 tarihleri arasnda o zamanlarda kul
land iki defterde ("Oktavheft G" ve "H" olarak bilinen)
bir araya getirmitir. ubatn sonuna doru bunlar; zel
likle hazrlad, numaralandrd kk katlara temiz
kopyalarn yazmtr. (Numaralandrmada atlanan
numarann bir ncekine eklenmesinde boluk
braklmtr. 8/9, 1 1 1 1 2, 70/71 . Numaralanan 65 ve 89
numaral sayfalara her birini ayr bir aforizma olarak
yazmtr.
Yazarn hibir isim vermedii bu koleksiyon daha
nce "Gnah, Istrap, Umut ve Doru Yol zerine
Dnceler" ismiyle yaynlanmtr.
O: 1920 gnlnden aforizmalar.
Kafka'nn Gnlklerinden aforistik doaya bir ok
giri bulunurken, bu blmde ise bu konuda mantkl bir
birim oluturur. Burada bulunan ve "O" ismini verdii
bamsz blm, Max Brod tarafndan yaynlanmtr. ki
aforizma "Korkunun varlnn etkisi ve zavall yaama
gc " (2 ubat) gnlk notlarnda yer almam; fakat el
yazmas nshalarda, ayr bir sayfada belirtilmitir.
. . .

EVRENN NSZ
Siyahn ve kahverenginin ton lar: Katka'y en iyi anlata
bilecek renkler. Grnte byle olsa da asl nda o, yaam
boyunca bu koyu renk bulamacnn iinden kurtulup kmak,
hep o ufuktaki beyaza ynelmek istemi. Karmaann iinden
kurtulup kendi yaamnda olmayan ve zaman zaman alaya da
ald "dzen"e ulamak istemi. Bize kasveti, strab, acy ve
umutsuzluu hatrlatsa bile arasra da olsa umudun n grm.
Tapu Kadastro Memurluu'nda memur olarak alan
Katka'nn i ortamndaki souk, donuk, duygusuz hava;
Katka'nn zne biim veren kasveti daha da coturmu,
katlatrm; onu kendinin ayr lmaz bir paras haline getirm i.
Kolunda siyah kol luklar, lo odasndaki eski ahap masas,
duvarlarda boylu boyunca uzanan tozlu raflarda yl tozlu
dosyalar; onun hayatnn ounu geirdii bu i ortam,
yaad kt bir ocukluun ardndan onun ufaktaki beyaz
izgiye ynelmek isteyip de bir trl ynelemedii ynn
daha da bir karmaklatrp koyulatrm ve sonunda bu ortam
onu biimlemi; o da zaten kendisine hi de yabanc gelmeyen,
kendi i dnyasnn bir sureti gibi grnen bu ortam kolayca
b iimlemi. Yaam boyunca onun yakasn bir trl brak
mayan girdaplar dizisi onu bir aa ekmi, bir brakm; yle
ki onu ne tamamen zgr brakm, ne de yoketmi; neredeyse
ancak yaamn srdreb i l ecei kadar soluk alabi lmesine
olanak tanm.
8

nsann dnyaya frlatlml ve evrendeki trajik yaln

zl -hem de yle bir yalnzlk ki kendinden baka hi kims
enin kendine yardm edemeyecei o pssz yalnzl- iinde o
da kendi ruhunu kurtarmaya abalam ve bu uurda dramatik
bir sava vermitir. Yaad umutsuzluk iindeki bu abalar,
bireyin tek bana, daha ok varoluuluk ad atlnda tanm
lanan savamnn yansra gl bir toplumsall da iermek
tedir. Kafka'nn yazdklar genelde; ifade edilemez ac, strap,
sknt, zgr olamama ve korkunun koyu tonlardaki renklerin i
tamasna karn; yalnzca bir umutsuzluk ve karamsarl
iermez. Bunlarda ok seyrek de olsa umudun ve kurtuluun
yollar da vardr. Yarglarn, kabuslarn, korkularn ve eytan
larn oluturduu dnyasnda Kafka, bunlar kabullenmi ve
srek li olarak byle bir dnyadan dar kp kurtulmaya
abalam ve bunu da yle tanmlamtr: "Benim demirleye
ceim yer buras deil."
yi niyetli olmayan mahkemelere, ikencelere, insanlarn
yok edilip harcanmasna, drste olmayan adalet dalm lar
na, ldrmelere ve bunlar karsnda ilgisiz ve kaytsz kaln
masna bakaldrr. Gittike irkinleen, pisleen ve ktleen
dnyada temiz, saf, zgr ve ocuksu bir dnyay dler asln
da. Byle irkin ve kt bir dnyada Katka'nn iinde yaad
i ortamnn yansra aile iindeki yetime tarznn, srekli baba
basks altnda geen ocuk luu ve genl iinin; daha sonralar
yakaland ve i leride onu lme kadar gtrecek olan verem
hastalnn; onun kiiliini ve yazdklarn en nce etkileyen
9

faktrlerin banda geldii ve yaptlarnn bu koullar altnda

ortaya kardn da unutmamak gerekir. Yazdklarn hep bu
engellerle peneleerek yazm, bunu da byk bir tutkuyla
yapmtr.
Yaptlarnda yi ve Kt'nn birbirinden zorlukla
ayrdedilebildii ya da hi ayrdedilemedii durumlar, bir
baka deyile umutsuzluk durumlarn sklkla dile getirmesine
karn, yi ve Kt'nn birbirinden kesin olarak ayrld
durumlardan da sz eder. Katka o hi de sevimli olmayan daha
da yalnzla srklenme durumunu "Deiim" adl yksnde
ok iyi anlatr. Ancak bu, yalnzla youn bir biimde srk
lenme durumu olumlu bir yan da iermektedir: Bir tr zorun
luluk olan kendini toplumdan soyutlamak ve kendi yaln
zlnn sessizlii iinde yaptlarn ortaya karmak.
Odasndan dar baktnda insanlar seyreder, kendini
onlarn dnda dnr ve toplumla zgr bir biimde btn
leme durumunu yaptlarnda alaya alr. Ama btn bunlara
karn yine de bir zgrlk ve dzen ortamna girmeye alr hep.
Katka'nn lmnden sonra len babasnn; Katka'nn
gmld mezara, hem de onun zerine gmlmesi -baba
basks altnda geen yaamn ardndan-; yaamn traj ik-komik,
bir o kadar da garip rastlantsal durumlarndan biridir.

10

Yeni alan bir resim sergisinde verilen kokteylde

ellerinde iki bardaklar, syledikleri kendi yaam biimlerine
ve yaadklarna hi de uymayan; yalnzca oradaki ortama
uyum salamak, hoa vakit geirmek iin, sadan soldan
duyma yorum krntlaryla, resimlere uzaktan yle bir bakp
bu ilerden ne kadar iyi anladn ima eden cmlelerle, birka
kelime konuup sanki byle b ir ortamda bulunmak ve bu tr
yorum lar yapmak hobiden teye gitmeyen eylermi gibi,
birka ssl sz sylemek gibi, Katka da artk sosyete dilinde
onlara birka ssl dakika geirten bir olgu olmu km.
Onun gerek i dnyasndan haberleri bile olmayan baz insan
lara konuma konusu olmas da en az Katka'nn yaam
karsnda duyduu samalk duygusu kadar sama.
Prag Kapal ve puslu havasyla karamsarln simgesi gibi
sanki. Katka'y anmsattndan dolay m bu ehrin grnm
insanda kasvetli, donuk, souk ve koyu renkte bir izlenim
brakyor? Yoksa bu ehrin bu zellikleri zaten var da, bu zel
likleriyle Katka'y o mu ortaya karm?
Bu evirinin yaynlanmasna nayak olan ve baslmasna
olanak tanyan Sis Yayncla teekkr ederim.
Esendal Kuzucu
Kasm 1997

11

1.
Gerek yol yksee deil de yerin hemen zerine ge
rilmi gergin bir ip boyunca gider. Bu ip sanki zerinde
yrnmek iin deil de tkezletmek iin tasarlanmtr.
2.
nsanlarn btn hatalar sabrszlk, yntemle yaplan
abucak sona erdirmek, szde bir sorunu, szde bir it
iine almaktr.
3.
nsanlarn balca iki gnah vardr, dierleri ise bunlar
dan tremitir: Sabrszlk ve tembellik. Sabrszlklar
yznden Cennet'ten kovuldular, tembellikleri yznden
ise oraya geri dnmyorlar. Ama belki yalnzca bir temel
gnahlar vardr: Sabrszlk. Sabrszlklarndan dolay
kovulmulard, sabrszlklarndan dolay da geri dn
myorlar.
4.

br tarafa genlerin bir ounun glgesi, yalnzca

lm rmann dalgalarn yalamakla urarlar; nk
bu rmak bizim bulunduumuz yerden gelip o tarafa akar
ve hala denizlerimizin tuzlu tadn tamaktadr. Ve ardn
dan bu rmak tiksinti iinde ahlanr ve ters tarafa doru
akmaya balar, lleri yeniden yaamn iine eker. Buna
_
13

ramen ller mutludur, kran duygular iinde arklar

sylerler ve kzgn rma okayp severler.
5.

Belirli bir noktann tesinde artk geri dn yoktur. te

bu noktaya ulamak gerekir.
6.
nsann geliimini kesin sonuca gtren an, sonsuza dek
srp gider. Bu nedenledir ki gemiteki her eyin geer
siz olduunu aklayan devrimci dnsel hareketler
dorudur; nk henz hibir ey olup bitmemitir.
7.

Kt'nn elindeki en etkili ayartc silahlardan birisi,

savaa davettir. Kadnlarla yaplan savaa benzer ki, sonu
yatakta biter.
8/9.
Kt kokan bir kanck, saysz yavrunun reticisi ve ok
tan rmeye balam, ocukluumda benim hereyim
di; sadakatle hep peimden gelir, dvmeye kyamam,
ama bunun yerine onun soluunun kokusuna bile dayana
madmdan kendimi adm adm geri ekerim; tersini
yapmaya karar vermediim srece beni, belli belirsiz bir
karalt halinde bydn grdm keye doru
srklyor; tamamen paralara ayrtryor, zerime
14

abanyor ve benimle birlikte, kurtlanm, irinli dili -Bir

onur meselesi mi bu benim iin?- elimin zerinde benim
le son buluyor.
10.
A'nn burnu havalarda, iyilik konusunda epey ilerlemi
olduunu sanyor; nk - besbelli ki ekicilii srekli
artan birisi olarak- imdiye kadar hi bilmedii ynlerden
gelen ve giderek daha ok ayartyla kar karya
kaldn hissediyor. Ama bunun asl nedeni ise byk bir
eytann iine girn1i olmas ve saysz kk eytann da
byk olana hizmet etmek iin aba iinde bulunmas.
11/12.
Bir elmann deiik grnleri olabilir: Masann
zerinde elmay yle bir grvermek iin boynunu
uzatan ocuun gr ve bir de, elmay alp onu masada
ki arkadana rahata veren evin efendisinin gr.
13.
Anlamaya balamann ilk belirtisi, lme isteidir. Bu
yaam dayanlmaz grnr, bir bakas ise eriilmez.
nsan artk lmek istemekten utanmaz; nefret ettii eski
hcresinden dar kartlp ilk nce nefret etmeyi
renecei yeni hcresine konulmak iin yalvarr. Bunda
belirli bir inancn kalnts da etkendir; bu tanma srasn
da efendi koridora kp tutukluya yle bir baktktan
15

sonra yle diyecektir: "Bu adamn yeniden hcreye kap

atlmasna gerek yok. O zaten bana geliyor."
14.

Bir dzlk boyunca yuruyor olsaydn, tm ilerleme

isteine karn hala geriye doru gitseydin, o zaman bu
umutsuz bir durum olurdu; ama sen aadan bakldn
da kendin kadar dik bir yokuu trmandna gre, senin
atacan geri adm yalnzca bulunduun yerin doasndan
ileri gelebilir, ve o zaman umutsuzlua kaplmana gerek
yoktur.
15.

Sonbaharda bir patika gibi: Sprlp temizleniyor,

ardndan bir kez daha kuru yapraklarla rtlyor.
16.
Kafesin biri, bir ku aramaya kt.
17.

Buras daha nce hi bulunmadm bir yer. nsan daha

farkl nefes alyor burada, yanndaki yldzn parlakl
gneten daha gz kamatrc.
18.
Eer Babil Kulesi'ni zerine kmadan ina etmek
mmkn olsayd yaplmasna izin verilebilirdi.
16

19.

Kt'nn ondan srlarnz saklayabileceinize nan

manz salamasna izin vermeyin.
20.

Leoparlar tapnaa saldrp kutsanm arab ierler; bu

srekli tekrarlanr; ve sonunda nceden kestirilebilir bir
hale gelir ve ayinin bir paras olur.
21.

El, ta olabildiince sk kavrar. Ta daha da uzaa fr

latabilmek iin skca kavrar. Ve yol da onu o kadar uzaa
gtrr.
22.

Sen devsin; ama grnrde hi renci yok.

23.

Geek dmandan iinize snrsz bir cesaret akar.

24.

Bastn yerin iki ayann kapladndan daha

olamayacan bilmek byk bir mutluluktur.

byk

25.

nsan aceleyle kap snmadka yaamdan nasl zevk

alr?
17

26.
Snrsz snak vardr; kurtulu yolu ise tektir, ama kur
tulu olaslklar yine de snaklar kadar oktur.
Bir ama

vardr; ama yol yoktur; bizim yol dediimiz

ey; duraksamadan baka bir ey deildir.

27.
Bizden istenen ey olumsuz davranlarda bulunmaktr,
olumlu davranlar ise zaten bizimdir.

28.
nsan Kt'nn iinde kalmasna bir kere izin verdimi,
artk kendisine inanlmasn beklemez.

29.
Kt'nn iinde kalmasna izin veren art niyetler senin
deil, Kt'nndr.
Hayvan, krbac hmla _eker alr efendisinden ve kendi
efendisi olmak iin kendini krbalar, bilmez ki bu yal
nzca efendisinin krbacna atlan yeni bir dmn yarat
t bir hayalden baka bir ey deildir.

30.
yi, rahatszlk vericidir.

18

31.

Kendi kendini denetleme, onun iin aba harcamadm

bir eydir. Kendi kendimi denetlemek demek, tinsel
varoluumun snrsz sayda yayd nlarn geliigzel
bir yerinde etkili olmay istemek demektir.

32.
Kargalar, tek bir kargann gkyzn yok edebileceini
ne srerler. Buna hi phe yoktur; ama bu gkyz ile
ilgili hibir ey ifade etmez;

nk gkyz basit

anlamyla u demektir: Kargalarn yokluu.

33.

nan kurbanlar bedeni kmsemez, onun armha ger

ilip ycelmesine izin verirler; byle bakldnda d
manlar ile ayn gr paylam olurlar.
34.

Bir gladyatrn dten sonra soluk solua kalmas gibi

yorgunluu. Yapt i bir memur odasnn bir duvarn
beyaza boyamakt.

35.
Sahip olma diye bir ey yoktur; yalnzca olu, son nefesi
vermey, nefessiz kalp boularak lmeyi zleyen olu
vardr.

19

36.

nceleri soruma neden yant bulamadm anla

mamtm, bugn ise soru sorabildiime nasl inanabile
ceimi anlamyorum. Zaten, gerekten inanmamtm,
sadece sormutum.
37.

Belki bir eylere sahip; ama kendi varl111111 olmad

savna verdii yant, yalnzca bir titreme ve yrek arpm
ts oldu.
38.

Sonsuzluun yolunda nasl byle kolayca ilerlediine

aan biri vard; o aslmda yoku aa yuvarlanyordu.
39.

nsan, Kt'ye taksit taksit deme yapamaz ve herkes hep

byle yapmaya alr.
Byk skender, genliindeki askeri baarlarna, eittii
mkemmel orduya ve iinde dnyay deitirmeye yeten
glere ramen anakkale Boaz'nm bamda durup
karya geemeyebilirdi. Bu ne korkudan, ne kararszlk
tan, ne de irade gszlnden olurdu, yalnzca yer
ekiminden dolay olurdu.

20

39a.

Yol sonsuzdur, ksaltlacak ya da eklenecek bir ey yok

tur. Buna ramen, herkes kendi ocuksu karn tutar
onun zerinde. "Ve gerekten de bu bir karlk yolu git
men gerekir, senden esirgenmez bu."
40.

Bizi, Kyamet Gn'n byle isimlendirmemize iten yal

nca bizim zaman kavramnzdr.
41.

Dnyadaki uyumsuzluk neyse ki yalnzca saysal bir

uyumsuzlua benziyor.
42.

Tiksinti ve nefretle doldurulmu bir ba ne emek.

43.

Av kpekleri henz avluda oynuyorlar; ama avlar daha

imdiden ormann iinde ne kadar hzl koarlarsa ko
sunlar, ellerinden kaamayacaklar.
44.

Bu dnya iin koumlarn taknm olman, glnlkten

baka bir ey deil.

21

45.
Grev iin ne kadar ok at koarsan araban o kadar hzl
gider baka bir deyile bu, btnn temelinden sklp
karlmas demek deildir ve bu imkanszdr, ama
kaylarn koparlmas sonuta neeli ve zgr bir yolcu
luk yaplmasn salar.
46.

Almanca'da "sein" szc iki anlama gelir: "Varolmak"

ve "onun olmak".
47.

Onlara kral olma, ya da krallarn habercileri olma

seenekleri verildi. ocuklarn yapt gibi hepsi haberci
olmak istediler. te yalnzca habercilerin olmasnn
nedeni budur, dnyay dolar, yeryznde kral kalmad
iin artk anlam kalmam haberleri birbirlerine ulatrr
lar. Bu sefil yaamlarna memnuniyetle bir son vermek
isterlerdi; ama ballk yemini ettiklerinden dolay buna
cesaret edemiyorlar.

48.
lerlemeye inanmak henz bir ilerleme yaplm anlamna
gelmez. Yoksa bu, inanmak iin yeterli olmazd.

49.
A. bir virtzdr, Tanr da onun ahidi.

22

50.
nsan iinde yokedilemez bir eyin varlndan srekli
olarak emin olmadan yaayamaz; ancak bu yokedilemez
ey ve bu gven kendisinden srekli olarak gizli olabilir.
Bu srekli gizliliin kendini aa vurma yollarndan
birisi, kiisel bir tanrya inanmakta kendini gsterir.

51.
Y lann aracl gerekliydi: Kt, insan ayartabilir; ama
insan olamaz.
52.

Dnya ile arandaki savata, dnyann yannda ol.

53.
nsan kimseyi aldatmamal, dnyay bile aldatmamal ve
onu bir zafer olanandan yoksun brakmamal.
54.

Tinsel bir dnyadan baka bir dnya yoktur; duyular

dnyas dediimiz, tinsel dnyann ktlnden baka
bir ey deildir ve bizim kt diye adlandrdmz ey ise
bizim sonsuz geliimimizdeki bir ann gerekliliidir.
Iklarn en glsyle insan dnyay eritebilir. Dnya
zayf gzlere kat grnr, daha zayf gzler iin ise bir

23

yumrua dnr, daha da zayflarn nnde de utan

galar ve kendisine bakmaya kalkanlar vurup devirir.
55.

Her ey bir aldatmacadr: En az yanlmay aramak, nor

mal bir lde kalmak, en ar olan aramak. Birinci
durumda insan, yi'ye ulamay kendisi iin kolaylatr
maya alp onu aldatr ve eline yetersiz silahlar vererek
de Kt'y aldatr. kinci durumda da yi'yi, dnyevi
ilerde bile ele geirilmek iin uralmadndan aldatr.
nc durumda ise yi, kendisinden olabildiince uzak
lalarak aldatr ve kt de en arya kalarak gsz
klnaca umulduu iin aldatlr. Bunlarn arasnda ter
cih edilebilir olarak ikinci durum grnyor, nk her
durumda da yi aldatlrken, en azndan grnte de olsa,
Kt aldatlmamaktadr.
56.

Eer kendi doamz gerei onlardan uzaklatrlmasay

dk, asla stesinden gelemeyeceimiz sorular vardr.
57.

Olgular dnyasnn dnda kalan herey iin dil ima yolu

olarak kullanlamaz; ama yaklak olarak bile olsa asla
kyas amacyla kullanlmaz; nk olgular dnyasna
uyan bir biimde yalnz mlkiyet ve mlkiyet iliki
lerinden szeder.
24

58.

insan ancak syleyebildiince az yalan sylediinde

syleyebildiince az yalan sylemi olur, syleye
bildiince az yalan syleme frsatn bulduunda deil.
59.

Bir merdivenin zerine baslmaktan dolay yeterince

ukurlamam basama, basaman kendi asndan
bakldnda, yalnzca atlm ssz bir tahta parasdr.
60.

Dnyadan elini ayan eken herkes herkesi sevmelidir,

nk onlarn dnyasndan da elini eteini ekmektedir.
Bylece asl insan doasnn iyzn sezmeye balar; bu
varlk sevilmez de ne yaplr; ama bunun tek art vardr:
sevilenin dengi olmak.
61.

Bu dnyada hemcinsini seven kimse, dnyada yalnzca

kendisini seven kimseden ne daha ok ne de daha az hata
yapmaktadr. Geriye yalnzca bir soru kalyor: nsann
hemcinsini sevip sevemeyecei.
62.

Tinsel bir dnyadan baka bir eyn olmad gerei

elimizden umudumuzu alr; ama bize kesinlii verir.

25

63.
Sanatnz, gzmzn gerekle kamamasndan olu
maktadr: Gerek, geri geri kaan ucube maskelere vuran
ktan baka bir ey deildir.

64 / 65.
Cennet'ten kovulu temel olarak ebedidir: Baka bir de
yile Cennet'ten kovulu kesin ve yeryznde yaamak
kanlmazdr; buna ramen olayn ebedilii bize srekli
Cenet'te kalabilme olasln vermekle kalmaz, ayn
zamanda belki de hep orada olduumuz anlamna da
gelir, biz ister bilelim, ister bilmeyelim.

66.
O, yeryznn zgr ve kendini gvenlik iinde hisseden
bir vatandadr; nk btn dnyaya ait mekanlara ula
ma imkann ona veren yeterince uzun bir zincirle balan
mtr; ama yine de bu zincir hibir eyin kendisini ekip
yeryznn snrlarndan teye gtrmesine izin verecek
kadar uzun deildir; ama, buna ramen o ayn zamanda
gkyznn de zgr ve kendini gvenlik iinde hisseden
bir vatandadr; nk yine uzunluu dierine benzeyen
gksel bir zincirle balanmtr. Bylece yeryzne
inmek istediinde gkyz zincirinin tasmas yakasndan
eker; gkyzne kmak istediinde de bu kez yeryz
zincirinin tasmas ayn ii yapar; ama bunlara ramen
btn olanaklar onun elindedir ve o da bunun farkndadr;

26

hatta btn bu olanaklar ilk zincire balanndaki bir

hataya balamay reddeder.

67.
Paten kaymay yeni renen biri gibi koar, gereklerin
peinden, stne stlk bir de yasak yerde egzersiz yapyor.

68.
Ev halkn koruyan tanrya inanmaktan daha keyif verici
ne olabilir ki!

69.
Teoride drt drtlk bir mutluliun olasl vardr:
imizde yokedilemez bir varln olduuna inanmak ve
ona ulamak iin aba harcamamak.
70

/ 71.

Yokedilemez olan tektir; insanlarn her biri tek balarna

bu yokedilemez ve ayn zamanda bu, btn insanlarda
ortak zelliktir; bylece insanlar birbirine . balayan ei
benzeri olmayan bir ba vardr.
72.

Bir insanda ylesine farkl alglama biimleri vardr ki;

ayn nesneyi deiik alglarlar; bylece aym insanda fark
l zneler olduu sonucu kartlabilir.

27

73.
Kendi sofrasndan den krntlar yiyor; bu yapt u
anlama geliyor: Bir sre iin kendini dierlerinden daha
doymu hissediyor; ama sofrada nasl yemek yenilecei
ni unutuyor; ancak geride yenecek krnt da kalmyor.
74.
Eer yalnzca Cennet'te yokedilebilir olduu dnlen
eyler yokedilebilir olsayd, o zaman bu kesin olmazd;
ama eer yokedilemiyorsa, o zaman biz yanl bir inanla
yayoruz anlamna gelir.
75.
Kendini insanoluna bakarak sna. Bu, phe edeni p
heye, inanan da inanca gtrr.
76.
u duygu: "Burada demir atmayacam." ve hemen ann
da, kabarp oan ve insan sarmalayan dalgalar hissedi.
Ani bir deiim. Yant tetikte, korku dolu, mitle,
dolanyor sorunun evresinde; baklarn mitsizce soru
nun yanna yaklalmaz yznde gezdiriyor, onu en
anlamsz yollar boyunca izliyor, baka bir deyile, yant
tan alabildiince uzaa giden yollar boyunca onu izliyor.

28

77.
nsanlarla bir arada olmak, insan kendini gzlemlemeye
iter.
78.
Ruh, yalnzca, bir dayanak olmaktan ktnda zgr
olur.
79.
ehvet dolu sevgi, yce aka gzlerimizi kapar; bunu tek
bana yapamaz; ama farknda olmadan iinde yce ak
tan bir para tadndan dolay yapabilir.
80.
Gerek blnemez, bundan dolay kendini tanyamaz; her
kim onu tanmak isterse bir yalan olmak zorundadr.
81.
Hikimse sonunda kendine zarar verecek bir eyi isteye
mez. Buna ramen bazlarnda byle bir durum grn
yorsa - ve belki de herkeste bu grnm var - bu; ancak o insann
iindeki iki ayr kiiden birinin kendine yararl bir istekte bulun
masna ramen, bu istein karar verilirken yar dncesine
bavurulan tekisine zarar vennesi olgusu olarak aklanabilir.
nsan; ancak karar verdii srada deil, daha balangta iindeki
ikinci kiinin tarafn tutmusa, ilk kii ve onunla birlikte sz
konusu olan istek de yokolur gider.
29

82.
Neden hep "lk Gnah"tan dolay yaknrz? Cennet'ten
"lk Gnah" yznden kovulmadk, "Yaam Aac"ndan
dolay kovulduk, onun yemilerinden yemeyelim diye.

83.
Sadece Bilgi Aac'nn yemilerini yemi olduumuz iin
deil, Yaam Aac'nn yemilerinden hata yemediimiz
iin gnahkarz. inde bulunduumuz durumdan dolay
gnahkarz, lk Gnah'tan dolay deil.

84.
Cennet'te yaamak iin yaratlmtk ve Cennet bize
hizmet etmek iin tasarlanmt. Daha sonra yazgmz
deitirildi; Cennet'in yazgsnda da bir deiiklik oldu
mu, bu hibir yerde belirtilmiyor.

85.
Kt, belirli gei durumlarnda insan bilincinin yayd
bir ndr. Sadece grn olan ey tam olarak duyular
dnyas deil; ama ondaki Kt'dr; ve bu, bizim
gzmzdeki duyular dnyasn oluturur.

86.
lk Gnah'tan bu yana yi ve Kt'y birbirinden ayrma
yeteneimiz aa yukar birbirine eittir; ama yine de bu
konuda hemcinslerimizden stnlmz burada ararz.

30

Ama aslnda bu yi ve Kt bilgisinin tesinde gerek

farkllklar balar. Bunun tersi bir grnm olmas ise
undan dolaydr: Hi kimse yalnzca bilmekle honut
olmaz, ayn zamanda da kendi bilgisine uygun olarak
davranmak ister; fakat bunu yapabilecek gle donatl
mamtr, bundan dolay da kendini yoketmeye yazgldr,
gerekli gc ele geirememe riski bile onu yolundan
alkoyamaz; ama ona son denemeyi de yapmaktan baka
bir ey kalmamtr. (Bilgi Aac'nn meyvelerini yeme
yasann inenmesine kar lmle tehdit konusunda
yatan sakl anlam budur; belki de insann eceliyle
lmesinin, balangtaki anlam da buydu.) imdi bu yap
maktan korktuu bir hamledir; yi ya da Kt bilgisinden
vazgemeyi bile tercih eder ("lk Gnah" terimi de, kay
nan bu korkudan alr); ama bir kere meydana gelmi
olan iptal edilemez, yalnzca belirsizletirilebilir. te bu
amala baz mazeretler uydurulur. Btn dnya byle
mazeretlerle doludur, hatta, belki de gzle grnen btn
dnya bir anlk da olsa huzur arayan insann kendisini
. hakl karmasndan baka bir ey deildir. Bilginin nce
den verildii gereini bozmak, bilgiyi ulalacak bir
amaca dntrme abas.

87.
Giyotin gibi bir inan, onun kadar ar, onun kadar hafif.

31

88.
lm, snf duvarnda asl skender'in Sava1 adl tablo
nun bir rprodksiyonu gibi nmzde duruyor.
Yapmamz gereken ey, daha bu yaamdayken eylemle
rimizle tabloyu karanla gmmek ve hatta ortadan silip
atmaktr.
89.
(Bu aforizma kaybolmu olabilir.) (.N.)
90.
ki olaslk: Kendini sonsuz kltmek ya da sonsuz
kk olmak. Birincisi mkemmellik, yani eylemsizliktir;
ikincisi balang, yani eylemdir.
91.
Szcklerin oluturduu karmaadan kurtulu: Etkin
olarak yok edilecek olann ilk nce sk bir biimde
kavranm olmas gerekir; ufalanp dklen ufalanp
dklr; ama yok edilemez.
92.
Putlara tapnmann birinci nedeni, tabii ki nesnelerden
korku; ama buna bal olarak nesnelerin gerekliliinden
korku ve buna bal olarak da nesnelere kar duyulan
1 Bu yalboya tablo muhtemelen Altdorfer'in "'Alexander's Victory"
adl tablosu.

( 1529)

32

sorumluluktan

korkuydu.

Bu

sorumluluk

ylesine

dayanlmaz bir biimde ortaya kt ki, insan onu tek bir

olaanst insann zerine bile ykmaya cesaret edemedi,
nk tek bir arac insann sorumluluunu yeterince
azaltmayacakt; sadece tek bir varlkla ilikisi, olmas
gerektiinden fazla sorumluluu insann bir yk gibi
srtnda tamasna neden olacakt; bundan dolay da her
nesnenin sorumluluu o nesnenin kendisine verildi ve
daha da ileri gidilip nesneler insanlardan daha ok sorum
lu tutuldular.

93.
Bir daha asla psikoloji yok!

94.
Yaamnzn daha banda iki dev: Gitgide evrenizi da
raltmak ve kendinizi bu evre dnda saklayp sakla
madnz srekli .olarak denetlemek.

95.
Kt, bazen insann elinde bir alet gibidir; bilinsin ya da
bilinmesin eer insan yapmak istiyorsa kaldrlp bir
kenara konulmasna kar koymaz.

96.
Bu yaamn zevkleri, yaamn kendi zevkleri deildir,
bizim daha yksek

bir yaama ykselme korkumuzun

33

zevkleridir; bu yaamn eziyetleri yaamn kendi eziyet

leri deildir, ama bu korkudan dolay kendimize yap
tmz eziyettir.
97.
Istrap yalnzca burada straptr. Bu, burada strap eken
ler bir baka yerde ektikleri straptan dolay dl
lendirilecek anlamna gelmez. Bunun anlam udur: Bu
dnyada strap diye adlandrlan eyin bir baka dnyada
deimeyip sadece kartndan bamsz klnaca ve
mutlulua dneceidir.
98.
Evrenin sonsuz genilik ve zenginlikte tasarlanmas, zah
metli bir yaratlla zgr bir ie bakn en arya
vardrlm alamnn sonucudur.
99.
Ebedi hayatn bir zamanlar srdrldyle ilgili olup
zamana olan bamllmz hakl kartan en gsz
inan bile, gnahkarlk iinde yaadmza dair imdiki
en acmasz inantan ne kadar ok i bunaltcdr. Ancak
btn safl iinde birincisini de tamamen kapsayan ikin
ci, inana katlanma gcdr ki, bu da inancn lsn
oluturur.

34

Birok insan ilk byk aldatn yannda, her durumda

kendi bireysel durumlar iin kk apta zel bir
aldatn dzenlendii ve stne stelik de bunun onlarn
yarar gzetilerek yaplda inanr, rnein sahnede bir
ak oyunu canlandrlyorsa, kad oyuncunun, oyundaki
sevgilisine yapmack glmsemesinin dnda, st
galeride belirli bir seyirciye sinsi bir biimde
glmsediini dnr. Bu bylece srer gider.
100.
eytani olanla ilgili bir bilgi olabilir; ama iinde inan
bulunmaz; nk ortada grnenden daha fazla eytani
olan yoktur.
101.
Gnah her zaman aktan aa gelir ve hemen o anda
duyularla kavranabilir. Kkleri zerinde lr ve tanmak
iin sklp karlmas gerekmez.
102.
evremizdeki aclarn hepsini bizim de ekmemiz
gerekiyor. Hepimizin ortak bir vcudu yok; ama ortak bir
byme yolumuz var ve bu bizi aclarn iinden gtrr.
Bir ocuun geliirken yaam btn evrelerinden geip
(aslnda her evre istek ve korku asndan bir nceki evre
iin ulalmaz grnr) yalanarak lmesi gibi biz de
(insanlkla aramzdaki ba kendimizle aramzda olan ba35

dan gsz deildir) yaadmz dnyann btn

aclarndan geerek geliiriz. Bu konuda adalete yer yok
tur, aclardan korkmaya ya da aclar bir stnlk olarak
tanmlamaya da yer yoktur.
103.
Kendinizi dnyann aclarnda uzak tutabilirsiniz, bunu
yapmakta da zgrsnzdr ve sizin doanza kalmtr
bu, ama kanabileceiniz bir ac varsa o da belki kendi
nizi uzak tutmadr.
104.
nsan zgr iradeye sahiptir ve bu bakmdandr:
lki, bu yaam istedii zaman zgrd; imdi tabii ki
geriye dnemez artk; nk bir zamanlar bu yaam
istemi olan kii deildir artk, bir zamanlar istemi
olduunu yaayarak gerekletiriyor olmas dnda.
kincisi, hayat boyunca ilerleyecei yolu ve biimi see
bilmesi asndan zgrdr.
ncs ise, yeniden dnyaya geleceini dnerek,
btn koullar altnda yaam ve bylelikle de kendisine
varan yolu bulmay istemesi bakmndan zgrdr; ancak
bir tercih konusu olmasna ramen bu yol, bu hayatn
36

dokunulmadk hi bir kesini brakmayacak kadar

labirent biiminde olacaktr.
Bu, zgr iradenin grndr, ama de ayn anda
varolduundan dolay bir birlik olutururlar, ve bu
temelde ylesine tam bir birliktir ki, burada zgr olsun
ya da olmasn, hibir iradeye yer yoktur.
105.
Bu dnyann bir batan karma arac ve dnyann yal
nzca bir gei olduu ile ilgili verilen gvence tek ve
ayn eydir. Bunun byle olmas da gerekir; nk dnya
bizi ancak bir yoldan yaratabilir ve bu da geree uygun
der. Ama iin berbat yan, ayartlma baarya ulatktan
sonra biz bu gvenceyi unuturuz ve bylece de yi bizi
kandrp Kt'nn tarafna atar; tpk kadnn bakyla
bizi yatana armas gibi.
106.
Alakgnlllk, tek bana umutsuzluk iinde kvranan
kii bile iinde olmak zere insanla hemcinsi arasnda en
gl ilikiyi salar, yeter ki bu, tam ve sonsuz bir
alakgnlllk olsun. nsan bunu yapabilir; nk bu,
tapnmamn gerek dilidir, tapnmann kendisidir, hem de
birlemelerin en glsdr. nsann hemcinsiyle ilikisi
tapnmasyla ilikidir, kendi kendisiyle ilikisi abayla
ilikidir; tapnmadan aba gsterme gc de elde edilir.
37

Sen aldatmacadan baka bir ey bilebilir misin?

Aldatmaca yok edilse bile, sen hibir zaman oraya bak
mamalsn; yoksa bir tuz stununa dnrsn.
107.
Herkes A. 'ya kar pek nazik; mkemmel bir bilardo
masas iyi oyunculardan bile saklanr ve sonra o byk
oyuncu kp gelir, masann zeminini dikkatle inceler,
vaktinden nce ilenecek bir hataya gz yummaz; ama
daha sonra kendisi oynamaya balaynca olabildiince
kstahlaarak yapmadn brakmaz, ite byle birisine
davranld gibi.
108.
"Ama ardndan sanki hibir ey olmam gibi iine
dnd." Bunlar, hibirinde gemedii halde, bize ak
seiklikten yoksun eski ykler ynndan tandk gelen
szlerdir.
109.
" nantan yoksun olduumuz sylenemez. Yalnzca
yayor olmamz olgusu bile, tketilemeyecek bir inan
deeridir."
" nan deeri bunun neresindeymi? Yaamamak elde
deil zaten."

38

"nancn insan ldrtacak kadar byk gc, bu 'elde

deil zaten' dedir, ve bu olumsuzlamada da vurur ken
dini."
Evden kp gitmen gerekmiyor. Masa banda kal ve beni
dinle. Beni dinlemesen de olur, yalnzca bekle.
Beklemesen de olur tamamen sessiz ve yalnz ol. Dnya
maskesini drmen iin kendini sana sunacaktr; elinden
baka bir ey gelmez, ekicilie kaplm, ayaklarnn
dibinde kvranacaktr.

39

"O"
1920

GNLG'NDEN

AFORZMALAR

Ocak

O'na yapt her ey olaanst yeni geliyordu. Eer

yaamn tazeliinden yoksunsa, o zaman kanlmaz
olarak - biliyor bunu - cehennemin eski ukurundan
kalm bir nesnenin asl deerine sahiptir.Ama bu tazelik
O'nu aldatyor; bu, gerei unutmasna ya da ona omuz
silkmesine ya da onu acsz kabullenmesini salyor.
nk her eye ramen bugn, ilerlemenin daha da ileri
gitmek iin yola kt imdiki bugndr, baka bir dey
ile bugnk gndr.

43

90cak
Bir batl inan, bir ilke ve hayatn kendini gerek
letirmesine izin verilmesi. Ktlklerin cennetinden
geilip cehennemine ulalmas: Batl inan en kolaydr.

44

10 Ocak
Dilim eklinde bir para, bann arkasndan kesilip
kartlyor. Gne ieri bakyor ve onunla birlikte btn
dnya. Bu O'nu sinirlendiriyor, i yaparken dikkatini
datyor ve daha da tesi oyunun dnda braklann
kendisi olmas sinirine dokunuyor.
Bir sonraki gn hapsedilmi olmasnn deimeden
srmesi, stne stlk daha da younlamas, hi bit
meyeceinin kesinlikle belirtilmesi bile mutlak zgrlk
nsezisinin srdrld anlamna gelmez. Tam tersine
btn bunlar mutlak zgrln zorunlu bir n koulu
olabilir.
Hibir zaman yeterince hazrlanm deil; ama bunun iin
kendini gerekten sulayamaz; nk her dakika hazr
durumda olunmas istenen bir yaamda insan hazrlan
maya ne zaman vakit bulabilir ki? Zaman olsa bile bir
insan yeni grevini bilmeden nce nasl hazrlanabilir; ya
da baka bir deyile bir insan herhangi doal bir i iin
gerekli yetenee nasl sahip olabilir? Hem de yle bir i
ki, yapay olarak ortaya kartlmam bir i. Ve bu neden
den dolay uzun zaman nce iflas etmi bulunu-yor;
yeterince tuhaf, ama ayn zamanda da yeterince avutucu,
ite bu onun iin en az hazrland durumdu.
Arimet noktasn buldu, ama bu durumu kendisine kar
kulland; grnrde o ki bunu kefetmesi iin kendisine
ancak bu koulla izin verilmiti.

45

13 Ocak

Yapt herey olaanst grnyordu ona; ama ayn

zamanda inanlmaz bir yenilik saanandan dolay da
olaanst acemice, hatta katlanlmas zor, gemite
kendi yerini bulmaktan aciz, jenerasyonlar zincirini kesip
kopartan, dnyann o zamana kadar en azndan
sezilebilen mziini ilk kez en derin kaynandan skp
atan eyler gibi grnyordu. Bazen de kstahlap, ken
disinden ok dnya iin kayglanyordu.
O, kendini bir hapishaneye teslim edebilirdi. Bir tutuklu
olarak lmek, bu yaamn bir amac olabilirdi. Ama par
maklkl bir kafesin iindeydi. Dnyann grlts,
patrts, parmaklklarn arasndan ieri akyordu; sanki
evdeymi gibi zorbaca ve vurdumduymaz; tutuklu, asln
da zgrd, her eye katlabilirdi, darda olanlar kar
myordu, kafesten bile kabilirdi; nk parmaklklar
birbirinden metrelerce uzaklklayd, tutuklanm bile
deildi.
Yalnzca hayatta kalmakla, sanki kendi yolunu tkyormu
gibi bir duygu vard iinde. Yine de bu engellemeden,
hayatta olduu sonucunu karyordu.

46

14 Ocak

O, kendini tanyor, deerlerine inanyor; bu eliki se

hereyini bir testere gibi dorayp ondan kopartyor.
O, ne cretkar, ne de pervasz. Korkak da deil. zgr bir
yaam onu korkutmazd. Ama ona byle bir yaam ve
rilmedi. Bu bile onu kayglandrmyor, kendisi iin
kayglanmyor bile. Ama srekli onun iin, yalzca onun
iin kayglanan hi tanmad birisi var. Bu birisinin
onunla ilgili kayglar ve bu kayglarn srekli olmas,
O'nda yalnzlk anlarnda ikence eden bir baars yap
yor.
O, bir dal iinde yayor. O'nun elementleri, avare
avare dolaan kalabalk. Ve sadece odas da bu dnyaya
ait olduundan dolay, bazen uzaktan onlara yle bir
bakyor. Onlar iin sorumlu olmas O'ndan nasl bek
lenebilir? Buna hala sorumluluk denilebilir mi?
O'nun her eyi, bir lokantada kendisine hizmet edilmesi
gibi en sradan bir eyi bile, polisin yardmyla zorla elde
etmesi gerekiyor. Bu da yaamn btn konforunu alp
gtryor.

47

17 Ocak
Kendi aln kemii kendi yolunu tkyor (kendi alnna
toslayp alnn kanatyor.)
O, bu dnyada kendini hapsedilmi, kuatlm hissedi
yor; tutuklunun znts, acizlii, hastal, yrtc kurun
tular

onun

iinde

patlyor;

hibir

avuntu

onu

avutamaz;nk bu avuntular yalnzca bir avuntu olduu

iin, tutsakln hayvani gereine kar nazik ve ba ar
tan bir avuntu olduu iin. Ama ona gerekten ne istedii
sorulsa yantlayamaz; nk -Bu onun en gl delil
lerinden birisidir.- zgrlk hakknda hibir fikre sahip
deil.
Baz insanlar, strabn varln gnei gstererek yadsr
lar; O ise strab gstererek gnein varln reddediyor.
O'nun iki dman var: ilki arkasndan ve kklerinden
sktryor, ikincisi ise nnde uzanan yolu parmaklkla
kapatyor. O, ikisiyle de mcadele ediyor. Aslnda ilki O
ikincisiyle mcadele ederken O'nu destekliyor; nk
O'nu ileri doru itmek istiyor, ayn biimde ikincisi de
O'nu birincisiyle mcadelesinde destekliyor; nk O'nu
geriye doru srklyor. Ama bu ancak teoride byle;
nk varolan yalnzca iki dman yok, kendisi de var; ve
O 'nun niyetinin ne olduunu gerekten kim bilebilir ki?

48

Almanya'ya bedelleri ar b ir dnya sava kaybn :yataflt

Hitler'in lm ardndan lanetlenen b ir l ider olmu olmas kendisine.
bal k itleleri brakmam olsa bile baz gruplarn ona olan ballkl
!arnn tkendii anlamnda bir hkme varmak olas grnmektedir ki
bugn bile H itler'i bir l ider olarak kabul gren, onun dncelerini
ballk iinde yasal olmasa da srdren milliyeti ama marj inal gru
plarn varl sz konusudur.
ran'da yerleik sistemin Humeyni izgisindeki bir l ikteliin var
l, ona olan balln kant olarak dururken, dnyadaki mevcut
deiime olan aldnnazlk anlay da Humeyni sonras yeniden oluum
srelerinin balamasna imkan vermemektedir. Humeyni'nin l ider
liinin tartlmazl b ir i lke olarak ben imsenmi ve l iderlik
makamnn dini motifleri onu btn tartmalarn dnda brakm tr.
Liderlie olan ballk ve inancn ia geleneindeki varlnn bir sonu
cu olarak da adeta kutsallatrlmtr. Trkiye'de olduu gibi her ne
kadar heykel leri slami yasaklar nedeniyle yaplmam olsa bile, btn
kamu kurulularnda, bulvarlarda ve meydanlarda Humeyni resim lerine
rastlamak mmkn iken, ran'n paras zerine de kendisine olan min
nettarln ifadesi olarak ve daha da neml isi kurtarcs olarak
Humeyni'n in dncel i yzne rastlamak mm kndr. Atatrk kendi
s ine inanalar onu sevenler iin ne ifade ediyorsa, Humeyni de kkl
deiimin m imar olarak ranl sevenleri iin ayn eyi ifade etmektedir.
Ancak dini baz yasaklar nedeniyle kendisine olan hitaplarda ve
ses lenilerde Atatrk'e olan ynelilerden farkl szcklerin de kul
lanldn bel irtmekte fayda vard r.
Y ine de lm ardndan k itleler hal inde Humeyn i'ye olan sevgi
lerini kendilerine zarar verebilecek derecede gsteren ranl iin onun
liderlii olaan bir bal lk ifadesinin sonucu olarak grlmemelidir.
Hatta cenazesi srasnda nann paralanmaktan glkle kurtarlmas
hareketleri, kendisine olan sevgi lsnn psikoloj ik bir izah n da
yapabi lmek iin ancak o tr bir ball yaamakla olur.
Bat hayran lnn temsilcisi gibi grnen Atatrk'n cumhuriyet
iin ne yaplmas gerekiyorsa yaplmaldr dncesi hakim olmu her
trl ba gsterecek, etnik, dini ya da siyasal muhalefete ramen onun
messeselerinin hayata geirilmesi iin zaman kendi lehine evirmeye
321

almtr, Atatrk tek sz sahibi olduunu bilmesine ramen etrafnda

alanlara ncel l ik le fikirlerini aklamay ihmal etmem itir.
Ardndan ba gsterecek herhangi bir toplumsal olumsuzluu mevcut
koullarn e lverdii iddet unsurlarn da kullanarak fikirlerinin tat
bikinde dn vermemi tir. Bu sonu kanaatimizce Makyevelist bir yak
lamdr. Yani hem sevilen hem korkulan lider tipi portresi ile
karlatmz b ir gerek.

yer:

Hitler iin bu tr b ir yaklam tartmak bile yersizdir. nk

onun ak ve seik olan dnceleri kendi liderliinin "tek hakim" olma
vasfndan hareket ettii grlmekte ve n ihayetinde kendisi de bunu sk
l kla ifade etmitir. Her trl muhalefetin varl onun iin bir tehlike
unsurudur. Hatta farkl olarak ortaya kan her bireyin dncesi bile
ortadan kalkmaldr.
Humeyni mcadel e vermi olduu ynetime kar beraberinde
farkl ideoloj ik s n rlarl a hareket etmesine ramen, yeni devrim
yasalaryla bu tr farkl l klarn i lerde kendisi ve yeni ynetimi iin
tehlike oluturacana kanaat getirerek onlara vaad ettii cenneti
ulatrmam, aksine o kesimler in de bylesi bir ynetimde "milli"
unsurlarn onlar mutlu klacana o lan inanlar kaybolmu ve muhalif
o lma anslarn elde etmeden bertaraf edilmilerdir.
Her l iderin de grnd kadaryla toplumun tamam iin "kur
tulu" adna hareket ettikleri grlr. M i l l i olma unsurlarn ve byle bir
b il incin var ln ortaya kararak, ikinci lkelerin menfaatleri karsn
da g y itiren siyasal iktidara kar toplumun btn snfsal ayrlklar
iinde birl ikte mcadel e olarak hareket ettikleril}_ i gstermilerdir.
Ancak i lgintir ki, b ir sre sonra, iktidar mcadelelerinin scak gn leri
geride kalrken, l iderin de toplumun tamam iin toplumsal deiim
srecini srdrmediklerini fark ediyoruz.
Hitler, hukuk ve b ir bakma iktidar iin gerekirse insan l yok
saydn ve her trl bedele ramen iktidarn koruma kararlln ak
biimde gsteren l iderdir. iddet unsurunun aktaca kann ls ola
maz bir bakma. Kendisi iin o u cmlelerle hak l olduunu ifade ediy
ordu; Biri kp da beni knayacak ve neden sulularn mahkum edi lme
si iin mahkemelere bavurmadm soracak olursa, kendisine btnn
322

syleyebileceim udur. O anda ben, Alman halknn kat1eriridtw

sorumluydum. Bu yzden de Alman halk adna en yksek ya;g,r
oldum. .. Ve i lerisi iin de herkes bilmelidir ki, bu devlete el kaldran1
kesinlikle lmle cezalandrlacaktr.
Ynetime kar muhalif glerin eyleme kalkmalar her lider iin
ayaklanma anlamna gelir k i, bu da genel erevede, ze l l ikle
deitirme sonras ya da yeni kurumsall ama ile birlikte olmas halinde
muhalefetin imhas dncesini beraberinde getirir. Sembolik fark
l ln gsterisi dnda kendi gleriyle ortaya kan bu tr eylemler
dorudan doruya lider i n iktidarna yne l ik bakaldr motifleriyle
olutuundan lider ve evresi tek yolun bunlar topyekn ortadan
kaldracak uygulamalarn gerekl i l i ine inanr. Nihayetin de Hitler'in
de, Humeyn i'nin de, Atatrk'n de bir savunma arac olarak "beslemek"
ya da "af etmek" yerine "asmak", "ortadan kaldrmak" uygulamalar
ortaktr denilebil ir. Hitler'in "stn rk", Humeyni'nin "toplumsa\ vic
dan'', Atatrk'n "mi l l i menfaat" savunma kavramlarn kullanm
olmalar birer somut del i l olarak sunmamz mmkndr.
Yenilik getirmek isteyen l iderlerin ya bu iin altndan kalkacak
kadar gleri vardr ya da bakalarna dayanarak byle bir ie giriirler.
Grnen o k i her l ider ortaya koymu olduklar yeni uygulamalar la
bir l iderde bulunmas gereken gven duygusu ile birlikte dayanm
olduklar bir gten de haberdardrlar. Karizmatik l ider iin bu g
halktan baka k imse olmamasna ramen kimi yeniliklerde hi de
halkn rzas gz nnde bulundurularak yaplmamtr. nk bir sre
sonra bu tr liderlerin dnceleri halkn isteklerinin dna ka
bilmekte ve kendi dorularnn her zaman daha yerinde sonular
dourabileceine inanmaktadrlar.
Yeni deiim sreleri yaamaya balayan toplum yaplan her
trl uygulamay nceleri olduu gibi kabullenme durumundayken
daha sonraki aamalarda yaam tarzna, dnce biimine olan
aykrlklar nedeniyle arizmatik gcn var l na aldrmadan tepkisel
hale gelebilmektedir. Bu tr sonular toplumsal snfsallamann da
beraberinde tamas gereken doal srecin balangcdr denilebilir.
Ancak karizmatik gcn toplumun tamamn kucakladn. tm iin
ortak deer tadnn ispat iin de gerekl i nlemler alnmakta ve
323

S$f>al ayrma ya da atmann ve hatta toplumsal farkllklarn olu

r;amas ynnde mesaj niteliinde kavramlar retilebilmektedir. Btn

karizmatik l iderlerin ahsna atfedilen ve onlar iin b irer vasf olarak
kabul edilen bu kavramlatrma kiiliin in en gzel rneini Atatrk,
H itler ve Humeyni'de de grmek m mkndr. dernein Atatrk'n
"Gazi Mustafa Kemal Atatrk" olarak an lmasnn temelinde u
gerein altn izmekte fayda vardr. Burada verilen mesaj, Atatrk'n:
Atatrk olarak mil liyetilik motiflerinin yannda "Gazi" unvan ile de
dini motiflerle onun dinsel balardan da uzaklatrlmamas gerektii
ynnde iaretler verilmektedir. Bunun yan sra kara tahtann yannda
"baretmen" traktr zerinde "ifti" kongrelerde " iktisat" cephede
"asker" masa banda "ideolog", "dnr" meydanlarda "eylem
adam ", sokaklarda "vatanda", kylerde "kyl" gibi daha nice
kavramlarla vasflarnn resim lerin altna yazlmas hibir zaman
unutulmamtr.
Her l ider iin yazlan ne varsa, ister eletirilsin ister vlsn,
attklar her ad m kendi dnemleri iinde deerlendirmek en
dorusudur. Yaam olduklar tarihin gereklerini elli yl ya da yzyl
sonrasna ta mak ve onlar gelecein kahinleri, ngrcleri olarak
sunup, yaptklar zerinde yaam tarz ve dncesi olarak statik
letirmek onlarn karizmatik l ider olma vasflarna iyilik deil tersine
ktlktr. Gemiinde zgn duygular yaayan bir toplumun yllar
sonra ayn duygular iinde bir yaam srdrmesi an getirileri ve
kazanmlar asndan pek mmkn grnmemektedir. Bir toplum tari
hine olan bal ln sadece bir deer olarak nitelendirme gibi yaklam
asyla kabullenmesi halinde gemi ile gelecek arasnda daha salk
l balar kurabilme becerisini gsterebilir. Aksi halde kendi dnem
lerinin birer efsanesi haline getirilen liderlerin her ada ve gelecekte
de efsaneletirilmeleri abalar gsterilmesi halinde onlara inananlarn
ve dncelerinin m arj inalleme tehlikesi beklediini i leri srmek bir
kehanet olmaz.
Toplumsal deiim n alnmaz bir sre olarak varln koru
maya devam etmektedir. Bu deiimin varl kimi zaman kutsal deer
leri bile tartlabilir durumuna getirirken tarihi grevlerini yerine
getiren kii veya kurumlar yasalarla koruma gibi admlarla korumaya
324

almak yeryznn deiim gereini ortadan kaldramayaca gibi

toplumsal yaama da fayda salamamaktadr.
"Byk giriimlerde bulunmak ve kiilii ile ilgili saygn rnekler
vermek kadar hibir ey lideri deerli klmaz" o halde saygnln
devam iin byk giriimlerde bu lunan bir l ideri ancak byk giriim
lerde bulunarak ona hak etmi olduu deer verilm i olur. nk l id
ere inananlar onun her zaman byk bir giriimci olduunda hem
fikirdirler. Byk giriimcilerin uygulamalar ya dadncecisinin
toplum hayatnda marjinallememesi deiim olgusunun kabul edilme
sine baldr. Bilinli bir deiim sreci de yeni kurtarclarn beklen
mesi aresizliinin domasna izin vermeyen bir sretir.

325

.aiBLYOGRAFYA
A KTA m i t
Toplumsal hareketlerde Yntem, Sekin Yaynclk. st.. 1 989
A K 1'1 S i n a
"Mustafa Kemal Atatrk'n ktidar Yolu'' (ada Dncenin
Inda Atatrk) Ncjat F. Eczacba Vakii Yaynlar. sL 1 983
A LG A R H a m id
slam Devrimin Kkleri. ev; etin Demirhan. aret Yaynlar. sL 1 98 8
A LGAR H a m i d
''mam Hurneyni ' n in H ayat H ikayesi" ( m a m Huneyni).
Darul-Takrib Yaynlar. ist. . 1 990
A LKAN A h met T u ran
"2 L yy. Balarnda Atatrkln Durumu".
Trkiye Gnl. S. 28. Mays-Haziran 1 994
A L KA 'I; Trker
Siyasal Bilin ve Toplumsal Deiim. Gndoan Yayn lar. Ankara. 1 989
ALTA\' Meh met
Darbelerin Ekonom isi. A fa Yaynlar. isti 1 980
A LTA '\; Meh met
"Kemalizm Ordunun Resmi deoloj isidir", Trkiye Gnl.
S. 28. Mavs-Haziran 1 994
A L TH USSER L o u is
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev; Yusuf Alp
Mahmut zk. letiim Yaynlar. st. 1 99 1
Al\S.-\RT Pierre
"Kemal Atatrk ve Siyasal Duyarlln Deiimi".
ev; Ercan Eybolu. Bi ldiriler ve Tartmalar.
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Ankara. 1 984
AR\1STRONG H.C.
Bozkurt. Arba Yaynlar. ev; Gl ala Gven. st., 1 996
A RO\' Ravmond
Sosyolojik bncenin Evreleri. ev; Korkmaz Alemdar.
B i l gi Yavnlar. Ankara. 1 989
BES K( smail
B i l im. Resmi deoloji. Devlet Demokrasi ve Krt Sorunu.
Yurt Kitap Yayn. Ankara. 1 99 1
LOCH '\ i are
Feodal Toplum. ev; M.Ali K l bay, Sava Yaynlar, Ankara 1 993
BOLA Y S leyman H ayri
Felsefi Doktrinler Szl. Aka Yaynlar, Ankara 1 990
BOSTANCI Naci
Kadrocular. Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara 1 990
BOTT0\1 0 R E Tom B.
Sekinler ve Toplum. ev; Erol Mutlu. Gndoan Yaynlar. Ankara 1 990
BOTTO MORE Tom B ., N SPET Rohert
Sosyolojik zmlemenin Tarihi, Verso Yaynlar.
ev; M ete Tuncay. Ankara 1 989

326

BOTTOMORE Tom B.

Toplumbilim. ev: nsal Oskay,

B l f LA Ali

Din ve Modemizm. Endls Yaynlar, st., 1 990

B lILA A l i

"Ulema Geleneininin Devrimci m am",

( mam Humeyni), Darut-Takrib Yaynlar, st., 1 990
BllRNS Edward MC. Nail

ada Siyasal Dnceler, ev; Alaaddin enel,

Birey ve Toplum Yaynclk, Ankara. 1 984
CARLSER R. Woodsworth

mam ve O'nun slam Devrimi, (Cennetin ve Cehennemin ine

Bir Yolculuk). ev; Bedirhan Muhib, Endie Yaynlar. Ankara 1 990

CONDORCET N icolas

nsan Zekasnn lerlemeleri zerine Tarihi Bir Tablo Tasla.

ev; Ouz Peltek. MEB Yaynlar. si., 1 990
ANDAR Cengiz

Dnden Yarna Iran, Yaln Yaynlar, Ist., 1 985

DA VER Blent

Atatrk ve Sosyo Politik Sistem Gr, (ada Dncenin

Inda Atatrk), Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, st. 1 983
DA V D Claude

Hitler ve Nazizm . . ev; Hseyin Baysan ,letiim Yaylar. st.. 1 99 1

DE'.YIRC K rad

Dinlerin Dejenarasyonu. nsan Yaylar. st., 1 985

DOGAN Mattei

"Atatrk ve deGuella" ,ev; Bitranc Ferlicl, Bildiriler ve Tartmalar,

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1 984
DOGAN D. '.\;lehmet

Byk Trke Szlk, Birlik Yaynlar, Ankara 1 982

DOGAN D. Mehmet

Trkiye 'de Darbeler, Mdahaleler ve Siyasi Sistem. Rehber Yay., Ank. 1 99 1

DOGAN D. Mehmet

Kemalizm. Aa Yaynclk. st., 1 993

D L P A K A bdurrahman

Cumhuriyete Giden Yol, Beyan Yaynlar. st.. 1 99 1

E L A D E M i rcae

Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, ev: Mehmet Aydn,

Kltr Bakanl Yaynlar. Ankara 1 990

E RE N YILMAZ Smer

Schopenhaur Hayat ve Eserleri, D nen Adam Yaynlar. st.. 1 993

ERGEZER Bahattin

Liderlik ve zellikleri. Ocak Yaynlar, Ankara, 1 982

ERGL Dou

"Demokrasinin Unutulan Boyutu: Cinsellik",

Yaklam Dergisi, S. 1, Mart 1 982
ERGUN Doan

Sosyoloji ve Tarih, Der Yaynlar, st., 1 982

327

ERKAL M u stafa

Sosyoloji (Toplumbilim) Es-Sadr Muhammed Bakr

slam Ekonomi Doktrini, ev; Mehmet Keskin
Sadettin Ergun. H icret Yaynlar. st. 1 98 0
F A H R Macit

slam Felsefesi Tarihi, ev; Kasm Turhan, klim Yaynlar. st., 1 992
FALLAC Oriana

mamla Sylei. ev; M . Nayi f ayir, Fecr Yaynlar, Ankara 1 99 1

FARA B E b u Nasr E l

El- Medinet' I Faz la .ev; Ahmet Arslan, Kltr Bakanl Yay. . Ank., 1 990

FROMM Erich

Sevginin ve iddetin Kayna , ev; Yurdanur Salman. Paye! Yay., st., 1 990

FllKllYAMA Francis

Tarihin Sonu Mu?. ev; Yusuf Kaplan. Rey Yaynclk. Kayseri

G E L L E N E R E rnest

Uluslar ve Ulusculuk. ev; Bra Eranl. nsan Yaynlar .st., 1 992

G ERG E R Haluk

--Huncyn i 'nin M iras". (mam Humcyni). Darut-Takrib Yaynlar. st.. 1 990

G R T L smet

"Kemalist deoloji ve Nitelikleri'', B i ldiriler ve Tartmalar.

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1 984
G KBERK Macit

Felsefe Tarihi. Remzi Kitabevi. st., 1 990

G llR\" TCll Georghs

Sosyoloji ve Felsefe. ev; Kadir Cengizbay, Deiim Yaynlar. st.. 1 985

G l iTl l R E W. K. C.

l 9a Fe lsefesi Tarihi, ev; Ahmet Cevizci, Gndoan Yay., Ankara 1 988

_

G llRELI Nail

Atatrkten Sonra Atatrk. Gr Yaynlar, 1 98 1

H A HERl\IAS J rgen

deoloji Olarak Teknik ve Bilim. ev; M ustafa Tzel.

Yap Kredi Yaynlar, st.. 1 993
H A NERLOGLl! Orhan

Toplumbi lim Szl, Remzi Kitabevi, st., 1 986

H A N E R L O G L t : Orhan

Dnce Tarihi. Remzi Kitabevi, st., 1 98 7

H A N E R L O G L U Orhan

Felsefe Szl, Remzi Kitabevi,st., 1 98 9

H A RR S O N Paul

3 . Dnyann Batllatrlmas, ev; Cevdet Cerit, Pnar Yaynlar, st., 1 990

H E PER Metin

"Atatrk'te Devlet Dncesi". (ada Dncenin Inda Atatrk).

Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar. st. 1 990
H EPER Metin

'"Kemalizm ve Demokrasi". Trkiye Gnl, S. 28. M ays-Haziran 1 994

H EYKEL Hasanevn

Bir Devrimin Anlatlmam yks, ev; Bedirhan Muhib.

Nehir Yaynlar. st. 1 998
328

H TLEH. Adolf
Kavgam. ev: A. Nejat. Toker Yaynlar .st., 1 992
HllME\'N Ayetullah
slamda Devlet. Objektif Yaynlar, st., 1 99 1
H l!ME\'N Ayetullah
Vasiyetname. ran slam Cumhuriyeti Bykelilii
Kltr Mtearl. Ankara 1 989
H llM E\'N Ayetullah
Hatt- mam il ev; Hseyin ahin. Endie Yaynlar, Ankara 1 992
H lJMEYN Avetullah

Nefs Tezkiyesi . ev: Hasan Kanaatl, Objektif Yaynlar. st. 1 993

H LI MEYN Ayetullah
lahi Ak Yolu. ev; Kadri elik-Ahmet Yusuf, Akademi Yaynlar. st., 1 99 1
Hl1MEYN Ayetullah
Konumalar ( 1 ubat 1 979-6 Kasm 1 9 8 1 ).
ran slam Cumhuriyeti Bykelilii Kltr Mtearl, Ankara 1 982
H SEYN Asaf
ran'da Devrim ve Kardevrim, ev; Taha Cevdet, Pnar Yaynlar, st., 1 98 8
bn Haldun
Mukaddime. ev: Zakir Kadiri Ugan. MEB, Yaynlar. lst., 1 988
LLCH van
Tketim Klelii, ev; Mesut Karaahan, Pnar Yaynlar, st.. 1 990
NAM Ahmet
"Mustafa Kemal Gnlmzn Neresinde", Trkiye Gnl.
S. 28. Mays-Haziran 1 994
J. WA TR Je-.ly
'Kemalizm ve Gelimekte Olan lkelerde lerici, Askeri Rej imler'".
ev: Heidi lger, Bildiriler ve Tartmalar. Trkiye Bankas
Kltr Yaylar, Ankara 1 984
KARAOSMANOGLll, Yakup Kadri
Atatrk. letiim Yaynlar. stanbul. 1 9 9 1
KATZ Daniel, KAHN Robert
rgtlerin Toplumsal Psikoloj isi, ev; Halil Can, Yavuz Bayar,
TODAE Yaynlar. Ankara 1 977
KEM ERLOGLU Eyp
Sosyoloji Tarihi, Atatrk nv. Edb. Fak. (Yaynlanmam Ders Notlar)
KERM Mehmet
ran slam Devrimi, Dnce Yaynlar, st., 1 980
K ILIBA Y M. Ali
"Krt Sorunu zerine Aykr Dnceler", Pazar Potas S. 39, Eyll 1 994
KONGAR Emre
Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi K itabevi, st. 1 985
KONGAR Emre
Atatrk ve Devrim Kuranlar, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1 980
KSEM HAL Nurettin azi
Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, st. 1 982

329

KRESER Klaus
"Modem Avrupa Tarihi inde Atatrk''. ada Dncen in Inda
Atatrk, Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar. st., 1 983
LO ESClf G hita, MADARAGE sa belde
Muhaicfet, ev; Behzat Tan, Boazii Y aynlar, st., 1 98 8
MACARTH UR Bria,
20. yy. Konumalar. Sabah Kitaplar, stanbul, 1 995
MACHAVELL N iccolo
Hkmdar ,ev; Selahattin Badatl, Sosyal Yaynlar ,st.. 1 985
M AH llPYAN Etvc
"Kemalizm: Bir Ge i Dnemi". Trkiye Gnl,
S. 28. Mays-Haziran 1 994
MAZRUI Ali A.
"Atatrk Miras Asndan Afrika", ada Dncenin Inda
A tatrk. Nejat F. Eczacba Vakf Yavnlar ,st., 1 983
MARDN erif
Din ve deoloji, i letiim Yaynlar, st. 1 990
M A RDN erif
deoloj i, letiim Yaynlar. sL, 1 992
M A RD N erif
S iyasal ve Sosyal Bilimler, letiim Yaynlar, st., 1 990
M A RDN erif
Trkie 'de Toplum ve Siyaset. letiim Yaynlar. st. 1 990
M ETiNER Mehmet
"mam Humeyni ve slam Devrimi". aHueyni,
D arut-Takrib Yaynlar, st.. 1 989
M K LJSC H D. V.
Gazi Mustafa Kemal, Asya ile Avrupa Arasndaki Adam,
ev: Esat Nermi Erender. Remzi Kitabevi, st., 1 985
M O RE Thomas
topia. ev: Sabahhattin Eybolu, Can Yaynlar, st., 1 986
M U HACR M esih
slam Devriminin Dinamikleri, ev; Grsel Uurlu, Akademi Yay ., st.. 1 99 1
M ll NSON JR. Henry
Ortadouda slam ve Devrim, ev; Cemil Polat Halil Eki.
Akademi Yaynlar, st., 1 990
MUTTA H H A R
slam Devrimi, ev; Kenan amurcu. Akademi Yaynlar. st., 1 989
N A YIR Yaar Nabi
Atatrk Yolu, Varlk Yaynlar. st.. 1 9 8 1
N RUMAND B a h ran
ran ,ev: Kemal Kurt. Belge Yaynlar, st. 1 988
NOL TE E rnest
Faist Hareketler, ev; Halim nal, Hr Yaynlar, st., 1 980
NDE Osman
Hitlerin Dnyaya Bak, Boazii Yaynlar, st., 1 989
NDE Osman
Dnyann Bitlere Bak, Boazii Yaynlar, st. 1 989
.

330

ZDEMR H ikmet
Tarih ve Politika. z Yaynlar. st., 1 995
ZDEM R Hikmet
Ordunun Olaand Rol. z Yayncl<, st., 1 994
ZKALP Enver
Davran Bilimlerine Giri, AAF. Yaynlar, Ankara, 1 986
ZKAN Naki
"Mustafa Kemal mi Kemalizm Mi?". Pazar Postas, Aralk 1 994, S . 53
ZSOY M uzaffer
"Askeri lik Bilimi ve Strateji Asndan Atatrk", ada Dncenin
lnd Atatrk. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar. st., 1 983
PARKINSON C. Northcote
Siyasal Dncenin Evrimi. ev; Mehmet Harmanc,
Remzi Kitabevi. st., 1 984
PLATON
Devlet. ev; Sabahhattin Eybolu. Remzi Kitabevi, st., 1 998
ROBERTS Wess
Attilla'n Liderlik Srlar. ev; Yakut Eren, lgi Yaynclk, st., 1 989
RAFSANCAN Ali Ekber Haimi
"mamn ahsiyeti". mam l lumeyni. Dant-Takrib Yaynlar, st., 1 989
SANDER Oral
S iyasi Tarih, (lkalardan - 1 9 1 8"e). mge Kitabevi, Yaynlar, Ankara, 1 992
SANDER Oral
Siyasi Tarih ( 1 9 1 8- 1 990). mge Kitabevi. Yaynlar, Ankara. 1 993
SAVRAN Glnur
Sivil Toplum ve tesi, Alan Yay nclk. st.. 1 987
ER' Bakr
''Zaferin Faktrleri". ran slam Devrimi, Objektif Yaynlar, 1 99 1
ERAT Ali
Med;niyet Tarihi 1, ev; brahim Keskin. Fecr Yaynlar, Ankara 1 987
ERiF M.M.
slam Dncesi Tarihi, ev; Mustafa Annaan C.111, "bn Hakdun".
Muhsim Mehdi .ev; Yusuf Ziya Cmert. nsan Yaynlar. st., 1 99 1
SERVET mer
"Atatk Olmayan Onursuz Mu?", Pazar Postas, S. 47, Kasm 1 994
TANLL Server
Dnyay Sarsan On Yl, Say Yaynlar, st., 1 989
THURO\V Lester C.
Sfra S fr Toplumu, ev; rfan Gre, letiim Yaynlan, st., 1 989
THERBORliN Gran
ktidarn deolojisi ve deolojinin ktidar. ev; rfan Cre,
letiim Yaynlar. st., 1 989
TMllR Taner
Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1 993
TOLAN Barlas
Toplumbilimlerine Giri, AF Yaynlar, Ankara. 1 985
TOYNBEE Arnold
Trkiye. ev; Kasm Yargc, Milliyet Yaynlar, st., 1 97 1
'

331

TUNAY Mete
Batda Siyasal Dnceler Tarihi l l ., Teori Yaynlar. st., 1 987
TURHAN Mehmet
Siyasal Elitler, Gndoan Yaynlar, Ankara 1 99 1
TUR'1 ER Brvan S.
Max Weber v slam, ev; Yasin Aktay,Vadi Yaynlar, Ankara 1 99 1
TRKDOGAN Orhan
Sanayi Sosyoloj isi
R Serpil
Din, Siyaset ve Kadn (ran Devrimi). Alan Yaynclk, st., 1 9 9 1
Y O N BEYME Klaus
"Bat ve Marksist Gelime Teori lerine Gre Kemalizm"
ev; Sema Gnk. Bildiriler ve Tartmalar.
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Ankara, 1 984
JELEV Jel
Faizm. ev; Salih Baklac. S. 1-lafzolu, M i l liyet Yaynlar. st.. 1 994
ZENGN smail
ran Devrimi ve Ortadouya Etkileri, M i lliyet Yaynlar, si., 1 99 1
ZJDERVELD Anta n C.
Soyut Toplum. ev; Cevdet Cevit, Pnar Yaynlar. st., 1 985

332

Bir dzlk boyunca yryor olsaydn,

tm ilerleme isteine karn
hala geriye doru gitseydin,
o zaman bu umutsuz bir durum olurdu
ama sen aadan bakldnda kendin kadar
dik bir yokuu trmandna gre,
senin atacan geri adm
yalnzca bulunduun yerin doasndan
ileri gelebilir, ve o zaman umutsuzlua
kaplmana gerek yoktur.
F ranzKAFKA
Bu kitab her zaman yanmzda tamak
istememizin nedeni: Kendimize
yakn olduumuz, gereksindiimiz ve
ie bakn yant alamad anlarda
onu kullanabileceimizi bilmemizdir. Gereksindiimiz
baka bir ses, bu sestir.
Gabriel Josipovici