La Atalaya en Maya

34567
JULIO-SEPTIEMBRE TI 2011
Yaan wa
u xuulul
LE OOTSILILO?
34567
Ooli jaypeel ku beetaal ti cada revista:

42,162,000 ICH 188 TAANOOB
JULY-SEPTEMBER, 2011
U BIILAL U PIICH TULUMIL KANANE u nojbeenkuuntik Jeeoba Dios, le Maax beetmil tulaakal baalo. Uuchjeakile,
le maaxoob ku kananoobo ku naakloob te tulumoob wa kaanal pakoob tuux ku paajtal u yilkoob baax ku yuuchul tak te
naachiloobo. Jeex le tulumoob ku meyajoob uuchjeakilo, bejlae le revistaa ku yaantkoon k-il bix u bin u beeytal le baax u
yaalmaj le Bibliao. U Pich Tulumil Kanane ku lisik u yool maak, tumen ku kaaytike u Reino Dios yaan te kaano, ma kun
xaantale yaan u xuulsik ti le kasaanilo yeetel yaan u sutik parasoil le Luuma. Tsoole, ku yaalik xan ka u tsaa u fe maak
ti Jesucristo, le Rey tsook u kaajal u gobernaro, le maax kim utiaal ka paajchajak u yantaltoon kuxtal minaan u xuulo.
Le revistaa, ma xuuluk u joosaal tumen u j-jaajkunajoob Jeeoba desde tu jaabil 1879, tsoole maatech u taan ti poltica
yeetel le baax ku kaansiko te Biblia u taalo.
Le revistaa ma unaj u koonoli, ku joosaal utiaal u kaansaal ti tulaakal yookol kaab le baax ku yaalik le Bibliao; le kaansaja ku beeychajal yeetel taakin siibil u beetaal. Te revistaa,
u tekstoiloob le Kiliich Tsiboob ich Hebreoo chaabaan ti QB: Quiliich Biblia, yeetel u tekstoiloob le Kiliich
Tsiboob ich Griegoo chaabaan ti El Nuevo Testamento de Nuestro Senor
Jesucristo ich Maya (tuumbenkuntaan u tsibiloob). Ulaak Biblia ku meyaj te revistaa, NM: Traduccion del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras (con referencias).
XOOKOOB KU TAAN TI LE PORTADAO
3 Le bix u yilaal le ootsililo
4 Tsook u yilaal u xuulsaal le ootsililo
7 Maalob peektsil utiaal le ootsiloobo
JAATSOOB SUUK U J OOKOL

9
13
Tsolnuukoob utiaal le familiaobo:
Le keexoob ku taasik u kaajal u yantal u paalal maako
Ilawil a natskaba ti Dios: Junpeel baal jeel u yaantik le maaxoob lubaan yooloobo
14
Kaans a paalaleex:
Ka wuuyik wa yaan hora ma ta chaabal en cuentail?
16
Kaanbalnakoon ti u Taan Dios:
Yaan wa u kaa kuxkintaal le kimenoobo?
Yaan maaxoobe taak u yojeeltikoob
Utiaal xiipalaloob yeetel chuupalaloob: Kanaant maax yeetel ka biskaba
23
24
KU TAASIK XAN
18
Le juicio maas kaas beetaano
26
Keex u kuxtaloob tumen le Bibliao
31
A wojel wa?
32 Yaan wa u kaskuuntaal le Luum tumen winiko?
LE BIX
U YILAAL
LE OOTSILILO
E SEN ootsililo jeel tak u beetik u peertik u kuxtal maake. Le maa
xoob ootsiloobo minaan baal u jaantoob, ja, si wa ulaak baal u
tookoob utiaal u cocinaroob, u yotochoob, minaan xan doctoroob
yeetel escuelaob utiaal u xookoob. Tsoole mil millones maakoob
maansik sen ootsilil, ooli le bukaaj u kajnaalil tulaakal u luumil
Americao. Kex beyo le maaxoob kajaanoob tu chikinil u luumil Eu
ropa yeetel le kajaanoob tu xaaman Americao, ma u kaj ooloob
mix maak taan u maansik sen ootsilili. Koox ilik bix u maansik ootsi
lil jujuntuul maakoob.
Mbarushimana, u yatan yeetel cinco u paalale te kajaanoob
Ruanda tu luumil Africae. Yaan ulaak juntuul u hijoob kaachi baale
tsaay paludismo tie ka kimi. Le maaka ku yaalik: In taatae tu joo

saj seis jaatsoob ti u terreno yeetel le tocarnaj teno jach chichan, le
oolal anchaj in bin kajtal yeetel in familia taanxel tuux. Teen yeetel
in watane k-puutik u sacosil tuunich yeetel arena utiaal k-naajal.
K-taanaje minaan u ventanailoob. Te k-paaytik ja ti junpeel cheen
yaan tu cuartel le policaobo. Cheen junteen k-janal ti junpeel kiin,
yeetel wa minaan meyaje maatech k-janal. Le ken uuchuk beya, kin
lukul tin wotoch tumen jach yaj tin wool in wuuyik u yokol in mejen paalal tumen wiijoob.
Vctor yeetel Carmene utiaal u kaxtik u kuxtaloobe utskintaj xa
nab ku beetkoob ti junpeel kaaj naach yanil ti Bolivia. Te kajaanoob
yeetel cinco u paalaloob ti junpeel cuarto ma patale, tu techoil de
laminae ku yokol jai, minaan luzi yeetel rentarbil u beetkoob. Te

escuela yano jach yaab paalal ku bini, le oolal Victore anchaj u bee
tik u mesa banco u hija utiaal u beeytal u bin xook. Carmen yeetel
victore ku ximbaltikoob ooli dos leguas y media (10 kilometros)
utiaal u chakikoob si, utiaal u beetik u yoochoob yeetel u lookansi

koob ja u yukoob. Carmene ku yaalik: Minaantoon bano, le oolal
ku kaabeettal k-bin naats te ro ku meyaj xan utiaal ichkil yeetel

utiaal u puulul basurao. Le mejen paalaloobo cada ku kojaantaloob.
Francisco yeetel Ilidiae te kajaanoob ti junpeel chan kajtalil yaan
Mozambiquee. Kantuul u paalal kuxaanoob, baale juntuule tsaay
paludismo ti yeetel tumen ma ootaab atenderbil te hospitalo kimi.
Le arroz yeetel le iis ku pakikoob tu parcelaobo cheen ooxpeel mes
ku xaantal tiob. Franciscoe ku yaalik: Yaan kiine ma tu kaaxal ja
Carmen yeetel
kaatuul u paalal taan
u chaajaob te roo
U P IICH TULUMIL KANAN JULIO-SEPTIEMBRE TI 2011
wa ku yoklaal toon le baax k-pakiko, le oolal utiaal in naajaltik junpit
centavoe kin chakik yeetel kin konik bambu. Tsoole k-bin chak si, yeetel
utiaal k-kuchul te tuux k-sio dos horas taan k-ximbal. A jujun kuuch
k-taasik yeetel in watani, u kuuche utiaal k-chakik baal k-jaante yeetel
ulaake k-konik.
Bejlae u millonesil maakoob maalob u kuxtaloob yeetel ayikaloob, le
oolale yaab maax jach ma maalob u yilik u maansik ootsilil juntuul ti
cada siete maakoob, jeex Mbarushimana, Vctor yeetel Francisco. Le oolal
yaan maaxoob tsook u yilik u xuulskoob le ootsililo. Te tulaak xooko
yaan k-ilik baaxoob ku tuklik u beetkoob yeetel baaxten.
TSOOK U YILAAL
U
XUULSAAL LE OOTSILILO
L
E MAAXOOB ayikaloobo maatech u maans

koob ootsilil. Baale le baaxoob tsook u
beetaal utiaal u xuulsaal le ootsililo, ma u taas
utsili. U suukaanile le maax ayikalo ma u kaat

ka lusaak le baaxoob yaantio. Le oolal le rey Sa
lomono tu yaalaj: Ka tin wilaj taan u yoko
loob le maaxoob yetsaanoobo baale minaan
mix [maak] utiaal [aantkoob]; ku beetaal loob
tiob tumen le maaxoob yetsikoobo baale mi
naan maax [aantkoob] (Eclesiastes 4:1).
Le gobiernoob yeetel le maaxoob yaan paajta
lil tiobo, jeel wa u paajtal u xuulskoob le ootsili
lo? Salomone yeetel u yaantaj Diose tu yaalaj:
Ka tin wilaje tulaakal baax ku beetaal way luu

me kunel [...], bey ka a woolt a lap iike. Ma tu
paajtal u tojkintaal baax keechel[!] (Eclesiastes
1:14, 15). Tulaakal baaxoob tsook u yilaal u
beetaal te kiinoob utiaal u xuulsaal le ootsililo,

ku yeesik jaaj le baax aalaaba.
Le baaxoob tuklaab jeel u taasik utsilo

Te siglo 19, yaan luumiloobe yaabchaj u taakinoob yoolal le sen koonol ku beetkoobo bey
34567
Wa a kaat a wojeelt u maasil bey xan wa a kaat
ka kaansaakech ta wotoch yeetel le Biblia minaan
a bootko, ts ibnen ti u j-Jaajkunajoob J eeoba
ti junpeel ti le direccionoob ku chikpajal kaba
la. Jeel xan u paajtal a wilik ulaak direccionoob ti

www.watchtower.org/address.
xan yoolal le empresaobo, le oolal jujuntuul
maakoobe kaaj u tuklikoob bix jeel u xuulskoob
le ootsililo. Jeel wa u paajtal u tooxol ti maak

igual le ayikaliloob yaan te Luuma?
Yaan maaxoob tuklik kaache le socialismo yee

tel le comunismoo jeel u yaantaj utiaal ka tooxok
igual tulaakal le ayikaliloob yano. U jaajile le
maaxoob ayikaloobo ma kiimakchaj u yooloob
ka tu yojeeltoobi, baale yaab maaxoob jach

maalob tu yuubiloob le baax aalaaba: Cada
juntuule u tsaa le bukaaj ku paajtale, yeetel ti
cada juntuule tsaabak le bukaaj ku kaabeetta
le. Yaab maax kiimakchaj u yool ka tu yuubaj le
baax aalaab kun beetbil tulaakal luumilooba
tumen tuklaab yaan u taasik junpeel maalob
kuxtal. Jujunpeel luumiloob ayikaloob tu bee

toob jujunpeel ti le baaxoob aalaab tumen le so
cialismoo, tu yilaj u tsaaikoob gobiernoob utiaal
u kanaantaal u kuxtal le maakoob desde ken sij

koob tak ken kimkoobo. Tak bejlae le gobier
noobo ku yaalikoob minaan ootsilil ti le maaxoob ku gobernarkoobo.
Argentina: Casilla 83 (Suc. 27B), C1427WAB Cdad. Aut. de

Buenos Aires. Bolivia: Casilla 6397, Santa Cruz. Chile: Ca
silla 267, Puente Alto. Colombia: Apartado 85058, Bogota.
Dominicana, Rep.: Apartado 1742, Santo Domingo. Ecua
dor: Casilla 09-01-1334, Guayaquil. Espana: Apartado 132,
28850 Torrejon de Ardoz (Madrid). Estados Unidos: 25 Co

lumbia Heights, Brooklyn, NY 11201-2483. Mexico: Aparta
do Postal 895, 06002 Mexico, D.F. Peru: Apartado 18-1055,

Lima 18. Puerto Rico: PO Box 3980, Guaynabo, PR 00970.
Uruguay: Casilla 17030, Cesar Mayo Gutierrez 2645 y Cno.

Varzi, 12500 Montevideo. Venezuela: Apartado 20.364, Caracas, DC 1020A.
U Pich Tulumil Kanane (ISSN 1870-0101) ku joosaal kaateen
ti junpeel mes 5 2011 La Torre del Viga, A.R. Derechos reser
vados. Heraldo 104, Colonia Clavera, 02080 Mexico, D.F. Pre
sidente: Carlos Cazares Lopez. U numeroil le juun utiaal u me

yaj le kaaba cheen ti u yuumilo 04-2003-102009365200-102,
tsaan tumen Instituto Nacional del Derecho de Autor. U juunil
u kaaba yeetel u juunil u kaansaal baax ku taasike ku tsaa

bal tumen Comision Calificadora de Publicaciones y Revis
tas Ilustradas ti Secretara de Gobernacion. U numeroiloobe
12741 yeetel 10313, u numeroil tuux lisaane 1/43204/16575.
Ku joosaal yeetel ku tooxol tumen La Torre del Viga, A.R. Im

prenta: Av. Jardn 10, Fracc. El Tejocote, 56239 Texcoco, Edo.
de Mex. 5 2011 Watch Tower Bible and Tract Society of
Pennsylvania. Derechos reservados. Impreso en Mexico

Vol. 132, No. 13
Monthly and supplemental quarterly editions
MAYA

Baale le socialismoo ma beeychaj u beetik u
yaantaal le ootsiloobo. Le baaxoob aalaab utiaal
u yaantaal le ootsiloob tumen le ayikaloobo
ma beeychaji. Yanoobe ma tu seguertaj u sikoob baax yaantiobi, tumen tu yiloobe yaan ho
rae le maaxoob ootsiloobo ku paatal maatech u
meyajoob. Beeychaj le baax ku yaalik le Bibliaa:
Minaan mix maak jach yiij u kuxtal ka u beet uts

mantats, ma u kebanchajal. [...] [Diose] tu bee
taj jach maalob winik, baale letie tu kaskuuntaj
u kuxtal (Eclesiastes 7:20, 29).
Ulaak junpeel tuukul anchaje letie ku kaaba
tik sueno americanoo, lela u kaat u yaale le maax
ku meyaj yaabe yaan u yantal tulaakal baax kaa
beetti. Yaab luumiloobe joop u yeeyaal tumen
u kajnaaliloob maax kun gobernar, joop u chai

koob u tsaabal empresaob yeetel u yantal le libre
comercioo, tumen ku tuklikoob kaache letie
baaloob bey ayikalkuuns Estados Unidoso. Baale le luumilooba ma ayikalchajoobi tumen
ma cheen letie baaloob ayikalkuuns Estados
Unidoso. Le baaxoob ku konik taanxel luumiloob bey xan le baaxoob ku yantal jeex frutaob,
che yeetel ulaak baaloobe, maases letie baax

beet u ayikaltal Estados Unidoso. Baale kex
ulaak luumiloob ku sen koonoloob yeetel ku
bin maalobil tiobe, ulaakoobe ku maas ootsiltaloob tumen ma tu koonoloob. Le luumiloob
ayikaloobo, jeel wa u paajtal u yaantkoob le
luumiloob ootsiloobo?
Le Plan Marshallo:
jeel wa u xuulsik le ootsililo?

Le ka tsook le segunda guerra mundialo, jach
kaschaj u luumil Europa yeetel u millonesil u kaj

naaliloob tu muyajtoob wiijil. Tumen sajak u gobiernoil Estados Unidos u yoksikuba Europa ichil
le comunismoo, ichil cuatro jaaboobe tu siaj
yaab taakin ti le empresaob yeetel le maaxoob
meyajtik le luum utiaal u jel kaajsik u meyajoo
KU JOOSAAL ICH 188 TAANOOB: acholi, afri
kaans, albanes, aleman,67 amarico, arabe, armenio,
armenio occidental, aymara, azer, azer (alfabeto cirli
co), baule, becol, bengal, birmano, bislama, bulgaro,

camboyano, cebuano, checo,7 chichewa, chino sim
plificado, chino tradicional7 (grabacion solo en man
darn), chitonga, chuukes, cibemba, cingales, congo,

coreano,67 criollo de las Seychelles, criollo haitiano,
criollo mauriciano, croata, danes,7 efik, endebele, en

donga, enzema, eslovaco, esloveno, espanol,67 esto
nio, ewe, finlandes,7 fiyiano, frances,687 ga, georgiano,
griego, groenlandes, guaran, gujarati, gun, hausa, he
breo, hiligaynon, hindi, hiri motu, holandes,67 hunga-
bo, baalecheen tu yaantaj le luumiloob tu yootaj

u beetoob baax ku yaalikoobo. Le programa
ku kaabatik reconstruccion europeo, kaj oolaan

xan Plan Marshallo, ku yaalaale jach tu taasaj
bin yaab utsiloob. Tu chikinil Europae joop u
beetaal baax ku yaalik Estados Unidos yeetel bey
xuulik le sen ootsililo. Wa ka beetaak bey tulaa
kal yookol kaaba, jeel wa u xuulul le ootsililo?

Tumen ilaab jach tu taasaj utsiloob le Plan
Marshallo, Estados Unidose tu yaantaj le luumi
loob ootsiloob utiaal ka paajchajak u meyajtaal
le luumo, u yantal doctoroob, escuelaob yeetel transporte. Baale Estados Unidose tu yaale
cheen aantajnaj utiaal u kaxtik u yutsil. Ulaak
luumiloob ayikaloobe laayli bey tu beetiloobo.
Baale ka maan sesenta jaaboobe, tsaab cuentae

le bukaaj taakin invertirtaab ti le Plan Marshall
desde tu kaajbalo, ma tu taasaj le utsiloob ku
paataal kaacho. Kex beyo yaan jujunpeel luumi

loob jach tu joosoob u yutsil, maases tu lakinil
Asia. Baale ulaak luumiloobe kex aantaaboob
utiaal ma u sen kimil le mejen paalal yeetel

utiaal ka kaanchajak u xookoobo, seguernaj u
jach maanskoob ootsilil.
Le aantaj tu tsaaj ulaak

luumiloobo ma tu taasaj utsili
Maas cheen chaabil aantaabik le luumoob
tuux anchaj guerraobo, ke u yaantaal le ootsiloobo. Tu luumil Europae yaan kaach nukuch
empresaobi, ku sen uuchul koonoli yeetel yaan

transportei. Cheen ku bineltik junpit aantaj ti
utiaal u chaik bej. Baale maas talamchaj u
yaantaal le luumiloob ootsiloobo. Tumen kex
tuuxtaab beetbil carreteraob, escuelaob yeetel
hospitaloobe; laayli minaan kaach empresao
be, ma tu paajtal u binoob koonol taanxel luum,
minaan xan le baaloob ku tsaaik le luum jeex u
yich cheob wa ulaak baaloobo, le oolal ma xuul
le ootsililo.
ro,67 ibo, ilocano, indonesio, ingles67 (tambien en
braille), islandes, isoko, italiano,67 japones,67 kannada, kaonde, kazajo, kikongo, kikuyu, kiluba, kiniaruan
da, kirgus, kiribatiano, kirundi, kwangal, kwanyama,
leton, lingala, lituano, luganda, lunda, luo, luvale, ma
cedonio, malayalam, malgache, maltes, marat, mar
shales, maya, mixe, mizo, more, nepales, niueano, no

ruego,67 nyaneka, oromo, osetico, otetela, palauano,
pangasinan, panjab, papiamento de Curazao, persa,
pidgin de las islas Salomon, polaco,67 ponapes, por

tugues,687 quechua ancashino, quechua ayacuchano,
quechua boliviano, quechua cuzqueno, quichua, ra

rotongues, rumano, ruso,67 samoano, sango, sepedi,
serbio, serbio (alfabeto latino), sesoto, shona, silozi,

sranangtongo, suajili, suati, sueco,7 tagalo,7 tahi
tiano, tai, tamil, tartaro, telugu, tetum, tigrina, tivo, tok

pisin, tongano, totonaco, tshiluba, tsonga, tsotsil,
tsuana, tumbuka, turco, tuvaluano, twi, ucraniano,7
umbundu, urdu, uruund, uzbeko, vendal, vietnamita,
wallisiano, waray-waray, wolaytta, xhosa, yapes, yo
ruba, zande, zapoteco del istmo, zulu

6 Yaan xan ich CD.
8 Yaan xan ich CD (MP3 yanil).
7 Tsaan xan u audioil ti www.jw.org.

Jach yaab baaxoob beetik u yantal ootsilil, le
oolal ma tu paajtal u xuulsaal. Jeex le kojaani
lo ku beetik u yootsiltal maak, yeetel le ootsililo
ku beetik xan u kojaantal maak. Le mejen paala
loob ma jach yaan baal u jaantoob yeetel debil
u likloobo, ken yanak u paalaloobe ku ta
lamtal u kanaantkoob. Tsoole le ken aantaak
wa le ken tuuxtaak baal jaantbil ti le luumil oo

tsiloob tumen le ayikaloobo; le maaxoob me
yajtik le luum bey xan le maaxoob ku koono
loob te tuux ku tsaabal le aantajo ku paatal
minaan meyajtiob yeetel ku maas ootsiltaloob.

Le taakin ku tsaabal ti le gobiernoob utiaal u
yaantaal le luumiloob ootsiloob kaj oolaanoob
xan bey Tercer Mundoo, ku taasik ulaak talami

loob: yaan horae letiobe maatech u tsaaikoob
le aantajo, lela ku beetik u maas uuchul ookol
yeetel ku maas antal ootsilil. Jeex k-ilko le aan

taj ku tsaabal tumen ulaak luumoobo maa
tech u jach aantaj, tumen ma tu lusik le baax
beetik u yantal le ootsililo.
Le baax beetik u yantal ootsililo
Le gobiernoob, le luumiloob yeetel ulaak maa

koobocheen ku kaxtik u yutsiloob, le oolal ku sen
antal ootsilil. Jeex le gobiernoob ku yeeyaaloob

te luumoob ayikaloobo maatech u tuukuloob ti
bix jeel u xuulsaal le ootsililo, baaxe maases ku
yilik u luubloob utsil ti le maaxoob votarnajoob

tu favoroobo. Jeex te luumilooba utiaal u maas
konkoob le baaxoob ku cosechartikoob yeetel u
maas naajaloobo, maatech u chaikoob u yokol
koonol le luumoob ootsiloobo. Tsoole le maa

xoob ku meyajoob te luumilooba ku yaantaa
loob yeetel yaab taakin (subsidio), le oolal maas
maalob u bintiob ke ulaak luumiloob.
Jeex k-ilko le baax beetik u yantal le ootsililo,
letie u kaxtik cheen u yutsil le gobiernoob yeetel
le maakoobo. Le rey Salomono tu yaalaj: Le
paajtalil yaan ti winik[o] cheen utiaal u beet
loob ti u yeet xiibil (Eclesiastes 8:9).
Bey tuuno, yaan wa u kuchul u kiinil u xuu
lul le ootsililo? Yaan wa junpeel gobierno jeel u
kexik bix u kuxtal winike?
Junpeel ley utiaal ma u yantal ootsilil
Jeeoba Diose tu tsaaj leyoob ti le israe
litaobo, yeetel wa ku beetkoobe mix maak
kun maansik ootsilil. Le Ley tu tsaaj ti Moise

so ku yaalike ti tulaakal le familiaob unaj u
tsaabal u jaats luum bey herenciao, cheen ti
u tribu Lev tuux u taal le sacerdoteob,

ma kun tsaabilo. Le herenciaade por si u
tiaaloob, tumen kex ka koonoke yaan u kuchul u kiinil u suutul tiob. Cada cincuenta
jaabe, tulaakal le terrenoobo kaabeet u suu
tul ti jach u yuumil wa ti u laaktsiloob (Lev

tico 25:10, 23). Wa ku kaabeettal u konik u
terrenoob yoolal kojaanil, ootsilil wa ulaak

wa baaxe, kex ma u bootke yaan u suutul u
terreno tu jaabil le Jubileoo. Lela ku yaantaj
kaach utiaal ma u yootsiltal mix junpeel familia ti u chiibal le israelitaobo.
Le Ley tu tsaaj xan Dioso ku yaalike wa yaan
maax minaan taakin ti utiaal u bootik u paa
xe jeel u paajtal u konikuba bey juntuul pali
tsile, yeetel jeel u paajtal u bootaal taanil ti u
kaajsik u meyaj utiaal ka u boot u paaxo.
Baale wa ma tu paajtal u bootik u jaalkabtaal

ken u chuk le siete jaaboobo, ku chaabal, ku
tsaabal semillaob ti yeetel waakxoob utiaal
ma u paatal mix baal yaanti. Tsoole, wa jun
tuul israelita ootsil ku kaabeettal u majaantik

taakine, le Leyo ku yaalike ma unaj u cobrartaal u interesi. Le Leyo ku yaalik xane
ma unaj u joochol kaach u jaal le kooloob
utiaal ka paatak u joch le ootsiloobo. Beyo
mix juntuul israelita ken u maans ootsilil (Deu

teronomio 15:1-14; Levtico 23:22).
Kex beyo yaan ti le israelitaob tu maansoob
ootsililo, tumen ma tu beetoob tulaakal le
baaxoob ku yaalik u Ley Jeeobao. Yoolal lela
anchaj maaxoob jach yaabchaj u luumoob
yeetel ayikalchajoob, baale yanoobe paat
mix baal yaantiob, jeex u yuuchul bejlaa yee

tel yaab luumiloobe. Jeex tuun k-ilko, an
chaj ootsilil ichil le israelitaobo tumen yanoobe ma tu beetoob baax ku yaalik u Ley
Diosi, baaxecheen tu kaxtaj u yutsiloob

(Mateo 22:37-40).

MAALOB PEEKTSIL
UTIAAL LE OOTSILOOBO
E Bibliao ku yaalik: Ma laaj kiin ku tuub

saal le ootsiloobo (Salmo 9:18). Tsoole ku
yaalik yoolal Dios: Ka jeik a kabe, yeetel maa
lob oolale ka naajkuunsik tulaakal le kuxaan

baaloobo (Salmo 145:16). Le baax ku yaalik
le Bibliaa jach yaan u beeytal. Le Dios yaan tu
laakal paajtalil tio yaan u xuulsik le ootsililo.
Baax tuun kaabeet utiaal u xuulsaal le ootsililo?
Juntuul koolel africail u xokmaj bix jeel u me

yaj maalob le taakino, tu yaale junpeel baax
jeel u yaantik le luumoob ootsiloobo, letie ka
yanak juntuul gobernante jach yaan u paajtalil
ka u yaal bix kun beetbil tulaakal baalo, baale
ka u yees xan utsil. Le ootsililo ku yantal tumen
le jejelaas gobiernoob yaan te yookol kaaba
maatech u paklan aantikubaob, le oolal kaa
beet cheen juntuul maax ka u gobernart tulaa

kal le Luuma. Tsoole utiaal u lusik le ootsililo
le gobernantea kaabeet u yojel baax jeel u bee
tik utiaal u xuulul u kaxtik maak cheen u yutsi
le. Yaan wa juntuul gobernante jeel u paajtal u

beetik le baax tsook k-aalika?
Diose tu tuuxtaj u Hijo utiaal u tsaaik u yo
jeelt le ootsiloob baax kun beetbil tu yoolaloo
bo. Jesuse tu tsaaj ojeeltbil baax tuuxtaab u beet

le ka tu chachiitaj le baax ku yaalik le Bibliaa:
U [espritu] Yuumtsile ti yaan tin wookole,
tumen u junpaaykunsmajen utiaal in tsaa maa
lob peektsil ti le ootsiloobo (Lucas 4:16-18).
Maakalmaak le maalob peektsiloobo?
Diose tsook u tsaaik u Hijo utiaal u beet u
Reyil, lelo junpeel baax jach maalob. Jesuse
juntuul maalob gobernante tumen: 1) yaan u
paajtalil u gobernartik tulaakal winik; 2) ku
chaik ootsilil ti le maaxoob ootsiloobo yeetel
ku kaansik ti u disipuloob ka u yil u yaantkoob,
yeetel 3) jeel u paajtal u xuulsik u tuukul maak
cheen ti u kaxtik u yutsile. Koox xakaltik le oox

peel baalooba.
1. Le paajtalil yaan ti Jesus utiaal u gober
nart tulaakal winiko Le Bibliao ku yaalike
tsaab ti Jesus gobernacion [...] utiaal ka me
yajtaak tumen tulaakal kaajoob, muuch luu

miloob yeetel taaniloob (Daniel 7:14, NM ).
Cheen tukult bukaaj utsiloob jeel u taasik wa
ka yanak cheen juntuulili gobernantee! Yaan u

xuulul u baateltaal tumen le gobiernoob le
baaxoob yaan te yookol kaaba, yeetel lela yaan
u taasik utsil ti tulaakal maak. Jesuse tu yaale
yaan u beetik u gobernanteil ti tulaakal le luu
ma yeetel yaan u beeykuntik baax ku yaalik, le
tie tu yaalaj: Ti teen tsaan tulaakal paajtalil
kaan yeetel luum (Mateo 28:18).
2. Tu chaaj ootsilil Le ka taal Jesus way Luu
me tu chaaj ootsilil ti le maaxoob ootsiloobo.
Jeex junteenjeake juntuul koolel tsook u xupik

yaab taakin yiknal doctor utiaal u tsaakle, tu
machaj u nook Jesus utiaal u yutstal. Tsook
doce jaaboob joopok u tuul kiik ti yeetel yaan

anemia ti. Le Ley tsaab ti Moiseso ku yaalike le
maax ku maachal tumen juntuul maax kojaan
beya, ku paatal ma limpioi yeetel ma tu paajtal

u meyajtik Dios. Baale Jesuse tu yeesaj u yutsil
ti le koolela, yeetel tu yaalajti: Koolel, tsook u
tojtal a wool tumen oksaj oolnajech. Xeen ti jee
tsel yeetel paatak toj a wool ti a kojaanil (Marcos 5:25-34).
Le baaxoob tu kaansaj Jesuso yaan u paajtalil
u kexik u tuukul le maakoob utiaal ka u chaob
ootsililo. Tuukulnen ti baax tu yaalaj Jesus ti
juntuul maak tu kaataj baax unaj u beetaal
utiaal u kiimakkuuntaal u yool Dios. Le maaka
u yojel kaach kaabeet u yaabiltik u yeet maakil,
kex beyo tu kaataj ti Jesus ti maax unaj u yeesik

yaabilaj.

Utiaal u nuukik tie Jesuse tu tsikbaltaj u ket
taanil le samaritano tu yaantaj juntuul maak
okoltaab yeetel paat kas kimen le taan u bin Je
ricoo. Le ka maan juntuul sacerdote te bej tuux
yaan le maako, tu tseelte ka bin taanxel tuux,
bey xan tu beetil juntuul levitao. Baale juntuul
Samariail ku maan xan te bejo, le ka tu yilaje tu
chaaj ootsilil ti. Tu choaj le tuuxoob beetaab
loob tio, ka tu bisaj kanaantbil ti junpeel u najil
uulaboob. Jesuse tu kaataj ti le maako: Maakal
maak ti le ooxtuul maakoob tu yeesaj u yaabilaj
ti le maax luub tu kab le j-ookoloobo? Le maako
tu nuukaj tuun ti: Le maax tu chaaj ootsilil tie.

Jesuse tu yaalajti: Xeen, beet teech xan beyo
(Lucas 10:25-37).
Le maaxoob ku beetkubaob u j-jaajkunajoob
Jeeobao (testigos de Jehova), ken u kanoob baax
tu kaansaj Jesuse ku yilik u yaantkoob le maa
xoob kaabeet aantaj tiobo. Juntuul koolel leto
niail, tu tsibtaj junpeel libro ku taan ti le koole
loob kaloob carcel te Union Sovieticao (Women

in Soviet Prisons), le ka taanaj ti bix tsaayik jun
peel kojaanil ti le taan u meyaj tu carcelil Potma

tu jaabiloob mil novecientos sesentao, tu yaalaj:
Le ka kojaanchajeno [le kooleloob j-Jaajkuna
joobo] jach tu yaantenoob utiaal in wutstal.
Mix maak jeel u kanaantken jeex tu beetiloobo.
Tsoole tu yaalaj xan: U j-jaajkunajoob Jeeobae
jach kaanaan u yilik u yaantkoob u maasil, kex
yaanal u religion wa u raza.
Le ka paat jach minaan meyaj ti u j-jaajkuna
joob Jeeoba tu kaajil Ancone (Ecuador), ulaak

j-Jaajkunajoobe tu yiloob baax jeel u beetkoob
utiaal u yaantkoobe: tu beetoob janal u konoob
ti le maakoob ken suunakoob chuk
kay de aakabo (u fotoil le yaan ta
x-noojo). Tulaakal le muuchulil aan

tajnajo, tak le mejen paalalo. Laauna u
saastal tu kaajal u maakantkoob le janal utiaal u listotal ken suunak le
j-chuk kayoob las cuatro u saastalo.

U tojol le janal koono toox ti cada
juntuul jeel bix kaabeet tie.

Lela ku yeesike le baaxoob tu bee
taj yeetel tu kaansaj Jesuso jeel u bee
tik u kexik u tuukul yaab maakoob
utiaal ka u yaantoob le ootsiloobo.

8
3. Le paajtalil yaan ti Jesus utiaal u kexik u
tuukul winiko Te yookol kaaba tsook u yilaale
yaab maakoob cheen ku kaxtik u yutsiloob. Le
Bibliao ku yaalike lela junpeel keban. Tak le
apostol Pabloo tu yaalaj: Bey tuuno ku yuu

chulten lela: le ken in woolt in beet le utso,
cheen kin wilik ti teen le kaaso. Tsoole tu yaa
laj: Maax tokiken ti le winklil ku bisiken ti
le kimilo? Cheen Yuum Jajal Dios, tu yoolal

k-Yuumtsil Jesucristo (Romailoob 7:21-25). Tee
la Pabloe tu tsaaj naatbile Diose yeetel u yaan

taj Jesuse, yaan u salvartik ti le keban le maa
xoob meyajtiko. Junpeel ti le baax ken u luso
letie u kaxtik maak cheen u yutsilo. Bix kun
beeytal lela?
Juan Bautistae le ka tsook u tsaaik u yokja Jesuse, tu yaalaj: Ileex, lela u taman Jajal Dios,
maax ku lukesik u keban yookol kaab (Juan 1:
29). Ma kun xaantale ti tulaakal le Luuma
cheen yaan u kajtal le maaxoob kun lusbil u ke
banoobo, ken uuchuk lela mix maak ken u kaxt
cheen u yutsil (Isaas 11:9). Bey ken u lus Jesus le
ootsililo.
Maasa jach ku taasiktoon kiimak oolal
k-ojeeltik yaan u kuchul u kiinil u yantaltoon tu
laakal baax kaabeet? Le Bibliao ku yaalik: Tu
laakaloob bin kajlakoob x-ma sajakil, tulaaka
loob bin paatak u jeeleloob tu booy u pakal uva
yeetel tu booy u pakal higo (Miqueas 4:4). Le jatsuts taanooba ku yeesik bix kun kuchul u kii
nil u yantal meyaj ti maak, u kuxtal maak ich jee
tselil yeetel u paajtalil u kuxtal ich kiimak oolal ti
junpeel luum tuux ma kun antal ootsilil, yeetel
tulaakal lela yaan u tsaaik nojbeenil ti Jeeoba.
TSOLNUUKOOB UTIAAL LE FAMILIAOBO
Le keexoob ku taasik u kaajal
u yantal u paalal maako
Carlos: Teen yeetel Marae, jach kiimakchaj k-ool uuchik u sijil k-chan hija,
baale le yaax mesoobo ooli ma weeneni. T-tsikbaltaj kaach bix ken k-ka
naantil, baale ma jook jeex k-tukulmilo.1
Mara: Ka sij in chan hijae, jach kexpaj in kuxtal. Paat cheen taan in tuukul
ti baax hora ken in kaa tseente, ken in kex u panal wa bix ken in kaa weensil.
Maan yaab mesoob tak ka paajchaj in kaa biskinba tubeel yeetel in wicham
Carlos.
AAB maax tuklike u yan

tal u paalal maake jun
peel ti le baaloob jach ku
taasik kiimak oolalo. Tsoole tak le Bibliao ku yaalike
le paalaloobo junpeel siibalil ku taal ti Dios (Salmo 127:3). Le taatatsiloob
yaax u yantal u paalaloob
jeex Carlos yeetel Marae, u

yojloob xan jach yaab baa
loob jeel u paajtal u kexpajal
ichil u kuxtaloobe. Ma xaane le maamatsilo jach ku yi
lik u kanaantik u chaambal,
ku jaakal u yool ken u yil bix u yuubikuba
yeetel ku jaakal u yool xan ken u yil baaxoob
ku beetik ken kaabeetchajak wa baax ti u

chaambalo. Le taatatsil xano jatsuts u yilik
le yaabilaj yaan ichil u yatan yeetel le chaambalo, baale ma xaan xane ku yuubik bey
ma tu beetaal u cuentaile.
U sijil le yaax chaambalo ma xaane jeel u

beetik u yantal nukuch talamiloob ichil le
maaxoob tsokaan u beeloobo. Ma xaane
1 Kexaan le kaabaobo.
lela jeel u beetik u kaajal u tuklik juntuul
ti letiob baaloob ma jaajtak yoolal u nuupe, lela jeel u beetik u maas nojochtal le talamilo.
Te yaax mesoob tuux maas kaabeet u ka
naantaal le chaambalo, baax jeel u yaantik

le taatatsiloob utiaal ma u yantal talamil tiobo? Baax jeel u beetkoob utiaal ma u xuulul u paklan eesik u yaabiltmubaobe? Bix
jeel u paajtal u chatuklikoob bix ken u
lisoobe? Kooneex ilik cada junpeel ti le

talamilooba yeetel baax tekstoiloob jeel u
yaantajoobe.
TALAMIL 1: Cheen le chaambal ku
tsaataantaalo.
Le maamatsilo cheen ku tsaataantik le

chaambalo. Ma xaane letie jach maalob u
yuubikuba ikil u kanaantik, baale u yichame ku yuubik ma tu beetaal u cuentail. Manuel, kajaan tu luumil Brasile, ku yaalik: In
watane jach cheen le chaambal ku atender

tik kaacho yeetel jach talam tin wilil. Kaa
che jach k-muul maansik yaab tiempo, baa
le ka sij k-chaambale xuuli. Paat cheen le
chaambal ku tsaataantaal tumen in wata

no. Koox ilik bix jeel u aktaantaal le talamila.
Baax jeel u yaantaje: Yanakteex pacien

cia. Le Bibliao ku yaalike le maax yaan u
yaakunaje, yaan chowak oolal ti ma tu
kaxtik baal utiaal yeetel ma tu puujul
(1 Corintoiloob 13:4, 5). Bix jeel u tsaaik

ichil u kuxtal le taatatsiloob le tsolnuukooba?
Le ichamtsil yaan u naato ku yeesik yaa

bilaj ti u yatan yeetel ku yilik u naatik bix u
yuubikuba uuchik u sijil u chaambalo. Jun

peel ti le baaxoob ku yilik u naatiko letie u
jaan kexpajal bix u yuubikubao. Jeex yaan
horae kiimak u yool yeetel yaan horae tu
tsikil.1 Adam, kajaan Francia yeetel once

meses yaan ti u chan hijae, ku yaalik: Yaan
horae ku talamtal ten in naatik bix u yuubikuba in watan, baale kin wilik in kaajsik
ma tin weetel ku kuuxili, cheen bey u jaan

uuyikuba yoolal le keexoob anchaj ichil u
winklilo.
1 Yaab maamatsiloobe ku luubul u yooloob ken maa
nak wa jaypeel semanaob sijik u chaambaloob. Ulaa

koobe ku yantal junpeel kojaanil tiob ku kaabatik de
presion posparto. Utiaal a wojeeltik u maasile, ilawil le

xookoob ku taasik le revista Despertad!, beetaan tumen
u j-jaajkunajoob Jeeoba: Gane la batalla contra la depre
sion posparto (22 ti julio ti 2002), yeetel Que es la
depresion posparto? (8 ti junio ti 2003). Jeel xan u
paajtal a xokik le jaatsoob ti www.watchtower.org.
10
Iichamtsil, yaanal wa baax ku tuklik a wa
tan ikil a waantik? Wa beyo ma a tsikil
(Eclesiastes 7:9). Yanaktech paciencia yeetel
ilawil a kaxtik u yutsil, beyo ma kun tsikil
ta weetel (Proverbios 14:29).
Juntuul maamatsil yaan u naate ku yaan
tik u yicham utiaal ka u kan u beet ulaak
meyajoob. Ichil lela taakaan u kaansikti u
kex u panal le chaambalo yeetel u listokintik le biberonoob, kex ka talamchajak ti le
taatatsil tu kaajbalo.
Helena, juntuul maamatsil yaan 26 jaaboob tie, ku yaalike anchaj u beetik yaab
keexoob ti bix u tratartik u yicham. Letie
ku yaalik: Tin wilaj in chaik u kanaantik

k-chan hija, kex in wojel ma ken u beet jeex
in beetik tene.
JEEL U PAAJTAL A BEETKEEX BEYA.
Atantsil, wa yaanal bix u kanaantik le
chaambal a wichamo, chaa u beetik ma a
waalik ma maalob bix u beetki. Baaxe lis
u yool yoolal le baaloob maalobtak

ku
beetko yeetel kaat u yaantaj. Iichamtsil, ila

wil a beetik cheen baaxoob jach kaanaantak, beyo yaan u maas antaltech tiempo
utiaal a waantik a watan, maases le ma sen
uuch sijik le chaambalo.
TALAMIL 2: Ku paatal ma tu jach biskubaob jeex kaache.
Yoolal le jejelaas keexoob ku yantal ichil u
kuxtal le taatatsiloob yaax u yantal u paalaloobo, ku xuulul u jach biskubaob jeex kaa
che. Vivianne, juntuul maamatsil franciail
yeetel kaatuul u paalale ku yaalik: Tu kaaj
bale jach chiken in kanaant in chaambal,
hasta tuubten wa yaan in wicham.
Le ichamtsilo ma unaj xan u tuubultie,
le atantsilo paat debil uuchik u yantal le
chaambalo. Le bukaaj tiempo ku maanskoob kaach utiaal u paklan eesik u yaabila
joob yeetel utiaal u muul tsikbaloobe, xuul
uuchik u sijil u chaambaloob. Bey tuu-
no, baax jeel u beetkoob

utiaal ma u xuulul u biskubaob jeex kaache?
Baax jeel u yaantaje:

Ma u xuulul a yaabiltikabaex. Le Bibliao ku yaalik yoolal le tsookol beelo: Le oolale xiibe yaan
u patik u taata bey xan u
maama, utiaal u nupikuba
ti u yatan, beyo ku paata
loob juntuuliloob (Genesis
2:24). Jeeobae tu yaale le

paalaloobo yaan u patik u
yotochoob baale le icham

tsil yeetel le atantsilo yaan u
muul antaloob tulaakal u kuxtaloob (Mateo
19:3-9). U naatik le maaxoob yaax u yantal u

chaambaloob le baax ku yaalik le Bibliaa le
kun aantkoob utiaal u yilkoob baax maas

kaanaan.
Vivianne ku yaalik: Tuukulnajen ti baax
ku yaalik Genesis 2:24, yeetel tin naate
unaj in paatal juuntulili yeetel in wicham
ma yeetel in hijoi. Tin wilaj u kaanaanil in
maansik tiempo yeetel in wicham. Theresa,
juntuul maamatsil yaan kaapeel jaaboob ti

u chan hijae, ku yaalik: Wa kin wilik ma tin
beetik u cuentail in wichame, kin jaan ilik
baax jeel in beetik utiaal in wantal tu yeetel
kex cheen u chan suutuke.
Baax jeel u beetik le ichamtsil utiaal

ma u xuulul u yaabiltikubaobo? U yaalik
yeetel u yeesik ti u yatan u yaabiltmaj, yeetel
u beetik u yuubik laayli jach kaanaane. Sa

rah, juntuul maamatsil yaan treinta jaaboob
tie, ku yaalik: Juntuul koolele kaabeet u
yuubik kaanaan yeetel yaabiltaan, kex ka
kexpajak u winklil uuchik u embarazar.
Alan, juntuul taatatsil kajaan Alemania yeetel
kaatuul u paalale, ku yaalike jach kaanaan u
yilik u lisik u yool u yatan. Letie ku yaalik:
Ken okolnake tiaanen utiaal in lis u yooli.
U jaajile ken sijik juntuul chaambale, le
taatatsil yeetel le maamatsilo ku paatal maa

tech u jach nuupchitaloob wa u yantal baax
u yiloob jeex kaache. Le oolale unaj u muul

tsikbaloob yoolal lela. Le Bibliao ku yaalike
le u muul antal baax u yil le atantsil yeetel le
ichamtsilo junpeel baal unaj u yaax tsikbaltikoob (1 Corintoiloob 7:1-5). Ma xaane
yoolal bix lisaaniloobe jeel u sulaktal u
tsikbaltoob le baalooba, baale jach kaabeet

u tsikbaltikoob utiaal ma u yantal talamil
tiob yoolal le chaambalo. Ilawil a naatika
baex, u yantal teex paciencia yeetel aaleex
baax ka tuklikeex (1 Corintoiloob 10:24).
Beyo ma kun antal kuuxil ichileex yeetel

yaan a maas yaabiltikabaex (1 Pedro 3:7, 8).
Le ichamtsil yeetel le atantsilo unaj u yee

sik kiimak u yool yoolal le meyaj ku beetik u
nuupo. Le ichamtsil yaan u naato yaan
u tsaaik cuentae kex ooli mix maak ilke

yaab meyaj ku beetik le atantsilo. Vivianne
ku yaalik: Kex bul kiin tin atendertaj le
chaambalo, ken aakabchajke kin wuuyik

bey mix baal tin beete. Kex jach yaab baaloob yaan u beete, le atantsil yaan u naat xa
no maatech u mixbaalkuuntik le meyaj ku
beetik u yichamo (Proverbios 17:17).
11

Maamatsileex, ilawil a jeelskabaex ken wenek le chaambalo. Wa ka chan jeeleleexe,
yaan xan u paajtal a atendertik a wicha

meex. Taatatsileex, maalob ka likeex de
aakab a kexeex u panal le chaambalo wa a
tsaaikeex u yooch leche utiaal ka jeelek a
wataneex. Pateex junpeel chan juun tuux
ka waalikeex tiob a yaabiltmeex, tuuxteex
mensajeob tiob wa taneex ti telefono. Jooseex tiempo utiaal a tsikbaleex. Tsikbalteex
baaloob yaan yil ta weeteleex ma cheen ti
baaxoob yaan yil yeetel le chaambalo. Ilawil ma u xuulul a biskabaex maalob. Beyo
ma kun talamtal a aktaantkeex le talami
loob ku taasik u yantal u yaax paal maako.
TALAMIL 3: Ma junpeelili bix u tuukuloobi.
Yaan horae ku yantal talamil ichil le maa

xoob tsokaan u beeloob yoolal bix lisaani
loobo. Lela bey uuchik ti juntuul maamatsil
japonil, ku kaabatik Asami yeetel u yicham

ku kaabatik Katsuro. Asamie ku yaalik: Tene kin tuklik kaache Katsuroe jach ku con
sentirtik k-hija, yeetel letie ku tuklik kaache
jach kin keekeyik. Baax jeel u beetaal
utiaal ma u yuuchul lela?
Baax jeel u yaantaje: Muul tsikbalne
neex yeetel paklan aantabaex. Salomon,
juntuul maak jach yaan u naate, tu yaalaj:
Le kaanal ichoobo cheen ku leeksikoob
baateel; le ojeelajo ti yaan yeetel le j-kabal
ooloobo (Proverbios 13:10). A wojleex wa
baax ku tuklik a nuupeex yoolal bix unaj u
lisaal le paalalo? Wa ma ta tsikbaltikeex
taanil ti u sijil le chaambalo, ma tun beeytal
a muul aantkabaex yeetel maas jeel u yantalteex talamiloobe.
Ma xaane yaanti baaxoob jeel u kaajal a

tuukuleex, jeex: Yaan wa k-kaansik u jaant
jeel baaxake? Yaan wa k-kaansik wenel tu
piis hora? Yaan wa k-suukbesik k-meekik

12
cada ken okolnak? Baax kiin ken k-kaans ti
ka xiik bano?. Baale letie taatatsiloob unaj
u muul chatuklik baax ken u beetoobo. Er
nesto, juntuul taatatsil kaatuul u paalale, ku
yaalik: Kaabeet u muul tsikbaltik maak le
baalooba, beyo ma kun talamtal u muul lisaal le paalalo.
Tuukulneneex ti bix lisaabikeex, yeetel
chatukulteex maakalmaak ti le baaxoob tu
beetaj a taataex a kaat a beeteex utiaal a
lisik a paalaleexo. Muul tsikbalteex.

Le utsiloob ku taasik
u yantal u paalal maako
Jeex junpeel pareja taan u kanik u yokost
jarana kaabeet tiempo yeetel u chuukpajal u
yooloob utiaal u kankoob maalobe, le taata

tsiloob xano kaabeet tiempo tiob utiaal u
kanik u beetubaob maalob taatatsiloob.
U yantal le paalaloobo yaan u yeesik wa
jach maalob u biskuba le taatatsiloobo yeetel yaan u taasik keexoob ichil u kuxta
loob. Baale yaan u tsaaik tuux u yantal
ulaak jatsuts modos tiob. Wa ku beetkoob le

baaxoob ku yaalik le Bibliao yaan u yuu
bikubaob jeex Kenneth, juntuul taatatsil
tu yaalaj: U lisaal le paalaloobo tu taasajtoon yaab utsiloob. Bejlae maas maa

tech k-tuukul cheen t-oolal, k-eesik yaabilaj
yeetel k-naatik bix u yuubikuba u maasil.

Le keexooba ku taasik yaab utsiloob ichil le
maaxoob tsokaan u beeloobo.
TUKULTE
Baax tin beetaj tesemana utiaal in wee
sik ti in nuup kaanaan in wilik le baax ku
beetik yoolal le familiao?
U ts
ook ka tsikbalnajen yeetel in nuupe,
cheen wa tsikbalnajoon ti le chaambalo
wa t-tsikbaltaj baaxoob yaan yil yeetel bix

k-bisikba?
ILAWIL A NATSKABA TI DIOS
Junpeel baal jeel u yaantik
le maaxoob lubaan yooloobo
A U yaabiltmen Jeeobai. Lela letie baax tu
yaalaj juntuul kiik yaan depresion tio. Letie jach tu yoksaj tu tuukul ma yaabiltaan tumen
Diosi. Baale Jeeobae, ku patik wa le maaxoob
meyajtik ku luubul u yooloobo? Le baax tu yaalaj

David te Salmo 34:18, ku yeesik bix u yilik Dios le
maakoob beya.
Davide u yojel kaach bix u muyaj juntuul
maax meyajtik Dios ken jach luubuk u yool. Tu
taankelmile anchaj u puutsul ti le rey Saulo,
tumen jach pektaan yeetel taak kaach u kimsaal.
Junteenjeake bin u taakuba tu kaajil Gat tumen
tu tukle teeloma kun seeb kaxtbil tumen le reyo.
Baale ma bey uuchiki, cheen tumen tu beetaj
bey chokochajaan u poole beeychaj u puutsul.
Yoolal baax uuch ti David yeetel bix aantaabik
tumen Diose tu kiikitantaj yeetel tu tsibtaj le

Salmo 34.
Davide ku tuklik wa kaach naach yanil Dios ti
le maaxoob ku luubul u yooloob yoolal le talami
loob ku maanskoob yeetel tumen ku tuklikoob
ma tu paajtal u yaabiltaaloob tumen Dioso? Da

vide tu tsibtaj: Yuumtsil[e] naats yanil utiaal u
tok le maaxoob yaan yaj oolal tu puksiikaloob
yeetel minaan [esperanza tiobo] (versculo 18,
Los Salmos en Maya). Koox ilik bix jeel u yaantkoon le taanooba.
Yuumtsil[e] naats yanil. Junpeel libroe ku
yaalike le taana, junpeel bix u yaalaal jach ku
chaik en cuentail maak Yuumtsil, yeetel jach man
tatsu kaat u yaant yeetel u salvar u kaajal. Jach ku
lisik k-ool k-ojeeltike Jeeobae ku kanaantik yeetel

ku chaik xan en cuentail baax talamiloob ku ak
taantik le maaxoob meyajtik te talam kiinoo

b[a], yeetel jach ku naatik bix u yuubikubaob
(2 Timoteo 3:1; Beetaanoob [Hechos] 17:27).
Yaan yaj oolal tu puksiikaloob. Yaan tuuxoobe le taanooba ku meyaj utiaal u yaalaal loo
biltaan u puksiikal wa maax tumen juntuul
maax uts tu yich. Baale jun
tuul maak ku xokik u taaniloob

le Bibliao tu yaale le ka tu
yaalaj David le taanooba tu
tsaaj naatbil junpeel muyaj
ku yuuchul yoolal ulaak baa

loob. U jaajile tak le maaxoob
meyajtik Dios jeel u yantal yaj
oolal tu puksiikaloob yoolal
le talamiloob ku aktaantkoobo.
Minaan [esperanza tiob].
Le maaxoob lubaan u yooloobo yaan horae ku yuubikoob
mix baal u biilaloob. Junpeel
juun ku meyaj ti le maaxoob

sutik le Bibliao ku yaalike jeel
u paajtal u suutul xan beya;
maaxoob mix baal maalob ku
paatkoob.
Bix u nuukik Jeeoba u payalchi le maaxoob
yaan yaj oolal tu puksiikaloob yeetel minaan
[esperanza tiobo]? Jeeobae maatech wa u
yeesik u yaabilaj yeetel u kanaantik le maaxoob
lubaan u yooloob tumen ku tuklik ma u naajalt

moobo? Jeex juntuul taatatsil jach yaan u yaabi
laj ku meekik yeetel ku lisik u yool u hijoe, Jeeo
bae naats yanil ti le maaxoob meyajtik yeetel ku
kaatkoob u yaantajo. Letie jach u kaat u yaant le
maaxoob yaan yaj oolal tu puksiikaloob yeetel minaan [esperanza tiobo]. Diose jeel u
paajtal u tsaaiktiob le naat yeetel le muuk kaa
beet utiaal u aktaantkoob jeel baalak talamilo

(2 Corintoiloob 4:7; Santiago 1:5).
Baaxten ma ta wilik bix jeel a maas natskaba
ti Jeeobae? Letie yeetel yaabilaje ku yaalik: Te

ne ti [...] yanen tu yiknal ootsil ku mukyaje,
utiaal ka in tsaa u yool yeetel ka in beet u chaik u
yiik (Isaas 57:15).
13
KAANS A PAALALEEX
Ka wuuyik wa yaan hora

ma ta chaabal en cuentail?
A MA tu chaabal en cuentail maak

tumen u maasil, yoolal u luumil, u
raza, u taan wa yoolal baaxoob suuk u beetke, jeel u yuubik ma yaabiltaane. Ka wuuyik wa yaan hora ma ta chaabal en cuentail? 1...
Bejlae yaan k-ilik u tsikbalil juntuul maax
bey tu yuubilubao. U kaabae Mefiboset. Wa

yaan hora tsook a wuuyikaba jeex letio, yaan
a kanik yaab baaloob. Maax le maaka, yeetel baaxten bey tu yuubilubao?
Mefibosete u hijo Jonatan, u amigo David.
Taanil ti u kimil ti junpeel baatele, Jonatane
tu yaalaj ti David ka kanaantaak u paalal. Ka
maan kiin, le ka tu beetaj u reyile, Davide tu

kaajsaj baax aalaabti tumen u amigo. Te kii
noob jeelo, Mefibosete laayli kuxaane. Tu
chichnil Mefibosete uuch loob ti, le oolal
paat ma tu jach paajtal u ximbal. Ta tsaaj

cuenta baaxten yaan hora tu yuubaj bey
maatech u chaabal en cuentaile?...
Davide u kaat kaach u kanaant u hijo Jona

tan; le oolal tu yaalaj ka bisaak kajtal naats ti
leti tu kaajil Jerusalen, tu yaalajtie yaan u
tsaaik baal u jaant saamsamal. Tsoole Ziba
yeetel u paalal bey xan u j-meyajoobe tsaab
u kanaantoob Mefiboset. U jaajile Davide
jach maalob tu kanaantil Mefiboset. Baax a
tuklik uuch ka tsooki?...

Davide anchaj yaab talamiloob ichil u fa
milia. Absalon, u hijoe, tu yootaj u lus le rei-
1 Wa taan a xokik ti juntuul chan paal le xooka, ken kuch
kech tuux yaan le ooxpeel puntoso, aalti ka u nuuk le kaatchi

ku beetaalo.
14
no tio. Le oolal Davide puutsi, yeetel yaab
maaxoob binoob tu yeetel. Ma xaane Mefi

bosete taakchaj u bin tu yeeteloob, baa
le tumen ma tu jach paajtal u ximbale
ma beeychaj u bini.

Tsoole Zibae tu tusaj David: tu yaalajtie
kex wa ka beeyak u bin Mefibosete, ma ken u
yoote tumen u kaat kaach u beet u reyil. Davi

de tu creertaj baax aalaabti, le oolal tu tsaaj
ti Ziba le luum utiaal Mefiboset kaacho. Le
ka tsook u baateel David yeetel Absalone,
suunaj Jerusalen. Le ka suunaj Davide, Mefi

bosete tu yaalaj u jaajil ti, David tuune tu
yaalaj ti Ziba ka paatak ti tu kaatuulal le luu

mo. Bix a tuklik tu yuubiluba Mefiboset?...
Ma tsikilnaji yeetel ma tu tuklaj wa

ma maalob baax tu beetaj Davidi. U yojel
kaach tsook u yantal yaab talamil ti David
yeetel cheen u kaat gobernar ich jeetselil. Le
oolal Mefibosete tu yaalaj ka paatak tulaakal

le luum ti Zibao. Tumen baax maas kaanaan
kaach u yilke letie u suut reinar David, le
maax meyajtik Jeeoba, tu kaajil Jerusaleno.
Mefibosete jach muyajnaji yeetel mantats

ku yuubik kaach maatech u chaabal en
cuentail. Baale yaabiltaab yeetel kanaantaab
tumen Jeeoba. Baax ku kaansiktoon le

tsikbala?... Ku kaansiktoone kex yaan hora
maalob baax k-beetke jeel u yantal maax aalik baal ma jaaj t-oolale. Jesuse tu yaalaj:
Wa yookol kaab ku pektikeexe ojeelteexe
teen taanil tu pektajen. Jesuse jach pektaabi
tsoole kimsaabi. Ma unaj k-tuubsike wa
k-beetik baax maalobe Jeeoba, le jaajil Dio

so, yaan u yaabiltkoon, bey xan Jesus u Hijo.
XOK TA BIBLIA
1 Samuel 20:15-17, 41, 42

2 Samuel 4:4; 9:1-10; 19:24-30
Juan 15:18
KAANBALNAKOON TI U TAAN DIOS
Le xooka yaan u yaantkech a wil
ta Biblia jujunpeel baaloob taak a
wojeeltik. Wa a kaate, jeel a waantaal
tumen u j-jaajkunajoob Jeeoba (testigos
de Jehova) utiaal ka a wojeelt u nuukil le
kaatchioba.
Yaan wa u kaa
kuxkintaal
le kimenoobo?
1. Yaan wa u kaa kuxkintaal

le kimenoobo?
Le ka kuch Jesus Betania, junpeel chan kaaj naats ti Je
rusalene, cuatro kiinoob kimik Lazaro, u amigo. Jesuse
bin yeetel Marta bey xan Mara, u kiikoob Lazaro, te tuux
muuko, yeetel ma xaanchaj ka kuch yaab maakoobi.
Cheen tukult bukaaj kiimakchajik u yool Marta yeetel
Mara le ka tu yiloob tsook u kaa kuxkintaal Lazaro

tumen Jesuso! (Xok Juan 11:20-24, 38-44.)
Martae ku creertik kaach yaan u kaa kuxtal le kime
noobo. Tsoole le maaxoob meyajtik Jeeobao desde
uuch kaajak u creertikoobe, ichil junpit kiine yaan u
kuxkintaal le kimenoob way Luum tumen Dioso. (Xok

Job 14:14, 15.)
2. Bix yanil le kimenoobo?
Adane beetaab yeetel polvo
16
Mix baal ku paatal kuxaanil ti maak ken kimik (Eze
quiel 18:4). Tulaakal winike beetaan yeetel polvo (Ge
nesis 2:7; 3:19). Le ken kimik maake ku xuulul u tuukul. Le oolale le ka tsook u kaa kuxtal Lazaroe ma tu
tsikbaltaj baax tu beetaj te kiinoob kimeno, tumen
le kimenoobo ma tu muyajoob mix tu yuubikoob
mix baal. (Xok Salmo 146:4; Eclesiastes 9:5, 10.)
Jeex tuun k-ilko le kimenoobo maatech u muyajtikoob mix baal. Le oolale le baaxoob ku creertaal tu
yoolal u muyaj le maaxoob kasaanoob ken kimikoo

bo, ma jaaji. Le kaansaja ku beetik u yuuchul taan tu
contra Dios, tumen letiemaatech u tookik maak ti jun
peel infierno jeex u yaalaalo. (Xok Jeremas 7:31.)
3. Jeel wa u paajtal u taan maak

yeetel le kimenoobo?
Le kimenooboma tu paajtal u taanoob (Salmo 115:
17). Baale le demonioobo jeel u paajtal u taanoob
yeetel maake, tsoole jeel u beetkoob xan u tuklaal le

tie kimen ku taano (2 Pedro 2:4). Le oolal Jeeobae ku
yaalik mamaalob ka taanakoon yeetel le kimenoobo.

(Xok Deuteronomio 18:10, 11.)
4. Maaxoob kun kaa kuxkintbil?
Te tuumben luumo u millonesil maakoob kun kaa
kuxkintbil, ichile taakaan jujuntuul maaxoob tu beetoob baaloob kaastak tumen ma u yojloob baax ku
yaalik u taan Diosi. (Xok Lucas 23:43; Beetaanoob
[Hechos] 24:15.)
Le maaxoob kun kaa kuxkintbilo yaan u paajtal u
kankoob u jaajil yoolal Dios yeetel yaan u paajtal

u beetkoob baax ku yaalik utiaal u yeeskoob yaan u fe
joob ti Jesus (Apocalipsis 20:11-13). Le maaxoob kun
beetik baax maalobe mix bikin kun kaa kimloob.
Baale le maaxoob ma tu patik u beetkoob baax kaa

so yaan u kaa kimloob tumen jeex tu yaalil Jesuse
bin kaa puutkuxlakoob utiaal ka xotkintaakoob.

(Xok Juan 5:28, 29.)
5. Baax ku kaansik toon yoolal Dios
u kaa kuxkintaal le kimenoobo?
U kaa kuxkintaal le kimenoobo cheen ku beeytal
uuchik u tuuxtik Dios u Hijo kimil t-oolalo. Junpeel
bix u yeesik Jeeoba u yaabilaj yeetel u cha ootsilil. (Xok

Juan 3:16; Romailoob 6:23.)
Wa a kaat a wojeelt u maasile, ilawil
u xookil seis yeetel siete ti le libroa,
beetaan tumen u j-jaajkunajoob Jeeoba.
BAAX
jach tu jaajil
KU KAANSIK
LE BIBLIAO?
17
LE JUICIO MAAS KAAS

BEETAANO
I
CHIL le juicioob beetaanoobo cheen
jujunpeel ku sen kaajsaaloobi. Ichil
le Bibliao yaan cuatro libroob kaj oolaanoob bey evangelioobe, lelooba

ku tsolkoob bix maachik, enjuiciartaa
bik yeetel bix kimsaabik Jesus. Baale
baaxten maalob ka k-ojeelt bix beetaa
bik u juicioil Jesus? Yaaxe, tumen letie

tu yaalaj ti u disipuloob ka u kaajsoob
u kiinil kimik; u kaapeele, tumen kaa
beet k-ojeeltik u jaajil le baaxoob aa
laab tu contrao, yeetel u yooxpeele,

tumen tu kubaj u kuxtal utiaal ka ya
naktoon junpeel maas maalob kuxtal
ma kun xaantal (Lucas 22:19; Juan 6:

40).
Te kiinoob jeelo, Palestinae tiaan
kaach yaanal u gobiernoil Romae, yee
tel tsaan paajtalil ti le maaxoob nuuk
tik u religion le judoob utiaal u beetkoob justicia jeex u yaalik u leyoobo,
baale ma tu paajtal u kimskoob le
maaxoob kasaanoobo. Le oolale letie
romanoob kims Jesus, kex letie ju
doob macho. Le judoobo u peekoob
kaach u kaaytaj Jesus, le oolal tu cha

tuklaj u kimskoob. Baale taak kaach
u tsaaikoob naatbile maalob baax tu

beetoob. Juntuul profesor ti derecho tu xakal
xoktaj le baax uucha, tu yaale letie juicio maas
kaas tsook u beetaalo.1
Ma xuul u beetkoob baax kaasi
Le Ley tu tsaaj Moises ti u kaajil Israelo tsook
u kuchul kaj ooltbil bey letie maas maalob yeetel maas nojoch leyo. Baale tu kiiniloob Jesuse
le maaxoob ku kaansajoob ichil le judoobo tu
tsaajoob ulaak kaansajoob minaan kaach te
Bibliao, yaab ti lelooba ka maan kiine oksaab

ti junjaats leyoob ku kaabatik Talmud (ilaak le
cuadro yaan te taan juun 20, U ley le judoob
te yaax sigloobo). Beetaab wa ta taan juicio ti
Jesus jeex u yaalik le Bibliao, wa ma?
Koox taan yaax taanil ti bix maachik Jesus.
Utiaal ka maachak jeex u yaalik le leyo, kaabeet
u yaalaal tumen kaatuul testigoob tu taan le tri

bunal le baax tu beeto. Te yaax sigloo tu luumil
Palestinae, le maax ku tak poolo kaabeet u bin
u yaal yaab u teenel tu taan junpeel tribunal le

baax ma maalob ku yaalik beetaabo. Le tribu
naloobo maatech u takikoob u pool wa maax,
cheen ku jach ilkoob wa jaaj le baax ku yaalaa
lo. Cheen le testigoob jeel u paajtal u tak poo

loobo. Utiaal u yantal junpeel juicioe, kaa
beet u yantal kaatuul testigoob yeetel junpeelili
baax ku yaalikoobe, cheen bey jeel u paajtal u
maachal wa maax utiaal u kaalalo (Deuteronomio 19:15). Baale le ka beetaab u juicio Jesuse u
nuuktakil le judoobo cheen tu kaxtoob bix
jeel u paajtal u kimsikoob[e]. Letiob tuune tu
chatukloob u machkoob de aakab, le ken mi

naanchajak mix maak tu yiknal (Lucas 22:2, 5,
6, 53).
Taanil ti u maachal Jesuse mix maak kaach

takmil u pool. Tsokaanili u maachal ka joop u
kaxtaal testigoob tumen le sacerdoteob yeetel le
Sanedrino, baale mix juntuul ti le testigoob
kaxtaab tu yaaloob junpeelili baalo (Mateo 26:

59). Tsoole ma letie tribunal unaj xan u kaxtik
le testigoobo. Juntuul maak ku kaabatik A. Tay1 Le iglesiaob ti le cristiandado tsook u meyajtiob le
baax ku yaalik le Biblia yoolal bix kimsaabik Jesus utiaal
u maas jach pektaal le judoobo. Baale le maaxoob tsibt
le Evangelioobo, judoob kaachi yeetel ma tu beetoob

utiaal ka pektaakoobi.
lor Innes, u yojel yaab baaloob yoolal ley yee

tel escritor xane, tu yaalaj: Jach taaj kaas ka
beetaak junpeel juicio ti juntuul maak utiaal u
kimsaal wa ma tu yaalaal taanil le baax kaas

tsook u beetko.
Le maaxoob mach Jesuso tu bisoob tu yotoch
Anas, juntuul maax u beetmaj kaach u nojchil le

sacerdoteobo. Anas tuune joop u sen kaatchiitik (Lucas 22:54; Juan 18:12, 13). Le baax tu
beeta ku bin tu contra le leyo, tumen ku yaalike
juntuul maax ku taakal u pool utiaal u kimsaa

le unaj u enjuiciartaal de kiin, ma de aakabi.
Tsoole utiaal u yilaal wa jaaj le baax ku yaalaal
tu contrao, kaabeet u beetaal tu taan yaab maa

koob. Tumen u yojel Jesus ma maalob bix u
beetaal le juicioo, tu yaalaj tiAnas: Baaxten ka
kaatik ti teen? Kaat ti le maaxoob tu yuubajenoobo, ka u yaaloobtech baax tin waalajtiob.
Letiobe u yojeloob baax in waalmaj (Juan 18:
21). Ti le testigoob unaj kaach u beetaal le kaat

chiobo ma ti letii. Wa juntuul maalob juez ka u
yuub le baaxoob tu yaalaj Jesuso bejlaa tsook
kaach u beetik jeex unajo, baale Anase ma le u
kaat u beet kaachi.

Le baax tu yaalaj Jesuso tu beetaj u puujul
juntuul ti le soldadoobo ka laaji, lela cheen
junpeel ti tulaakal le baaxoob tu muyajtaj te aakabo (Lucas 22:63; Juan 18:22). Le ley ku cha
chiitaal te captulo 35 ti Numeros yoolal le kaa
joob tuux ku kanaantaal maako, ku yaalike le
maax takaan u poolo jeel u paajtal u kanaantaal

wa ma ilaak wa jaaj le baax ku yaalaal tu con
trao; bey unaj u beetaal kaach ti Jesus jeex u
yaalik le leya.
Tsoole bisaab tu yotoch Caifas, u nojchil le
sacerdoteobo, yeetel tak tsook u yaakabtale te

seguernaj u beetaal le juicio jach ma maaloba
(Lucas 22:54; Juan 18:24). Kex tulaakal le baax

tu beetoob ku bin tu contra le leyo, le sacerdoteobo seguernaj u kaxtikoob tak pooloob tu
yookol Jesus, kex cheen tuusoob, utiaal u kubi

koob ti kimil, tsoole le testigoobo yaanal bix
tu yaaliloob le baax tu yaalaj Jesuso (Mateo 26:
59; Marcos 14:56-59). Tak Caifas tu yootaj u beet
u yaalik Jesus baax ma maalobi: Ma taan a
nuukik mix baal? Baax le baaloob ku yaalaal
19
U ley le judoob te yaax sigloobo
U ley le judoobo tsibtaab te yaax sigloob tu
kiiniloob Jesuso. Koox ilik jujunpeel ti le baaxoob
tsibtaab ichilo.
Le ken juzgartaak juntuul maak utiaal kimsbile, unaj
u yuubaal yaax le baaxoob ku yaalaal utiaal u

defendertaalo
Le juezoobo ku yilik u beetkoob tulaakal le ku paajtal
utiaal ma u kimsaal le maax takaan u poolo
Le juezoobo jeel u paajtal u tsaaikubaob tu favor le
maax takaan u poolo, ma tu contrai
Ku tsaabal u yojeelt le testigoob jach nojoch

responsabilidad yaantiobo
Maatech u kaataal mix baal ti juntuul testigo tu taan le
ulaak testigoo
Unaj junpeelili baax ku yaalik le testigoobo (baax
kiin, tuux, baax hora, wa ulaak baaloob)
Le juicio ku beetaal utiaal u yilaal wa yaan u kimsaal
wa maaxo kaabeet u beetaal de kiin yeetel u tsookol xan

de kiin
Ma unaj u beetaal u juicioil u kimsaal wa maax utiaal
sabadoi, mix tu kiinil junpeel kiinbesaji
Le juicio ku beetaal utiaal u yilaal wa yaan u kimsaal
wa maaxo kaabeet u kaajal yeetel u tsookol ti junpeelili
kiin wa ku chatuklaal ma u kimsaalo, baale wa yaan u
kimsaale tak tulaak kiin kun aalbilo yeetel ku kimsaal
Le juicioob beya jeel u paajtal u yilaal tumen tak cheen
veintitres juezoobe
Utiaal u yaalaal wa yaan u chaabal bey xan wa mae,
ku laaj votar tulaakal le juezoobo, baale letie maas
taankelmoob ku yaax votaroobo. Le escribaobo ku laaj
tsibtikoob baaxoob ku yaalaal tu favor bey xan tu

contra
Kaabeet junpeel u maas yaabil le voto yaan tu favor le
maax ku taakal u pool utiaal ka jaalkabtaako; utiaal ka
kaalake kaabeet kaapeel u maas yaabil le votoob
yanoob tu contrao. Baale wa cheen junpeel voto u maas

yaabil le yanoob tu contrao, ku taanal juezoob de a
kaakaatuulil tak ken chatuklaak baax kun beetbil
Wa mix juntuul juez yaan tu favor le maax ku taakal u

poolo, le baax kun chatukultbilo ma kun kambil; tumen
ma xaane jeel u tuklaal cheen letiob tu chatuklaj u
tsaaikubaob tu contrae
Baaloob
mamaalobtak
beetaab tu juicio
Jesusi
Le maaxoob beet le juicioo
ma tu kaatoob ka eesaak wa jaaj

le baax ku yaalaal tu contrao
yeetel ma tu kaxtoob testigoobi
Mix juntuul juez defenderte,
tulaakloob tu tsaajubaob tu
contra
Utiaal u yilkoob u kimsaale,

le sacerdoteobo tu kaxtoob
testigoob utiaal u tuusoob
Le juicioo beetaab de noche
yeetel ma tu taan u maasili
Le juicioo kaaj yeetel tsook ti
junpeelili kiine yeetel beetaab
taanil ti u kaajal junpeel nojoch

kiinbesajil
Taanil ti u maachle mix maak

takmil u pool
Ma ilaab wa jach tu jaajil taan

u taan tu contra Dios le ka tu
yaalaj leti le Mesaso
Ka bisaab tu taan Pilatoe tu

kaxtoob yaanal baax utiaal u
takikoob u pool
Le baax tu yaaloobo
ma jaajtaki
Kex Pilato tu yaalaj mix baal
kaas u beetme, tu yaalaj ka
kimsaak Jesus

ta woolala? (Marcos 14:60). Jach tuun kaas le
baax tu beeta! Taylor Innes, le maax ti tsook
k-yaax taano, tu yaalaj: U beetaal kaatchiob ti
le maax takaan u pool yeetel u juzgartaal yoolal
le baax ku nuukiko, junpeel baax ku bin tu con

tra u beetaal junpeel juicio maalob.
Tsoole u nojchil le sacerdoteobo tu kaatajti:

Teech wa le Cristo [...], u Paal le kiikitantbil
Jajal Dios[o]? Jesuse tu yaalajti: Bey, teen lelo.
Teex tuune yaan a wilikeex u Paal Maak kuluk

bal tu noojkabil le Jajal Dios yaan tulaakal
paajtalil tio. Le sacerdoteobo tu tukloobe taan
u kaakastaan (blasfemar) Jesus tu contra Dios,
yeetel tulaakaloob tu tukultajoob u kubikoob
ti kimil (Marcos 14:61-64).1

Le Ley tsaab ti Moiseso ku yaalike le juicioo
bo unaj u beetaal tu taan yaab maakoob (Deuteronomio 16:18; Rut 4:1). Baale u juicio Jesuse
ma bey beetaabiki. Mix maak chaab u yaalik wa

baax tu favor. Ma xan chaab u yeesik wa leti le
Mesaso, yeetel ma chaab u yantal u testigoob
utiaal taan tu favori. Tsoole le maaxoob juzgarto ma tu yaaloob wa jach tu jaajil yaan u culpai.
Tu taan Pilato
Jeex tsook k-ilko, le judoobo ma tsaan u
paajtalil u kimskoob Jesusi. Le oolal tu bisoob
tu taan le gobernador romano Poncio Pilatoo,
letie tu kaataj ti le judoobo: Baax takpoolil
ka taasikeex tu yookol le maaka?. Tumen u
yojloob ma kaas u yilik le romanoob u yuuchul
taan tu contra Dioso, le judoobo tu yootoob u

takoob u pool kex mix baal eesik wa jach jaaj le
baax ku yaalikoobo. Letiobe tu yaaloob: Wa
ma juntuul kaakas maake bejlaa ma taan k-kubik teche (Juan 18:29, 30). Pilatoe ma tu creertaj le baax aalaabtio le oolale tu kaxtoob yaa
nal baax u yaaloob: T-ilaj le maaka taan u

puujsik k-kaajal. Ku yaalike ma unaj k-bootik
[impuestoob] ti Cesari, yeetel taan xan u sen aa
like leti le Cristoo, u kaat yaale juntuul [rey]
(Lucas 23:2). Bey tuuno letiobe tu kexoob le
1 Ichil u kaakas taan maak tu contra Diose, taakaan
xan u lusaal le autoridad yeetel le paajtalil yaantio. Le
maaxoob tak u pool Jesuso ma paajchaj u yeeskoob wa

taanaj tu contra Diosi.
yaax tak pool tu beetoobo ka tu yaaloobe taan
u tsaaikuba tu contra Cesar.
Jesuse mix junteen tu yaalaj wa ma unaj u

bootaal le impuestoobo, baaxe tu kaanse unaj
u bootaal, lela tak le judoob u yojloob kaacho

(Mateo 22:15-22). Baax tu beetaj Pilato le ka tu
yaalaj le judoob rey Jesuso? Tumen tu yilaj
ma tu taasik mix junpeel talamil ti Romae, le

tie tu yaalaj: Mix junpeel siipil kin wilik ti le
maaka (Juan 18:38). Le ka beetaab le juicioo

Pilatoe jach junpuli ma tu kexaj u tuukuli.
Pilatoe taakchaj u chaik Jesus tumen tu kiinil
le Pascuao suuk u jaalkabtaal juntuul maax ka
laan. Baale tu tsooke tu chaaj Barrabas, juntuul
maax ku tsaaikuba tu contra le gobiernoo yeetel
j-kimsaj maak (Lucas 23:18, 19; Juan 18:39, 40).
Ulaak baax tu beetaj Pilato utiaal u yilik wa
ku chaabal Jesuse, letie u tuuxtik ka jaajatsaak

jeex suukil ti le romanoobo, u beetik u taakal
junpeel morado nook ti, u tsaabal junpeel co
rona beetaan yeetel kiix ti, u looxol yeetel u

paastaal. Tsoole tu kaa aalaj mix baal kaas u
beetmaj. Yeetel le baax tu beeta bey ka u yaal ti
le sacerdoteobo: Kiimak wa a wooleex yeetel
21

Junpeel nojoch resposabilidad
Taanil ti u maan declarar le testigoob
ti junpeel juicio tuux kun ilbil wa yaan u
kimsaal wa maaxo, ku beetaal u yilkoob
tumen le maaxoob ilik le juicio bukaaj
kaanaanil u kuxtal winiko, ku yaalikoob

kaach tiob:
Le baaxoob ka waalikeexo ma wa
cheen ta tuukuleex ku taali, ma wa
cheen ta wuuyeex u tsikbalili, ma wa
yaanal maax ili, wa kex juntuul maax a

wojleex maatech u tuus aalteex? A wojleex wa yaan k-ilik wa jaaj le baaxoob ka
waalikeexo? Ma u tuubulteexe le juicioob ku beetaal utiaal u yilaal wa yaan
u kimsaal wa maaxo ma jeex le ku

beetaal tu yoolal taakino. Wa tu yoolal
taakine [le testigoo] jeel u paajtal u sutik [u jeel] le taakino; baale te juicioob
tuux ku chatuklaal u [kimsaal] wa maax

minaan u culpao, le testigo tuusnajo
yaan u kuchik u culpa le maax kimsaa

bo, bey xan u culpa u paalal le maak
ma xaan kun antal kaacho. (El Talmud
de Babilonia, Sanedrn, 37a.)
Ken condenartaak wa maax ti junpeel
juicioe tak le testigoob kaabeet u taak
pajloob utiaal u kimsaalo (Levtico 24:

14; Deuteronomio 17:6, 7).
22
le baax tsook in beetka?. Tu tuklaj kaache le
ken u yiloob tsook u sen muyaj uuchik u jaaja
tsaale, jeel u chaikoob ootsilil ti yeetel u xuu
lul u kaatkoob ka kimsaake (Lucas 23:22). Baa

le ma bey uuchiki.
Tu yoolal lelo Pilatoe joop u kaxtik bix jeel
u paajtal u jaalkabtik Jesuse, baale le judoobo
tu yaawtajoob ti: Wa ka jaalkabtike; ma ami
goech yeetel Cesari! Jeel maaxak ka u beetuba
[reye] u [enemigo] Cesar. (Juan 19:12.) Te kiinoob jeelo Tiberio, le emperadoro, suuk u
kimsik tulaakal maax ku tsaaikuba tu contra le
gobiernoo, kex tak juntuul ti u nojchil le soldadoobo. Tumen Pilato tsook u beetik u jach puu
jul le judoobo, ma tu paajtal u beetik mix baal,
tumen wa mae tak ti leti kun bin kaasil. Yeetel
ka tu yuubaj Pilato taan u sen awat le maakoobo, sajakchaji. Yoolal lela tu beetaj u chuy
kintaal Jesus, juntuul maak mix baal kaas u
beetmaj, ti junpeel che toj (Juan 19:16).
Le baaxoob uucho
Yaab maaxoob u xokmoob leyoob yeetel ku

xakaltikoob le Evangelioobo, ku yaalikoobe u
juicio Jesus beetaabo cheen bey junpeel tsaa

chaan utiaal cheejtbile, tumen ma maalob bix
beetaabiki. Taylor Innese, tu yaalaj: Junpeel
juicio ku kaajsaal ku tsooksaal, yeetel ku yaalaal
baax kun beetbil ti le maax takaan u pool,
chuumuk aakab yeetel ku tsookol tak chuumuk
kiin ti ulaak kiine, junpeel baal jach ku bin tu
contra u ley le hebreoobo yeetel jach ma maa

lobi. Juntuul profesor ti leyoobe, tu yaalaj:
Tulaakal le baaxoob beetaab te juicioo jach
kaastak yeetel ku binoob tu contra le leyo. Le
baax tu yaalaj le maaka ku tsaaik naatbile bey
men cuenta letie juezoob kimso.

Jesuse mix baal kaas u beetmaj kaachi. Kex
beyo u yojle unaj u tsaaik u kuxtal utiaal u sal

vartik le maaxoob ku beetkoob baax ku yaalik
Dioso (Mateo 20:28). Tumen jach uts tu taan u
beetik baax toje, tu yootaj muyaj yeetel ka
beetaak ti junpeel juicio jach ma maalobi. Cris
toe kim yoolal le maakoob kebanoobo, ichi

loobe tiaanoon xani. Maasa lela jach junpuli
ma unaj k-tuubsiki?
YAAN MAAXOOBE TAAK U YOJEELTIKOOB
Yaan wa u nak ooltal le kuxtal te Parasoo?
Yookol kaab: tsaan tumen Image Science and Analysis Laboratory,

NASA-Johnson Space Center; galaxia: The Hubble Heritage Team
(AURA/STScI/NASA)
Le Bibliao ku yaalike jeel u paajtal

k-kuxtal mi-
naan u xuul ti junpeel paraso way luume (Salmo
37:29; Lucas 23:43). Baale yaan wa u nak ooltal
le kuxtal minaan u xuul te jatsuts kuuchila?
Ma kaas ka u tukult maak lela. Tsook u yilaale
le maaxoob nak ool u yilkoob tulaakal baalo, ku
sen chiichnaktaloob, ku luubul u yooloob yeetel
jeel u tsaayal ulaak kojaanil tiobe. Tsoole le maa

xoob minaan u biilal u kuxtaloob yeetel tsook u
naakal u yooloob ti le baaxoob ku beetkoob
saamsamalo, ku paatal ooli mix baal maalob u
yilkoob. Baale yaan wa u paatal minaan u biilal
u kuxtal maak te Parasoo? Yaan wa u nak ooltal

le kuxtaloo?
Ma unaj u tuubultoone Jeeoba Dios, le maax
beet u tsibtaal le Biblia, aalik u tsaaik le kuxtal minaan u xuulo (Juan 3:16; 2 Timoteo 3:16). Le yaabilajo letie baax maas ku yeesik Dioso (1 Juan
4:8). Letie jach u yaabiltmoon yeetel u tsaamaj
yaab baaloob utiaal k-kiimakkuuntik k-ool (Santiago1:17).
Dios, le Maax beetoono u yojel kaabeet k-bee

tik meyajoob jeel u taasiktoon kiimak oolale (Sal
mo 139:14-16; Eclesiastes 3:12). Le meyaj ken u
beet le maaxoob kun kajtal te Parasoo yaan u taa

sik utsil tiob bey xan ti u laaktsiloob; tumen
ma kun meyajoob cheen beyoob robote (Isaas
65:22-24). Jeel wa u naakal a wool a beet junpeel
meyaj jach taaj uts ta wiche?
Unaj k-kaajsik xane Jeeobae ma ken u tsaa
cheen ti jeel maaxak le kuxtal minaan u xuul te
Paraso. Cheen maaxoob ku seguerkoob u ejem

plo Jesus kun kuxtali (Juan 17:3). Le ka taal way
Luume Jesuse yeetel kiimak oolal tu beetaj baax u
kaat u Taata. Yeetel le baax tu beetaj bey xan yeetel le baaxoob tu yaalo, Jesuse tu kaansaj tiu disi-
puloobe maas ku yantal kiimak oolal ti maak u
tsaaik wa baax ke u kamik wa baax (Beetaanoob
[Hechos] 20:35). Le ken suunak parasoil le Luu
ma, tulaakal maax ken u yaabilt Dios yeetel u
yeet maakil jeex u yaalik le kaapeel mandamien

toob maas nuuktako (Mateo 22:36-40). Cheen
tukult bukaaj jatsutsil u kuxtal maak yeetel maa

xoob utsoob, u yaabiltmechoob yeetel uts tu yi
choob le meyaj ku beetoobo! Jeel wa u naakal a
wool kajtal yeetel maakoob beya?
Baax ulaak jatsuts baaloob kun antal ichil u
kuxtal maak te Parasoo? Saamsamale yaan k-ka
nik baaloob tuumbentak tu yoolal Jeeoba. Yaab
baaloob jach kaanaantak tsook u yojeeltaal yoo

lal le baaxoob u beetmaj Jeeobao (Romailo
ob 1:
20). Baale yaab baaloob ma k-jach ojli. Uuchjea
kile Job, juntuul maax chuukpaj u yool u meyajt

Diose, joopu tuukul yoolal le baaxoob beetaano,
yeetel tu yaalaj: Cheen junpit le baaloob tsook
k-uuyiko; le baaloob tsook uuyikocheen junpeel
x-kabal taanil. Maax jeel u paajtal u yaalik bix u
beetik u juum le kaamkach kilbalo? (Job 26:14).

Kex ka kuxlakoon yaab jaaboobe mix bikin ken
k-ojeelt tulaakal baal tu yoolal Jeeoba mix yoolal le

baaxoob u beetmo. Le Bibliao ku yaalike Diose u
tsaamaj tu puksiikal maak u tsibolalil u kuxtal

minaan u xuul. Baale ku yaalik xane ma tu naa
tik winik tulaakal u nojochil baax tu beetaj [Dios]
mix xan baax bin u beete (Eclesiastes 3:10, 11).
Jeel wa u naakal a wool a kan tuumben baaloob

yoolal Diose?
Tak te kiinooba, le maaxoob ku yilik u yaantik u
yeet maakiloob bey xan u nojbeenkuuntoob Dio
so, maatech u naakal u yooloob. Wa k-ilik xan u
meyajtoon k-tiempo beyo, ma kun naakal k-ool

bejlaemix ken kuxlakoon utiaal minaan u xuul.
UTIAAL XIIPALALOOB YEETEL CHUUPALALOOB
Kanaant maax yeetel ka biskaba
Beet lela: Kaxt junpeel maalob kuuchil utiaal u paajtal a xook. Le taan
a xokik le tekstoobo tukult taan a wilik le baax ku yuuchlo, tukult taan a
wuuyik bix u taan le maakoobo yeetel tukult bix u yuubikubaob.
Yaan u chachiitaal: Dina, Siquem, Jacob, Simeon yeetel Lev.

Ti baax kun taan: Siqueme ku violartik Dina, u sukuunoob Dinae ku
puujuloob yeetel ku chatuklikoob baax ken u beetoob tu contra.
TUKULT LE BAAX UUCHA (XOK GENESIS 34:1-31).

Baax a tuklik ku beetik Dina le ken xiik u yil le x-cananeaobo?
Baaxten a tuklik kaaj u biskuba Siquem yeetel Dina?
Xok le versculo 30. Bix u yuubikuba kaach Jacob ka tu keyaj Simeon yee
tel Lev?
KAN U MAASIL.
Baaxten a tuklik ku bin kaach Dina u yil u x-chuupaliloob u kaajil Canaan?
(Tukulte: Baax beetik u jach biskuba yeeteloob? Yaan wa baax tu yilaj yaan ti
le cananeaob minaan te tuux kajaano?)
Yaan wa ta taan jatsuts modosoob tu yilaj Dina ti Siquem? (Xok tu kaateen le
versculo 3, 12 yeetel 19.)
24

Baaxten k-ojel ma taak kaach u muulchital
Dina yeetel Siquemi? (Xok tu kaateen le ver

sculo 2.)
A tuklike, maalob wa le baax tu beetaj Simeon
yeetel Lev uuchik u kimskoob le xiiboob yaan

tu kaajal Siquemo? Baaxten?
JOOS
U YUTSIL LE BAAX TA XOKO.
TSIIBT BAAX TA KANAJ TU YOOLAL...
... u kaanaanil a yeeyik maax yeetel ken a

bisaba.
... u kaanaanil ma a seeb puujul, kex ka yanak

baax oolal.
TSAA ICHIL A KUXTAL.

Baax jeel a beetik utiaal ma a violartaal tumen
juntuul maax maatech u tsaaik ichil u kuxtal le

baaxoob ku yaalik Dioso?
BAAX MAAS UTSCHAJ

TA WICH TI LE
TSIKBALILA, YEETEL BAAXTEN?
MINAAN
WA A BIBLIA?
WA
MINAANE
KAAT JUNPEEL TI
U J-JAAJKUNAJOOB JEEOBA
WA XOK TI
www.watchtower.org/s
KEEX U KUXTALOOB TUMEN LE BIBLIAO
BAAX aant juntuul maak jach kasaan (punk) u yaabilt yeetel u yaant u yeet
maakil? Baax aant juntuul xiipal mexicoil u kex le kaakas kuxtal yaanti
kaacho? Baaxten tu xulaj u taakpajal ti u carrerail bicicleta juntuul maak

japonil? Koox ilik.
en cuentail mix maak. Ooli
mix maak yeetel kin biskinba, tsoole hasta in wilik wa
jach kaabeete kin tsikbal yee

tel wa maax. In peek tak u
chaabal in foto. Ken in kaajs
le baalooba kin tsaaik cuen(DENNIS OBEIRNE)

tae kaache maatech in respe
tartik mix maak, kin nojbaal
kuunskimba yeetel kasaanen.
SIIJ TU JAABIL: 1958

Cheen utsen kaach yeetel in
KAJAAN: INGLATERRA
amigoob.
KAACHE: JUNTUUL PUNK MAATECH U BISKUBA YEETEL MIX MAAK

Ka tu tsaajten 20 jaaboobe
taakchaj in kaanbal ti le Bi
LE BIX KUXLIKEN KAACHO: In taataobe ir- bliao. Juntuul in amigo ku konik drogae, te
landailoob, yeetel tin chichnile tiaanen kaach carcel kaaj u xokik le Bibliao yeetel junpeel
ichil le religion catolica irlandesao. In laaktsi- kiine joop k-tsikbal tu yoolal le religiono, le
loobe cada ku tuuxtikenoob kaach iglesia, Iglesiao yeetel wa yaan baax u yil Satanas yee
baale tene jach ma uts tin taani. Kex beyo tel le baaxoob ku yuuchul te yookol kaaba.
taak kaach in wojeeltik yaab baaloob yoolal Tin manaj junpeel Bibliae ka kaaj in xokik.
Dios. Le oolal cada aakab ken chilaken tin ca- Teen yeetel in amigoe junpaay k-xokik le Bi
mae, kin rezartik le padrenuestroo, tsoole ku bliao, ken tsookke k-muul
tsikbaltik baax
joopol in tukultik jach baax u kaat u yaal cada t-kanaj yeetel ku joopol k-tuklik baax u kaat
u
jaats ti le oraciona.

yaale. Maan yaab mesoob bey k-beetko.
Tin taankelmile taakchaj in maas ojeeltik

Jujunpeel ti le baaxoob k-tuklik u kaat u
baaxoob ku creertaal ichil le rastafario, yeetel yaalo, leti lelooba: te kuxaanoon tu tsook
jach utschaj tin wich in wokskinba ti poltica kiinoobe; le jaajil cristianoobo unaj u kaayti
jeex te liga antinazio. Baale baax maas uts- koob u maalob peektsil
u Reino Dios; ma unaj
chaj tin wiche letie kaakas modos yaan ti le u yoksikubaob ti u baalubaob le yookol
maaxoob ku yaalikubaob punko. Ooli saam- kaaba mix ti poltica, yeetel le Bibliao ku
samal kin drogarkinba, maases yeetel mari- tsaaik

maalob tsolnuukoob utiaal k-nuuktik
huana. Yaab in kaaltal kaachi, uts tin taan k-kuxtal. Jach k-creertik kaache jaaj le baax ku
in wokskinba ti baaloob tuux jeel in peer- yaalik le Bibliao, le oolal k-tuklik xan cheen
tik in kuxtale yeetel jach maatech in chaik unaj u yantal junpeel religion kaansik u jaajil.
Kaache maatech in
respetar, kin
nojbaalk
uunskinba
yeetel kasaanen
26
Baale maakalmaak? Joop k-ilik baaxoob ku

beetaal te religionoob maas nuuktako, jeex
wa ku yoksikubaob ti poltica bey xan baa
xoob ku beetaal ichil; yeetel ka tsooke t-tsaaj

cuentae maatech u adorartikoob Dios jeex tu
kaansil Jesuso. Lela tu yeesaj toone ma kamaanoob tumen Diosi, le oolal t-chatuklaj k-ilik baaxoob ku creertik le religionoob
ma jach kaj oolaan utiaal k-ilik wa ku kaanskoob u jaajilo.
Taanajoon yeetel le maaxoob yanoob ichil
le religionooba ka t-beetaj jejelaas kaatchi

tiob yoolal le Bibliao. Tumen k-ojel baax ku
yaalik le Bibliao seeb t-tsaajil cuenta wa jaaj le

baaxoob ku yaalikoobo. Ken tsookok k-taan

yeeteloobe, tene kin kaat ooltik ti Dios ka taa
kak in kaa taan tu yeeteloob wa letiob kaansik
u jaajil. Maan yaab mesoob taan k-beetik kaat

chiob ti jejelaas religionoob, baale mix jun
peel nuukik toon yeetel le Bibliao tsoole maa

tech u taaktal in kaa tsikbal tu yeeteloob.
Ka maan kiine taanajoon yeetel u j-jaajku
najoob Jeeoba (testigos de Jehova). Le ka t-kaa

taj le baaxoob taak k-ojeeltiko, letiobe tu
nuukoob toon yeetel le Bibliao. Tsoole le baaxoob tu yaaloobo jach jeex k-tukultmil kaa
cho. Bey tuuno t-beetaj ulaak kaatchi tiob
ma k-ojel u nuukili, jeex bix u yilik Dios le
droga yeetel le tsuuts chamalo. Letiobe laayli
yeetel le Biblia tu nuukoobo. Tsoole t-aalaj
yaan k-bin ti junpeel muchtaambal te Najil

Reinoo.
Lela jach talamchaj ten. Tumen ooli yeetel
mix maak kin bisikinbae ma jatsuts tin wilil in
taal saludartbil tumen le maakoob jach utsoob
yeetel maalob u vestirmilubaobo. Jelaan tin

wilil le baax tu beetoobo, le oolal ma taakchaj
in kaa bini. Baale jeex suukil in beetke, tin
kaa kaataj ti Dios ka taakak in tsikbal tu yeeteloob wa letiob kaansik u jaajil. Tsoole tin
wuuyaj jach taak in xokik le Biblia yeetel u
j-jaajkunajoob Jeeobao.
BIX TU KEXIL IN KUXTAL LE BIBLIAO: In
wojel ma maalob ka in drogartinbai, le oolal
tin seeb pataj. Baax talamchaj in patke letie
tsuuts chamalo. Yaab u teenel tin wilaj in pa

tik, baale ma beeychaji. Le ka tsikbaltaab ten
yaan maaxoob jach seeb uuchik u patkoobe,
tin kaataj ti Jeeoba ka u yaanten. Bey tuuno
ma suunajen tsuutsi. Tin kanaj kaabeet in
waalik ti Jeeoba jach bix in wuuykinba.
Ulaak baax tin kexe, letie bix in vestirkin
bao. Le yaax ka binen te Najil Reinoo laaj

waakbal u tsootsel in pool, tsoole azul in bonmil kaachi, baale ka tsooke tin bonaj de chak
kaankan. Suuk kaach in buukintik pantalon
de mezclilla yeetel junpeel chamarra (chaque
ta) de keewel yaan u tsibiloob. Ma tin wilik
kaach u kaabeetil in kexik bix in kuxtal, kex

ku sen aalaal ten tumen le j-jaajkunajoobo.
Baale tuukulnajen yoolal le baax ku yaalik
1 Juan 2:15-17: Ma a yaabiltikeex yookol
kaab, mix le baaloob yaan yookol kaabo. Wa
yaan maax ku yaabiltik yookol kaabe, ma u
yaabiltmaj Jajal Dios le Taatao. Tin tsaaj cuentae yoolal bix in kuxtale tin weesik in yaabilt
maj kaach le yookol kaaba, yeetel utiaal in
weesik in yaabiltmaj Diose kaabeet in kexik

in kuxtal. Tsoole bey tin beetilo.
Ka maan kiine tin tsaaj cuentae Dios aalik
ten ka xiiken muchtaambal, ma u j-jaajkuna

joob Jeeobai, lela bey u yeesik Hebreob 10:24,
25. Ka kaaj in bin ti tulaakal le muchtaamba
loob yeetel ka joop in kaj ooltik tubeel le sukuunoobo, tin chatuklaj in kubik in kuxtal ti
Jeeoba yeetel okjaanajen.

LE UTSILOOB TSOOK U TAASIKTENO:
Jach ku peeksik in wool in tuukul ti bix u
chaik Jeeoba u naatsal maak tu yiknal. Le cha
ootsilil ku yeesik yeetel le yaabilajo, tu yaanten in chatukult in seguert u ejemplo bey xan
in kuxtal jeex kuxlajik Jesucristo, u Hijoo
(1 Pedro 2:21). Tsook in kanike jeel u paajtal
in kexik bix in kuxtal wa in kaat in meyajt Dio
se. Jach kin tsaaik in wool in wees jatsuts mo

dos yeetel yaabilaj ti in watan, ti in hijo bey
xan ti le sukuunoobo. In wilik in kuxtal jeex
Cristoe tsook u yaantken in wuuyinba maa

lob, u yantal u biilal in kuxtal yeetel tsook u
yaantken in yaabilt in weet maakil.
27
Tu yeesoobten utsil
(GUADALUPE VILLARREAL)
KAJAAN: MEXICO
KAACHE: KAAS BIX U KUXTAL
LE BIX KUXLIKEN KAACHO: Tene juntuulen
ti siete paalaloob anchaj ti in maama yeetel te
nuukchajoon Hermosillo (Sonora, Mexico), ti
junpeel kaaj jach ootsile. Chichnen ka kim in
taata, le oolale tu juunal in maama anchaj u lis

koon. Jach chichnen ka kaaj in meyaj utiaal
in waantik in maama yeetel le baaxoob kaa

beet t-otocho, baale maases x-ma xanabil in
bin tumen minaantoon taakin utiaal k-manik
k-xaanab. Jeex ulaak familiaobe, ooli minaan

tuux k-antal tumen jach chichan k-otoch.
Tumen ooli bul kiin ku meyaj kaach in maa
mae, ma tu paajtal u kanaantkoon. Le ka tu
tsaajten seis jaaboobe violartaaben tumen jun
tuul xiipal 15 jaaboob yaanti, yeetel maan yaab

tiempo bey u beetko. Yoolal lela jelpaj bix
in tuukul. Kin tuklik kaache ma kaas u yutstal
tin wich in weet xiibili. Le ka tin kaataj aantaj ti
le doctoroob yeetel le sacerdoteobo, tu yaaloob
tene le baax ku yuuchulteno junpeel baal normal.
Le ka tu tsaajten catorce jaaboobe, tin cha

tuklaj in waalike homosexualen. Maan once
jaaboob beyeno, yeetel kajlajen yeetel yaab
maaxoob. Tin kanaj kos pool yeetel tin tsaaj in
estetica. Kex beyo ma kiimak in wooli yeetel

yaab u beetaal in muyaj. Yaan kiine kin tuklik
kaach ma maalob baax kin beetki, yeetel wa
yaan maakoob utsoob te yookol kaaba.
Kaajten juntuul in kiik j-jaajkunaj ti Jeeoba tu
xokaj le Bibliao yeetel okjaanajaan. Letie suuk

kaach u tsikbaltik ten le baaxoob ku kani28
ko, baale maatech in beetik

u cuentail. Kex beyo jach ja
tsuts in wilik bix u biskuba yee
tel u yicham. Letiobe jach u
yaabiltmubaob yeetel ku pak

lan respetarkubaob. Ka maan
kiine kaaj u tsaabalten xook
tumen juntuul kiik. Tu kaajbale ma uts tin taan in xooki,

baale ka tsooke tin kexaj in
tuukul.
BIX TU KEXIL IN KUXTAL
LE BIBLIAO: Ka yaax
binen
ti junpeel muchtaambal yeetel

le j-Jaajkunajoobo jatsuts tin wilil u modo
soob. U suukile le maakoobo jach ku paastikenoob, baale letiobe ma beyoobi. Tu saludarte
noob yeetel tu yeesoobten utsil. Jach maalob
tin wuuyilinba.
Le ka binen ti junpeel asambleae tin maas
tsaaj cuenta tak ti nukuch muchtaambaloobe
le maakooba, bey u modosoob jeex in kiike:
jach utsoob. Ka tin maansaj tin tuukul, leti wa
ta taan le maakoob uuch joopok in kaxtikooba? Jach jatsuts tin wilil bix u yeeskoob yaabilaj,
bix u muul biskubaob yeetel bix u meyaj le Bi
blia tiob utiaal u nuukikoob le kaatchiobo. Tin
tsaaj cuentae ikil u beetkoob le baax ku yaalik le
Bibliao ku bin maalobil tiob. Yeetel tin tsaaj
cuenta xane wa in kaat antal ichiloobe kaabeet

in kexik in kuxtal.
Anchaj in beetik yaab keexoob ichil in kuxtal,
tumen beyen koolel kaache. Kaabeetchaj in ke

xik bix in taan, bix in peeksik in kab, bix in
ximbal, bix in vestirkinba, bix in xaachetikinba
yeetel anchaj in xulik in biskinba yeetel in ami
goob kaacho. Le maaxoob yeetel kin biskinba

kaacho joop u yaalikoobten: Baaxten ka ke
xik bix a kuxtal? Jach taaj maalob bix a wilaal
kaachi. Ma xokik le Bibliao. Mix baal ku bineltik
tech. Baale baax maas talamchaj tene, letie u
xuulul u yantal baax in wil yeetel ulaak maakoobo.

Jach kuch tin puksiikal le baax ku yaalik
1 Corintoiloob 6:9-11, yeetel tin tsaaj cuentae
jeel xan u paajtal in kexik in kuxtale. Le tekstoo

ku yaalik: Ma wa a wojeleex le maaxoob ku
beetikoob kaaso ma bin utiaaltoob u [reino]
Jajal Diosi? Ma a tuskabaex, tumen ma bin
utiaaltoob u [reino] Jajal Dios le maaxoob ku

kaakas kuxtaloobo, mix le ku [adorartikoob]
beetbil [diosoobo], mix le ku nuupkebanoobo,
mix le ku nuupkebankuuntkubaob yeetel u yeet

xiibiloobo, [...] Tseetsek ti teexe beyeex
kaa
cho, baale tsook a pooboleex. Uuchjeake
Jeeobae tu yaantaj le maakoob utiaal u kex u
kuxtaloobo, yeetel tu yaanten xan. Maan yaab
jaaboob taan in kexik in kuxtal yeetel jach ta

lamchajten, baale le tsolnuukoob yeetel le yaabilaj eesaabten tumen le j-Jaajkunajoobo jach
tu yaanten.
LE UTSILOOB TSOOK U TAASIKTENO: Bej
lae tsokaan in beel, yeetel junmuuch yeetel in
watane k-ilik k-aantik k-hijo utiaal ka u beet le
baax ku yaalik le Bibliao. Tin laaj pataj le bix in
kuxtal kaacho yeetel bejlae tsook in kamik

yaab utsiloob bey xan meyajoob ichil u kaajal
Dios. Ancianoen ti junpeel muuchulil yeetel
tsook in waantik yaab maakoob u kanoob baax

ku yaalik le Bibliao. Le keexoob tin beetaj ichil
in kuxtalo le aant in maama utiaal ka u xok le
Bibliao, yeetel ka maan kiineokjaanaji. Juntuul
in witsin koolel, cheen bey u maan xan kaa

cho, tu kexaj u kuxtal yeetel tu beetuba j-jaajku
naj ti Jeeoba.
Tak jujuntuul ti le maaxoob ku yaalikoobten
kaach ma kun paajtal in kexik in kuxtalo, ku
tsaaikoob cuenta maas maalob bix in kuxtal
bejlae. Yeetel in wojel baax aanten. Uuchjeake
tin kaxtaj aantaj, baale cheen kaakas tsolnuu
koob tsaabten. Baale Jeeobae jach maalob uu
chik u yaantken. Kex tin wuuyaj ma tin naajaltik

in natskinba ti Diose, letie tu chaajen en cuen
tail, tu yeesajten u yaabilaj yeetel tu yeesajten
chuukaan oolal. Lelo letie baax maas aanteno:
tumen juntuul Dios jach yaan u yaabilaj yeetel

yaan u naate tu chaajen en cuentail tsoole tu
tsaajten junpeel maalob kuxtal.
In taatae yaan kaach junpeel

u tienda tuux ku konik bici
cletaob yeetel desde tin chichnil
ku bisken in chaant u carrerail
bicicleta, lela le beet u yutstal
tin wich. In taatae u kaat kaach
ka taakpajken ti nukuch carre

raob tuux yaan maakoob jach
kaj oolaanoob. Le ka tu tsaaj

ten ooli 14 jaaboobe joop u
maas entrenarken. Le yaanten
16 tak 18 jaaboobo, ooxteen jii
jinak tin ganartaj ooxpeel carre
raob tuux taakpaj jejelaas nukuch kaajoob ti in luumil. Le
oolal tsaabten u paajtalil in wo

kol ti junpeel universidad, baa
le tin chatuklaj in bin ti junpeel
kuuchil maas jach maalob. Ka tu tsaajten 19 jaaboobe tsook in profecionaltal.
Te kiinoob jeelo, cheen kin tuklik in beetkinba
Ma kiimak
in
w
ool
kaachi yeetel minaan

u biilal in kuxtal
(KAZUHIRO KUNIMOCHI)
KAJAAN: JAPON
KAACHE: UTS TU YICH
U CARRERAIL BICICLETA
LE BIX KUXLIKEN KAACHO: Te
kajaanoon kaach ti junpeel naj jach
chichane. Ichil in familiae ocho juntuulaloon
yeetel te nojochchajen ti junpeel kaaj yaan naats
te kaanaab yaan tu estadoil Shizuoka (Japon).
29
u maas maalobil ti tulaakal le maaxoob kajaa
noob Japon ku taakpajloob ti carreraobo. Taak
kaach in naajaltik yaab taakin utiaal in tsaaik tu
laakal baax kaabeet ti in familia, le oolal tin maas
tsaaj in wool entrenar. Le ken luubuk in wool

tumen jach kin kaanal entrenar wa le ken in wuuy
ma tu paajtal u seguer in taakpajal ti junpeel carre
rae, kin kaajsik: sijen utiaal lela yeetel mix baal
kun beetik in patik. Ka maan kiine uuchik in bee

tik beya joop u binten utsil. Le ka beetaab junpeel
carrera Japon tuux taakpaj le maaxoob kaajal ku

beetik u yantaloob ti u carrerail bicicletae, teen
yeeyaaben bey u maas maalobile; le ka taakpajen
ti ulaak carrerae yeeyaaben utiaal in wantal ichil
le maaxoob jeel u ganartik u campeonil Japono.
Seis u teenel tin ganartaj segundo lugar.

Tene yaab carreraob kin ganartik kaachi, le oo
lal ku yaalaalten u maas seebil ti Tokai, junpeel
kaaj ti u luumil Japon. Kin wuuyik kaach teen u
maas maalobil yeetel hasta ku sajaktal le maaxoob
ku taakpajloob tin weetel tecarreraobo, tumen tene maatech in chaik saajkil ganar. Tumen joop u
yaabtal in naajale, kin manik tulaakal baax in
kaat. Tin manaj junpeel in wotoch yaan u gimnasioil tuux yaan u maas maalobil nuukuloob
utiaal entrenar, tsoole tin manaj junpeel coche
ooli igual u tojol yeetel le naj tin mano. Utiaal in
kanaantik in taakine, tin manaj najoob bey xan
terrenoob yeetel tin invertirtaj in taakin tinukuch

empresaob utiaal ka maas yaabak.
Kex beyo ma kiimak in wooli, tin juunal in
wuuykinba yeetel minaan u biilal in kuxtal. Te
kiinoob jeelo tsokaanili in beele yeetel ooxtuul
in paalal. Seeb in tsikil yeetel in watan bey xan

yoolal wa baax ku beetik in paalal, le oolal tu kanaj
u kaj ooltoob wa taan in tsikil.
Junpeel kiine in watane kaaj u xokik le Biblia
yeetel u j-jaajkunajoob Jeeobao, lela tu kexaj bix
k-kuxtal. Le ka tu yaalaj taak u bin ti junpeel
muchtaambal yeetel le j-Jaajkunajoobo, tin waa
lajtie yaan k-laaj bin. Laayli kajaanten ka taal jun
tuul anciano ti le muuchulil utiaal u kaajal u
tsaaikten xooko. Le baax tin kano jach kuch tin

puksiikal.
BIX TU KEXIL IN KUXTAL LE BIBLIAO: Mix
bikin u tuubulten le yaax ka tin xokaj Efesoiloob
5:5. Teelo ku yaalik: Maax ku nuupkebantal, wa
ku beetik baaloob kaastak, wa ku tsiboltik u nik30
kuuntik taakine (lela keet yeetel u [adorartaal] le
beetbil [diosoobo]), ma tu paajtal u taakpajal ti le
[reino] utiaal Cristo yeetel utiaal Jajal Dioso. Tin
tsaaj cuentae in taakpajal te carreraobo yaan
baax u yil yeetel le apuestaobo, yeetel ku beetik u
tsiboltik maak u maasil baaloob, lela tu beetaj
u chiichnaktal in conciencia. Bey tuuno tin tsaaj
cuentae wa in kaat luubul utsil ti Diose unaj in

patik le carreraob kex jach jatsuts in wilko.
Kex jach maalob in wilik u binten kaache, in
kaat in kex in kuxtal. In wojel xane in xokik le Bi

bliao yaan u taasikten jeetselil, junpeel baal ma tu
paajtal u yantalten ikil in taakpajal te carreraobo.
Le tsook u kaajal in xokik le Bibliaocheen ooxteen
kaa taakpajen te carreraobo, baale seguernaj in
tsiboltik in taakpajli. Tsoole ma in wojel kaach
baax jeel in beetik utiaal in tsaaik baax kaabeet ti

in familiae. Ma tin kaxtik baax in beete, tsoole in
laaktsiloobe jach u peekoob uuchik in kexik in
religion. In taatae jach luub u yool yoolal baax
tin beetaj. Yoolal le sen chiichnakilooba jook ten

junpeel ulcera.
Le baax aanten te suutukilooba, letie ma in xu

lik in xokik le Bibliao yeetel in bin mantats te
muchtaambaloob yeetel le j-Jaajkunajoobo. Ju
junpitil uuchik u maas muukaantal in fe. Tin
kaataj ti Jeeoba ka u yuub in oracion yeetel tin
kaataj ti ka u yaanten in creert de ke ku yuubik le
oracionoobo. Ulaak baax aantene letie uuchik u
yaalikten in watan ma kaabeet junpeel nojoch naj
ti utiaal u kiimaktal u yoolo. Jujunpitil hasta ka

tin chaaj bej.
LE UTSILOOB TSOOK U TAASIKTENO:
Tsook in wilik jach jaaj le baax tu yaalaj Jesus ti
Mateo 6:33, teelo ku yaalik: Kaxteex taanil u [rei

no] Jajal Dios yeetel le toj kuxtal uts tu taan letio,
tulaakal tuun le baalooba bin tsaabakteex xan.
Mantats yaantoon le baaxoob kaabeet jeex tu
yaalil Jesuso. Kex paat ma yaab kin naajaltik
jeex kaache, te veinte jaaboob tsook u maana
mix junteen k-maans ootsilil.
Tumen jach ku taasikten kiimak oolal in
muuch meyajtik Dios yeetel le sukuunoob te
muuchulilo, hasta ma tin tsaaik cuenta u maan le

kiinoobo. Jach maalob kuxlikoon ichil in familia.
Tu yooxtuulal in hijoob yeetel in wiliboobe ku
meyajtikoob xan Jeeoba.
A WOJEL WA?
FEZ (MARRUECOS):
JUNPEEL TUUX
KU
BOONOL KEEWEL
Baax ku kaansik toon le uuchik u paatal le apostol Pedro
tu yotoch juntuul maak ku bon keewel taanil ti u bin
u ximbalt Cornelioo?
Tu libroil Beetaanoob wa Hechose tsoole tumen jach tue ti yaan u kuuchil
ku yaalike Pedroe paat tseetsek kii- u meyaj te jookajo.
Kex beyo Pedroe paat tu yotoch Sinoob Jope, tu yotoch juntuul maak
ku meyajtik keewel u kaabae Simon mon. Lela ku kaansik toone jeex Jesu
kajakbal tu jaal kaanaab (Beetaa- se, ma xaane Pedroe tsook u kanik
noob 9:43; 10:6). Le judoobo jach kaach ma kaas u yilik u biskuba maak
kaas u yilkoob kaach u boonol wa u yeetel le maaxoob ku yaalik le judoob
meyajtaal le keewelo, le leyoob yaan ma limpioob tu taan Dioso (Mateo 9:

te Talmud ku meyajtiobo ku yaalike 11; Lucas 7:36-50).
maas kaas tak ti u maan molbil u ta
peek. Simone saamsamal ku machik
baalcheob kimentak le oolale ku paatal
ma limpio tu taan Diosi (Levtico 5:2;

11:39). Ku yaalaale ma xaane utiaal le
la ku meyaj ti Simon u jail kaanaab,
Teech aale, baax tu yootaj u yaal Jesus yeetel lela?
Le ka tu yaalaj Caifas,
u nojchil le Teex aale. Le baax tu yaala ku yeesi
sacerdoteob judoob, ti Jesus ka u yaal ke jach tu jaajil kim le maako.
tu taan yaab maakoob wa leti le Cristo

Jesuse u yojel kaache yaan u dereu Paal Dioso, Jesuse tu yaalaj: Teech choil ti u nojchil le sacerdoteob u yo
aale (Mateo 26:63, 64, NM). Baax tu jeeltik

u jaajilo. Tsoole wa ma u nuukik
yootaj u yaale?
kaache, yaan u yaalaalema leti le Cris
Le baax tu yaalaj Jesus ti Caifaso too. Le oolal le ka tu yaalaj Teech aa
ma u kaat u yaal wa ma u kaat u nuuk le, tu yeesaj jach jaaj le baax kaataab
le baax kaataabtio. Le baax tu yaalaj tio. U tsibil Marcose ku yaalik xane, le
Jesuso jach suuk u meyaj ti le judoob ka tu yaalaj Caifas

ti Jesus ka u yaal wa
utiaal u yaalikoob jaaj junpeel baalo. leti le Mesaso, letie tu jaajil u yool
tu
Jeex le Talmud ti Jerusalen beetaab ti le yaalaj: Teen (Marcos 14:62, NM; ilaak
siglo cuatro tsookok u taal Jesus yeetel xan Mateo 26:25 yeetel
Marcos 15:2).
ku meyaj kaach ti le judoobo, ku yaa
like le ka kaataab ti juntuul judo wa
jach tu jaajil tsook u kimil juntuul u
maestroil le judoobo, letie tu yaalaj:
31
YAAN WA
U KASKUUNTAAL
LE LUUM TUMEN
W IINIKO?
Le ken ilaak le Luum desde te espacioo, bey junpeel jatsuts
tuunich azul yeetel sak jach ku leembale. Baale le ken u natsuba
maak tie ku yilke jach kaas yanil. Baaxten? Tumen le maakoob
kajakbaloobo maatan u kanaantkoob. Tsoole ma cheen taan u
kaskuuntaal le Luum ikil u contaminartaal, u tookaal yeetel u
beetaal ulaak baaloobo, baaxe le maakoobo taan xan u kaskuuntikoob tumen maatan u yilkoob u kaanaanil u natskubaob ti
Dios, jach kaas bix u kuxtaloob, ku kimsik u yeet maakiloob yee
tel tsook u paatal maatech u yeeskoob tsiikil ti le nuupchitalo.
Le baaxoob ku yuuchul bejlaa, tsook dos mil jaaboob tsibtaak
te profecaob yaan te Bibliao (2 Timoteo 3:1-5; Apocalipsis 11:18).
Tsoole le Bibliao ku yaalik xane cheen Dios jeel u paajtal u yuts
kintik le baaxoob ku yuuchul bejlaa. Le baaloob jeela yaan u
maas tsoolol te discurso publico ku kaabatik: Yaan wa u kas
kuuntaal le Luum tumen winiko?, lela yaan u maansaal ichil le

asambleaob ti distrito: Taalak a reino, kun antal ti u j-jaajkuna
joob Jeeobao (testigos de Jehova). Le asambleaoba kaaj Estados Uni
dos tu mesil mayo yeetel yaan u beetaal ti tulaakal yookol kaab.
K-invitarkech ka xiikech ti le asamblea kun beetbil naats te tuux
kajaanecho. Utiaal a wojeeltik u maasile, taanen yeetel u j-jaajku
najoob Jeeoba yaan te tuux kajaanecho wa yeetel le maaxoob beet
le revistaa. Ich Internete ti www.jw.org yaan junpeel lista tuux

kun beetbil le asambleaob Canada yeetel Estados Unidoso.
www.watchtower.org/may
wp11 07/01-MAY

La Atalaya en Maya

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

La Atalaya en Maya

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

34567

JULIO-SEPTIEMBRE TI 2011

Ooli jaypeel ku beetaal ti cada revista:

yeetel le baax ku kaansiko te Biblia u taalo.

XOOKOOB KU TAAN TI LE PORTADAO

3 Le bix u yilaal le ootsililo

4 Tsook u yilaal u xuulsaal le ootsililo

7 Maalob peektsil utiaal le ootsiloobo

JAATSOOB SUUK U J OOKOL

Tsolnuukoob utiaal le familiaobo:

Le keexoob ku taasik u kaajal u yantal u paalal maako

Kaanbalnakoon ti u Taan Dios:

Yaan wa u kaa kuxkintaal le kimenoobo?

Yaan maaxoobe taak u yojeeltikoob

Utiaal xiipalaloob yeetel chuupalaloob: Kanaant maax yeetel ka biskaba

Le juicio maas kaas beetaano

Keex u kuxtaloob tumen le Bibliao

32 Yaan wa u kaskuuntaal le Luum tumen winiko?

E SEN ootsililo jeel tak u beetik u peertik u kuxtal maake. Le maa

xoob ootsiloobo minaan baal u jaantoob, ja, si wa ulaak baal u

tookoob utiaal u cocinaroob, u yotochoob, minaan xan doctoroob

yeetel escuelaob utiaal u xookoob. Tsoole mil millones maakoob

maansik sen ootsilil, ooli le bukaaj u kajnaalil tulaakal u luumil

Americao. Kex beyo le maaxoob kajaanoob tu chikinil u luumil Eu

ropa yeetel le kajaanoob tu xaaman Americao, ma u kaj ooloob

lil jujuntuul maakoob.

Mbarushimana, u yatan yeetel cinco u paalale te kajaanoob

Ruanda tu luumil Africae. Yaan ulaak juntuul u hijoob kaachi baale

tsaay paludismo tie ka kimi. Le maaka ku yaalik: In taatae tu joo

in watane k-puutik u sacosil tuunich yeetel arena utiaal k-naajal.

K-taanaje minaan u ventanailoob. Te k-paaytik ja ti junpeel cheen

yaan tu cuartel le policaobo. Cheen junteen k-janal ti junpeel kiin,

yeetel wa minaan meyaje maatech k-janal. Le ken uuchuk beya, kin

Vctor yeetel Carmene utiaal u kaxtik u kuxtaloobe utskintaj xa

yeetel cinco u paalaloob ti junpeel cuarto ma patale, tu techoil de

laminae ku yokol jai, minaan luzi yeetel rentarbil u beetkoob. Te

victore ku ximbaltikoob ooli dos leguas y media (10 kilometros)

utiaal u chakikoob si, utiaal u beetik u yoochoob yeetel u lookansi

ku kaabeettal k-bin naats te ro ku meyaj xan utiaal ichkil yeetel

Mozambiquee. Kantuul u paalal kuxaanoob, baale juntuule tsaay

Le arroz yeetel le iis ku pakikoob tu parcelaobo cheen ooxpeel mes

ku xaantal tiob. Franciscoe ku yaalik: Yaan kiine ma tu kaaxal ja

kaatuul u paalal taan

u chaajaob te roo

U P IICH TULUMIL KANAN JULIO-SEPTIEMBRE TI 2011

wa ku yoklaal toon le baax k-pakiko, le oolal utiaal in naajaltik junpit

k-taasik yeetel in watani, u kuuche utiaal k-chakik baal k-jaante yeetel

Bejlae u millonesil maakoob maalob u kuxtaloob yeetel ayikaloob, le

cada siete maakoob, jeex Mbarushimana, Vctor yeetel Francisco. Le oolal

yaan maaxoob tsook u yilik u xuulskoob le ootsililo. Te tulaak xooko

yaan k-ilik baaxoob ku tuklik u beetkoob yeetel baaxten.

E MAAXOOB ayikaloobo maatech u maans

beetaal utiaal u xuulsaal le ootsililo, ma u taas

utsili. U suukaanile le maax ayikalo ma u kaat

mix [maak] utiaal [aantkoob]; ku beetaal loob

tiob tumen le maaxoob yetsikoobo baale mi

naan maax [aantkoob] (Eclesiastes 4:1).

Le gobiernoob yeetel le maaxoob yaan paajta

lil tiobo, jeel wa u paajtal u xuulskoob le ootsili

lo? Salomone yeetel u yaantaj Diose tu yaalaj:

Ka tin wilaje tulaakal baax ku beetaal way luu

paajtal u tojkintaal baax keechel[!] (Eclesiastes

1:14, 15). Tulaakal baaxoob tsook u yilaal u

beetaal te kiinoob utiaal u xuulsaal le ootsililo,