slm Aratrmalar Dergisi

Psikoloji ve Din: Psikologlarn Din ve Tanr Grleri

Ali Ayten
stanbul: z Yaynclk, 2006. 151 sayfa.
Herhangi bir bilimsel disiplinin zenginlii, o alanda dnce reten ve almalar yapan kiilerin birikimlerinden olumaktadr. O alan ok iyi tanyabilmenin temel artlarndan birisi de bu kiilerin dncelerini kendi yaam
ereveleri ierisinde anlamaktan gemektedir. Psikolojinin ilk ekollerinden
davran psikolojinin insan davranlarnn dardan gzlenebilenlerinin
zerine younlamas, temel ilgi alan olan insan ruhundan uzaklamasna
neden olmutur. Davranlarn bu snrl insan doas anlay, baz psikologlar bir aray ierisine itmitir. Psikolojinin ilgi alannn, belki de insan ruhunu daha iyi yanstan ve temel fonksiyonlar olan sevgi, akl, vicdan ve deer yarglarna younlamas gerektiini savunan psikologlarn ortaya kmasna neden olmutur. Bunlarn belli ballar Abraham Maslow, C. G. Jung,
S. Freud, Erich Fromm, Alfred Adler ve Victor Frankldr. Bugn Trkiyede
ve dnyada psikoloji ve din psikolojisi alannda en ok okunan ve dncelerinden yararlanlan psikologlar bunlardr. Ancak bu psikologlarn dncelerine bir arada yer veren derli toplu Trke bir aratrma mevcut deildir.
Kaynaklarn Bat dillerinde olmas, Trk okuyucularn ve aratrmaclarn bu
kiilerden yararlanmalarn olduka snrlandrmaktadr. Bu sorunlar nedeniyle aratrmac Ali Ayten din ve psikoloji ilikisine yn veren be bilim adamnn zellikle din konusundaki dncelerini ksa ve zl olarak bir araya getirerek bir kitapta yaymlamak suretiyle byk bir hizmette bulunmutur. Yazar kitabnda ad geen psikologlarn din ve tanr anlaylarn, onlarn psikoloji teorileri zemininde ortaya koymaya almtr.
Kitap, Prof. Dr. Ali Ksenin ksa ve zl Sunuu ile balamaktadr. Daha sonra yazarn giri niteliinde bir nsz bulunmaktadr. Be sekin din
psikolounu tantmaya ynelik olan kitapta her bir psikolog iin bir blm
ayrlmtr. Her psikoloa ayrlan blm Giri, alt balklar, Sonu ve
Kaynakadan olumaktadr. Kaynaklar byle bir alma iin yeterli denecek dzeydedir. Olduka sade ve anlalr bir dille kaleme alnan kitabn sonunda yer alan ndeks eserin kullanmn kolaylatrmaktadr.
Yazar psikologlarn tantmnda kronolojik sra takip etmi ve Birinci Blmde Sigmund Freudu tantmaya almtr. kinci Blmde Freudun
rencisi olan ve daha sonra sembollerin yorumu ve din konusundaki dnce farkllndan dolay Freuddan tamamen ayrlan, kendine gre bir din
274

Kitbiyat

anlay gelitiren ve dini kolektif bilin d arketipi olarak gren Junga yer
verilmitir. nc Blmde ise, kitaplarnda daha ok zgrlk konusunu
ileyen ve insanlarn zgr olma istei ile bu istein insana ykledii sorumluluk duygusundan da korktuu iin zgrlkten kandn iddia eden; insanlarn, kendi rettikleri mal ve dncelerin baml bir nesnesi durumuna
dtn savunan ve dine de bu gzle bakan E. Fromma ve onun Freud
ve Jung hakkndaki dncesine yer verilmektedir. Drdnc Blmde yazar, hmanist psikolojinin nemli temsilcilerinden olan ve bugn popler psikolojide kendini gerekletirme anlaynn mimar ve dini, insann en st
dzey bir ihtiyac ve kendini gerekletiren insanlarn daha derinden yaadklar bir derin tecrbe ekli olarak gren Abraham Maslowu ele almtr.
Beinci Blmde ise gnmz insannn anlamszlk sorununu ve insanlarn ruhsal skntlarnn arkasnda yatan temel nedenin anlamlandrma sorunu olduunu dile getiren ve dinin yaam anlamlandrmada nemli fonksiyonu olduunu iddia eden Victor Frankle yer verilmitir. Kitapta dnceleri ele alnan be dnr de, din psikolojisinin kurulu ve gelimesinde
nemli rolleri olan ve zellikle gnmzde dinin bireyin yaamndaki fonksiyonunun daha iyi anlalmas asndan bir dnce erevesi gelitirmi
nemli ahsiyetlerdir.
Kitapta yer alan psikologlarn yaad dnem ve ailelerinin sosyo-kltrel yaplar hakknda ksa bilgiler verilmi olmas, onlarn dce dnyalarnn daha iyi anlalmasnda aydnlatc olmaktadr. Mamafih yer yer normatif deerlendirmelerle karlalmakta, zellikle bu durum dinle ilgili olumsuz
gr olan dnrlerde kendisini daha ok hissettirmektedir. rnein Freud iin Dine kar olumsuz bir yaklam ierisindedir (s. 17), bir baka psikolog iin Dine kar olumlu yaklamaktadr gibi ifadeler, aslnda dnr anlamaktan ziyade, din hakknda olumsuz gibi grnenleri eletiriye,
olumlu gibi dnenleri de tasvip etmeye ynelik bir tutum izlenimi vermektedir (s. 28). Yazar zaman zaman kendi ifadesiyle dinin hakiki gerekliinden bahsetmektedir. Halbuki din psikolojisi dinin doru mu, yanl m olduu ile ilgilenmez; dinin birey yaamndaki grnmlerini, birinci olarak dinin bireyin tutum ve davranlarna etkisini, ikinci olarak da dinin bireysel
farkllklardan nasl etkilendiini, dinin birey yaamndaki farkl tezahrlerinin psikolojik zeminini aratrr.
Bir yerde Freudun din eilimi gl bir ailede byd, ailesinin ona bakmak iin Katolik bir dad tuttuu ve kendisinin nce Eski Ahiti (Tevrat) okuduu, daha sonra okul yllarnda Yeni Ahiti (ncil) okumaya merak sard
275

slm Aratrmalar Dergisi

anlatlrken (s. 17), bir baka yerde ise tanr inancndan uzak bir ortamda yetitii vurgulanarak (s. 27) elikiye dlmektedir. zellikle Freud deerlendirilirken E. Frommun dncesine yer verilmemi olmas, Freudun tamamen din kart olarak deerlendirilmesine neden olmaktadr. Halbuki baz
dnrlere gre de Freud genel anlamda din kart deildi; yalnzca kurumsallaan dine kar idi. nk Freuda gre din kurumsallatka znden
uzaklamaktadr. Nitekim yazar yer yer Freudun mistik bir kiilie sahip olduunu vurgulamaktadr. Frommun da dedii gibi, Freud hmanist bir din
taraftaryd. Freudun tanr hakkndaki dncesinin daha iyi anlalmas iin
onu en iyi tanyanlardan Alman ilhiyat Hans Kngn The Problem of
God in Freud kitab incelense daha iyi olurdu.
slm dnyasnda bir insan psikolojisi anlaynn gelitirilememesi, kendi
kltrel deerlerimizi Batl psikoloji anlaylar asndan deerlendirmemize
neden olmaktadr. Bu erevede kendi kltrel deerlerimizin psiko-sosyal
adan yorumlanmasnda Jung ve Maslow gibi Batl psikologlarn psikoloji
anlaylarna bavurmakta, kltrel deerler asndan bize uygun olanlar
yceltmeye almaktayz. Bu psikologlar, ierisinde yaadklar kendi toplumsal ve bireysel sorunlarna zm bulmaya ynelik teoriler ortaya koyma
eilimi ierisinde olmulardr. zellikle gnmzde Trkiyede dinin anlalmasnda ve din etrafnda dnen birtakm sorunlarn netletirilmesi ve uzlatrlmasnda bu dnrlerin dncelerinden ne lde yararlanlabilecei
gndeme gelebilir. nk bu din psikologlarnn dnceleri sekler bir dnyada dinin yerinin ne olmas gerektii, ondan vazgeilip geilemeyecei konusu, birey ve toplum hayatndaki rol asndan bir zm nerisi sunabilecek nitelikte grlmektedir. Seklerlemenin dinden uzaklama olmad ve
bir yaklam biimi olmas gerektii anlay V. Frankln dncesiyle de pekimektedir.
Gnmz dnyasnda olduka nemli hle gelen ruhsal sorunlarn zmne, beklendii gibi, ekonomik ve sosyal gelimelerin yeterince katkda bulunmad; aksine zenginleen dnyada ruhsal sorunlarn, iddet ve saldrganlk eilimlerinin daha da artt grlm, soruna zm araylar ierisinde dinin yeri ve fonksiyonu tartlr hle gelmitir. Bu yazarlar din tecrbenin evrenselliinin insan doasnn bir sonucu olduu ve dinin ruhsal skntlarn tedavisinde nemli iyiletirici bir etken olarak karmza kt konusunda hemfikirdirler. Dolaysyla insann kutsallatrlarak veya kutsalla
iliki ierisinde yceltilebileceini vurgulamaktadrlar.
276

Kitbiyat

Kitapta, ele alnan bu be psikologla benzer bir izgiyi paylaan Adlerin

yer almamas, bir eksikliktir. nk V. Frankln dncesinin gelimesinde
ve olgunlamasnda Adlerin byk etkisi, Freud ve Jungla da arkadal olmutur. Dnrlerin psikoloji anlaylar, iinde bulunduklar ya zellikleri
ve dnemsel artlar asndan da deerlendirilebilir, bylece psikologun psikolojik tahlili de yaplm olurdu. Ayrca onlarn geliim dnemlerindeki dnce deiiklikleri kronolojik bir tahlile tabi tutulabilirdi. Bu tr almalarda
dnrlerin temel yaklamlarn anlayabilmek iin, daha geni konjonktrel bak asyla yaklamak gerekmektedir. O dnemde hkim olan felsef
dnce, toplumsal deimeler ve gelimelerin de yakndan tannmas bu dnrlerin daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr. Kitap genelde byle bir
ereve ierisinde yer almam gibi gzkyor. Bunun da en nemli nedeni,
Trkiyede zellikle sosyal bilim alanlarnda, Bat ile karlatrldnda bilimsel disiplinlerin ok kesin izgilerle birbirinden ayrlp dier disiplinlerle ibirlii ve iletiim ierisinde olmamalardr.
Yazar genelde, bu dnrlere dinin kayna konusunda slm dini asndan yaklamakta, dnrleri dinin akn kaynan inkr etmekle sulamaktadr. Halbuki gerek dinin lehinde, gerekse dinin aleyhinde olan psikologlar dine fonksiyonel adan, bireyin davranna olan etkisi asndan yaklamaktadrlar. Dinin ve Tanrnn akn boyutu ve gereklii konusunda
olumsuz bir tutum sergileyen Fromm.... eklindeki deerlendirme bu tutuma
rnek gsterilebilir (s. 86). te yandan yazar baz sayfalarda ok yanl anlamalara neden olacak hatalar yapmtr. rnein, Adlerin insandaki temel
motivasyonun haz istemi olduu grne (s. 129) cmlesinde haz kelimesinin g ile deitirilmesi gerekmektedir.
Din ve psikoloji ilikisine yn veren be bilim adamnn zellikle din konusundaki dncelerini ksa ve zl bir ekilde bir araya getirip bir kitapta
yaymlamak suretiyle yazar Trkiyede din psikolojisi alanna byk bir hizmet sunmutur.
Ali Kuat

277