T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
BATI DLLER VE EDEBYATLARI
(SPANYOL DL VE EDEBYATI)
ANABLM DALI

ANTONIO BUERO VALLEJONUN

TYATRO ESERLERNDE VAROLUULUK

Yksek Lisans Tezi

alar ERTEBER

Ankara-2011

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
BATI DLLER VE EDEBYATLARI
(SPANYOL DL VE EDEBYATI)
ANABLM DALI

ANTONIO BUERO VALLEJONUN

TYATRO ESERLERNDE VAROLUULUK

Yksek Lisans Tezi

alar ERTEBER

Tez Danman:
Prof.Dr. Hale TOLEDO

Ankara-2011

ii

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
BATI DLLER VE EDEBYATLARI
(SPANYOL DL VE EDEBYATI)
ANABLM DALI

ANTONIO BUERO VALLEJONUN

TYATRO ESERLERNDE VAROLUULUK

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman :
Prof.Dr. Hale TOLEDO

Tez Jrisi yeleri:

Ad ve Soyad

mzas

....................................................................

........................................

....................................................................

........................................

....................................................................

........................................

....................................................................

.........................................

....................................................................

.........................................

....................................................................

.........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

iii

TRKYE CUMHURYET
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
MDRLNE

Bu belge ile, bu tezdeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran

ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin
gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm
ve kaynan gsterdiimi ayrca beyan ederim.(//201)

Tezi Hazrlayan rencinin

Ad ve Soyad:
alar ERTEBER
mzas

iv

NDEKLER
NSZ... 1
GR.. 3
BRNC BLM. 5
I. VAROLUULUK. 5
1.1. Varoluuluk ve Varoluuluun Tarihi. 5
1.2. Varoluuun Temel lkeleri ve Kavramlar 13
1.2.1. Varolu zden nce Gelir.. 13
1.2.2. Snrsz (Mutlak) zgrlk. 15
1.2.3. Sknts... 17
1.2.4. Otantiklik (Yabanclama).. 18
1.2.5. Sama (Uyumsuz)... 20
1.2.6. Hilik... 22
1.3. Varoluuluk ve Edebiyat..... 24
KNC BLM.. 31
II. ANTONIO BUERO VALLEJO VE TYATROSU.. 31
2.1. Antonio Buero Vallejonun Hayat... 31
2.2. Sava ncesi ve Sonras spanyol Tiyatrosu.... 36
2.2.1. Sava ncesi spanyol Tiyatrosu 36
2.2.2. Sava Dnemi spanyol Tiyatrosu.. 40
2.2.3. Sava Sonras spanyol Tiyatrosu... 41
2.3. Antonio Buero Vallejo Tiyatrosu.. 44
NC BLM.. 51

III. ANTONIO BUERO VALLEJONUN TYATRO ESERLERNDE

KULLANDII KAVRAMSAL SMGELER VE VAROLUULUK.. 51
3.1. Krlk... 51
3.1.1. Yakc Karanlkta Adl Eserinde Krlk Kavram.. 51
3.1.2. San Ovidio Konseri Adl Eserinde Krlk Kavram.. 59
3.2. Sarlk.. 60
3.3. Delilik... 63
3.4. Umut ve Umutsuzluk.... 67
3.4.1. Bir Merdivenin yks Adl Eserinde Umut ve Umutsuzluk
Kavramlar.... 70
3.4.2. Bugn Bayram Adl Eserindeki Umut ve Umutsuzluk Kavramlar... 77
SONU. 80
TRKE ZET.. 83
ABSTRACT.. 85
KAYNAKA 87

vi

KISALTMALAR
A.g.e. : Ad geen eser
Bkz.

: Baknz

ev.

: evirmen

s.

: Sayfa

ss.

: Sayfalar

vii

NSZ

spanyol edebiyat, lisans dneminin ilk senesinden itibaren hep ilgimi eken
bir konu olmutur. spanyol romannn usta ismi Miguel de Cervantes Saavedra ile
balayan bu tutku, yllar getikte katlanarak artt. Lisansn son senesinde Miguel de
Unamunonun felsefi ve edebi dnyas ile yaknlk kurmam, varoluu felsefeye de
ilgi duymam beraberinde getirdi. Unamuno, spanyol-Hristiyan bir varoluu olarak
felsefe ve edebiyat dnyasnn lmsz isimlerinden birisidir.

Varoluu felsefeyi ve onun tm dnyadaki temsilcilerini, hem felsefe hem de

edebiyat dnyasnda takip ettiim yllar boyunca, tiyatro da yakndan ilgi duyduum
disiplinlerin banda gelmitir. Varoluu dncenin bir edebi tr olarak tiyatrodaki
yansmalar, bu tezi oluturmamda dayanak noktalarndan birisi olmutur. Tiyatro ve
varoluu dncenin birlikte harmanland Miguel de Unamuno tiyatrosunun yan
sra, Albert Camus, Jean-Paul Sartre gibi varoluu felsefenin XX. yzylda nde
gelen isimlerinin oyunlarn bu yllar boyunca ilgiyle takip ettim.

Antonio Buero Vallejo tiyatrosu ile ilk tanmam, En La Ardiente

Oscuridad (Yakc Karanlkta) adl oyunla gerekleti. Varoluu felsefeyle
badak bulduum bu eser sonras, Buero Vallejonun oyunlarn ve tiyatro
anlayn daha fazla aratrmaya baladm. Sonunda spanyol edebiyatn, bir
yaznsal tr ve disiplin olarak tiyatroyu ve varoluu dnce dolaysyla felsefeyi,
yksek lisans tezinde bir arada ele almaya karar verdim. Bu tez konusunu
belirlemeden nce, Portekizli yazar Fernando Pessoann dnceleriyle, varoluu

felsefe arasnda yakn bir iliki olduunu dnerek, yksek lisans tezi olarak
Pessoann eserlerinde varoluuluk temasn ilemeyi dnmtm. Ancak yksek
lisans tezinde, ispanyol tiyatrosu ve varoluuluk almak bana daha cazip
geldiinden dolay, Antonio Buero Vallejo ve eserlerinde karar kldm.

Tez konusunun planlanmasnda ve yrtlmesinde her trl yardm ve

destei gsteren tez danmanm Sayn Prof. Dr. Hale Toledoya, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Felsefe Blm retim yelerinden
Dr. Senem Kurtara ve arkadam Ilgn zkayaya teekkr bor bilirim.

GR

Mevcut felsefi dncelerin, anlaylarn karsna, zellikle insanln I. ve

II. Dnya Sava gibi byk ykmlar yaad XX. yzylda, etkisini dnce ve
sanat dnyasnn hemen hemen her alannda hissettiren varoluu dnce
kmtr. Souk sava yllar, varoluu dncenin hayatn her alannda
harmanland, zellikle de edebiyat alannda kendisine hatr saylr bir okuyucu
kitlesi bulduu yllar olmutur. Bu sebeple de, bu yllar boyunca varoluuluk,
varoluu dnrler ve yazarlar adndan ska sz ettirmilerdir. Klasik felsefi
gelenekten byk bir kopuu ifade eden varoluuluk, modern insann trajedisini
anlatr. Bu trajedi, insann kendisini ve endstri toplumunu anlama abasdr. Ancak
kendisine ve yaad ortama yabanclam insan, modern dnyada kendisinin hangi
konumda olduunu kolay kolay aklayamaz. Varoluuluk, bu nedenle modern
insann bu var olma abasn aklamaya yeltenmitir.

Modern insann, dnya savalarnda ve endstri toplumundaki hayatta kalma

abasna, edebiyat dnyas farkl noktalardan bir yorumlama getirmitir. Varoluu
dncenin, yaznsal trlerin hemen hemen her alannda ilendii eserler,
kahramanszdr ve sradan bireylerin var olma savan anlatan karakterlerden
olumaktadr. Yani eserlerdeki kahramanlarnn yerini artk sradan dnyann
karakterleri almtr. Albert Camus, Jean-Paul Sartre, Franz Kafka, Rainar Maria
Rilke, Fyodor Dostoyevski ve Miguel de Unamuno gibi yazarlarn eserleri, bu
anlamda en ok dikkat eken eserler olmutur.

Antonio Buero Vallejo, spanya Savana (1936-1939) yakndan tank

olmu, savan tm ykcln hissetmi bir tiyatro yazardr. sava sonrasnda
tutuklanp lm cezasna mahkm edilmesi, yani lmle yz yze gelii, onun
toplumu ve yapsn, yaam daha sorgular hale getirmitir. Bu sorgulamalar ve
elikiler, olduu gibi eserlerine de yansmtr.

Genellikle Vallejonun eserleri, Franco dnemi uygulanan kat sansre

ramen insann konumuna, topluma ve mevcut iktidara eletiriler ierir. Buero
Vallejonun eserleri, genellikle bu dorultuda deerlendirilmitir. Ancak tezimizde
Vallejonun yaptlarnn, tiyatrosunda kulland simgesel elerin, sadece
spanyann ierisinde bulunduu aresiz konumu deil, ayn zamanda insann iinde
bulunduu sefil (trajik) durumu da gzler nne serdii aklanmaya allmtr.
nsann varolu karsndaki ou zaman aciz konumu, eitli metaforlarla ve
kavramlarla Vallejonun eserlerinde ilenmitir.

Tezde, Vallejonun kulland simgesel elerin varolusal (ontolojik) adan

ne anlam ifade ettiini ve bunun varoluuluk asndan yorumlanmasn
hedeflemitir. Ayrca bir yaznsal tr olarak tiyatro ile felsefi bir dnce olarak
varoluuluk, bir arada ele alnarak felsefe ile edebiyat dnyasnn, zellikle de
varoluu dnce de i ie getiine dikkat ekilmek istenmitir.

BRNC BLM

I. VAROLUULUK

1.1. Varoluuluk ve Varoluuun Tarihi

Varoluuluk (Ekzistansiyalizm), geni yelpazede ve geni zaman dilimi

ierisinde birok filozofu ve kavram bnyesinde barndran bir dnce akmdr.
Birok dnr varolu dncesine farkl ynleriyle felsefe tarihi boyunca katkda
bulunmutur.

Varoluuluun

felsefe

tarihi

ierisindeki

srecine,

varolu

dncesine ve varoluuluu dier dnce akmlarndan temel olarak ayran

zelliklerine gemeden nce, Foulquinin incelemesinden yola kp ncelikli
olarak varoluuluu tanmlayarak, konuya kavramsal bir ereve izilmesi yerinde
olacaktr. Bu dorultuda, varolu (existence) isminden ilkin varolusal (existentiel)
ve varolula ilgili (existential) sfatlar tretilerek ve daha sonra bunlara (culuk)
soneki eklenerek ortaya karlan varoluukluun toplumun karlarn breyin
karlann nne geiren toplumculuun aksine bireyi siyasal gerin balca
ura konusu yapan bireycilikten beslendii sylenebilir. Buna gre varoluuluk
varolu nceliini, yada ikiliini benimseyen bir kuramdr.1

Varoluu dnce, tarihsel sre boyunca birok ekilde ele alnm ve

sonuta ortaya birok filozofun, edebiyatnn ve sanatnn katksyla bir dnce
akm ortaya karmtr. Bu akm iin felsefe ve yazn dnyasnda pek ok farkl

Paul Foulqui, Varoluu Felsefe, ev: Yakup ahan, Geliim Yaynlar, stanbul, 1976, s. 5.

tanm gelitirilmitir.2 Kaufman, varoluuluu bir felsefe deil, geleneki felsefeye

kar birbirinden apayr birka bakaldrya verilen bir ad olarak tanmlarken,3 Jean
Paul Sartre tanm gayretini varoluuluun geleneksel felsefeden kopuu zerinden
gelitirmitir. Sartre, Bu szc kullananlarn ou gerekte ne dediini bilmiyor,
aklamak isteyince aryor, nk ekzistansiyalizm imdi moda olmutur, sklnca
filan ressam ya da filan mziki ekzistansiyalisttir deyiveriyorlar. Chartresn kk
bir fkracs yaznn altnda Ekzistansiyalist diye imza atyor. Gerekten kelime
bugn ylesine genileyip yaygnlamtr ki, anlam belirsiz olmutur. Grne
baklrsa, ortada Srrealizme benzer nc bir reti, akm bulunmamasndan tr,
bizim skandal ve serven dkn insanlar drt elle bizim felsefeye sarldlar, oysa
bu felsefe onlarn iine yarayacak hibir ey getirmemektedir. Gerekte
ekzistansiyalizm en az coku verici, en sk bir retidir -Hemen de filozoflar iin bir
reti-.4 ifadeleri ile varoluu dncenin tanm kolayca yaplan bir dnce
olmadn aka ortaya koymutur. Her ne kadar varoluuluk hakknda farkl
tanmlar getirilmi olsa da, varoluu dnrlerin temel sorunsalnn genel olarak
insann dnyada insan olarak var olmasnn ne olduunu, ne anlam tadn
aklama abas olduu sylenebilir.

Varoluun belli bir z olmad, insann batan verili bir doas bulunmad ynnde ortaya
koyduu dncelerle XX. yzyln ikinci yarsnda Kta Avrupasnda, zellikle de Fransada byk
yanklar uyandrm ada felsefe anlay; bireyin evrensel olduu varsaylan soyut tmel
kategoriler altnda toplanp btn zgnlklerinin ve ayrlklarnn gz ard edilerek anlalmalarna
kar hem tek tek insanlarn hem de yaadklar deneyimlerin biricikliine ynelik savunularyla II.
Dnya Savann hemen ardndan giderek artan ivmeyle gzde bir konuma ykselen felsefi ierikli
yazn hareketi; her trl felsefe dogmasndan ya da dizgesinden bamsz olarak felsefe yapma
istediinde kendisini gsteren dnce eilimi. Sarp Erk Ula, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat
Yaynlar, Ankara, 2002, s. 1521.
3
Walter Kaufmann, Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk, ev: Akit Gktrk, De Yaynevi,
stanbul, 1965, s. 5.
4
Jean Paul Sartre, Varoluuluk Materyalizm ve Devrim, ev: Emin Trk Eliin, Ata Kitabevi,
Ankara, 1964, s. 5.

Egzistansiyalizm, XX. yzylda gn na km bir felsefi gr ifade

eder. Bu felsefi gr, felsefeyi dou noktasndan ele alan ve bu dorultuda
eletiriler getiren felsefi bir tavr da ifade etmektedir. Egzistansiyalizmi bir akm
olarak grmek iin, ncelikle onun felsefe tarihi ierisindeki roln incelemek
gereklidir. Bu felsefi akm, felsefenin dou noktasnda ihmal edilmi temellendirme
grevine ynelmitir.5 Felsefenin dou noktasnda yer alan bu temellendirme,
varlkla ve varolu ile ilgilidir.

Varoluuluk, tarihsel sre boyunca birok dnr tarafndan deiik

ekillerde ele alnmtr. Dnsel yelpazesi ok geni olan bu dnce akmnn
iinde birok filozofu, edebiyaty, sanaty bir ynyle grebilmek mmkndr.
Ancak tm bu kesimlerin ortaklatklar hususlarn banda bireycilik gelmektedir.
Kaufmann bu durumu, Varoluuluun bir dnce okulu olmad ya da herhangi
bir ilkeler dizisine indirgenemeyecei su gtrmez. Her varoluular listesinde
yerleri demirba olan ad -Jaspers, Heiddeger, Sartre- bile temel konularda
uzlam deildirler. nc diye anlan Pascal, Kierkegaard gibi dnrler de bu
kiiden Hristiyanla ballklaryla ayrlrlar; ama Pascal bir eit Katolik,
Kierkegaard da Protestann Protestanyd. Sk sk yapld gibi, bu kmeye
Nietzsche ile Dostoyevskiyi de katmaya kalkarsak, azl bir Hristiyanlk dman ile
kat kat daha banaz Grek-Ortodoksu, Rus Emperyalistine de yer ayrmamz gerekir.
Rilke, Kafka, Camusy de eklemeyi dndmz an, bu ad geen kiilerin

Frank Magill, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, ev: Vahap Mutal, Dergh Yaynlar,
stanbul, 1992, s. 9.

hepsindeki balca ortak zelliin koyu bireycilik olduunu grrz.6 eklinde

zetlemitir.

Farkl zaman dilimleri ierisinde ve ok farkl dnce akmlarndan gelen

dnrler, varoluuluk diye adlandrlan bu dnce akmn farkl ynleriyle ele
almlar ve bu ynde dncelerini ortaya koymulardr. Sartre, varolu sorunsalna
bireycilik temeli zerinde younlaan bu dnrler arasnda kendini Heiddeger ile
birlikte tanr tanmaz (ateist) ekzistansiyalistler arasnda grrken dier bir kategori
olarak da Alman Karl Jaspers ile Katolik Fransz Gabriel Marceli de Hristiyan
ekzistansiyalistler olarak saymtr.7 Ayrca Cevizci de benzer bir snflandrmayla
varoluu dnrleri teolojik ve laik olarak iki grupta incelemitir.
varoluuluun soyaac, genellikle iki ayr paraya ayrlr: Bunlardan, kendi iinde
teolojik ve laik diye iki ayr para ya da gelenee ayrlan birincisi, bir irade sahibi
varlk, iradi bir fail olarak insana verdii nemle sekinleen etik bir gelenektir.
Birincisinde S. Kierkeegard, ikincisinde ise Nietzsche bulunur.8

Varoluu dncenin temel kavramlarna ve zelliklerine gemeden nce,

varoluu dncenin yeerdii ve olgunlat tarihsel sre gzden geirilmelidir.

Varoluuluk, zellikle XX. yzyl insannn, yani modern insann sorunlarn,

amazlarn dile getirmitir. Ancak bu sorunlarn temelleri elbette sanayi toplumunun
inas ile ba gsterir. XX. yzyl insan, byk ykmlara, felaketlere, savalara tank
olmutur. Elbette bu ykmlarn banda milyonlarca insann lmne, srgn
6

W.Kaufmann, a.g.e., s. 5.
J.P.Sartre, a.g.e., s. 6.
8
Ahmet Cevizci, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002, s. 1078.
7

edilmesine, psikolojik kntsne yol aan II. Dnya Sava (1939-1945)

gelmektedir. nsanlk, tarihi boyunca en byk katliamlara bu yzylda ve de
zellikle II. Dnya Savanda maruz kalmtr. II. Dnya Savanda lenlerin
saysnn 35-60 milyon arasnda olduu sanlmaktadr. Savata en byk ykm
gren SSCBnin urad kayp 11 milyon asker ve 7 milyon sivil olmak zere toplam
18 milyona ulat. Savan en byk kurbanlar arasnda yer alan Polonyada
Nazilerin soykrmna hedef olan 3,2 milyon Yahudiyi de kapsayan 5,8 milyon kii
yaamn yitirdi. teki lkelerin srasyla asker ve sivil olmak zere verdii l says
ise yleydi. Almanya 3,5 milyon ve 780 bin, in 1.310.224 (yalnzca Koumintang
kuvvetleri) ve 22 milyon (doruluu kukulu), Japonya 1,3 milyon ve 672 bin,
Yugoslavya 305 bin ve 1,2 milyon, ngiltere 264.443 ve 92.673, ABD 292.131 ve 6
bin.9 II. Dnya Savann en dikkat ekici taraflarndan birisi de, sivillerin lm
orannn yksekliidir. Bu toplu yok etmelerin bizzat bilimin ncelliiyle
gereklemesi, insanlarn bilime olan gvenirliklerini de kesintiye uratmtr.
Toplama kamplarnda altrlan ve toplu bir ekilde yok edilen Yahudiler ve dier
halklardan saysz insan, Japonyann Nagazaki ve Hiroima kentlerine braklan
atom bombalar gibi rnekler insanlar, teknolojinin ve bilimin insanla yararll
konusunda sorgulatr bir konuma getirmitir. ncelikle felsefe ve yazn dnyas bu
sorgulamay yapmaya balamtr.

Dnya savalaryla birlikte insanlarn iinde bulunduklar ruhsal travmaya bir

aklama getirmeye alm olan varoluu dnce, Birinci Dnya Sava sonras
zellikle Almanyada, daha sonrasnda ise Fransada etkili olmutur. kinci Dnya

Grel Tzn, Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt-11, stanbul, 1990, s. 498.

Sava sonras ise ABD dhil, savan ykclna yakndan tanklk etmi tm
lkelerde etkisini belirgin bir biimde gstermitir.10 II. Dnya Sava sonras insann
iinde bulunduu psikolojik ykm gzler nne seren dnrlerden birisi de
Kyotodaki Japon almalar Uluslararas Aratrma Merkezi Genel Mdr
Takeshi Umeharadr. 1945 ylnda sava kaybetme tecrbesini yaamak,
Japonyay gemite desteklemi ve ona rehberlik etmi olan deerler yapsnn
apansz kne yol amt. Herhalde Japonlar Avrupa varoluuluunun
nihilizmini ilk o zaman anlayabildiler. Sava sonras dnemi baladnda, benim
gibi gen aydnlar, kendi tecrbelerimize dayanarak, bu felsefi tutumun ne anlama
geldiini kavradk. evremizde onca insann lmn grdkten, kendimiz de kesin
lm tehlikeleriyle karlatktan, zellikle de Hiroima ve Nagazaki nkleer
olaylarn yaadktan sonra, artk gvenli bir hayata inanamazdk. Friedrich
Nietzscheyle Martin Heideggerin almalarn okumaya baladm, genliimi
kukular, kayglar iinde geirdim. Nice kii gibi, bilerek ya da bilmeyerek varoluu
kesildim, objektif deerlere, bu arada geleneksel Japon ahlak kurallarna inanmaz
oldum.11 Japon dnr bu samimi yazsnda, dnemin insanlarnn iinde
bulunduu psikolojik yapy izah etmi ve bu durumda insann sarlaca dnce
olarak varoluuluu iaret etmitir.

nsann gelikin endstri ve teknoloji karsnda gnden gne eriyen znel

konumu, XX. yzylda giderek artan totaliter rejimler altnda daha da ezilmeye
balamtr. Bu sebeple varoluu felsefe insann bireyselliinden, yani nesne

10

M.Rosenthal-PYudin, Felsefe Szl, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997, s. 517.

Takeshi Umehara, Orman Uygarl: Eski Japonya, Postmodernizme Yol Gsteriyor, Yzyln
Sonu, Editr: Nathan Gardels, ev: Belks orak Dibudak, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul,
1999, s. 199.
11

10

konumundan tekrar zne konumuna yerlemesinden yola karak, insann toplumsal

ve tarihsel konumu meselesini tekrardan ele almtr. zellikle kara avrupasnda bu
dnceler iddetli eletirilere maruz kalmtr.12 Ayrca gitgide karmaklaan devlet
ve endstri toplumu yaps, bireyi daha da umutsuzlua, bocalamaya ve yalnzla
itmeye balamtr. Buna bal olarak insann iinde bulunduu konumu anlatacak
yeni dnceler, kavramlar ne srlmtr. Varoluuluun temel kavramlarna
gemeden nce, varoluu dncenin ksaca tarihine ve bu dnce akm ierisinde
yer alan balca dnrlere deinmek de fayda var.

Antik Yunan Dneminden gnmze kadar varolu zerine younlam

felsefi dnceden yola kacak olursak Varoluular Aac epeyce eitli
dnrleri

bnyesinde

barndrmaktadr.

Bu

aacn

ierisinde

yer

alan

dnrlerden balcalar, Socrates, St-Augustin, St. Bernard, Pascal, Maine de

Biran, Kierkeegard, Nietzsche, Sartre, Heidegger, G.Marcel, Jaspers, Chestov,
Buber, K.Barth, Berdiaeff, Pguy, Scheler, Landsberg, Bergson, Blondel,
Laberthonnire eklinde saylabilir13 Dier yandan Collette, bu aata Kierkeegard,
Dostoyevski, Nietzsche ve Kafkann adlarnn yan yana anldn ve bununla
birlikte N.Berdayef, L.Chestov, B.Fondane, Boehme, Schelling ve Baader gibi
dnrlerin de irrasyonalizme hafife bulanm bireyci ve trajik bir dnce
savunusuyla, geleneksel akmlarn dnda durduklarn sylemitir.14

12

Emmanuel Mounier, Varolu Felsefelerine Giri, ev: Serdar Rifat Krkolu, Alan Yaynclk,
stanbul, 1986, ss. 6-7.
13
A.g.e., s. 48.
14
Jacques Colette, Varoluuluk, ev: Ik Ergden, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2006, s. 9.

11

Yukarda

bahsettiimiz

ve

snflandrdmz

varoluu

dncenin

temsilcilerini son olarak kronolojik olarak incelemekte fayda var.

Varoluu felsefe akmnn temsilcileri, genel olarak yakn yzylda

aranmaldr. ncelikle Almanya ve oradan da Fransaya gei yolu izleyen
varoluuluk, sonrasnda, Kta Avrupasnda, daha sonrasnda ise tm dnyada
etkisini srdren bir akm olmutur. Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Albert
Camus ve M. Merleu-Ponty varoluu dnceye genel olarak ekil veren isimlerin
banda gelmektedirler. Tm bu isimler tanr tanmaz varoluular olarak
adlandrlmtrlar.15 Tarihsel deerlendirmede Hristiyan varoluular, tanr tanmaz
varoluulardan daha nce yer alrlar. Hristiyan varoluuluun yan sra Rus
gmenleri estov ile Bardiyafn kiicilik (personnalisme) akm varoluulukla
paralel izgide ilerlemitir. Bu isimlerin yan sra Gabriel Marcel, Emmanuel
Mounier, Karl Jaspers ve bugnk tm varoluu dnrlerin ncs olarak kabul
grm

Danimarkal

Kierkeegard,

Hristiyan

varoluuun

ierisinde

yer

almaktadrlar.16 Tarihsel sre izlenecek olursa dinsel varoluuluk, tanr tanmaz

varoluuluktan nce gelir. Kierkeegard dinsel varoluuluu Sokratese kadar
dayandrr.17

XX. yzyl ncesinde de geleneksel felsefi anlaya, yani rasyonalizme ve

akln saltanatna kar gelen dnrler de olmutur. Rousseau, Pascal, Nietzsche ve
Kierkeegard bu isimlerden bir kadr. Ancak zellikle, Nietzsche ve Kierkeegard

15

Paul Foulquie, Varoluunun Varoluu, ev: Yakup ahan, Toplumsal Dnm Yaynlar,
stanbul, 1998, ss. 54-57.
16
A.g.e., ss. 97-98.
17
A.g.e., s. 53.

12

daha sonraki yzylda varoluu dnceye de ilham kayna olan dnrlerin

banda gelmektedirler. Bu dnrler, dnemlerinin sistematik ve dogmatik
grlerini ykmay baarmlardr. Hegelin etkisinin ok youn olduu bir
dnemde Kierkeegard dnceleriyle bir etki uyandrabilmitir. Ancak onun
dncelerinin asl etkisi bir sonraki yzylda anlalacaktr.18

Genel olarak dini (Hristiyan) ve tanr tanmaz eklinde snflandrlan

varoluu dnrlerin temel olarak zerinde durduu birka ilke ve kavramdan sz
edebilmek mmkndr. Fakat bu dnrlerin byk bir ounluu kendisini
varoluu olarak adlandrmamtr.

1.2. Varoluuun Temel lkeleri ve Kavramlar

1.2.1. Varolu zden nce Gelir

Sistematik felsefenin karsnda yer alan varoluu dnrlerin zerinde

ortaklat en nemli nokta, varoluun zden nce geldii prensibidir. Antik Yunan
filozoflarndan XX. yzyl filozoflarna kadar, dn tarihi boyunca bu gr birok
kez farkl ynleriyle dillendirilmitir.

Varlkbilime (Ontoloji) gre, z ve varolu, dnyay, canllar, dolaysyla

insanlar oluturan iki metafizik kavramdr. z bir varln niteliini belirtir: kt,
insan, vs. gibi. Varolu ise bu dnceye gre zden nce vardr. z daha sonradan

18

F.Magill, a.g.e., s. 12.

13

belirlenir. nsan, insan zne sahiptir. nsann varoluu ise bireyseldir. Varolu, z
geree karr. Ben bir insanm diye bir sz sarf ettiimizde ben ve -im soneki
benim varoluumu, insanm sylemi de zm ifade eder.19 XIX. yzyla kadar
felsefede yaygn gr, zn ncellii idi. Klasik felsefe ile varoluu felsefeyi
temelinden ayran en belirgin ayrm da budur. Klasik felsefi gr, zn ncelliini
savunmasna karn, varoluu dnce insann ne ise o olduunu ve ne ise o
olmasyla oluan varoluunun da zn ortaya koyduunu dile getirmitir. Sartre bu
durumu, Varoluun zden nce geldii burada u demektir: nsan ilkin var olur,
kendiyle karlar, dnyada ortaya kar da ancak ondan sonra kendi kendini
tanmlar, zn ortaya kor.20 eklinde zetler. znellik (Subjektivizm) de tam
burada balar. nk klasik felsefi gr, insann bir z zerinde ekillendiini dile
getirmitir. Ancak insan ne ise odur. nsan ilkin var olur, gelecee doru adm atan
bir bilinli varlk olarak ortaya kar. Bu durum, zaten var olan bir zn zerine var
olmu insan edilgen, nesnelemi konumundan kurtarr ve onun hak ettii
sorumluluu srtna ykler. nsan bylece ne ise sadece ondan sorumludur. Bu,
sadece insann kendinden sorumlu olduu anlam tamaz. Seimleri, hareketleriyle
tm insanlar etkisi altna alabildiinden tm insanlardan da sorumludur.21

nsan birey olarak elbette trsel ya da evrensel znn, yani insan olmasnn
tesinde bir z belirleyemez; ancak zgr bir birey olarak bireysel zn kendi
belirler.

19

P.Foulquie, 1976, ss. 5-7.

J.P.Sartre, a.g.e., s. 7.
21
A.g.e., s. 8.
20

14

Hemen hemen tm varoluu dnrlerin ortaklat varolu, zden nce

gelir! prensibine karn, baz zc varoluular da felsefe tarihi boyunca boy
gstermilerdir. Lavellenin dncesini zc varoluuluk olarak niteleyebiliriz.
Bu anlaya gre Tanr zdr ve insan buna gre ekillenir. nsan bu ekillenmeye
gre ontolojik bir anlam bulabilir.22 zc dnce, felsefe tarihi boyunca Aristoteles
ve Eflatundan, Hristiyan dnrler Augustinus ve Tommasoya kadar birok
dnr tarafndan elbette farkl ynleriyle dile getirilmitir.

1.2.2. Snrsz (Mutlak) zgrlk

Snrsz (mutlak) zgrlk, yani bireyin seimlerinde zgr olabilmesi

sorununu, XX. yzyl modern insannn temel sorunu olarak yorumlam olan JeanPaul Sartre tarafndan oka dile getirilmitir. Sartre bu yndeki dncelerini,
nsan hrdr, hr olmaya mahkmdur, nk o kendini yaratm deildir. te
yandan yine hrdr, nk bir kez yeryzne atlm olarak, yapt her eyden
sorumludur. 23 ifadeleri ile Tanr ve sorumluluk kavramlaryla ilikilendirmitir.

Bireyin seimlerinde, ierisine frlatld hayatta zgr olabilmesi, birey

olabilmenin en nemli kouludur. Bu durum, hemen hemen btn varoluu
dnrler tarafndan da benzer ekilde ele alnmtr.

Heidegger, Sein und Zeit (Varlk ve Zaman) adl bayaptnda zgrlk

meselesini farkl ekilde ele almtr. Bireyin kendini amalayarak var olmasnn,
22
23

J.Colette, a.g.e., ss. 65-66.

J.P.Sartre, a.g.e., s. 13.

15

kendinin nnde var olmasnn, kendine has bir varolusal olaslk iinde var
olmasnn ve belki de en nemlisi lm iin kararl biimde var olmasnn arsn
yapar. Ancak Sartrenin mutlak zgrlk anlay ok daha hmanist yndedir. 24

Albert Camus ise zgrlk sorunsalna farkl bir bak as getirmitir. Ona
gre, Yasann saltk egemenlii zgrlk deildir, ama her eyi yapabilmek de
zgrlk deildir. Btn olabilirlerin toplam zgrl vermez, ama olanakszlk
kleliktir. zgrlk hem olasnn hem olanakszn tanmlad bir dnyada
bulunabilir ancak. Yasa yoksa, zgrlk de yoktur. stn bir deerle yazgya yn
verilmiyorsa, rastlant kralsa, karanlklar iinde yrytr sz konusu olan, krn
korkun zgrldr.25 Camus, karanlkta yazgsna ramen yol almaya alan
zgr bireyin trajedisini ortaya koymutur. Ona gre, zgrlk hem olas hem
olanakszdr. Yani ikisi de bir aradadr tpk iman ile us gibi.

Var

olmak,

hayatta

zgrce

seim

yapabilmeyi

gerektirir.

Ancak

seimlerimiz bizi ekillendirir. Fakat bu seimler bireyi belli bir kalba dolduramaz.
Bu ekilde olursa, varolu bir kez daha ortadan kalkar. nk her seim devinimlii
salar ve bu ekilde insan, daha yksek bir varla doru adm atar. nsan srekli bir
evrededir ve bu evrelerde kendini saptayamaz, durduramaz. Var olu eriilmezdir.
nsan ne ise z de onu oluturur. yleyse insan, olmak istedii kiiyi seerken
zn de semi, belirlemi olur. Sadece insan zn seebilir ve sadece insan
hrdr.26

24

J.Colette, a.g.e., s. 82.

Albert Camus, Bakaldran nsan, ev: Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 2008, s. 76.
26
P.Foulquie, 1976, s. 49.
25

16

Hristiyan varoluulardan Gabriel Marcel de, bireyin zgrlk sorununa

farkl bir bak asyla yaklamtr. nsan znde zgr bir katlmcdr. Bireyin
ontolojik geliiminin potansiyelleri zgr eylemlerinde ortaya kar. zgr eylem ve
irade bireyin kendi varlnn gereklemesinin bir zorunluluudur. Varlk ve varolu
arasnda kesin bir ayrm yapmak imknszdr. Varolu ve varln birbirine
yaklatnda ise ortaya zgrlk kmaktadr. zgr eylem bireyi varoluundan bir
varlk durumuna dntrr.27

Gabriel Marcel gibi Hristiyan bir varoluu dnr olan Karl Jaspers de
bireyin zgrlk sorununa eilmitir. Ona gre, Existenz bir ferdin hrriyetidir,
karar imkndr; nk insan bu zel kararla var olur, insan kendi hrriyeti iinde
olabilecei varlktr.28 Hemen hemen btn varoluu dnler, bireyin var oluu
ile zgrlk kavramlarn birlikte ele almlar ve bu ynde yorumlama getirmilerdir.

1.2.3. sknts

Yaamn trajik boyutuyla ele aln bireyde, sknt ve umutsuzluk dourur.

Yaamn trajik duygusunda yatan da i skntsdr. sknts, seimlerimizden
doar. zellikle dinsel varoluularn daha ok zerinde durduu bir kavramdr. Bu
anlay Hristiyan inancyla zdeletirilmitir. Miguel de Unamuno i skntsn
Gnlklerinde Evet, dnya sevinirken ben pheler, kayglar ve aclar yznden
hznleniyorum. Yoksa bunlar manevi doumun sanclar m? Zaman geldi. lm
hissi, i sknts dolu geceler bana zihnimin rahminde tadm meyveyi gsterdi.
27

Sabri Bykdvenci, Gabriel Marcel: znellik, Teknoloji ve Varln Gizemi, Bibliotech Felsefe
ve Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt-13, Ankara, 2011, s. 34.
28
F.Magill, a.g.e., s. 68.

17

Bana, bende douunu grmeyi bahet sam ve bu canhra i skntsn

unutacam.29 eklinde tasvir etmitir. Hristiyan varoluulardan biri olarak kabul
gren spanyol filozof ve edebiyat Miguel de Unamuno, romannda bakarakteri
Augustonun azndan i sknts yle tanmlar: Evet, evet bilinsiz bir sknt.
Hemen hemen hepimiz bilinsizce sklyoruz. Sknt yaamn temeli; oyunlar,
elenceleri, romanlar ve ak bulan skntdr. Yaamn sisi, tatl bir sknt,
ekimtrak likr damlatyor. Btn bu gnlk ve anlamsz olaylar; vakit geirdiimiz,
yaam uzattmz btn bu tatl syleiler dnya tatls skntdan baka nedir ki?30

Hristiyan varoluularda i sknts, insan hilie deil, tanrya yneltir. Bu

sebeple, srekli bir i sknts, ac, umut ve umutsuzluk kavramlaryla yan yanadr.
Bu sebeple Unamuno, Marcel ve Kierkeegard gibi Hristiyan varoluular i sknts
kavram zerinde zellikle younlamlardr.

1.2.4. Otantiklik (Yabanclama)

Otantiklik

ve

Yabanclama

kavramlar,

esasen

farkl

anlama

gelmektedir. Varoluu felsefe, Otantiklik, Marksist felsefe ise Yabanclama

kavramlarn kullanmay uygun grmtr.

Otantik varlk, haslk; sahte, dzmece ve sathi varln kartdr ve

varoluuluk felsefesinde nemli bir yer tutan bir kavramdr. Heiddeggere gre
Otantiklik, yani insanolunun bir varolu edinebilmesi, ancak, lm-varolu
29

Miguel de Unamuno, Gnlkler, ev: A.Burak Zeybek, Sel Yaynclk, stanbul, 2008, s. 71.
Miguel de Unamuno, Sis, ev: Yldz Ersoy Canpolat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
stanbul, 2006, s. 21.
30

18

durumunda mmkndr. nsan d durumlarn ve artlarn; sosyal hayat

belirlenimlerinin btn insanlar kapsayan ortak ve kiisel olmayan varoluundan
syrlmad mddete, otantik-olmayandan kurtulamaz, sahte, dzmece ve kendinin
olmayan bir hayat sren byle bir varolu iinde kalr. Marksist felsefe, byle bir
Otantiklik problemini yabanclama asndan ele alr ve gerek Otantiklii tarihsel
ve sosyal artlar iinde her trl yabanclamadan kma, kurtulma olarak grr.31

Otantik olann kart otantik-olmayan, yani inotantiktir. Modern insan,

endstri toplumunda genel olarak otantik-olmayan, tekdze bir hayat srmektedir.

Marksist ve varoluu felsefenin, hayatn tek dzeliini yorumlay biimleri

farkldr. Karl Marx, Yabanclama adl kitabnda meseleyi iktisadi koullarn
insan zerinde bir dayatmas olarak ele alr. Ancak varoluu felsefe meseleye bu
adan yaklamaz. nk varoluu felsefeye gre insan doduu andan itibaren
kendine, topluma ve dnyaya bir yabanclamann ierisindedir. Ancak Marksist
gr bu yabanclamay insann metayla ve evresel koullarla olan ilikisiyle
aklar.

Hristiyan varoluular iin yabanclama, dini erevede kabul edilemez.

Zaten din, insann kendine, evreye ve tanrya yabanclamasn engelleyici nemli
bir unsurdur. Ancak, gnahkr insan rastlantsal bir yabanclamann kurban
konumunda olabilir.32

31
32

M.Rosenthal-PYudin, a.g.e., s. 368.

E.Mounier, a.g.e., s. 87.

19

Fransz dnr ve edebiyat Albert Camus Sisifos Syleni adl yaptnda

bu konuyu mitolojik bir hikyeden yola karak yle ele almtr: Daha tyler
rpertici bir grnt beklenebilir mi: bedeninin ihanetine urayan, sonunu beklerken
tapmad bu tanryla kar karya, yaama hizmet ettii gibi ona da hizmet ederek,
boluk nnde diz km, kollarn derinlikten yoksun olduunu bildii inandrma
gcnden yoksun ge doru uzatarak, gldrcnn son noktasna ulam adamn
grnts.33

Konuyu, yani insann sefil, inotantik yaamn lm kavramyla ilikilendiren

Albert Camusun, zellikle zerinde durduu bir dier kavram ise samadr.

1.2.5. Sama (Uyumsuz)

Sama, uyumsuz ya da absrt kavram tarih boyunca felsefe ve

edebiyatta birok kez ele alnm ve ilenmi bir kavramdr. Ancak kavramsal
boyutta zerinde duran isim Albert Camus olmutur. Sisifos Syleni eserinde bu
kavram varolusal boyutuyla irdelemitir.

nsann btn eylemlerinde ve byk dncelerin oluumunda nemsiz bir

balang bulunmaktadr. Byk eserler genellikle bu anlamsz rastlantsallk sonucu
ortaya kmtr. Bu fikirsel rastlant ile bir sokan dnemecinde ya da bir
lokantann kapsnda karlalmas mmkndr. Uyumsuzluk da byledir.
Soyluluunu da bu zavall dou hikyesinden almaktadr.34
33
34

Albert Camus, Sisifos Syleni, ev: Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 2008, s. 80.
A.g.e., ss. 23-24.

20

Mitolojik efsaneye gndermede bulunan Albert Camus, ayn kayay srekli

olarak bir dan tepesine tayan Sisifosla35 gnmz insan arasnda balant kurar.
nsan frlatld hayatnn samaln srmektedir. Sama ya da uyumsuz
kavram ilk kez bu yaptta dillendirilmitir. Uyumsuz olan, mantk erevesinde ele
alnamaz. Uyumsuz dnce bu kadar ansl deildir. Ona gre, dnya ne bu kadar
ussal, ne de bu kadar us ddr. Usa uymaz bir eydir ve yalnz budur. Uyumsuz
ussal ve us ddr.36 Ayrca Camus, uyumsuz olan zgrlk kavram ile
ilikilendirmitir: Uyumsuz u noktada aydnlatyor beni: yarn yoktur. Bundan
byle derin zgrlmn ussal dayana budur ite.37 Mantk, insan ve onun
yaamn uyumsuz olana, yani mantk dna gtrmektedir.

Albert Camus dnda elbette dier varoluu dnrler, zellikle de JeanPaul Sartre sama kavramna varolusal bir bak as getirmitir. Bulant adl
romannda Sartre, samadan yle sz eder: Samalk ne kafamda bir dnce ne de
bir insan sesinin tnlayyd. Samalk, ayaklarmn dibinde lm olan o uzun,
aatan yland.38 Sartre bu nl romannda, hayatn anlamszln sama
kavramyla ilikilendirmitir.

35

lmllerin en kurnaz ve en pervazs. Aisolosun olu olan Sisyphos, Deukalion soyundand.

Zeus, Asoposun kz Aiginay karp, Philonteden Oienoneye gtrrken Korinthostan
getiinde, Sisyphos onu grd. Dolaysyla, her yerde kzn arayp duran Asopos, ona bavurduu
zaman, Sisyphos, rmak-tanrya, ehrin hisarnda bir kaynak fkrtmas artyla kzn karann kim
olduunu aklayacana dair sz verdi. Asopos bunu kabul etti. Sisyphos da, sulunun Zeus olduunu
aklad. Sispyhosun bu davran, tanrlarn efendisinin hmna uramasna sebep oldu. Bir
versiyona gre, Zeus, onu hemen yldrmla arparak cehenneme att ve orada sonsuza dek, bir kayay,
yuvarlaya yuvarlaya, bir yokuun bana karmaya onu mahkm etti. Kaya, yokuun bana gelir
gelmez, kendi arlyla gerisin geriye yuvarlanyor ve ie yeniden balamak gerekiyordu. Pierre
Grimal, Mitoloji Szl, ev: Sevgi Tamg, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997, ss. 738-739.
36

A.Camus, a.g.e., 53-54.

A.g.e., s. 62.
38
Jean-Paul Sartre, Bulant, ev: Selhattin Hilv, Can Yaynlar, stanbul, 2010, s. 175.
37

21

1.2.6. Hilik

Hiliin, varoluu dncenin ats altnda oluu, bir paradoks olmakla

beraber, insan gereinin tamamlanmamlndan, daha dorusu hibir zaman
tamlktan bahsedilemeyeceinden tr, hep var ola gelmi bir atlaktr. Bu gerein
var oluu bir eksikliin ifadesidir. nsan srekli kendini aray, bir uyuma abas
ierisindedir ve bu aba ierisinde hilik duygusu bir gereklik olarak kendini srekli
var eder. nk insann tamamen uyumlu olmay yakalama istei, tanry yakalama
isteinden doar. Sartren ve dier dnrlerin var saymlar da bunu iaret eder.
Ancak bu imknsza doru alnan yol, insann snrlarnn farkndaln, yani
umutsuzluu, bir dier boyutuyla da hilik duygusunu krklemektedir.39

Hristiyan varoluular elbette hilik duygunu bu ekilde ele almazlar. Ancak

Hristiyan retisine hayat boyunca srekli eletiriler yneltmi filozof Friedrich
Nietzsche bu anlamda zerinde durulmas gereken en nemli isimdir. Nihilizm
(Hiilik) dncesinin kuramcs olarak kabul gren F. Nietzschenin dnceleri,
varoluu dnce ierisinde epeyce yank uyandrm ve bu anlamda da katks
olmutur.

Yaamn trajik duygusunda insann yalnzla itilmi olmas ve modern

dnyada Tanrnn lmnn ilan, byk bir ykntya sebep olmutur. Manevi
boluu artk Hristiyan retisi karlayamaz konuma dmtr. 1900l yllarn
toplumunun dier alanlardaki tm gelimelere karn bu manevi boluun stesinden

39

E.Mounier, a.g.e., ss. 97-98.

22

geldii iddia edilemez.40 F. Nietzschenin Tanrnn lm lan41, endstri

toplumuna doru hzla yol alan Bat dnyasnda byk ruhsal kntlerin
olumasnda etkili olmutur ve hilik dncesi ve duygusu, maneviyattaki o byk
bolua nfuz etmeye balamtr. Nietzsche hilik zerine olan dncelerini, Ama
o teki dnya, kutsal bir hilikten baka bir ey olmayan o insanln yitirmi,
insanca olmaktan uzak dnya, iyi gizlenmitir insanlardan ve varoluun derinlikleri
de, insan olarak seslenmenin dnda, seslenmez insanlara.42 eklinde dile
getirmitir. Nietzscheye gre, hilie bulanm dnyada, insann var olmasn
salayan G stencinden43 (istemi) baka bir ey deildir.

Hristiyan bir varoluu olan spanyol dnr Miguel de Unamuno, g

istenci ve tanrnn lmnden yola karak, Nietzscheyi ve onun hilik
felsefesini itham eder.44 Ancak dnrn kendi gnlkleri, manevi boluklarda
hilik duygusuna kapldn ortaya koymaktadr. Ebedi hayata ve btnsel bir
varla ulamak iin hilikte kaybolmak zorunludur. nsan kendini yok ederek, yani
hilikte kaybolarak kendi hakikatine ulaabilir. Ve buna ancak iman yoluyla
40

A.g.e., s. 100.
Varoluu dnr Martin Heidegger, kendi eserinde, Tanr ld! szn Nietzschenin ilk kez
nerede ve ne zaman kullandna ve bu sz ile ne anlatmak istediine dair saplamalarda bulunmutur:
Nietzsche Tanr ld szn ilk kez, 1882 ylnda yaynlanan Die Frchliche Wissenschaft (en
Bilim) adl yaptnn nc kitabnda yazmt. Tanry gmen mezar kazclarnn yaygarasndan
baka bir ses duyuyor muyuz? Tanrsal rmeden-Tanrnn rmesinden baka koku duyuyor
muyuz? Tanr ok rd. Tanr ld! Tanr ld! Tanr ld! Tanr ld gitti! Onu ldren de biziz!
Martin Heidegger, Nietzschenin Tanr ld Sz ve Dnya Resimler a, ev: Levent zar,
Asa Kitabevi, Bursa, 2001, ss. 15-17.
42
Friedrich Nietzsche, te Byle Dedi Zerdt, ev: Ahmet Cemal, Kabalc Yaynevi, stanbul,
2007, s. 36.
43
nl Alman dnr Nietzschenin felsefesinin fizik balamnda kullanlan g kavramnn
metafiziksel muadili olan temel kavram. Evrende gl olma isteinin hkm srd, g istemi
ilkesinin evrenin her yerinde i banda olduunu ne sren Nietzsche iin, en dk organizmadan en
yksek organizmaya kadar canl olan her ne varsa, ondaki ba erdem zn korumaktr. Canllardaki
her eyin bu z korumann bir davurumu olduunu, bir btn olarak hayatn g isteminden ibaret
bulunduunu ne sren Nietzscheye gre, kendini koruma dahi g isteminin bir sonucudur. A.
Cevizci, a.g.e., s. 462.
44
Miguel de Unamuno, Yaamn Trajik Duygusu, ev: Osman Derinsu, nklab Kitabevi, stanbul,
1986, s. 57.
41

23

eriilebilir.45 Dnr, insann var oluunu, kimi zaman hilikten yola karak
ilikilendirir ve srekli olarak lmszlk, yani tanr olma arzusuna yer verir:
Kendini dardan grebilmek! Kendini dardan grebilmek! Bunu sk sk
dilemiimdir. Ama kendini Tanrnn olduu yerden grebilmek ve bylece kendi
hiliini, bu devasa makinedeki sonsuz derecede kk diliyi grmek daha da byk
bir sknt konusu. Sanyor muyuz ki, yeteneklerimiz ya da abalarmz sayesinde,
yaratln sonsuzluu ve sresi iinde kapladmz yer ya da zamandan fazla bir ey
oluyoruz?46 Unamuno, insann bu hilik ierisinde var oluunu zaman kavramyla
da ilikilendirmitir.

1.3. Varoluuluk ve Edebiyat

Felsefe ile din yakndan ilikilidir. Felsefe ile yakndan ilikisi olan bir dier
disiplin de sanattr. Gzel sanatlarn bir paras olan edebiyatn ise felsefe ile ilikisi
zellikle XX. yzylda felsefi roman trn dourmutur. Felsefe tarihi boyunca
birok filozofun edebi bir tarz kulland grlmtr. Russel, Camus ve Sartre gibi
isimler Nobel Edebiyat dl almaya hak kazanmlardr. Tabi bu her filozofun bir
yazar dili olduu anlam tamamaktadr. Felsefi-edebi bir dil gelitirebilmi, tezli
romanlardan bahsetmek mmkndr ve Dostoyevski, Kafka, Camus, Sartre, Simone
de Beauvoir gibi yazarlarn eserleri tezli romanlardr; ancak tezi, felsefi kavramlar
tam olarak kullanmadan ortaya koyarlar.47

45

M. de Unamuno, 2008, s. 34.

A.g.e., s. 61.
47
Ali Osman Gndoan, Edebiyat ve Felsefe likisi zerine, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Cilt-40, Ankara, 1999, ss. 195-196.
46

24

Varoluu felsefe etkisini en ok edebiyatta hissettirmitir. Varoluu birok

dnrn ayn zamanda yazar olmas bunda etken olan sebeplerden biridir. Ancak
bunun tesinde endstri toplumunda telenmi, yalnzlatrlm, kendisine ve iinde
yaad topluma ve aa yabanclatrlm bireyler, varoluu edebiyatlarn
karakter profilini oluturur. Adeta felsefe, roman anlatmyla asl mesajn
iletebilmektedir. nk edebiyatla felsefe arasndaki iliki en youn ekilde
varoluuluk sz konusu olduu zaman ortaya kmakta ve bu younluktan tr de
felsefe ile varoluu roman zdelii bile gndeme gelebilmektedir. Acaba bu
ilikinin younluk kazanmas neden varoluulukta gerekleiyor? Bunun nedenini
yle aklamak mmkndr: Varoluulukta, bireysel insann hayat ve varoluunun
tasviri nem kazanr. Bu tasvir, felsefenin soyut ve kuru kavramsal diliyle yaplamaz.
Burada devreye edebiyat girer.48

Rilke, Kafka, Camus, Dostoyevski ve Sartren romanlarnda ve oyunlarnda,

varoluu dncenin savunduu birok grn, en baarl ve en tutarl biimde,
felsefe alannda deil de, sanat, zellikle de edebiyat alannda ilendii
tartlmaktadr.49

Dostoyevskinin eserlerindeki birok karakterde varoluu felsefenin izlerini

bulmak mmkndr. Karakterlerin yalnzlklar, ikilemleri, ruhsal durumlar ok
younluklu bir ekilde yanstlmtr. Varoluu felsefenin izlerini, en derin biimde
zellikle Yeraltndan Notlar romannda bulabilmek mmkndr.

48
49

A.g.e., ss. 200-201.

W.Kaufmann, a.g.e., s. 67.

25

Romann hemen banda roman karakteri bir yer alt adam, hasta bir insan
olarak okuyucunun karsna kar. Krkl yalarnda olan bu karakter, bu kadar
yaam olmann gereksizliine dem vurur. Ona gre, yaamak iin abalamak
anlamszdr. nk bu karakter iin dnyada ideal olan hibir ey yoktur. ann
edebi yaptlarnn tersine Dostoyevski Yeraltndan Notlar da aykr bir karakter
izer. Geleneksel deerlere, geleneksel roman kiisine her ynden ters dmektedir.
Tanr ya da Hristiyan inancndan yoksun bu karakter, toplumsal tm deerlere srtn
dnm bir nihilist, bir varoluudur.50

Romann bakiisinin ruhsal konumunu en iyi tasvir eden cmlelerden biri

udur:

Huzur

istiyordum,

yeraltnda

yalnz

bama

kalmak

istiyordum.

Alamadm canl yaam beni, soluumu kesecek derecede bunaltmaya

balamt.51

Edebiyatta varoluu dncenin youn bir ekilde ilendii yaptlardan birisi

de Jean-Paul Sartren Bulant adl eseridir. Gnlk biiminde yazlm bu
romanda, romann bakiisi Roquentin, dnya ve toplum karsnda duyduu
tiksintiyi, bunalmlar dile getirmitir. Roquentin, varolu gereiyle ve bu amazla
srekli yz yze gelmektedir.

Bulant roman, her eyden nce, yazld dnem de gz nne alnacak

olursa, giderek bireyin yok olmaya balad ve bunun sonucunda ortaya kan

50

Aye Pamir Dietrich, Yeraltndan Notlar Nihilizm ve Egzistansiyalizm, Littera Edebiyat Yazlar
Dergisi, Cilt-25, Ankara, 2009, s. 187.
51
Fyodor Dostoyevski, Yeraltndan Notlar, ev: Mehmet zgl, Engin Yaynclk, stanbul, 1998,
s. 129.

26

deiiklikleri anlatan bir romandr. Bu nedenle de roman bakiisinde en belirgin

zellik, paralanmlk ve yalnzlktr ve onun bu yaadklar, duyumsadklar
bireyden ok, dnemin genel insannn yaadklarn ifade etmektedir. Roquentin, iki
sava aras dnemde yaam, endstrilemi toplumun biimlendirdii bir karakteri
yanstmaktadr.52 1938 ylnda yaymlanan bu roman, II. Dnya Savann hemen
arifesinde, genel olarak endstri toplumunda yalnzlatrlm, kitleletirilmi
bireylerin yaadklar dram anlatr. Lukacs, Sartre ve eserlerindeki karakterler iin
u yorumda bulunur: Sartre da, bilincin bana inen bu bela, bu ili umutsuzluk,
varolusal znenin temelini kuran ereksiz ve bir nedene dayanmayan bir varoluun
ackl oyunu, gerileme dnemindeki burjuva toplumunun yalnz kalan insannn
dramn anlatr.53

Sartre eserinde, insann varoluu zerine olan dncelerini Roquentinin

azndan dile getirmitir: Farkna varmtm; benim var olmaya hakkm yoktu.
Rasgele ortaya kmtm, bir ta, bir bitki, bir mikrop gibi var olup gidiyordum.
Hayatm her bakmdan nemsiz mutluluklara yneliyordu. Kimi zaman ne id
belirsiz iaretler gnderiyordu, kimi zaman da sonusuz bir vzltdan baka bir ey
duyulmuyordu.54 Eserde varoluu dncenin temel kavramlarna da yine
Roquentinin azndan yer vermitir. O kavramlardan birisi de, hilik kavramdr:
Hilii dnmek bu kadar zordur ite. Ama imdi anladm, eyann, grnn
aan bir varl yok. Onlarn ardnda hibir ey yok.55

52

Yasemin Ak, Albert Camusda ve Jean-Paul Sartreda Samann Karlatrlmas,

Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mula, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007, s.
93.
53
P.Foulquie, 1998, s. 91.
54
J.P.Sartre, 2010, s. 117.
55
A.g.e., s. 132.

27

Grtuna deerlendirmesinde, okuyucunun Sartrein bu eserinde Roquentin

karakteriyle samann mutlaklna ulaaca bir metafizik deneme olduundan
bahseder: Bulant, genelde metafizik bir deneyim olarak adlandrlr. Bu deneyim,
Murdocha gre metafizik bir phenin sonucunda ortaya kar. Roquentin, byle bir
pheye kaplm biri olarak, gnlk gerekler dnyasn, gerek varlk alanndan,
varoluun alanna dm ve kirlenmi bir alan olarak grr. Gereklii bir d,
varoluu bir yetkinsizlik olarak gren Roquentin, dnyann dzeninde mantksal bir
zorunluluun bulunmasn ister ama bu zorunluluu bulamaz. nk romann bize
gsterdii, samaln mutlakldr.56

Sartrein Bulant roman edebiyat ve felsefe dnyasnda bir r amtr.

Ayrca Sartre, dier romanlarnda ve oyunlarnda da modern insann bunalmlarn
benzer ekilde ilemitir.

Yine bir Fransz yazar ve dnr Albert Camusun romanlar ve oyunlarnda

da varoluu felsefenin izleri mevcuttur. 1942 ylnda yaymlanan Yabanc adl
eserinde, toplumun dna itilmi ve geleneksel deerlerin tamamen karsnda bir
karakter karmza kmaktadr. Hilikle yorulmu dnyasyla toplum ierisinde
barnmaya abalar, ancak srekli olarak toplumla ve deerleriyle eliir. Romann
bakiisi gerek anlamda bu dnyaya da, topluma da, kendisine de yabancdr. dama
mahkm edilen yabancnn kitaptaki son szleri iinde bulunduu yabanclama ve
ikilemi anlamak iin nemlidir: Ben de her eyi yeni batan yaamaya kendimi
hazr hissettim. Sanki bu byk fke beni ktlklerden arndrm, umuttan
56

Ali Osman Grtuna, Bulant, Bibliotech Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt-13, Ankara, 2011,
s. 25.

28

kurtarmt. aretler ve yldzlarla ykl olan bu gecede, kendimi ilk kez olarak,
dnyann tatl kaytszlna ayordum. Dnyay kendime bu kadar e, bu kadar
karde bulunca, anladm ki, eskiden mutlulua ermiim. Hatta hala da mutluydum.
Her ey tamam olsun, kendimi pek yalnz hissetmeyeyim diye, benim iin artk, idam
gnmde bir sr seyirci bulunmasn ve beni nefret lklaryla karlamalarn
dinlemekten baka bir ey kalmyordu.57

Dostoyevski, Sartre ve Camus dnda, edebiyatta varoluu dncenin

izlerine baka isimlerde de ulaabiliyoruz. Rilke, Kafka, Kundera bu isimlerden
sadece birkadr. Portekizli yazar Fernando Pessoann Huzursuzluun Kitab adl
eserinde, Sartren Bulant eserindeki gibi bir karakter karmza kmaktadr ve
Pessoann eseri de benzer, yani gnce eklinde yazlmtr. inde yaad topluma
ve onun deerler btnne her defasnda yabancln dile getiren roman bakiisi
Bernardo Soares, Sartrein Roquentiniyle birok ynden paralellik gstermektedir.
Eserde, zgrlk, varlk, hilik, yabanclama, i sknts gibi varoluu dncenin
temel kavramlar srekli olarak karmza kmaktadr. Varoluu dncenin temel
kavramlarndan birisi olan i sknts eserde yle tasvir edilmitir: Bugn, kimi
zaman kabna smayan o ok bildik i skntsnn beni nasl boduunu bedenimle
bile alglarken -asma kat sayesinde varlm srdrebildiim o lokantada ya da
basit aevinde pek bir ey yiyemedim, her zamankinden de az itim.58

Varoluu dnceye bir dnr ve yazar olarak katkda bulunmu bir dier
isim de spanyol Miguel de Unamunodur. Felsefi denemesi Yaamn Trajik
57
58

Albert Camus, Yabanc, ev: Vedat Gnyol, Can Yaynlar, stanbul, 2007, s. 117.
Fernando Pessoa, Huzursuzluun Kitab, ev: Saadet zen, Can Yaynlar, stanbul, 2007, s. 38.

29

Duygusu adl eserinde varoluu dnceyi, bir Hristiyan varoluu olarak

destekler. Romanlarnda ve oyunlarnda da varoluu dnceyi srekli olarak
ilemitir. Unamuno, hemen hemen btn yaznsal trlerde eserler vermi olan bir
yazar ve dnrdr.

Yaamn Trajik Duygusu adl felsefi denemesinin nsznde Suut Kemal

Yetkin, Miguel de Unamunonun felsefe dnyasndaki yeri ve yazarn eserlerinin
nitelii konusunda deerlendirmelerde bulunmutur. Ona gre, Unamuno hangi trde
yazarsa yazsn, nemli olan her zaman tutku ile yazmas ve insann iindeki
elikilerden ac duymasdr. Unamunoya tarihte bir yer gstermek isteniyorsa, onun
yeri olgucu ve anlk anlayn karsnda, her zaman insan yaamnn bir trajedi
olduunu dillendiren ve insann var olan elikilerinin us yoluyla zme
kavuturulamayacan syleyen felsefi grn ierisindedir. Yani varoluuluk
felsefesinin ncleri arasndadr.59

59

M.de Unamuno, 1986, ss. 7-8.

30

KNC BLM

II. ANTONIO BUERO VALLEJO VE TYATROSU

2.1. Antonio Buero Vallejonun Hayat

Antonio Buero Vallejo, 29 Eyll 1916da spanyann Guadalajara ehrinde

dnyaya gelmitir. Babas Francisco, orduda yzba olarak grev yapmtr, annesi
ise mtevaz bir ev hanmdr. Neredeyse tm ocukluu doduu kent olan
Guadalajarada gemi ve bu kentte Mslman ve Hristiyan kltryle i ie
yaamtr. lkokul yllar, diktatr Primo de Rivera dnemine rastlar. Bu dnemde
diktatrln yklmas iin ayaklanmalar ba gsterir.

Katalonya Ordusu komutan Primo de Rivera, ordu ierisindeki askeri

cuntalar tarafndan iktidara tanmtr. Fas yenilgisi sonras kaybedilen itibarn
yeniden kazanlmas amalanmtr. General Primo de Rivera iktidara geldiinde
amacnn demokrasiyi salamak olduunu sylemesine karn, lkede sert bir
diktatrlk kurmutur. Mussolini ile yakn ilikileri olmutur. Primo de Rivera
iktidarda kald yllar boyunca, faist bir rejimi spanyaya yerletirmeyi
amalamtr. Krallk anayasasn hie sayarak parlamentoyu feshetmitir. Dnyay
sarsan 1929 Buhran spanyay da sarm ve ekonomik krizle birlikte General Primo
de Riverann iktidar da sallanmaya balamtr. En sonunda, kral tarafndan
iktidardan uzaklatrlmtr.60
60

Ercan Arkl, Dnya Devrimler ve Kar-Devrimler Tarihi Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar,

Cilt-2, stanbul, 1975, s. 342.

31

Vallejo, okul hayatnda baarl bir rencidir. 98 Kua61 yazarlarna, Ibsen

ve Bernard Shaw gibi tiyatro yazarlarna ilgi duyar. Ancak o dnemdeki esas tutkusu
resimdir. Bu tutkusu onun oyunlarna da yansmtr. 1931 ylnda Cumhuriyet ilan
edilir ve ii hareketleri tm lkeye yaylr. Lise yllar boyunca resim sanatna olan
ilgisi katlanarak artar. Resim eitimi almas gerektiini dnerek Madrid Gzel
Sanatlar Akademisine kaydolur. Bu yllar boyunca siyasetle yakndan ilgilenir ve
iilere sanatla ilgili konferanslar verir. Bunun yan sra sanattan hibir zaman
kopmaz ve ressamlarla, yazarlarla hep bir aradadr.

ubat 1936da Halk Cephesi (Frente Popular), seimler sonucunda iktidara

gelir. Buna karllk Franco nderliindeki Milliyeti Cephe ayaklanr ve i sava
patlak verir.

spanya Sava (1936-1939), XX. yzyl spanyasnn, XIX. yzyldan

devrald dengesizliklerle ilikilidir. Eski tarm rejiminin, yani feodal sistemin
kalntlar, sanayinin tam olarak ina edilememesi, adaletsiz gelir dalmlar,
blgesel dengesizlikler, Katolik kilisesinin siyasetteki etkin rol ve bunun sonucunda
oluan militan ruhban kartl Sava hazrlayan koullardr. Tm bunlarn
sonucunda anarizan eilimli bir muhalif kitle, halk ierisinde rgtl hale gelmeye
balamtr.62

61

1898 tarihinde spanyann yaad siyasi ve sosyal gelimelerin neticesinde oluan 98 Kuann
ayrntl bilgileri iin bkz. Gl Ik, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis Yaynlar, stanbul, 1991, ss.
133- 161.
62
Pierre Pilar, spanya Sava, ev: Ik Ergden, Ankara, 2007, s. 10.

32

16 ubat 1936 tarihli seimleri Cumhuriyetiler ezici bir ounlukla kazanr.

Seimleri kazanan sol ierisinde geni bir yelpazeye sahip hkmet, ilk i olarak
nceki dnemlerde ieri atlan ilericileri ve aydnlar serbest brakr. Bunun yan sra
kilisenin siyasetteki egemenliine son vermek, iiler ve kyller gibi halkn geni
yoksul kesimlerine daha iyi koullar salamak ve eitimi laikletirmek iin
almalara balar. Ancak ksa bir sre sonra Sava patlak verir. Halk Cephesi ve
Milliyeti Cephe olarak iki ana kampa blnen spanyada yaklak yl sren ok
kanl bir sava bylece balam olur.63

Bu dnemde birok aydn ve sanat gibi Vallejo da, Savata

Cumhuriyeti Cephenin saflarnda mcadele verir. 1938 senesinde Aragn
Cephesinde yer alr. Fakat Madridin 28 Mart 1939da dmesiyle Falanjistler
Franco nderliinde iktidara gelir. Sava bir nevi sona ermitir, ancak
Cumhuriyetilerle birlikte savaa katlan Buero Vallejo iin sava bitmez ve birok
arkadayla birlikte tutuklanp toplama kampna gnderilir. lm cezasna mahkm
olur ancak cezas hapis cezasna evrilir. Alt yldan daha uzun bir sre lkenin
eitli cezaevlerinde tutuklu kalr. Kendisi gibi dramaturg olan Miguel Hernndezin
cezaevindeki lmnden olduka etkilenir ve tiyatro yazarlna olan ilgisi de bu
yllarda filizlenir.

1946 ylnda artl tahliye edilerek serbest braklr. Serbest kaldktan sonra
yazn trlerinden sadece tiyatro ile ilgilenir. lk oyunlarn da bu dnemde yazar. lk
olarak kaleme ald eserleri arasnda Yakc Karanlkta (En la Ardiente

63

E.Arkl, a.g.e., ss. 348-349.

33

Oscuridad), Bir Merdivenin yks (Historia de Una Escalera) ve Kumda

Szckler (Las Palabras en la Arena) yer alr. Bir Merdivenin yks (Historia
de Una Escalera) 14 Ekim 1949da sahnelenir. Ayrca Lope de Vega dlne de
layk grlr. Oyunlar ilgiyle karlanr ve st ste baarlar elde eder. Fakat Franco
rejimiyle tekrardan ters der ve oyunlar uzun bir sre sansre maruz kalr.

Franco dneminde, birok yazar, yaync ve sanat baskya maruz kalmtr.

Oluturulan sansr kurulu, eserlerin devlete ve kiliseye kar her trl eletirisinin
nne gemitir. Sanat ve sanatlar zerindeki bu baskdan dolay birok sanat
srgne gitmek mecburiyetinde kalmtr. sava sonras Franco iktidarnn ilk
yapt ilerden birisi, anayasal deiikliklerle bu basknn nn amak olmutur.
spanyada sansr sebebiyle en ok zorluk yaayan isimlerin banda Antonio Buero
Vallejo gelir. Birok oyunu sansr kurulundan tam olarak onay alamamtr ve
oyunlarnn baz yerlerine sansr uygulanmtr. Bu oyunlarndan birisi de Bir
Merdivenin yks (Historia de Una Escalera) adl ilk oyunudur.64

1975de Franconun lm ve demokrasiye geiten sonra Vallejo eskisi

kadar oyun yazmaz. 1986 ylnda Cervantes dlne layk grlr. sava
sonras tiyatro ve resim, Vallejonun lmne kadar onda byk bir tutku olarak
yaamtr. 29 Nisan 2000 tarihinde Madridde hayatn kaybetmitir.

Antonio Buero Vallejonun sahnelenme sralamasna gre tiyatro oyunlar

unlardr:
64

Patricia W.OConnor, Censorship in the Comtemporary Spanish Theater and Antonio Buero
Vallejo (ada spanyol Tiyatrosunda Sansr ve Antonio Buero Vallejo), Hispania, Cilt-52, Ilinois,
1969, ss. 282-283.

34

1-) Bir Merdivenin yks (Historia de Una Escalera) (1949)

2-) Kumda Szckler (Las Palabras en la Arena) (1949)
3-) Yakc Karanlkta (En la Ardiente Oscuridad) (1950)
4-) D Dokuyan Kadn (La Tejedora de Sueos) (1952)
5-) Beklenen aret (La Seal que Se Espera) (1952)
6-) Bir Peri Masal Gibi (Casi un Cuento de Hadas) (1953)
7-) Madrugada (Tan Vakti) (1953)
8-) Gri Macera (Aventura en lo Gris) (1954)
9-) Hareketsiz Terr (El Terror Inmvil) (1954)
10-) Irene ya da Hazine (Irene, o el Tesoro) (1954)
11-) Bugn Bayram (Hoy es Fiesta) (1956)
12-) Ba aa skambil Kartlar (Las Cartas Boca Abajo) (1957)
13-) Halk in Bir Hayalperest (Un Soador Para un Pueblo) (1958)
14-) Nedimeler (Las Meninas) (1960)
15-) San Ovidio Konseri ( El Concierto de San Ovidio) (1962)
16-) Bodrum Penceresi (El Tragaluz) (1967)
17-) Doktor Valmynin ifte yks (La Doble Historia del Doctor Valmy) (1968)
18-) Mit (Mito) (1968)
19-) Akln D (El Sueo de la Razn) (1970)
20-) Tanrlarn Gelii (La Llegada de los Dioses) (1971)
21-) Vakf (La Fundacin) (1974)
22-) Patlama (La Detonacin) (1977)
23-) Gece Hkimleri (Jueces de la Noche) (1979)
24-) Timsah (Caimn) (1979)

35

25-) Gizli Sylei (Dilogo Secreto) (1984)

26-) Labirentteki Lzaro (Lzaro en el Laberinto) (1986)
27-) Kader Tuzaklar (Las Trampas del Azar) (1994)

2.2. Sava ncesi ve Sonras spanyol Tiyatrosu

2.2.1. Sava ncesi spanyol Tiyatrosu

Sava ncesi spanyol tiyatrosu, Miguel de Unamuno, Valle-Incln gibi 98

Kua yazarlar ile Federico Garca Lorca gibi 27 Kua yazarlaryla kendini var
edebilmitir.

Bu dnem, 1900-1936 yllar arasn kapsar. Genel olarak bu dnemin tiyatro

anlaylar Tecimsel ve Tecimsel Olmayan Tiyatro eklinde snflandrlabilir.
Tecimsel tiyatro, sanatsal deeri olan tiyatronun aksine sadece ticari amal yaplan
tiyatroyu ifade etmektedir. Burjuva Tiyatrosu, Komik Tiyatro ve iirsel Tiyatro bu
tiyatro anlaynn ierisinde yer almtr. Burjuva tiyatrosunun balca temsilcisi
Jacinto Benavente (1866-1954), komik tiyatrosunun Carlos Arniches (1866-1943),
iirsel tiyatronun ise Eduardo Marquina (1879-1946) olmutur.65

Dnemin bir dier tiyatro anlay da, sanatla ve felsefeyle i ie gemi olan
Tecimsel Olmayan Tiyatrodur. Bu tiyatro anlayndaki yazarlarn oyunlar
alklanan ve sk sahnelenen oyunlar olamamtr. nk bu oyun yazarlar ve
65

Ayfer Teker, Antonio Buero Vallejonun Oyunlarnda Simgesel eler, Yaynlanmam

Doktora Tezi, Ankara, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1997, ss. 18-23.

36

onlarn tiyatro dnceleri var olan anlayn ve dzenin dndadr. spanya iin bir
ykmn tarihi olan 1898 ve onun sonrasnda oluan 98 Kua yazarlar, bu tiyatro
anlayn ekillendirmilerdir. Bu kuak ierisinde Miguel de Unamuno, ValleIncln, Antonio Machado ve Azorin gibi isimler yer almaktadr. spanyann
ierisinde bulunduu koullar, Miguel de Unamuno, Valle-Incln ve Azorin gibi
isimlerin kendilerine zg tiyatro anlaylarn gelitirmesi iin uygun bir ortam
oluturmutur.66

Miguel de Unamuno, felsefe dnyasna katklar kadar yazn dnyasna

katklaryla da adndan sz ettiren bir yazar, dnr olmutur. Yazn dnyasna en
byk katk sunduu yaznsal trlerin banda da tiyatro gelmektedir. Kendine zg
bir tiyatro anlay oluturmutur.

Unamuno, tiyatronun aksiyondan uzak, daha ok dncenin younlukla

ilendii bir tiyatro arzulamtr. Tiyatroda kulland semboller, o dnem seyircisine
bir hayli uzak kalmtr. Kendi zyaam yksnden yola karak kaleme ald
oyunlar, kendi ierisinde var olan elikileri ifade eder. Bu dnemde zellikle
etkisinde kald tiyatro yazar Ibsendir. Sfenks (La Esfinge) ve La Venda (Kr)
yazarn kiisel deneyimlerinin ve dnce dnyasnn farkl biimlerde sahneye
yansmasdr. Unamuno tm eserlerinde olduu gibi, oyunlarnda da, mantk ve iman
elikisine etkin bir ekilde yer verir.67

66
67

A.Teker, a.g.e., ss. 23-24.

Hale Toledo, Unamuno Tiyatrosu, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul, 2006, ss. 9-11.

37

Miguel de Unamunonun Sfenks (La Esfinge) adl oyunu yazd yllar,

yazarn iki ynnn, yani i insanla d insannn, baka bir deyile iman ile
mantnn youn olarak att bir dnemdir. Yazarn bu hali tm yaptlarna
yansmtr. Sfenks adl oyunda varoluu dncenin tm kavramlar karmza
kmaktadr. sknts, yabanclama, hilik, lmszlk gibi dnceler, oyunun
bakiisi ngelin azndan dklverir. ngel ile Unamunonun dnceleri eserin
birok yerinde kesimektedir.68

Unamuno varolu kaygs tamaktadr ve buna kesin bir yant bulamad

iin eserlerinde ve karakterlerinde srekli olarak bunu iler. Unamuno tiyatrosunda
teatral olanla dramatik olann atmas sz konusudur. Dramatik olan szcklerden,
dncelerden olumaktadr. Teatral olan ise, var olann yeniden bir yorumu,
oyunlatrlan olayn ironik bir taklididir.69 Unamuno tiyatrosunun temelinde aksiyon
geri plana itilmi, bylece dramatik olan, yani dnce n plana kartlmtr.
Unamuno, varolusal grlerini, elikilerini sahnede bu tarzda yanstmay uygun
grmtr.

Unamuno, eser, oyun ve izleyici arasndaki ilikiyi de u ekilde ortaya koyar:

Tanr/Yazar-Kii/Karakter-Toplum/zleyici. Bu dngye gre oyunun yaratcs
yazar en st konumdadr, ancak bunun bir dngsellii sz konusudur. Yaamn
tiyatro ile benzerliinden yola kan Unamuno, bu ema ile dnya-tiyatro
btnln ortaya koyar.70

68

alar Erteber, Miguel de Unamunonun Sfenks ve Gnlkler Adl Yaptlarndaki Benzer

Kavramlar, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-23, Ankara, 2008, ss. 96-98.
69
H.Toledo, a.g.e., ss. 12-13.
70
A.g.e., s. 17.

38

Dnemin bir dier nemli tiyatro yazar ve kendine zg bir tiyatro anlay
gelitirebilen ismi de Ramn del Valle-Incln olmutur. Halkn beenilerini bir yana
brakarak allagelmi modellerin ok dnda bir tiyatro anlay getirmitir. Kendi
tiyatro anlayn esperpento olarak nitelendirmitir. Grotesk gerekilik
ierisinde yer alabilecek olan esperpentonun kelime anlam, kaba ve gln
olandr. Yazara gre, esperpentizm, spanyol barok dneminde mevcut olan bir
akmdr ve ilk temsilcisi spanyol ressam Francisco de Goyadr. Vallejonun Akln
D (El Sueo de la Razn) adl oyununda esperpentizmden etkilendii aktr.
Valle-Incln var olagelmi anlaylar oyunlarnda arptarak alaa eder. Bunun en
somut olarak grnd oyunlarnn banda da Bohemia Iklar (Luces de
Bohemia) gelmektedir.71 Sahnede biimin, yani bir nevi gerein abartl bir biimde
deiime uratlmas, insan ile hayvann birbirinin yerine gemesi, gerek ile dn
yer deitirmesi gibi grotesk eler, esperpentonun temelini oluturmaktadr. Bu
allmadk grnt seyircide aknla ve korkuya sebep olmaktadr. Bu korku ve
aknlk, gldrye bavurularak hafifletilir. Bu sebeple korku ve gldr bir
aradadr. Yazar Valle-Incln, spanyann iinde bulunduu sefil durumu, korkun ve
gln bir ekilde aktarmak iin oyunun sahneleme aamasnda plastik sanatlardan,
kukla tiyatrosundan ve sinemann paral anlatmndan faydalanmtr.72

98 Kua yazarlarnn yan sra 27 Kua, yani air ve tiyatro yazarlarndan

oluan bu kuak da, i sava ncesi spanyol tiyatrosuna ayr bir soluk getirmitir.
Elbette bu yazarlardan en ok ses getireni Federico Garca Lorca olmutur.

71

A..Teker, a.g.e., ss. 25-26.

Ayfer Teker Garca, Ramn Del Valle-Inclndan Bir Esperpento rnei: Don Friolerann
Boynuzlar, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-13, Ankara, 2003, ss. 51-52.
72

39

2.2.2. Sava Dnemi spanyol Tiyatrosu

sava boyunca sanat, zellikle de edebiyat alannda zengin bir dnem

yaandndan sz edilebilir. zellikle Cumhuriyeti Cephe saflarnda savaa katlan
yazarlarn ve aydnlarn sanatn hemen hem her alannda, zellikle de edebiyat
alannda retici olduklar bir dnemdir. Bu zenginliin yaand yaznsal trlerin
banda da tiyatro gelmektedir. Sahne sanat olarak da bu zenginlii srdrmektedir.

spanya Sava, sanatn youn ve cokulu bir biimde yaand yzyln en

nemli edebi ve sanatsal hareketlerinden birisi olmutur. Devrim edebiyat, spanyol
direniinin simgesi haline gelmitir. Lorcann ldrlmesi, edebiyat dnyasnda
byk bir yank uyandrm ve sanatlar yaanlan savaa kar daha da duyarl hale
getirmitir. Dnyann her yerinden onlarca sanat i savataki tutumlarn aka ilan
etmilerdir. H.G. Bell, Eluard, Aragon, Brecht, Neruda, Tzara, Sinclair, Orwell,
Hemingway bu isimlerden sadece bir kadr.73

yl sren sava boyunca tiyatro gerek milliyetiler, gerekse de

cumhuriyetiler iin propaganda amal varln ve etkisini srdrmtr.
Cumhuriyetilerin ierisinde yer alan sanat ve aydnlar, tiyatroyla zellikle
ilgilenmiler, tiyatro gruplar ve okullar amak gibi sorumluluklar zerlerine
almlardr. Milliyeti cephe de ise benzer etkinlikler, daha az sayda olmakla
beraber, ba gstermitir. Francoya bal birlikler glendike, Milliyeti cephe
ierisinde yer alan yazarlarn oyunlarnn etkisi daha da artmtr. Bu dnemde n
73

Ercan Arkl, Devrimler ve Kltr Tarihi Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar, stanbul, 1975, ss.
91-92.

40

plana kan isimlerin banda Rafael Alberti ve Miguel Hernndez gelmektedir.

Alberti, sava boyunca oyunlarn yazmay srdrm ve bu oyunlarnn birounu
da sahnelemeyi baarm bir yazardr. Sava ncesi tiyatroda var olan eilimleri de
eletiren Alberti, savan da patlak vermesiyle birlikte tiyatro zerine olan
dncelerini bir araya getirmi ve teatro de urgencia (vedi Tiyatro) fikrini ortaya
atmtr. Dier taraftan Miguel Hernndez teatro de guerra (Sava Tiyatrosu)
fikriyle ortaya km ve oyunlaryla, burjuva tiyatrosunu ve deerlerini karsna
almtr. Sava sonras cezaevinde can veren Hernndez, burada Antonio Buero
Vallejo ile bir araya gelmitir. Bu karlama Bueronun sanatsal yaamnda krlma
noktalarndan birisi olmutur.74

Franco glerinin i savatan galip kmasyla birlikte, sanat ve tiyatro

zerindeki bask gitgide artmtr. Birok sanat srgn yolunu seerken, lkede
kalanlar iin sansrle ve baskyla dolu gnler ba gstermitir.

2.2.3. Sava Sonras spanyol Tiyatrosu

sava sonunda galip gelen La Falange iktidar, yeni savatan km lkeyi

bu sefil durumundan kurtarmak iin nazi modelinden yola karak, ekonomik
tedbirler ve kanunlar kartmtr. Yaklak 40 yl srecek (1939-1975) Franco
diktatrl boyunca, kilise ile halkn tekrardan kaynamas hedeflenmitir.75
sava sonras tek parti, Falanj partidir. Caudillo (lider) Franko, btn yetkilerin
sahibidir. Falanjn ynetimdeki gc aristokrasiye, kiliseye, orduya ve kapitalistlere
74

Ayfer Teker Garcia, spanya Sava ve Tiyatro, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-13, Ankara,
2003, ss. 102-103.
75
A.Teker, a.g.e., s. 38.

41

dayanmaktadr. Dinsel nitelikler tayan caudillo btn yasalarn zerinde bir yetkiye
sahiptir. 17 Mays 1958 tarihli Ulusal Eylem Kurallar yasas, totaliter rejimi daha
da merulatrm, halk zerindeki basky daha da arttrmtr. Bununla birlikte,
Franko yetkilerini ve itibarn daha da arttrmay baarmtr. spanyann kurtarcs
olarak kabul gren Franko, yalnz tanr ve devlet nnde sorumludur, spanyann
ruhunu temsil etmektedir.76

Diktatrlk yllar boyunca, sanatlar ve aydnlar zerinde youn bir bask

sz konusudur. Bask arac olarak da en bata ortaya kan sansrdr. ou sanat
yeni diktatrlk rejimiyle uyum salama yoluna gitmitir. Ancak dier taraftan,
birok sanat ve aydn da lke dnda srgn bir hayat srmtr. Vallejo ise,
rejimle uyuamamasna ramen, spanyada kalmay tercih etmi ve sansr kuruluna
ramen oyunlarn yazmay srdrmtr. Ancak sansr, tiyatro zerinde ok etkin
olmutur. Tiyatro zerindeki bu sk denetim ve sansr Garcia, Bir tiyatro oyunu
romandan daha kolay denetim altna alnabildii iin, sansr tarafndan en ok takip
edilen yazn tr tiyatro olmutur. nce metne sansr uygulanyor ve metin byk
bir ounlukla deiiklie uruyordu. Sansr Kurulu bir oyunun sakncal olduuna,
provalar srasnda karar vererek oyunu yasaklayabiliyordu.77 eklinde ifade
etmitir.

sava sonras sansr hayatn ve sanatn her alanna egemendi. zellikle

sinema zerindeki sansre Yeres, spanya i savann devam ettii yllarda, faist
diktatr Franco, 1937de Salamancada Sinema Sansr Kurulu oluturmutu.
76
77

E.Arkl, Dnya Devrimler ve Kar-Devrimler Tarihi Ansiklopedisi, ss. 379-380.

A.T.Garcia, spanya Sava ve Tiyatro, s. 106.

42

1939da iktidar ele geiren yaklak krk yl srecek olan faist diktatrlk sresince
sinema zerindeki denetimi sklatrmt. Frankist propaganda filmlerine hz
verilmi ve Katolik kilisesinin de nerileri sonucunda filmler denetim altna alnarak
be gruba ayrlmt: I. ve II. Grup herkesin izleyebilecei filmlerdi. III. ve IV. grup
sadece yetikinler iindi. V. gruba girenler de sakncal filmlerdi. Bu uygulama daha
sonra daha da katlatrld ve filmler Be Milli kar olarak deitirilerek devlet
desteiyle ekilmeye baland. Bu arada Francoda senaristlie zenerek bir senaryo
yazd ve bunu Saenz de Heredia adl bir ynetmene ektirdi. Film, farkl yollara
giden bir ailenin bireylerinin en sonunda Frankist rejimin erdemlerini kavrayarak
doru(!) yolu bulmalarn anlatr. Yabanc filmlerde zellikle din, aile ve toplumsal
yaam gibi konular sansrden geerek ya makaslanyor ya da sonlar
deitiriliyordu. Hatta bir filmde kar-koca olan bir ift, dublaj marifetiyle iki karde
olarak gsteriliyordu.78 eklinde aklk getirmitir.

Genel olarak i sava sonras spanyol Tiyatrosunda iki eilimden sz

edilebilir: Teatro Oficial (Resmi Tiyatro) ve Teatro Subterrneo (Yeralt
Tiyatrosu). Devlet sansrnden kurtulabilmek iin bir anlamda ka tiyatrosudur
Yeralt Tiyatrosu. savan galibi falanjist rejim, sanatn her dalnda olduu gibi
tiyatroyu da, kendi rejiminin propagandasn yapmak iin kullanmtr.79

spanyol Tiyatrosuna bu dnemde genel olarak yn veren, i sava sonras

lke dna kam yazarlarn eserleridir. Srgn Tiyatrosu olarak adlandrlan bu
tiyatro anlaynn balca temsilcileri Alejandro Casona (1903-1965), Max Aub
78
79

Artun Yeres, Sakncal 100 Film, Es Yaynlar, stanbul, 2006, s. 21.

A.Teker, a.g.e., s. 45.

43

(1903-1972) ve Pedro Salinasdr. (1891-1951) Bu yazarlar genel olarak Latin

Amerikaya srgne gitmi ve orada yaamlarn srdrmlerdir. Ancak spanyada
tm bask ve zorluklara ramen kalp, yazmaya devam eden ve bu anlamda
mcadelesini srdren yazarlarn banda Antonio Buero Vallejo gelmektedir.

2.3. Antonio Buero Vallejo Tiyatrosu

Antonio Buero Vallejo, dnemin tiyatro anlaynn, yani tiyatroyu elence

olarak gren anlayn karsnda bir tiyatro anlayna sahiptir. Bu sebeple etkisinde
kald spanyol yazarlarnn banda da Miguel de Unamuno gelmektedir.

Buero Vallejo Tiyatrosunda Miguel de Unamunonun yansmalar olduka

belirgindir. Unamunoyu ahsen tanma ansn elde etmese de tandm en byk
ustalardan biridir diyen Buero Unamunonun Del Sentimiento Trgico de la Vida
adl bayaptn defalarca okudum. Beni bu yllarda en ok etkileyen 98 Kua
yazarlardr.80

Vallejo, tiyatroyu ciddi bir i olarak alglamaktadr. Bu sebeple de tiyatroda

en ok zerinde durduu tr tragedyadr. Aristotelesin Poetikasnda yer verdii,
izleyicide acma ve korku duygularna harekete geiren Katarsis81 kavramn, Vallejo
tiyatrosunda uygular.82

80

Hale Gknar Toledo, Miguel de Unamunonun Antonio Buero Vallejo Tiyatrosundaki

Yansmalar, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-13, Ankara, 2003, s. 41.
81
Aristotelesin Poetika adl tragedya kuram yaptnda genel estetik nermeleri balamnda yer alan,
kategorik bir kavram. Aristotelesin tanmna gre, tragedyann devi, uyandrd acma ve korku
duygularyla ruhu tutkulardan arndrmaktr (katharsis); tragedya, korku ve acma duygular uyandran
hareketleri taklit etmelidir; tragedyadan her eit haz vermesi istenemez, ondan beklenen haz,

44

Vallejo, Aristotelesin klasik tragedya kuramn oyunlarnda uygularken,

elbette kendisi de tragedya trne birtakm yenilikler getirmitir. Vallejonun tiyatro
anlayn modern tragedya olarak tanmlayabiliriz. Oyunlarnda odak noktas,
modern insann, sradan insann snrlarn amasdr. Oyunlarndaki karakterlerin
yaptklar hatalar ve ektii aclar, skntlar, izleyicide katarsis duygusunu harekete
geirmektedir. Klasik katarsis anlaynn aksine Vallejo tiyatrosunda, izleyicinin
acma ve korku duygularyla arnmasn, izleyicinin bu duygulardan syrlmasn
deil, sadece onlar baka bir biime sokmay ya da yceltmeyi amalar. Bu sebeple
oyunlarnn etkisi sadece oyun sresi ile snrl deildir. Seyirci, katartik etki
sonucunda kendisini oyunun sorunlaryla bouuyor bulur ve oyun sonrasnda
izledii oyun, bir ynyle hala seyircinin aklndadr. Ricardo Domnechin katlm
etkisi (efectos de inmersin) diye tanmlad teknik bir zellii Bueronun
oyunlarnda grebilmek mmkndr.83

Bu teknik zellik sayesinde seyircinin

karakterle zdelemesi, yani Katharsis iin uygun bir ortam doalnda olumu olur.

Buero Vallejo, klasik Bat tiyatrosu anlaynn tesine geebilmeyi

baarmtr. stelik Bat tiyatrosunun kuramsal altyapsn oluturan Atistotelesin
retilerini neredeyse bire bir uygulayarak. Seyirciyi edilgen yapsndan kurtarmay
hedeflemi ve bu sebeple aktif seyirci anlayn benimsemitir. Tpk etkilendii
tiyatro yazar ve kuramcs Bertold Brechtin seyirci zerine dndkleri gibi.
Ancak daha ileride de deineceimiz zere Brecht, Aristotelesi tiyatro anlayn

tragedyann zne ilikin olan hazdr; bu haz duygusunu uyandracak olansa trajik etkisidir.
A.allar, Tiyatro Kavramlar Szl, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul, 2004, ss. 97-98.
82
A.Teker, a.g.e., s. 93.
83
A.g.e., ss. 95-97.

45

mahkm ederken, Buero Vallejo Aristotelesin kuramlarn benimseyerek ve onlarn

zerinden yeni bir anlay gelitirebilmitir.

Antik Yunan tragedyalarnda, kadere boyun emek ve oyun sonunda

kahramann yenilgiye uramas, balca zelliklerden birisidir. Ancak Vallejonun
karakterlerinde ise kadere boyun ememe, kendi kaderini kendi yaratma sz
konusudur. Vallejoya gre, insann seme zgrl vardr.84 XX. yzylda
varoluu felsefenin zellikle zerinde durduu bir kavram olan Mutlak (Snrsz)
zgrlk, Vallejonun yaptlarnda ska ilenmitir. Kadere bakaldr, insann
iindeki elikilerle birlikte verilmitir. Bunun en iyi rneklerinden birisi de Yakc
Karanlkta (En la Ardiente Oscuridad) adl eseridir. Oyunun bakiisi Ignacio
kadere boyun eiin ve bakaldrnn simgesidir. Ancak dier taraftan, kadere boyun
ei ve hayatn ksr dngs bir bakaldr olarak deil de, bir kabulleni olarak Bir
Merdivenin yks (Historia de Una Escalera) adl oyununda ilenmitir.

Vallejoya gre gerek yaam, yani insan yaam trajiktir. Bu sebeple,

tiyatroda buna en uygun form da tragedyadr.

Vallejonun, oyunlarnda tragedyaya ynelmesi, elbette kendi yaamndaki

olaylardan da kaynakldr. Savaa, ykma ve lme ok yakndan tanklk eden
yazar, insann ierisinde bulunduu amaz en iyi tragedya formuyla yanstabilmitir.
savan balamasyla birlikte babas kuuna dizilerek ldrlm, kendisi lm
cezasna arptrlm ve sekiz ay lm korkusuyla i ie yaamtr. Ayrca olunu da

84

A.g.e., s. 97.

46

bir trafik kazas sonucu yitirmesi ve ncesinde yaadklar, Bueroda derin izler
brakm ve elbette bu izler eserlerine bir ekilde yansmtr.85

Vallejo, spanyol yazn dnyas ierisinde yorulmutur. Geleneksel yaznn

ierisinde bymtr. Eserleri spanyol geleneksel yazn ile ada Bat
yazarlarnn izlerini tamaktadr. Shakespeare, Ibsen, Brecht, Beckett, Pirandello
bunlardan sadece bir kadr. spanyol yaznndan ilgi duyduu ve etkilendii
yazarlarn banda ise Caldern, Lorca, Galds, Valle-Incln, Po Baroja ve
Unamuno gelmektedir. 98 Kua yazarlarndan zellikle etkilenmitir.86

Jos Marra-Lpez tarafndan Antonio Buero Vallejo ile gerekletirilen

rportajda Vallejo en ok ilgisini eken yazarlar hakknda unlar sylemitir: Bana
gre bir btn olarak edebiyat, her bir yazar etkiler. Kendilerine borlu olduumu
dndm uzun bir yazarlar listesi karma kyor. Bunlar arasnda, phesiz
Gldos, Unamuno ve Ortega ba ekiyor. Tabi Cervantes ve Caldernu sylemem
yersiz bile. Yabanc yazarlar arasndan kesinlikle syleyebilirim ki, Ibsen. Dier
taraftan gnmz yazarlarndan Beckett ve Brechti bu listeye dhil edebilirim.87

Bertold Brecht, Bueronun etkisinde kald ve etkilendii yabanc yazarlarn

banda gelmektedir. Brecht, Aristotelesin tiyatro anlayna ve zellikle de

85

Hale Gknar Toledo, Antonio Buero Vallejoda Yaamn Trajik Duygusu, rn Yaynlar,
Ankara, 2004, s. 30.
86
A.Teker, a.g.e., s. 101.
87
Jos Marra-Lpez, Conversacin Con Antonio Buero Vallejo (Antonio Buero Vallejo ile
Rportaj), Taurus Ediciones, Madrid, 1982, ss. 56-57.

47

katharsis kavramna kar kar. Brechtin ortaya att tiyatro anlay Epik ya da
Diyalektik Tiyatrodur.88

Vallejo, Brechtin tiyatro anlaynn Aristotelesin ne kadar karsnda olursa

olsun, onun da sonuta tragedya yazdn iddia eder. Ona gre, Brecht ok iyi bir
tragedya yazardr. Bu sebeple Vallejo, Brechtin Cesaret Ana adl eserini uyarlayp
1966 ylnda spanyada sahnelemitir.89

Vallejo zellikle, Brechtin oyunlarnda ska kulland yabanclatrma

efektlerine90 (etmeni) olduka kar kar. Ancak buna ramen birok oyununda
yabanclama efektlerinden faydalanmtr. Bu oyunlarn banda Halk Uruna Bir
Hayalperest, Nedimeler, San Ovidio Konseri, Akl D ve Patlama gelmektedir.
zellikle tarihsel oyunlarnda Brechtin tiyatrodaki bu tekniini kullanmtr.91

Brecht ile birlikte Vallejodaki Ibsen etkisi de gz ard edilemez. Ibsenin

Yaban rdei adl eserini uyarlayp 1982 ylnda Madridde sahneye koymutur.
Simgesel gereklik, Vallejonun Ibsen tiyatrosunda etkisi altnda kald yndr. ki
yazarn da ortak yn, karakterlerinin kendileriyle ve toplumla olan sorunlarn

88

Geni anlamda, epik-anlatsal tarzda, zdelemeyi ykan, zne-nesne diyalektik kartlna

dayanan dramatik olmayan biim. Dar anlamda, Brechtin bilimsel-ideolojik tiyatro kuram, Marxc
retisel tiyatro; dramatik Aristotelesi-tiyatroya kart olan, maddeci diyalektiin tiyatrosu. A.
allar, a.g.e., s. 59.
89
A.Teker, a.g.e., s. 104.
90
Brechti epik tiyatronun temel kategorisi. Yabanclatrma Etmeni, toplumsal elikilerin sanatsal
olarak aa karlmas deneyimidir (diyalektik iletimi ve almlandr). Estetik, felsefi, toplumsal ve
siyasal yklemleriyle birlikte, Yabanclatrma Etmeni, Brechtin tiyatro kuram ve uygulaymnn
yntemsel ekirdeini oluturur. A.allar, a.g.e., s. 208.
91
A.Teker, a.g.e., s. 105.

48

ileyi biimleridir. ki yazarn karakterleri de, duygusal ve ideolojik boyutta savam

verirler.92

Vallejonun tiyatro anlayn etkileyen dier tiyatro yazarlar ise Shaw,

Sartre, Pirandello, Ionesco ve Beckett gibi isimlerdir. Tm bu yazarlar yaam ve
toplumu farkl ynleriyle eserlerinde irdelemilerdir. Vallejo, etkilendii ya da
yakndan takip ettii tm bu yazarlara ramen modern tragedyaya yaklam ve
tiyatrosunda

kulland

yntemlerle

kendine

zgn

bir

tiyatro

anlay

gelitirebilmitir.

Vallejo eserlerinde doal bir dil kullanmtr. Yani halk diline yer verir.
Vallejoda dil, bir ifade arac olmann tesine gitmektedir. Zorlama bir dil deil,
akc, doal bir dildir. spanyol tiyatrosuna bir yenilik olarak, tiyatroda dilin
kullanmndan sz edilebilir.93

Genel olarak, Buero Vallejonun tiyatro ve sanat anlaynn temelinde her

eye ramen insana umutla bakmas yatar. nsann ve toplumun snrlarnn,
konumlarnn deiebilirlii zerine kafa yormu ve bunu eserlerine baarl biri
biimde aktarabilmitir. Vallejo tiyatrosunu dnsel olarak, 98 Kua yazarlarnn
felsefi grleriyle ilikilendirir. Varoluu bir yaklam ile insan ile yaad dnya
ve de insann kendi iindeki uyumsuzluu gzler nne serer. Eserlerinde bu
uyumsuzlua zm yollar aram ve tiyatrosunu fikirsel olarak bu temel zerine
oturtmutur. Bu uyumsuzluk elbette aklda acya sebep olur, ancak bu ac sadece akl
92
93

A.g.e., ss. 106-107.

A.g.e., s. 117.

49

yoluyla giderilemez. Vallejo yine de umutludur ve eserlerinde srekli zm yollar

arar.94 Vallejo tiyatrosunun biimsel deil, fikirsel olarak tiyatrosunun z budur.

Buero Vallejo tm bunlarla birlikte oyunlarnda eitli simgesel eler

kullanmtr. Bunlar kavramsal, grsel ve iitsel simgelerdir. Krlk, sarlk ve
delilik kavramsal simgelerin, saat, merdiven, tren, bodrum penceresi, teras kat ise
grsel ve iitsel simgelerin banda gelmektedir. nc blmde bu simgeleri
Buero Vallejonun, varolusal (ontolojik) olarak oyunlarnda nasl iledii ele
alnacaktr.

94

H.G.Toledo, 2004, ss. 12-13.

50

NC BLM

III.

ANTONIO

BUERO

VALLEJONUN

TYATRO

ESERLERNDE

KULLANDII KAVRAMSAL SMGELER VE VAROLUULUK

Antonio Buero Vallejo tiyatrosunda, birok kavramsal, grsel ve iitsel

simgeye yer vermitir. Bu blmde, oyunlarnda kulland krlk, sarlk, delilik,
umut/umutsuzluk kavramlarna varolusal yaklamlar zerinde durulacaktr.

3.1. Krlk

Krlk simgesi, Vallejo tiyatrosunda birka eserde karmza kmaktadr. Bu

eserlerin banda Yakc Karanlkta (En la Ardiente Oscuridad) ve San Ovidio
Konseri (El Concierto de San Ovidio) gelmektedir. Vallejo, oyunlarnda krlk
simgesinden yola karak, insann kendisine ve topluma olan krln
vurgulamaktadr.

3.1.1. Yakc Karanlkta Adl Eserinde Krlk Kavram

Buero Vallejonun krlk simgesini kulland eserlerinin banda, ilk

yazd eserlerden olan Yakc Karanlkta (En la Ardiente Oscuridad) oyunu
gelmektedir.

51

 savatan sonra spanyadaki insanlarn kendi yaamlarn ve toplumu

sorgulamalarndan yola kan Buero, bu dncelerini Yakc Karanlkta eserinde
ele alr. Tm bunlarn sonucunda bireyin tragedyas ortaya kar.95

Oyun, bir grup kr rencinin hikyesini anlatr ve olaylar grme engelliler

okulunda gemektedir. Kendine zgven ierisinde yaayan, hayat dolu kr
genlerin eitim grd okulun havas, Ignacio adl karakterin okula geliiyle
birlikte yava yava deiir. Eser perdeden olumaktadr. lk perdede okuldaki bu
mutlu hava, ikinci perdede Ignacionun okula geliiyle deien havas ve nc
perde de ise, Ignacionun okuldaki ve dier karakterler zerinde oluturduu etki
anlatlmaktadr.

Okuldaki rencilerden Carlos ile Juana ve Miguel ile Elisa arasnda bir
uyum ve zgven sz konusudur. Ancak bir gn, Ignacionun, babas tarafndan
zgven kazanmas iin okula getirilmesiyle okulun havas deiir. Gerein
peinden koan ve okuldaki sahte mutluluk havasn yadrgayan Ignacionun
konumalar ve davranlar, dier karakterler tarafndan hemen kabul grmez.
Ignacio, baston kullanmay reddeder ve okulun iindeki iyimser havay sama
bulur.96 Bu iyimser samala kar direnen Ignacionun davranlar ve szleri
okuldakiler tarafndan tuhaf karlanr.

Yakc karanlk, aslnda yakc gerekliktir. Gerein peinden srklenen ve

okulun ierisindeki sahte mutluluk havasn datan Ignacio, her zaman karsnda
95
96

A.g.e., ss. 39-41.

A.g.e., s. 43.

52

Carlosu bulur. Okulun ierisindeki zgven havasn ve Ignacio ncesi ilikileri

savunan Carlos, Ignacionun varlndan rahatszdr. Ignacioda gerei kabulleni
sz konusudur. Gerek, krlktr. Gereklii ve gereklik karsndaki sahtelii u
szlerle aklar Ignacio: Sus! Hepiniz beni sinirlendiriyorsunuz. Sen de! Hatta ilki
sensin! Mutlulukla bu okula ait bir szck. Mutlulukla zehirlenmisiniz. Benim
burada umduum bu deildi. Ben gerek arkadalar bulacam sanmtm, birer
hayalperest deil.97

Portekizli yazar Fernando Pessoa da, insanlarn mutlulukla zehirlenmilikleri

ve sahtelikleri zerine Ignacionunkine benzer bir yorumda bulunmutur:
Hayatmda kyda kede kalm ne kadar ac varsa hepsi gnlk hayatn hi
bitmeyen, beklenmedik frsatlarndan yararlanarak srtlarna geirdii nee
kisvesinden, her trl duygudan arnarak gzlerimin nnde soyunuyor.98
Pessoaya gre de insanlarn mutluluklar sahtedir, gerek ac vericidir ve insan bu
acyla yaar.

Ignacioya gre, insan ac ekse de, gerek ac ya da yakc olsa da bununla

yzlemelidir. Bu sebeple, Ignacioda ve genel olarak eserde insann trajedisi yatar.
Ignacio ile birlikte okulun ierisine yaylan gereklik ve dier taraftan sahte mutluluk
havas oyundaki tm karakterleri etkiler. Ac ekmesine ramen gereklikte srar
eden Ignacionun azndan u szler dklr: Biz aslnda k olmuyoruz. kmz
gibi yapyoruz ve aslnda biz ak dediimiz sama sapan bir mutlulukla zntmz

97

Antonio Buero Vallejo, Yakc Karanlkta, ev: Hale Toledo, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul,
2006, s. 27.
98
F.Pessoa, a.g.e., s. 54.

53

geitirmeye alyoruz. Bence zntmz yaasak daha iyi olurdu!99 Ac

ekmenin yan sra bu cmlelerde Ignacio, hislerin bile taklit edildiinden sz
etmektedir. Yani ona gre, yaam grenleri taklit etmektir; ak da bundan bamsz
dnlemez. Varoluu dnr Soren Kierkeegard d,a Ignacioya benzer
dnceler ortaya koymutur: evresinde byk kalabalklarn toplandn
grmekle, dnyann gidiatn kavramaya alrken bu kadar ok insansal ileri
omuzlarna almakla bu umutsuz kii kendini unutur, kutsal ismini unutur, artk
kendine inanmaya cesaret edemez ve kendi olmay ok g bir olay olarak grr ve
dierlerine benzemeyi, bir takliti, yn iinde kaybolan bir numara olmay daha
basit ve gvenli grr.100 Dnrn bu szleri, grenlere benzemeye alarak
kendilerini mutlulukla motive eden Ignacio dndakilerin durumlarn zetler
niteliktedir. Ayrca Vallejonun eserinde taklit, sadece ak iin geerli deildir.
Vallejo oyunun baka bir yerinde daha Ignacionun azndan taklit konusuna
deinmitir: Ne iin sigara ieyim? Gz grenleri taklit etmek iin mi?101 Yani
ona gre, sigara imek, vb. daha birok davran, grenleri taklit etmekten baka bir
anlam ifade etmemektedir.

Miguel de Unamuno ise ac ekerek, gerekle zorunlu yaamak ile ilgili

Ignacionunkine benzer szler sarf etmitir: Ac eken yaar, ve ac ekerek
yaayan, oturduu yerin kapsna Brak tm umutlar! diye yazlm bile olsa sever
ve umar. Ac iinde yaamak erin iinde yok olmaktan daha iyidir.102 Ignacio da

99

A.B.Vallejo, a.g.e., s. 43.

Soren Kierkeegard, lmcl Hastalk Umutsuzluk, ev: Mukadder Yakupolu, Dou Bat
Yaynlar, Ankara, 2007, s. 44.
101
A.B.Vallejo, a.g.e., s. 35.
102
M.de Unamuno, 1986, s. 50.
100

54

ac ekerek yaayan bir karakterdir, bize modern insann trajedisini yanstr. Onun
acs ve gereklii krldr.

Ignacionun bu durumu, Antik Yunandan bir karakter olan Kral Oidipus ile
paralellik gsterir. Elbette Oidipus, geree gzlerini yummak, baka bir geree ait
olma dncesiyle gzlerini kendi kr eder. Antik Yunan tragedya yazar Sofoklesin
eserinde Oidipus, kendi babasnn katili ve kendi annesinden ocuklar olduunu
renince bu eyleme bavurur. Ancak onun grmeye, yani gerei bilmeye olan
arzusu hi dinmez. Hibir ey vazgeiremez beni bundan; gerei reneceim.103
Geree olan arzu Ignacio ve Oidipusu krlkte buluturur.

Oidipus, samimiyetsiz ve sanal bir dnyada yaamamak ve gerei renmek

iin srar eder. Gerek ne kadar ac verse de. Ignacio ile Oidipusun davranlar,
karanlk ierisinde yaamak bile olsa rtr. Oidipusun, sakin krl, ac dolu bir
bilince dnr. Tpk Ignacionunki gibi. Oidipus, hayatn ikiyzl kurgularndan
kurtulmann yolunu krlkte bulur.104 Halseyin de belirttii zere, Oidipus ile
Ignacio geree srtlarn dnmezler ve hayatn ikiyzllne kar srarla gerein
peinden koarlar.

Modern dnyada, trajik olan elbette tragedya formuyla ifade eden Kral
Oidipus (Oedipus Tyrannus) geerliliini hala korumaktadr. Kahramann ne yaparsa
yapsn sonu olarak ykmnn kanlmaz olduunu biliriz. Antik Yunan

103

Sofokles, Kral Oidipus, ev: Bedrettin Tuncel, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul, 2009, s. 53.
Marta T. Halsey, Lighy and Darkness As Dramatic Symbols In Two Tragedies of Buero
Vallejo (Buero Vallejonun ki Tragedyasnda Dramatik Bir Sembol Olarak Ik ve Karanlk),
Hispania, Cilt-50, Pennsylvania State University, 1967, ss. 63-64.
104

55

tragedyalarnda ve zellikle de Kral Oidipusda kahramann seimleri ve hatalar

onun yazgsnn bir sonucudur.105 Buero Vallejo oyunlarnda ise yazgy belirleyen
karakterlerdir ve ou zaman kendi seimlerinin sonucu oluan bir hayat yaarlar.
Zaten XIX. ve XX. yzyl tiyatro anlaynda artk kahraman yerini karakterlere,
hatta anti-kahramanlara brakmtr.

phe ederek, ac ekerek insan, geree daha ok yaknlar. nsann

iindeki bu sava, yaamann genel kuraldr. Bu ve Vallejodaki benzer yaklamlar,
varoluu dncenin bir rndr. Vallejo ile Unamuno bu anlamda rtrler.
kisinde de, yalnz ac eken insan olur, fikri ar basmaktadr. Bu, insann
kendisiyle, benliiyle ve toplumla yzlemesi anlam tamaktadr.106 Yani bu ac
insanlar, yani baka bir deyile Unamuno ile Vallejonun eserlerindeki karakterleri
birbirine daha ok yaknlatrmaktr.

Unamunonun srekli olarak mcadele ettii bir eliki olan iman ile phe,
Vallejonun bu oyununda, zellikle de Ignacio karakterinde kolaylkla gzlemlenir.
Bir baka deyile bu oyunda, Unamunonun Yaamn Trajik Duygusu ilenmitir.
Vallejonun modern tragedya kavram ile Unamunonun ne srd temel
kavramlar zellikle Yakc Karanlkta adl eserde rtmektedir.107 Yaamn trajik
duygusu, Unamunonun eserlerindeki karakterleri ve yazarn dncelerini
Vallejonun Yakc Karanlkta eserindeki Ignacio karakteriyle btnletirmektedir.

105

Katrina Marie Heil, Modern Tragedy in the Absence of God: An Analysis of Unamuno and
Buero Vallejo (Tanrnn Yokluunda Modern Trajedi: Unamuno ve Buero Vallejonun Analizi),
Teksas niversitesi, Austin, 2006, s. 5.
106
H.G.Toledo, 2004, s. 45.
107
K.M.Heil, a.g.e., ss. 168-169.

56

Miguel de Unamunonun Kr (La Venda) adl eserinde de Vallejonun

eserindekine benzer ekilde krlk temas ilenmitir.

man ile usun, grmek ile grmemenin, lm ile lmszln kartl ve

bir aradal zellikle Unamunonun eserinde, Mara karakterinin zerinden
verilmitir. Oyunun sonunda Mara, korkun gerekle yzleir, yani lmle. Kimi
zaman iman sayesinde lmszlk kefedilebilir, fakat kimi zamansa, us sayesinde
geree, yani lme ularz. Oyunda krlk, Marann kendi gerekliidir, ancak
grmeye balamasyla birlikte, yani bandaj kaldrmasyla baka bir gerekle yz
yze gelir. O da babasnn lmdr.108 nk lm, insann yzlemesi gereken ve
aamayaca, yani stesinden gelemeyecei bir gerekliktir. Unamunonun eserinde
de lm bu ynyle ilenmitir.

Ignacio, kendi gereiyle, yani krlkle ac ekerek yaasa bile, kimi zaman
bu gerekliin dna kma arzusundadr: Evet! Grmek! mknsz olduunu
bilmeme ramen, grmek! Bu arzu tm yaamm yiyip bitirmesine ramen, grmek
istiyorum!109 Kendini ama, gerei ama arzusundadr Ignacio. Benzer durum
Unamuno ve yaratt karakterlerde de mevcuttur. Unamuno, lmszl arzular ve
tm dnceleri bu noktada dmlenir: lmszlk, lmszlk! odur en bata
gelen arzu! lmszlk susuzluudur sevgi denen insanlar arasnda ve her kim
severse bir bakasn kendisini lmszletirmeyi arzular onda. Ebedi olmayan

108

alar Erteber, Miguel de Unamunonun La Venda (Kr) ile Antonio Buero Vallejonun En la
Ardiente Oscuridad (Yakc Karanlkta) Eserlerindeki Ortak Kavramlar ve ki Eserdeki
Krlk mgesi, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-25, Ankara, 2009, s. 157.
109
A.B.Vallejo, a.g.e., s. 30.

57

hibir ey gerek deildir.110 Unamuno, sonsuzluu, tanrsall, yani lmszl

byk bir arzuyla, ac ekerek arzulamtr. Tpk Ignacionun grmeyi arzulamas
gibi.

Vallejoda insann tm bu trajedisine ramen karakterlerinde umuttan da sz

edebiliriz. Ignacionun gereklii tm yakclyla kabullenmesine ramen grmeye
dair iinde bir arzu, umut barndrmaktadr.

Buero Vallejo, gerei tm plakl ve sefilliiyle sunar. Onun karakterleri

baarszla uram karakterlerdir. Buna ramen eserleri depresif deil, aksine
samimi ve gerek bir atmosferde geer. Dnceleri pozitif ve yapcdr. Okuyucuya,
can yakc problemlerin zmlerini, tm samimiyetiyle sunar. Onun eserlerinde ayn
zamanda umut da vardr.111 nsann iinde bulunduu gereklik kiiyi ne denli
bozguna uratrsa uratsn, Vallejo eserlerinde umuda yer vererek, tm
baarszlklara karn hayata dair ak bir kap brakmaktadr.

Varoluu dncenin umutla olan ilikisini en iyi aklayan dnrlerden

birisi Sartre olmutur Sartren, Buna baklarak denilebilir ki, bizim asl
beenilmeyen, yadrganp ktlenen yanmz ktmserliimiz deil, iyimser
sertliimizdir.112 bu ifadeleri, Vallejonun oyunlarnn etkisini ve ieriini aklar
niteliktedir.

110

M.de Unamuno, 1986, s. 46.

Flix G. Ilarraz, Antonio Buero Vallejo: Pesimismo o Esperanza? (Antonio Buero Vallejo:
Pesimizm mi Umut mu?), Revista de estudios hispnicos, New Jersey, 1967, s. 15.
112
J.P.Sartre, 1964, s. 20.
111

58

Vallejo eserinde Ignacio karakteri zerinden krl ontolojik adan

sorgular. Krlk ve kr olarak dnyaya gelme varolusal adan irdelenir: lk kez
niin kr olduumu dnmeye altm, niin kr insanlar var? Birok insann
bizden daha deerli olmamasna karn hayattan zevk almas iren!113 Deerleri
ve insann iinde bulunduu gerei, bir nevi trajediyi sorgulayan bu szler
Unamuno kadar, hemen hemen tm varoluu dnr ve yazarlarn dnceleriyle
paralellik gstermektedir.

Oyun, hakikatin katledilmesiyle, yani Ignacionun Carlos tarafndan

ldrlmesiyle son erer.

3.1.2. San Ovidio Konseri Adl Eserinde Krlk Kavram

Vallejonun tarihsel bir olaydan yola karak kaleme ald San Ovidio
Konseri (El Concierto de San Ovidio) adl eseri, 16 Kasm 1962 tarihinde Madrid
Goya Tiyatrosunda sahnelenmitir. Bu eserde de bir grup kr mzisyenin yksn
anlatan Vallejo, tpk Yakc Karanlkta oyununda olduu gibi, bu yaptnda da
krlk temasn ilemitir.

Vallejo, San Ovidio Konseri adl eserinde bir grup kr insann hikyesini,
krlk metaforunu kullanarak yanstmtr. San Ovidio Konseri 1771 ylnda
Paristeki bir olayn yksne dayanr. Oyundaki Valindin karakteri, alt kr
mzisyenden seyircilerin bu durumdan etkileneceini dnerek bir orkestra

113

A.B.Vallejo, a.g.e., s. 36.

59

oluturur. Onlar komik bir kla sokar, komik bir biimde giydirtir. Mzie gerek
bir yetenei olan kr David karakteri, tm engellere kar savaarak, Valindine
kout bir tavr sergiler. David, orkestra yelerini ve evresindeki herkesi aalayan
Valindini en sonunda ldrr. Fakat Buero bu oyununda, Davidin iinde bulunduu
koullara, engellere ve de su ilemesine ramen verdii mcadeleyi hakl karm
olur.114 Davidin Valindini ldrmesi, Carlosun Ignacioyu ldrmesinden farkllk
tekil etmektedir. Carlos gerei ldrr; ancak David ise kendi gereine ramen
mcadele eden bir karakter izlenimi izer. Davidin kendi gereiyle ve toplumla
mcadelesi gzler nne serilmektedir. Grmeyen biri olarak, gren birini ldren
David, bu durumda varolusal eitsizliin farkndadr: phe duymayacaklar. En
azndan benden. Kr bir adam, gren bir adam nasl ldrebilir ki?115 Ancak bu
varolusal eitsizlii bir anlamda alt etmeyi baaran David, direnen, mcadele eden
bir insan modelini bize sunmaktadr. Ancak umutla umutsuzluk arasnda geli
gidiler yaayan David, kr olmann varolusal amazna karamsarca yaklar kimi
zaman: Yoruldum Adriana. Bombo hissediyorum kendimi. Her ey bir ryayd
Bir kbus. Ve hala bir ey anlam deilim. Sadece grmediimi ve asla
gremeyeceimi biliyorum. Bir de leceimi.116 Oyunda krlk, kr karakterlerin
azndan ontolojik olarak birok kez dile getirilmi ve irdelenmitir.

3.2. Sarlk

114

Wallece Woolsey, Buero Vallejo: Versatile Spanish Dramatist (Buero Vallejo: ok Ynl
spanyol Dramaturg), The South Central Bulletin, Cilt-26, The Jones Hawkins niversitesi, 1966, ss.
14-15.
115
Antonio Buero Vallejo, El Concierto de San Ovidio, Editorial Castalia, Madrid, 1984, s. 189.
116
A.g.e., s. 190.

60

Buero Vallejonun krlk kadar zerinde durduu ve tiyatrosunda

kulland bir dier simgesel kavram da sarlktr. Sarlk simgesine yer verdii
oyunlarnn banda Bugn Bayram (Hoy es Fiesta) gelmektedir. Ayrca nl
spanyol ressam Francisco de Goyann hayatndan yola karak oyunlatrd
Goya ya Sanat ya lm Akl Uyuyunca (El Sueo de la Razn) eserinde de
sarlk simgesi karmza kmaktadr.

Bugn Bayram oyunu, teras katnda yaayan birka komunun birbirleriyle

ilikilerini ve lotadan kacak bir paraya bel baladklar umutlarn konu almaktadr.
20 Eyll 1956da Madrid Mara Guerrero Tiyatrosunda ilk kez sahnelenmitir.

Oyun, insan bal bana eletirmez, yaamn trajik anlam zerinde duran ve
dndren bir tragedyadr. Krlk ve sarlk da evresiyle tm balantlarn
yitirmi insanlarn umutlarn yitirmeden mcadelelerini anlatmaktadr. Bu
karakterler, evresindeki insanlardan daha bilinlidirler ve gerei daha iyi
anlayabilme yeteneine sahiptirler.117

Teras kat, bu oyunda karakterlerin birbirleriyle iletiim kurabildii ve

elenebildikleri bir mekn olarak sunulmutur. Yazar, bu oyunda insanlar kutuya
kapatlm bceklere benzetmitir. Endstri dnyasnn tutsa olan insan zgr
deildir. Bu tutsaklk, insann deimez bir yazgsdr. Birey, kitleyi aamaz ve snk
umutlara hapsolmutur.118 Yani insan, iinde yaad toplumun birer kurbandr ayn

117
118

H.G.Toledo, 2004, ss. 65-66.

A.g.e., s. 66.

61

zamanda. Bu durumda kitleden kopamayan birey tutsaklar ve iinde yaad

topluma ve kendisine yabanclar.

Yakc Karanlkta eserinin bakarakteri kr Ignacionun yerine, bu oyunda

sar Pilar karakteri karmza kmaktadr. Ancak iki karakteri farkl klan birok
zellik sz konusudur. Pilar, evresindeki ktlkten, sefillikten daha uzak kalmak
iin sarl yelemi gibidir.

Piyangonun terastaki komulardan birisine kt dedikodusu, komular

arasndaki ilikileri ve sefillii gzler nne serer. Ancak lotonun kimseye
kmadnn anlalmas, terasta yaayanlar hayal krklna uratr ve umut bir kez
daha yenilgiye urar. Umut ve umutsuzluk kavramlar zerinden Buero, yaamn
trajik yann ortaya koyar. Oyunun sar karakteri Pilarn kocas Silverio yaam
yle tanmlamaktadr: Hayatta her ey o kadar karanlk ve gizemli ki... Ve biz
insanlar da o kadar sefiliz ki...119 Oyundaki maddi ve manevi bu sefillik,
karakterlerin trajedisini ve gerekliini yanstmaktadr.

Oyunda elbette toplumsal gndermeler de arlktadr. spanyann iinde

bulunduu fakirlik ve umutsuzluk zerinde durulmutur. Ancak toplumsal olandan
ziyade, terasta yaayan bireylerin trajik konumlar tasvir edilmeye allmtr.

Teras kat, oyunda nemli baka bir metafordur. Kentin gzellii yukardan
bakldnda fark edilir. Yukardan aldatmacalar, yoksulluk, atmalar gze

119

Antonio Buero Vallejo, Hoy es Fiesta, Taurus Ediciones, Madrid, 1982, s. 165.

62

arpmaz. Oyunda teras kat, zgrlkle ve umutla zdelemitir.120 Teras katnn

altndaki yeryz ise, sefil gerekliin, yani umutsuzluun yzdr.

Buero Vallejonun sarlk simgesini kulland bir dier oyunu da, tarihsel
oyunlarndan biri olan, Goya ya Sanat ya lm Akl Uyuyunca (El Sueo de la
Razn) adl oyunudur. spanyol ressam Francisco de Goyann son yllarn ve
krallkla olan mcadelesini anlatrken Goyann sarl, delilik simgesiyle birlikte
Goyann dsel ve sanatsal dnyasna ynelir.

3.3. Delilik

Krlk ve sarlktan sonra, insann bilin ve benlik varoluunda en byk

engellerden birisi olan delilik, Vallejonun oyunlarnda karmza kar. Delilik
kavram Vallejonun tarihsel oyunlarndan Goya ya Sanat ya lm Akl Uyuyunca
(El Sueo de la Razn) ile toplumsal oyunlarndan biri olarak kabul gren Bodrum
Penceresi (El Tragaluz) adl oyunlarndaki karakterlerde ilenmitir.

spanyol ressam Goyann hayatnn son dnemlerini anlatt Goya ya Sanat

ya lm Akl Uyuyunca oyunda Goyay, hem sarl hem de deliliiyle, te
yandan kral ve adamlarna kar bu haliyle mcadele veren bir karakter olarak yer
verilmitir.

120

H.G.Toledo, 2004, s. 76.

63

Oyun ve Vallejonun oyundaki tekniiyle ilgili olarak Aziz allar kitabn

Trke basksndaki nsznde unlar sylemitir: Bu tiyatroda simgecilik ve
gerekilik birbirine geiir; d ile gerek, fantastik ile kurgusal ile somut
eylemsellik kartl, insann btnsel gereini yakalamay amalar. Ancak, bu
btnsel gerek, insana (bireye) btn btne ak deildir ve kimi yanlaryla
gizlidir. Bu nedenle, insanlar, (Karanln Ateinde olduu gibi) krlk ya da
(Goya rneinde olduu gibi) sarlk iinde yaarlar. te, bireyin tragedyas, ya
da o anda verili gerei ve zgrl ele geirme mcadelesi burada balar.121
Birey, kendi gereini ama abas ierisindedir. Ancak kavramlar ve kendi gerei
ierisinde skp kalr. Bireyin umutla srdrd bu zgrlk mcadelesi,
toplumsal olanla da srekli elimektedir.

Oyunda delilik ve akl bir arada verilmitir. Buero, Goyann ne zaman akll
ne zaman deli olarak davrandn kesin olarak vermez. Birinin balad yerde,
dieri de balamaktadr.122 Oyun karakterlerinden Leocadia ile Arrieta arasnda
geen diyalog, bu duruma rnek tekil eder:

Leocadia: (Sa yana doru birka adm atar): Mutfaktaki kediler olacak (Dner.)
Benimle hi konumuyor, ama var olmayan biriyle konuuyor. Nedensiz glyor ya
da grnmeyen varlklara kar kfrler savuruyor.
Arrieta: (Bastonu ile apkasn iskemleye brakarak Leocadiaya doru ilerler.)
Kukusuz, yalla zg delilikler de vardr. Ama neden olduu arlklar ve kendi
kendine yapt konumalar (Resimlere bakar.) Yllardr -hem de ne yllar!- buraya
121

Antonio Buero Vallejo, Goya Ya Sanat ya lm (Akl Uyuyunca), ev: S.Hilmi Tukur, Can
Yaynlar, stanbul, 1990, s. 7.
122
A.Teker, a.g.e., s. 179.

64

kapanm, karabasanlar dlyor. Ben, bunun delilik deil, tam tersine, delilikten
korunmak iin bulduu, kendine zg bir are olduuna inanyorum.123

Oyun kiilerinden Arrieta, konumalarnda, Goyann gerekten syrlmak

iin delilii kullandn iddia eder. Yine Arrieta, oyunun baka bir yerinde Goyann
delilii ve sanat hakknda bir nevi onaylayc szler sarf eder: Ya duvarlara
resmettii o samalklar, gerekten byk eserlerse? Ya, btn gc deliliindeyse?
Bu takdirde, kendim bir cce olduum iin, bu devin de ccelemesini isteyen bir
insan durumuna dm olmayacak mym?124 Ancak oyunun birok yerinde delilik
Goyaya rahatszlk verir ve bunu reddeder. Ben deli deilim Mariquitamn
nerede olduunu biliyorum.125 Kendi durumunu ise u szlerle zetler: Otuz yldr,
anlamadm bir oyunun seyirciliini yapyorum.126 Bu szler iinde bulunduu
sarl ve delilii, yani kendi gerekliini aklar niteliktedir.

Delilik kavram, kiinin benliiyle ilgili bir sknt olarak sunulmas kadar,
toplumsal bir mesaj iletme amal da kullanlmtr. Goya, oyun boyunca deli
olduunu kabullenmez. Asl deli olan karsndaki gler, zgrlk kart kral ve
adamlardr.

Oyunda Vallejo yabanclatrma unsurlarna da yer vermitir. Bu teknii ne

sren ve tiyatrosunda kullanan Bertold Brechtin Vallejoda etkileri bulunduuna
daha nce yer vermitik. Bir miyavlama sesi duyulur. Yal adam kelere

123

A.B.Vallejo, 1990, s. 27.

A.g.e., s. 101.
125
A.g.e., s. 82.
126
A.g.e., s. 66.
124

65

bakar.127 Aziz allar da benzer bir yorumda bulunmutur: Yani anlaymz,

Goyann anlayyla snrldr ve yazar, bizi, onun sarln paylamak zorunda
brakmtr. Yapsal nitelikteki bu yntemin amac, yalnzca sahne-salon uzakln
ortadan kaldrmak deil, ama ayn zamanda bir yabanclatrma salamaktr.128

Bodrum Penceresi (El Tragaluz) adl oyundaki karakterler, savan tm

ykclna, sefilliine tank olmu bir ailedir. Bu ailenin en yal yesi baba,
hafzasn byk lde yitirmi bir karakterdir. Delilik simgesi, bu karakter
zerinden verilmi ve topluma, savaa, insanla gndermelerde bulunulmutur.
Vicente ve Mario savatan sonra birbirine dman olan iki kardetir. Sava ncesi ve
sonras aile, olduka deiim gstermitir. Ancak bir ynyle aile hep gemii
yaamaktadr. Babann delilii de savaa ve sava esnasnda yaamn yitiren
ocuuyla ilikilidir. ki karde, sava sonras oluan tablodan, zellikle de
babalarnn

durumundan,

birbirlerini

sularlar:

Babamzn

delilii

senin

kabahatin.129 Mario, kardei Vicenteyi hedef alr.

Baba karakterinin deliliine hemen hemen btn diyaloglarda yer

verilmitir. Bu diyaloglardan birisi de ailenin Babas ile Annesi arasnda geen
diyalogdur. Baba, eini annesi olarak grmektedir.

BABA: Sen benim annem deil misin?

ANNE: (Glmser.) Evet, annenim. (Kuvvetlice) Hadi otur ve kes bakalm.
BABA: (Uysalca) Olur.
127

A.g.e., s. 36.
A.g.e., s. 9.
129
Antonio Buero Vallejo, El Tragaluz, Taurus Ediciones, Madrid, 1982, s. 342.
128

66

(Oturur ve dergilerle urar.)

ANNE: Makasla oynarken dikkatli ol, cann actabilir.
BABA: Tamam anneciim.130

Bu oyunda, bodrum penceresi metaforu da, sava sonras yeraltndaki

insanlarn dnyasndan d dnyaya, yani topluma alan bir durumu ifade eder.

Buero Vallejonun delilik kavramna yer verdii dier tarihsel oyunlar San
Ovidio Konseri ve Nedimeler adl oyunlardr. Ancak delilik kavram, yukarda
bahsi geen iki oyunundaki kadar ilenmemitir.

3.4. Umut ve Umutsuzluk

Varoluu dnr ve yazarlarn eserlerinde en ok zerinde durduklar

kavramlarn banda umut ve umutsuzluk gelmektedir. Antonio Buero Vallejo da
insann yazgsyla olan mcadelesinde umut ve umutsuzluk kavramlarn
eserlerinde irdelemitir. Oyunlarndaki mcadeleci karakterleri kimi zaman
umutludur, ancak kimi zamansa umutsuzlua derler. Vallejonun oyunlarndaki
umut kavramna deinmeden hemen nce, varoluu dnr ve yazarlarda umut
ve umutsuzluk kavramlarnn nasl ele alndna deinmekte fayda var.

130

A.g.e., s. 301.

67

Danimarkal varoluu dnr Kierkeegardn, umutsuzluk hakknda ifade

ettii, Bununla birlikte, sonsuzluk umutsuzluu ortaya karacak ve kendi benine
ivileyecektir; bylece ikence her zaman kendinden kurtulamamann sonucu olarak
gerekleir ve insan bylece kendi beninden kurtulamamann bir ham hayal
olduunu anlar.131 eklindeki dnceleri, Vallejonun Yakc Karanlkta eserindeki
Ignacionun durumunu tanmlar niteliktedir. Kierkeegard baka bir cmlesinde de,
Ignacionun gerekle ve bilinle olan ilikisini ifade eder gibidir: Bilin gelierek
ilerler ve geliimleri, umutsuzluun her zaman artan iddetini ler; bilin ne kadar
artarsa umutsuzluk o kadar iddetlidir.132 Ignacioda gerein bilinci had
safhadadr ve okuldaki dierler karakterler gibi mutlulukla kendini kandrmaz. Bu
gerekten, yani bu bilinten dolay en ok ac eken de odur.

Kierkeegardn dncelerinden en ok etkilenen yazar ve dnrlerin

banda Miguel de Unamuno gelmektedir. Unamunodaki Kierkeegard hayranln
ve etkisini Yetkin, Okuduu her eseri aslndan okumak iin, niversite retim
yeliinin gerektirdii Yunanca, Sanskrite, braniceden baka, Portekiz, Fransz,
talyan, ngiliz, Alman dillerini rendi. En son rendii yabanc dil, Kierkeegard
aslndan okumak iin Danimarka dili olmutu.133 eklinde ifade etmitir.
Eserlerindeki karakterler hem umutlu hem de umutsuzdur. Srekli olarak
kendileriyle savamaktadrlar. Umut ve umutsuzluk kavramlar eserlerinde, inan ve
inanszlk, lm ve lmszlkle btnlemitir.

131

S.Kierkeegard, a.g.e., s. 29.

A.g.e., s. 53.
133
M.de Unamuno, 1986, s. 9.
132

68

Yaam kargaas karsnda korku kendi iinde bir devinim yaratr. Korku
olaylarn yanltc eitliliini yok eder ve umutsuzluun yolunu aar. Umutsuzluk
yaamn yanltc renklerini karartarak karanln iindeki anlama ynelir.
Umutsuzluk anlamn ele geirilmesi amacyla yaplan savatr.134 Buero
Vallejonun Yakc Karanlkta oyununda Ignacionun da korkusu grememektir ve
okulun dier sakinleri gibi gryormu gibi kendini kandrmaktan ekinmektedir. Bu
sebeple aka ve daha birok duyguya benliinde yer yoktur.

Ac ekerek insan umutsuzlua der. Ancak bu ekilde geree, insan kendi

gereine daha ok yaknlar. Unamuno da buna benzer bir grte bulunur: Ac
ekmeden

baka

trl

nasl

kendimize

dner

dnsel

bilin

ediniriz?

Neelendiimizde kendimizi unuturuz, var olduumuzu unuturuz; baka bir varla

dnrz, yabanc bir varla, kendimizin yabancs oluruz. Ve ancak ac ile
yeniden kendi kendimiz olur, kendimize dneriz.135 Ignacio da srekli olarak bunu
yineler oyunda. Mutluluk, kiinin kendini, benliini kandrmasdr. Ancak bilince,
yani geree ac ekilerek ulalr. Ignacionun da gerei ve bilinci karanlk
dnyasnda olumutur, grenler dnyasnda deil.

Modern tragedya yazar olarak kendini tanmlayan Buero Vallejo, sanlann

aksine tragedyann pesimist bir zellii olmadn birok kere dillendirmi ve bunun
aksini, yani umudu karakterleriyle oyunlarna tamtr: Tragedyann en belirgin

134
135

Mehmet Mukadder Yakupolu, Varolu, Ahlak ve lm, Mor Yaynlar, Ankara, 2001, s. 75.
M.de Unamuno, 1986, s. 139.

69

zelliklerinden birisi, ktmser deil, aksine yazn dnyasnn en umut dolu

trlerinden birisi oluudur.136

Umudun, beklentinin absrd, yani sama olanla yakn bir ba vardr. Absrd,
mantksal olarak olanaksz anlamna gelmemektedir. Sadece, insan gcyle olanaksz
ya da herhangi bir anlalabilir yolla olanaksz anlam tamaktadr. Bu sebeple, bir
kii, dostunun hem l olup hem de canl olmasn mit etmez. Dostunun hep canl
olmasn arzu edecektir; bunun imknsz, yani absrd olduunu bile bile. Bu absrd
bir umuttur; nk insanlarn gcyle olanakszdr.137 Vallejoda da srarla grmeyi
arzulayan Ignacio karakteri karmza kar. nsansal olana boyun emez; sama
olduunu bile bile umutsuzluun iinde umudun peinden gider.

Vallejonun en umutsuz karakterlerinde umut, en umutlu karakterlerinde bile

umutsuzluk sz konusudur. nsann ierisindeki bu kartlk, Bueronun eserlerindeki
karakterlerin en belirgin zelliidir. Bugn Bayram adl eserinde Doa Nieves
karakterine, oyunun ilk perdesinde ve son perdenin son repliinde ayn sz ironik
bir ekilde syletir: Umut etmek gerek Her zaman umut etmek Umut hibir
zaman son bulmaz Umut sonsuzdur138 Umut ve umutsuzluk, Vallejonun
karakterlerinde bir aradadr. Youn olarak bu kavramlar iledii bir dier nemli
eseri de Bir Merdivenin yksdr.

3.4.1. Bir Merdivenin yks Adl Eserinde Umut ve Umutsuzluk Kavramlar

136

K.M.Heil, a.g.e., s. 128.

Soren Kierkeegard, Korku ve Titreme, ev: brahim Kapaklkaya, Aa Kitabevi Yaynlar,
stanbul, 2008, s. 21.
138
A.B.Vallejo, Hoy es Fiesta, s. 195.
137

70

Buero Vallejonun Bir Merdivenin yks (Historia de Una Escalera) adl

oyunu 14 Ekim 1949 tarihinde Madridde sahnelenmitir. Vallejonun ilk yazd
oyunlardan biri olma zelliinin yan sra, bu oyun sahnelendikten hemen sonra
ald olumlu eletirilerle dikkatleri zerine ekmitir. Bu sebeple oyun, Lope de
Vega Tiyatro dlne layk grlmtr.

Oyunda, birbirini izleyen kuak spanyol ailenin ksr dngs ve ailenin

iinde yer alan karakterin bireysel devinimsizlii anlatlmaktadr. Oyunun bakiileri
Fernando ve Urbano, birbirinden farkl iki karakterdirler. Fernando, sanatla
uramak istemektedir ve bireysellikten ve tek bana ykselmekten bahsedip
durmaktadr. Ancak Urbano, sendika yesi, toplumsal yan ar basan bir iidir.

Fernando: Evet, rnein On yl iinde kantlarm. Kimin daha ileri gittiini

greceiz, bakalm sen sendikanla m yoksa ben tasarmlarmla m daha baarl
olcaz?
Urbano: Ben daha fazla ilerleyemeyeceimi imdiden biliyorum; sen de
ilerleyemeyeceksin. Ben baarl olursam hepimiz baarl olacaz demektir. Ama
kestirmeden sylersek, on yl sonra yine bu merdivenleri trmanacaz ve yine bu
Kulpte sigaramz tttreceiz.139

Urbano, Fernandoya gre gereki bir tutum ierisindedir ve toplumsal,

kolektivist olana bel balamtr. Ancak Fernando ise bireysel zgrln peinde
koan bir idealisttir.
139

Antonio Buero Vallejo, Bir Merdivenin yks, ev: Yldz Ersoy Canpolat, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1993, s. 10.

71

Oyunda merdiven metaforu, Buero tarafndan devinimsizlii, aynl

anlatmak iin kullanlmtr. Varoluu dnrler tarafndan otantik olmayan diye
tarif edilen bu aynlk, devinimsizlik varoluu yazar ve dnr Albert Camus
tarafndan zellikle ele alnm ve irdelenmitir. Mitolojik bir ykden yola kp
Sisifosun yksyle, modern dnya ve modern insann yaamyla paralellik kurduu
Sisifos Syleni adl eserinde Camus, devinimsiz, otantik olmayan bir insan
yaamn tanmlamtr. Camus, bu yaam sama (uyumsuz) olarak nitelendirir. Bu
sebeple hayatn bu uyumsuzluu ve anlamszl zerinde srarla durmutur.
Camusa gre, yaam anlamlandrmak yersizdir: Ya rpnmalar aan daha yksek
bir anlam vardr bu dnyann ya da bu rpnmalardan baka hibir ey gerek
deildir.140

Dnr ve yazar Albert Camusun yaamn samal ve anlamszlna dair

olan bu dnceleri, daha sonrasnda birok tiyatro yazar tarafndan da irdelenmitir.
Bunu, oyunlarnda en ok ileyen tiyatro anlaynn banda Absrt (Sama)
Tiyatrosu141 gelmektedir. Bu oyun yazarlarndan balcalar da, Beckett, Ionesco,
Adamov, Arrabal, Pinter, Albee, Kopit, Hildesheimer, Tardieu gibi isimlerdir. Sama
Tiyatrosu, varoluu dnceye olduka yakndr. Hayatn tek dzeliini,
devinimsizliini en iyi anlatan tiyatro yazarlarnn banda Samuel Beckett
gelmektedir. Beckett, Godotyu Beklerken adl tiyatro eserinde, oyun kiileri

140

A.Camus, 2008, s. 89.

1950lerde zellikle Fransada yaygnlk kazanm bir avangard tiyatro akm ve anlay. Sama
Tiyatrosu, 2. Dnya Savann da yol at tinsel bunalmdan kaynaklanan ktmser, bilinmezci ve
hiliki bir dnya gr dorultusunda, insann varoluunu ve yaamn mantk d, sama ve
anlamsz olarak ortaya koymaya, insanlar arasnda iletiimin olanakszln gstermeye almtr.
A.allar, a.g.e., s. 155.
141

72

Vladimir ile Estragonun azndan modern insann trajikomik durumunu ifade

etmitir:

Estragon: Gidelim.
Vladimir: Gidemeyiz.
Estragon: Neden?
Vladimir: Godotyu bekliyoruz.
Estragon: Ha! (umutsuzca.) Napcaz?142

Beckett, oyun kiileri Vladimir ve Estragon ile yaamn duraanln gzler

nne sermektedir. Hayatn devinimsizliiyle ilikilendirilen Godotyu Beklemek
diyalogu oyunda birok kez tekrarlanr. Vladimir ile Estragon oyun boyunca ayn
karede srekli olarak Godotyu beklerler. Bireyin, toplumun amazlar trajikomik
olarak yanstlmtr. Elbette tragedya yazar Vallejoda biimsel farkllk oktur;
ancak, yaamn trajik yanna olan bu gnderme onun da oyununda baskn olandr.

Beckettin Godotyu Beklerken adl oyunu trajikomiktir. Hznl olan ile

gldrc olan bir arada verilmitir. Duraklamalar, sessizlik, yinelemeler, vb.
birok yntem, Beckett tarafndan hayatn samaln ve tek dzeliini gzler nne
sermek iin kullanlmtr.143

142

Samuel Beckett, Godotyu Beklerken, ev: Uur n- Tark Gnersel, Kabalc Yaynevi, stanbul,
2006, s. 110.
143
Nazan Tuta, Absrd Diyaloglar: Godotyu Beklerken, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-25,
Ankara, 2009, s. 113.

73

Bu devinimsiz hayata olan sitem, Vallejonun oyununda ise Fernandonun

szlerine yansmtr: Byle yaayp gitmek korkun olacak Merdivenleri, seni
hibir yere ulatrmayacak olan bu basamaklar inip karak, tezghta binbir hile
yaparak, yaptn iten irenerek gnleri ard ardna devirmek.144 Fernandonun bu
szleri, endstri toplumunda makinelerle toplum arasnda skp kalm modern
insann trajedisini anlatr niteliktedir. Bu bireysel ve toplumsal devinimsizlik,
varoluu birok dnr tarafndan da dile getirilmitir. Unamuno bu durumu,
insann toplumla ve kendisiyle uyumsuzluu eklinde ifade etmitir.

kinci perdede aradan on yl geer; fakat, yaamn aynl ve devinimsizlii

dikkatleri ekmektedir: On yl gemitir ama hi anlalmaz. Yine ayn kirli ve
yoksul merdivenler, zili olmayan kaplar. Camlar kirli pencereler.145 nc
perdede ise yirmi yl gemitir. Ancak geen onca zamana karn aynlk gn yz
gibi ortadadr. Yirmi yl byk bir hzla gemitir. Artk gnmzdeyiz. Ayn
komularn inip ktklar merdiven yine tm yoksulluunu korumaktadr. Zamanla
yaplan birka yeni ayrnt ile yoksulluk gizlenmeye allmtr, ancak
baarszdr.146 Devinimsizlik (inotantiklik) ve sefillik, oyuna damgasn vuran
kavramlardr. Ancak bu kavramlar, merdiven ve basamaklar metaforlaryla
iletilmeye allmtr. Bu basamaklarda ise hep ayn yzler, yani karakterler
yaamlarn srdrrler. Aradan geen yirmi yla ramen Fernando ve Urbanonun
yaamlarnn aynl ve birbirleriyle ayn merdiven etrafndaki benzerlikleri
diyaloglara yansmtr:

144

A.B.Vallejo, 1993, s. 11.

A.g.e., s. 24.
146
A.g.e., s. 41.
145

74

Urbano: Evet. Hani o i tasarlarn nerede kald? Bakalarna tepeden bakmaktan

baka bir ey yapmadn. Ama kurtaramadn kendini, zgr olamadn. (Trabzana
vurarak.) Benim gibi, tekiler gibi hala bu merdivenlere asl kaldn.
Fernando: Evet, senin gibi. Sen de sendikanla, birlik beraberlik yaparak yol
alacaktn hani! Gya ykselecektin! (Alayl) Herkesin durumunu, benim durumumu
bile dzelteceksiniz siz147

Bireysel ve toplumsal umutlar, yaamn sradanl ierisinde neredeyse yok

olmutur. Yirmi yl gibi uzun bir srede deimeyen bir toplum ve bireyler sz
konusudur.

Oyunda sadece Urbano ve Fernando karakterleri deil; onlarn eleri de yllar

ierisinde birbirlerine benzemilerdir. En sonunda, Fernandonun olu Gen
Fernando ve Urbanonun kz Gen Carmina da tpk babalar gibi konumaya
balarlar. kisi arasndaki iliki ve aralarnda geen diyaloglar, yirmi yl ncesi
yaplan diyaloglar anmsatr:

Gen Fernando: Evet Carmina. Burada bizler iin yalnzca hoyratlk ve

anlaamamazlk var. Dinle beni! Eer sevgini benden esirgemezsen neler yapacam
neler. nce teknisyen olacam, ok para kazanacam, btn inaat irketleri benim
peimden koacaklar. O zaman evlenmi olacaz Buradan uzak, temiz ve mutlu
bir yuvamz olacak Ama okulumu da brakmayacam. Hayr, hayr Carmina Ve

147

A.g.e., s. 55.

75

mhendis olacam. lkenin en byk mhendisi olacam, sen de benim kk

karm
Gen Carmina: Fernando! Ne byk mutluluk! Ne byk mutluluk!148

Gen Fernando, babasn tekrarlamaktan teye geemez. Oyunun sonunda yer

alan bu diyalog, Buero tarafndan umudun ironik bir yan olarak sunulmutur.

Buero Vallejo, bireyden yola karak toplumun zamana meydan okurcasna

aynln dile getirmitir. Sava sonras spanyol toplumuna ve bu toplumdaki
bireylere de ayna tutmaktadr eser. Bu sebeple oyunda, anlatlan ve kullanlan
merdiven metaforu, toplumsal ynyle de deerlendirilmitir: Ayn merdiveni
kullanan, bu merdivenden inip kan drt aile, o dnem spanyol toplumunun kk
bir kesitini yanstmaktadr. Yoksul snfn iinde bulunduu ksr dng
sergilenmektedir. Ne on yl, ne yirmi yl, ne de otuz yl sonra madd olanaklarn
iyiletiremiyorlar bir trl. Kimi zaman bu bataklktan kurtulacak gibi oluyorlar,
ama istenleri yetersiz kalyor, kimi zaman da koullar elvermiyor gerekten. k,
,

bacas

olmayan bir

merdiven yukar

kmalarn

salamyor,

hep

initedirler.149

Fakat toplumsal baarszln ve devinimsizliin sembol merdiven ve

merdivendekilerin bu durumlarnn sorumlusu, bireylerin, yani oyundaki
karakterlerin kendilerinden bakas deildir. Bir nceki kuaktan ana babalar gibi
kabuklarndan kmaya, daha iyi yaam koullar salamaya alrlar, umutludurlar
148

A.g.e., s. 60.
Yldz Ersoy Canpolat, Antonio Buero Vallejo ve Bir Merdivenin yks zerine, Ankara
niversitesi Dil-Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt-35, Say-2, Ankara, 1990, s. 37.
149

76

hep, ama baar elde edemezler. Bu baarszln kk yalnzca koullarda deil,

kiinin kendisindedir.150 Vallejo bu eserinde de karakterlerinin, ne kadar toplumsal
koullarn

emberinin

iinde

olurlarsa

olsunlar,

yine

de

bu

koullar

deitirememelerinin sorumlusu olarak yine onlar gsterir. Yani seimleri, onlar

yaadklar koullara hapsetmitir.

3.4.2. Bugn Bayram Adl Eserinde Umut ve Umutsuzluk Kavramlar

Teras katnda yaayan bir grup insann hikyesinin anlatld Bugn Bayram
adl oyunda, insanlarn umutlar bir piyango biletine baldr. Vallejo, bu durumu
bireysel ve toplumsal bir ironi olarak oyuna yanstmtr.

Bugn Bayram, tpk yazarn bir nceki eseri Bir Merdivenin yksnde
olduu gibi, bir grup insann yoksulluktan ka yksn anlatr. Oyundaki
karakterlerin umutlar bir piyango biletine terk edilmitir. Oyun kiileri, kendi
abalaryla yaratacaklar bir umut peinden gitmezler. Bu nedenle, umutlar bir nevi
mucizeye baldr. Komularn ortak bu umutlar karsnda, oyunun bakarakteri
Silverionun bireysel umutlar sz konusudur.151

Oyun kiilerinin tm umutlar byk ikramiye zerinde younlar. Planlar,

hayaller bunun zerine yaplmaktadr. Planlarn piyango bileti zerine yapan oyun
kiilerinden birisi de Manoladr: (Hayal ederek) Eer loto bana ksayd, kyme

150

A.g.e., s. 37.
Martha T. Halsey, Buero, Olmo and the Dialects of Hope (Buero, Olmo ve Umudun Diyalektii),
South Atlantic Modern Language Association, Cilt-45, Pennsylvania State University, 1980, ss. 4243.
151

77

geri dnerdim. Birazck para karlnda kardelerim beni iyi karlarlard ve ben
de onlara, evin geimi ve kyn dier ileri konusunda yardmc olurdum. Burada
ok yalnzm, kocam hibir zaman yanmda deil (olduka zgn bir ekilde)
nk zaten onun nerede olduunu biliyorsunuz Hapiste (Bir sre sessizlik)
Eer bana ksayd loto, kocama daha fazla yardm ederdim. Ona paketler
gnderirdim, daha sk ziyaret ederdim Ama kyme geri dnerdim yine de. Bu
ekilde ok yoruldum. Zavall Luisciim de burada bymezdi bu halde. Oras ona
daha iyi ve renkli gelirdi. Ve kocamn dnn sabrla beklerdik152 Umutlarn,
hayallerini maddi dnyaya, yani kk bir kt parasna balam Manolann
hayalleri, lotonun kmamas zerine suya der: Artk kye dnemeyeceim.
Zavall Luisciim de. Burada byyecek salksz ve renksiz bir ekilde.153
nsanlarn hayallerini, planlarn ve zgrlklerini kendisi dnda bir gce havale
etmesine, yani kendi iradesi ve seimi dnda bir beklenti ierisine girmesine bir
sitem sz konusudur Buero Vallejoda. Bu sebeple de umutsuzluk ve hayal krkl
kanlmazdr. Ancak tm bunlara ramen Vallejo umut konusunda ak bir kap
brakr ve oyunu Doa Nieves karakterinin Umut sonsuzdur154 szyle sonlandrr.

Vallejo, umuda dair u szleri sarf etmitir: Umut edilir, her zaman umut
edilir. Hatta umduumuz geree inanlmadan umut edilir. Umut edilir nk umut,
insana zgdr...155 Buero Vallejo bir tragedya yazar olarak insann trajik yann
sahneye yanstmtr. Ancak insann trajik yan, sadece olumsuzluk ve ktmser bir
tablo oluturmaz. Vallejo, modern insann trajik yann ele alrken umudu es

152

A.B.Vallejo, Hoy es Fiesta, s. 170.

A.g.e., s. 189.
154
A.g.e., s. 195.
155
M.T. Halsey, 1980, s. 48.
153

78

gememi ve insann umut ve umutsuzluk arasndaki konumunu oyunlarna konu

edinmitir. Trajedi her zaman umutsuzluk deil umut anlam da tar.156 Vallejo
tragedyalarnda insann umutsuzlukla yan yana duran umudunu, Bugn Bayram ve
dier oyunlarna baarl bir biimde yanstmay baarmtr.

156

H.G.Toledo, 2004, s. 65.

79

SONU

Varoluu dnce, zellikle yaanan dnya savalarnn etkisiyle, XX.

yzyl dncesini ve insann etkilemitir. Savalarn yan sra, bireyin toplum
karsndaki edilgen konumu, kendini ve evresini tanmlamadaki ikilemleri,
kukular ve belki de en nemlisi endstri, teknoloji karsndaki yalnzl karsnda
varoluu dnce, zellikle XX. yzyln ikinci yarsnda Bat toplumlarnn ve bu
toplumlarda yaayan bireylerin szcs olmutur. Varoluu dncenin XX. yzyl
insanna hitap etmesinin balca sebebi, sistematik felsefi dnce akmlarndan
ayrlan yndr.

Tanr tanmaz varoluulardan daha ok Hristiyan varoluular, insann

tinine yerlemi derin boluu giderme ve aklama yoluna gitmilerdir. Bu sebeple
ou zaman iyimser sertlikleri umuda dnebilmitir. spanyol yaznsal ve dnsel
dnyasnn en nemli isimlerinden Miguel de Unamuno da bu perspektifte eserlerini
kaleme almtr. Bu dnsel dnya elbette sanatta, zellikle de edebiyatta kendisine
bir yansma bulmutur. Avrupa yazn dnyasn olduka etkileyen varoluuluk,
endstri toplumunda yalnzlam insann trajedisini konu edinmitir. Elbette insann
bu durumunu, trajikomik olarak ele alan yazarlar da olmutur. Ancak modern insann
trajedisi, en ok dramatik olarak ele alnm ve tiyatro yazarlar tarafndan genellikle
bu ekilde ilenmitir.

Modern tragedya yazar olarak kendini tanmlayan Antonio Buero Vallejo,

savalara, ykmlara, lme, diktatrle yakndan tanklk etmi biri olarak, elbette

80

insann yaam karsndaki trajik durumunu ve konumunu, oyunlarna ve de sahneye

yanstmaya abalamtr. Yzyln tm ykmlar arasnda hzla makinalaan bir
dnyann bireyini tanmlarken elbette varoluu yaklamlar aar basar. nk
bireyin yaad ve iinde bulunduu bu durumu aklamaya en yatkn gr
varoluu yaklamdr. Bu sebeple, Antonio Buero Vallejo oyunlarnda youn bir
ekilde varoluu dnceyi ilemitir. Onun karakterleri, umut ve umutsuzluk
arasnda skp kalm bireylerdir. Bu karakterlerde yaamn trajik duygusu
mevcuttur. Bu durumu Miguel de Unamuno us ile iman, Sartre ve Camus
makinalaan toplum ile zgrlk arasnda skan bireyler olarak eserlerinde ele
almlardr. nsannn bu yalnzl, beraberinde yaamn devinimsizliini de getirir.
Bu devinimsiz yaam Vallejonun eserlerinde, zellikle de Bir Merdivenin yks
adl oyununda enine boyuna ele alnmtr.

Vallejo

oyunlarnda

birok

metafordan

ve

kavramsal

simgelerden

faydalanmtr. Krlk, sarlk, delilik gibi kavramlar oyunlarnda zellikle

kullanmtr. Bu kavramlarn elbette hem bireysel hem de toplumsal boyutu sz
konusudur. Bireysel boyutuyla incelediimizde varolusal (ontolojik) karmlar ve
yaklamlar karmza kmaktadr. Yakc Karanlkta adl eserinde krlk,
spanyann ve o toplumdaki insanlarn ierisinde bulunduklar konumu ifade eden
bir kavramdr. Ancak krlk toplumsal krlkten ziyade, daha ok oyunun
bakarakteri Ignacio ve etrafndakiler znelinde ontolojik, yani varolusal bir gerek
olarak ele alnmtr. Vallejonun oyunlarnda kulland dier kavramlar ve
metaforlarda da varolusal yaklamlar sz konusudur. Eserlerinde bireyin kendi
gereiyle yzlemesi gerektii vurgusu had safhadadr. Eserlerindeki bu yaklam,

81

Vallejoyu, etkilendii yazarlarn banda gelen Miguel de Unamunoya biraz daha

yaknlatrmaktadr. Ancak Buero Vallejo, etkilendii tm dnrler ve tiyatro
yazarlarna ramen kendine zg bir tiyatro anlay gelitirebilmitir.

Buero Vallejodaki yaamn trajik duygusu, her ne kadar karakterlerine

umutsuz, ktmser bir ekilde yansm grnse de, Vallejoda, dolaysyla
karakterlerinde umuttan sz edebilmek mmkndr. Gerein ne kadar ykc ve
yakc da olsa, bu denli arzulanmas tm bu umuttan, varolusal gerekle yzleme
abasndan baka bir ey deildir.

82

TRKE ZET

Bu tez, spanyol tiyatro yazar Antonio Buero Vallejonun eserlerindeki

kavramlar ve bu kavramlarn varoluuluk asndan nasl deerlendirildiini
irdelemitir. Yazarn, oyunlarnda kulland baz kavramsal simgeler ve metaforlar
bu anlamda incelenmitir

Bir tragedya yazar olan Buero Vallejo insan, yaamn trajik duygusu
ierisinde deerlendirmi ve bu ynde tragedyalar kaleme almtr. Modern insann,
kendisiyle ve toplumla olan amazlarn, ikilemlerini gzler nne sermitir.
Eserlerinde balca, krlk, sarlk, delilik gibi kavramlar ele almtr ve bu
kavramlara toplumsal adan yaklat gibi, onlar varolusal (ontolojik) adan da
deerlendirmitir. Krlk, sarlk, delilik ayn zamanda bireyin toplum karsndaki
varolusal eitsizliini de dile getirmektedir. Ayrca kulland merdiven, teras
kat, bodrum penceresi gibi metaforlarla da, varoluu dnceyle yaknlk
kurmaktadr.

Buero Vallejo, etkisinde kald filozof ve yazar Unamunonun dncelerini

eserlerine yanstmtr. Unamunonun varoluu dnceleri, kendisinden sonraki
birok yazarda olduu gibi, Vallejonun da eserlerinde ilenmitir. Umut ve
umutsuzluk arasnda skp kalm birey, tpk Unamunonun karakterleri gibi,
Vallejonun karakterlerinin de balca profilini oluturmaktadr. Vallejo, spanyann
en byk ykmlarndan birisi olan spanya Savana ve i sava sonras bask,
sansr ve diktatrlk uygulamalarna yakndan tanklk etmi bir yazardr.

83

spanyann ve kendisinin yaad bu travmalar, eserlerine de yansmtr. Bu

travmalar, toplumsal olduu kadar, bireyin iinden kamad varolusal problemleri
de ifade etmektedir.

Vallejo, XX. yzyln en nemli tiyatro yazarlarndan biri olarak kabul

grmektedir. Sadece kendi lkesinde deil, tm dnyada, eserleriyle yank
uyandrmtr. Bu yanknn sebebi de, tiyatro anlayna getirdii zgn
yaklamlardr. Vallejo, endstri toplumunda yalnzlatrlm bireyin trajedilerini
kaleme alan bir modern tragedya yazardr. te yandan, zellikle Aristotelesin
Poetikasnda belirttii ilkelere da bal kalmtr. Katharsis, yani arnma
dncesini prensip edinmi ve bunu eserlerine baaryla yanstabilmitir.

84

ABSTRACT

In this thesis, to concentrated the works of Spanish writer Antonio Buero

Vallejos works through all concepts and how these concepts are fully described in
terms of existentialist perspectives. The author uses concepts of plays and some
symbolic elements which were investigated in this regard. Antonio Buero Vallejo
used to be the author of human tragedies and tragic sense of life, evaluated in this
direction through his written tragedies. Usually, most of his tragedies which was
deeply connected to the modern man and women and society itself through so many
dilemmas,dilemmas has shown. Specially in the works of blindness, deafness,
madness concepts processed in his works. All these concepts, such as socially
closer to them and who looks from social perspectives as well as to existential /
ontological way of perspectives which assessed or used. Mean time, blindness,
deafness, madness which related to the existential inequality also expresses the
individuals community against the society. Also Vallejo, uses by some symbols or
metaphors such as the ladder, terrace, basement window and which all relates
to the existentialist though, such as establishing intimacy.

His works usually the influence of works that reflected the thoughts of the
philosopher, thinker and writer of Unamuno. Particularly, Unamunos existential
thoughts which was heavily influenced many Spanish writers just after him, as well
as the works of Vallejo was processed. Vallejos individual characters was caught
between hope and despair, -just like the characters of Unamuno- as well as the
characters of Vallejos were in the main profile. Also, Vallejo was an eye witnessed
of the most destructive, violent and traumatic period of the Spanish Civil War and

85

just after through oppressed, censored etc. long run military based totalitarianism
under the Francos despotic regime. Vallejos his own traumas and the traumas of
Spain was deeply reflected in his works. These traumas, as well as social, existential
questions, problems and social confusing was remain unsolved through the
individuals.

Finally, Vallejo, was regarded as one of the most important and influential
writer of the 20th centurys theatre world and not just in his country but also aroused
world-wide echo around the globe. This unique approach brings the understanding
echo of his plays in the 20th centurys theatre. Vallejos writing which is clearly
indicates of the human loneliness in the modern society through the individual
tragedies. On the other hand, he was deeply respected especially between Aristotle in
the Poetics was noted. Also, Vallejo had used for his plays to Catharsis(emotional
cleansing or purging) principles by Aristotle in the Poetics and did worked
successfully into his theory which was reflected on his writings.

86

KAYNAKA

Ak,

Yasemin,

Albert

Camusda

ve

Jean-Paul

Sartreda

Samann

Karlatrlmas, Mula, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mula niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits, 2007.

Arkl, Ercan, Devrimler ve Kltr Tarihi Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar,

stanbul, 1975.

Arkl, Ercan, Dnya Devrimler ve Kar-Devrimler Tarihi Ansiklopedisi,

Geliim Yaynlar, Cilt-2, stanbul, 1975.

Beckett, Samuel, Godotyu Beklerken, ev: Uur n-Tark Gnersel, Kabalc

Yaynevi, stanbul, 2006.

Bykdvenci, Sabri, Gabriel Marcel: znellik, Teknoloji ve Varln Gizemi,

Bibliotech Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt-13, Ankara, 2011.
Camus, Albert, Bakaldran nsan, ev: Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul,
2008.
Camus, Albert, Sisifos Syleni, ev: Tahsin Ycel, Can Yaynlar, stanbul, 2008.

Camus, Albert, Yabanc, ev: Vedat Gnyol, Can Yaynlar, stanbul, 2007.

87

Canpolat, Yldz Ersoy, Antonio Buero Vallejo ve Bir Merdivenin yks

zerine, Ankara niversitesi Dil-Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt-35, Say-2,
Ankara, 1990.

Cevizci, Ahmet, Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002.

Colette, Jacques, Varoluuluk, ev: Ik Ergden, Dost Kitabevi Yaynlar,

Ankara, 2006.

allar, Aziz, Tiyatro Kavramlar Szl, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul,

2004.

Dietrich, Aye Pamir, Yeraltndan Notlar Nihilizm ve Egzistansiyalizm, Littera

Edebiyat Yazlar Dergisi, Cilt-25, Ankara, 2009.

Dostoyevski, Fyodor, Yeraltndan Notlar, ev: Mehmet zgl, Engin Yaynclk,

stanbul, 1998.

Erteber, alar, Miguel de Unamunonun La Venda (Kr) ile Antonio Buero

Vallejonun En la Ardiente Oscuridad (Yakc Karanlkta) Eserlerindeki Ortak
Kavramlar ve ki Eserdeki Krlk mgesi, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-25,
Ankara, 2009.

88

Erteber, alar, Miguel de Unamunonun Sfenks ve Gnlkler Adl

Yaptlarndaki Benzer Kavramlar, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-23, Ankara,
2008.

Foulqui, Paul, Varoluu Felsefe, ev: Yakup ahan, Geliim Yaynlar, stanbul,
1976.

Foulqui, Paul, Varoluunun Varoluu, ev: Yakup ahan, Toplumsal Dnm

Yaynlar, stanbul, 1998.

Garcia, Ayfer Teker, spanya Sava ve Tiyatro, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt13, Ankara, 2003.

Garca, Ayfer Teker, Ramn Del Valle-Inclndan Bir Esperpento rnei:

Don Friolerann Boynuzlar, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-13, Ankara, 2003.

Grimal, Pierre, Mitoloji Szl, ev: Sevgi Tamg, Sosyal Yaynlar, stanbul,
1997.

Gndoan, Ali Osman, Edebiyat ve Felsefe likisi zerine, Ankara niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt-40, Ankara, 1999.

Grtuna, Ali Osman, Bulant, Bibliotech Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt-13,
Ankara, 2011.

89

Halsey, Martha T., Buero, Olmo and the Dialects of Hope, South Atlantic Modern
Language Association, Cilt-45, Pennsylvania State University, 1980.

Halsey, Marta T., Lighy and Darkness As Dramatic Symbols In Two Tragedies
of Buero Vallejo, Hispania, Cilt-50, Pennsylvania State University, 1967.

Heidegger, Martin, Nietzschenin Tanr ld Sz ve Dnya Resimler a, ev:

Levent zar, Asa Kitabevi, Bursa, 2001.

Heil, Katrina Marie, Modern Tragedy in the Absence of God: An Analysis of

Unamuno and Buero Vallejo, Teksas niversitesi, Austin, 2006.

Ilarraz, Flix G., Antonio Buero Vallejo: Pesimismo o Esperanza?, Revista de

estudios hispnicos, New Jersey, 1967.

Ik, Gl, spanya: Bir Baka Avrupa, Metis Yaynlar, stanbul, 1991.

Kaufmann, Walter, Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk, ev: Akit Gktrk,

De Yaynevi, stanbul, 1965.

Kierkeegard, Soren, Korku ve Titreme, ev: brahim Kapaklkaya, Aa Kitabevi

Yaynlar, stanbul, 2008.

90

Kierkeegard, Soren, lmcl Hastalk Umutsuzluk, ev: Mukadder Yakupolu,

Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2007.

Lpez, Jos Marra, Conversacin Con Antonio Buero Vallejo, Taurus Ediciones,
Madrid, 1982.

Magill, Frank, Egzistansiyalist Felsefenin Be Klasii, ev: Vahap Mutal, Dergh

Yaynlar, stanbul, 1992.

Mounier, Emmanuel, Varolu Felsefelerine Giri, ev: Serdar Rifat Krkolu, Alan
Yaynclk, stanbul, 1986.

Nietzsche, Friedrich, te Byle Dedi Zerdt, ev: Ahmet Cemal, Kabalc

Yaynevi, stanbul, 2007.

OConnor, Patricia W., Censorship in the Comtemporary Spanish Theater and

Antonio Buero Vallejo, Hispania, Cilt-52, Ilinois, 1969.

Pessoa, Fernando, Huzursuzluun Kitab, ev: Saadet zen, Can Yaynlar,

stanbul, 2007.

Pilar, Pierre, spanya Sava, ev: Ik Ergden, Ankara, 2007.

Rosenthal, M.-Yudin P., Felsefe Szl, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1997.

91

Sartre, Jean-Paul, Bulant, ev: Selhattin Hilv, Can Yaynlar, stanbul, 2010.

Sartre, Jean-Paul, Varoluuluk Materyalizm ve Devrim, ev: Emin Trk Eliin,

Ata Kitabevi, Ankara, 1964.

Sofokles, Kral Oidipus, ev: Bedrettin Tuncel, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul,

2009.

Teker, Ayfer, Antonio Buero Vallejonun Oyunlarnda Simgesel eler,

Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 1997.

Toledo, Hale Gknar, Antonio Buero Vallejoda Yaamn Trajik Duygusu, rn

Yaynlar, Ankara, 2004.

Toledo, Hale Gknar, Miguel de Unamunonun Antonio Buero Vallejo

Tiyatrosundaki Yansmalar, Littera Edebiyat Yazlar, Cilt-13, Ankara, 2003.

Toledo, Hale, Unamuno Tiyatrosu, Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul, 2006.

Tuta, Nazan, Absrd Diyaloglar: Godotyu Beklerken, Littera Edebiyat Yazlar,

Cilt-25, Ankara, 2009.

92

Tzn, Grel, Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt-11,

stanbul,

1990.

Ula, Sarp Erk, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2002.

Umehara, Takeshi, Orman Uygarl: Eski Japonya, Postmodernizme Yol

Gsteriyor, Yzyln Sonu, Editr: Nathan Gardels, ev: Belks orak Dibudak,
Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1999.

Unamuno, Miguel de, Gnlkler, ev: A.Burak Zeybek, Sel Yaynclk, stanbul,
2008.

Unamuno, Miguel de, Sis, ev: Yldz Ersoy Canpolat, Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, stanbul, 2006.

Unamuno, Miguel de, Yaamn Trajik Duygusu, ev: Osman Derinsu, nklab
Kitabevi, stanbul, 1986.

Vallejo, Antonio Buero, Bir Merdivenin yks, ev: Yldz Ersoy Canpolat,
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993.

Vallejo, Antonio Buero, El Concierto de San Ovidio, Editorial Castalia, Madrid,

1984.

93

Vallejo, Antonio Buero, El Tragaluz, Taurus Ediciones, Madrid, 1982.

Vallejo, Antonio Buero, Goya Ya Sanat ya lm (Akl Uyuyunca), ev: S.Hilmi

Tukur, Can Yaynlar, stanbul, 1990.

Vallejo, Antonio Buero, Hoy es Fiesta, Taurus Ediciones, Madrid, 1982.

Vallejo, Antonio Buero, Yakc Karanlkta, ev: Hale Toledo, Mitos-Boyut

Yaynlar, stanbul, 2006.

Yakupolu, Mehmet Mukadder, Varolu, Ahlak ve lm, Mor Yaynlar, Ankara,

2001.

Yeres, Artun, Sakncal 100 Film, Es Yaynlar, stanbul, 2006.

Woolsey, Wallece, Buero Vallejo: Versatile Spanish Dramatist,

The South

Central Bulletin, Cilt-26, The Jones Hawkins niversitesi, 1966.

94