Anadolunun Türkleşmesi Ve Islamlaşmasında Tasavvufi Zümre Ve Akımların Rolü

Cumhuriyet niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi

Cilt: VII / 1, s. 249-279
Haziran-2003-SVAS
ANADOLUNUN TRKLEMES VE SLAMLAMASINDA TASAVVUF ZMRE

VE AKIMLARIN ROL
Kadir zkse
kozkose@cumhuriyet.edu.tr.
Anahtar kelimeler: Anadolu, slamlama, Tasavvuf , Mevlevilik, Horasan
Erenleri, Ahilik, Kolonizatr Trk Dervileri
ZET
On iki ve on nc yzyllar Anadoluda Trkleme ve slamlamann
gerekletii dnemlerdir. Anadolunun Trk ve slam yurdu haline gelmesinde pek
ok etken vardr. Bunlardan biri de tasavvuf ve tasavvufi zmrelerdir. Ahmed Yesev,
Mevlana, Hac Bekt- Veli ve Yunus Emre gibi sufiler Anadolu insannn hmsi
hline gelmilerdir. Yeseviyye, Mevleviyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Rufiyye
gibi tarikatlar ise zaviyeleri ile Anadolunun mamur hle gelmesinde nemli roller
stlenmilerdir. Anadolu Mslmanlar genelde tasavvufa meyyal zmrelerdir.
Zaviyeler Anadolu insannn buhranl anlarnda snd liman hline gelmitir.
Topran ilenmesinde, sanat dallarnn gelimesinde, sosyal barn salanmasnda,
din eitimin verilmesinde nemli roller stlenmilerdir.
SUMMARY
th
th
12 and 13 centruis are islamisation and Turkish periods in Anatolia.
Anatolia was become Islamic and Turkish land by very factors. One of them is sufism
and sufi orders. The sufis like Ahmad Yesevi and Mawlana and Hachi Bektash Vali
and Yunus Emre had become patrons of Anatolia people. The orders as Yesevi and
Mevlevi and Kubrevi and Suhreverdi and Rifai had importantly played a part by their
zaviyas in Anatolia. Anatolia Muslims are generally predisposed to sufism. Zaviyas
had become harbours that Anatolia people took refuge in the times of erisis. They are
important centres in the cultivation of land and development of works of art and
ontaining of social peace and teaching of relegion education
GR
zel bir snflandrma ile on bir, on iki ve on nc yzyllar, Seluklular
dnemi olarak isimlendirmek mmkndr. Tasavvuf tarihinin en dikkate deer
safhalarndan biri olan bu yzyllar, daha sonraki asrlarn tasavvuf dncesini
250
anadolunun trklemesi
byk apta etkisi altnda bulunduran Kdiriyye, Rifiyye, Mevleviyye, Ekberiyye ve

Kbreviyye gibi slm dnyasnn mehur tarikat zmrelerinin teekkl ettii ve
kurucularnn yaadklar dnemdir. zellikle tarikatlara ait tasavvuf fikir, db, erkn
ve stlahlarn bu asrlar iinde doup gelitiini rahatlkla syleyebiliriz. Bylesi bir
yaplanmann zirvede bulunduu bu dnemden sonra, tasavvuf dncesi yeni
hamleler gerekletirememi ve bu bakmdan tekml gsterememitir.
XII. ve XIII. yzyldaki tasavvuf hayat incelemeye gemeden nce,
Anadoluda siyas, iktisad, itima ve kltrel hayat tetkik etmek istiyoruz.
A. Siyas Hayat
Mslmanlarn Anadolu ile ilk temaslar, Hz.Peygamber (s.)in 628 ylnda
Heracliusa gnderdii mektupla balamtr. Hz. Peygamber (s.)in stanbulun
fethedileceine dair mjdesi, Anadolunun fethi hareketlerinde itici mil olmutur.
Abbsler dneminde balayan Arap-Trk mnasebetleri sonucu, Trkler, Abbslerin
Hssa Ordusunu teekkl ettirmitir. Bilhassa Mutasmdan sonra Iraktaki Trklerin
says olduka artmtr. slm kabul edip cihad akna brnen Mverunnehir ve
Horasan yresindeki Trkler, batya doru aknlar yaparak, Anadolu ilerine kadar
ulamay amalamlardr. XI. yzyldan itibaren Anadolu topraklar, siyas adan
nemli deiikliklere sahne olmaya balam, blgeye yerleen Trkler, srekli olarak
Horasan ve Orta Asyadan gelen yeni kafilelerle desteklenmilerdir. nceleri
bamsz Trkmen gruplarn balatt aknlar, sonralar Seluklular tarafndan,
zellikle Anadoluya mteveccih olarak 1016-1021 yllarnda younluk kazanmtr.
ou yerde Trkler artk aznlk deil, ounluk konumuna gelmilerdir. Bunun tabii
sonucu olarak, Anadolunun siyas gc Trklerin eline gemeye balamtr.
Turul Bey (.456/1063) ve Alparslan (.465/1072)nn komutasnda birbiri
ardnca srdrlen fetih hareketleri, 1071de Alparslann Diyojene galip gelmesiyle
neticelenmi, Anadolunun tamamnn fethi hareketi balatlmtr. Fetihler ve iskn
politikalar ile balayan Anadolunun Mslmanlamas, bir bakma on drdnc
yzyln ortalarna kadar devam etmitir.
Anadolu Seluklularnn en parlak dnemi ise XIII. yzyln balardr. nk
bu dnemde Anadolu Seluklu Devleti, siyas, asker, tima, ilm, fikr ve iktisad
alanlarda ilerleme gstermi ve bilhassa I. Aleddin Keykbdn saltanat
1
dneminde (616-635/1219-1237), bu ilerleme en yksek seviyeye ulamtr .
I. Aleddin Keykubdn lmnden sonra yerine geen ve ahs
meziyetlere sahip olmayan II. Gyseddin Keyhsrevin, hkmdar olmasyla durum
deiti, ilerleme devri duraklamaya yz tuttu. Onun saltanat dneminde meydana
gelen olaylar, Mool aknlar, i karklklar, saltanat kavgalar Seluklu saltanatn
sarst gibi Anadolunun siys, tima ve ilm hayatnda da nemli etkiler
brakmtr. Yakn dounun en byk devleti konumunda bulunmasna ramen,
Anadolu Seluklular, 640/1243 Kseda savanda, kendisinden sayca az olan
Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s.382-402.
kadir zkse
251
Mool ordusuna kar koyamayarak yenildi. Sonraki srete Moollara bal bir hle
gelen Seluklu Devletinin idaresi, 676/1277 ylnda fiilen lhanllarn eline geti2.
Anadolu Seluklularnda ve btn Anadolu beyliklerinde devlet, hanedan
yelerinin ortak mal sayldndan, siyas hkimiyet blnyor ve her hkmdarn
lm ok defa bir saltanat mcadelesine yol ayordu3. Devletin ileri grl
sultanlar asker seferlerini, ticaret yol ve limanlar elde etmek gayesine yneltmekte,
dnemin ticar ve iktisad hayatna hkim konumda bulunmaktaydlar. Seluklu
sultanlar deniz ve karada, korsan veya ekya saldrsna maruz kalan tccarlarn
zararlarn hazineden demekte ve bir bakma devlet sigortasn teekkl
ettirmekteydi4. Bu durum dnya ticaret tarihi bakmndan olduka nemli bir noktadr.
B. tima ve ktisad Hayat
Btn Seluklu tarihi boyunca, Anadolu halk iki temel gruba ayrlmt;
Mslmanlar ve Hristiyanlar. Trk-Bizans mcadelesi ile Bizansllarn zayflamas ve
yenilmesi sonucu, Anadoludaki bir ksm Hristiyanlar g ederken, dier bir ksm ya
eski din inanlarn srdrerek ya da ihtida edip Mslmanlaarak ikametlerini
devam ettirmilerdir. G eden Hristiyanlarn boalttklar yerleri dolduran Mslman
5
Trk zmreleri kendileri iin bir takm yeni yerleim merkezlerini iskna amlardr .
Anadolu Seluklu Devletinin itima hayatna ekil kazandran beer
unsurlar; gebeler, kyller ve ehirliler olmak zere grupta toplayabiliriz. On
birinci ve on nc yzyllar arasnda Anadolunun iktisad hayatna tesir eden
deiik etkenler bulunmakla beraber, tarm, ticaret, sanayi ve hayvanclk lke
6
ekonomisine en parlak dnemini yaatmakta , Mslman halk arasnda deiik
7
meslek ve merepten insanlar bulunmaktayd .
Seluklu fetih hareketlerinin nemli sonularndan biri, Anadolunun
Mslman ve Hristiyan topluluklar arasnda bir kpr vazifesi grmesi, dnya ticaret
yollarna almas, ileri ve zengin bir lke hline gelmesidir. Seluklularn Anadoluyu
slm corafyas iine dahil etmesi ve ticar hayatn nndeki engelleri ortadan
kaldrmas ile bu lkenin tarihinde hzl bir iktisad gelime devri balamtr. Bununla
beraber bir asr kadar sren Bizans saldrlar ve dzenlenen Hal seferleri
Anadoluda itima ve iktisad zayfl bir kat daha artrm ve bu durum 1176 ylna
2
Kronolojik olarak on birinci yzyldan on nc yzyln sonuna kadar Anadolunun hayatna yn veren
Anadolu Seluklu hkmdarlarn u ekilde sralayabiliriz: Sleyman b. Kutalm (470/1077), Fetret Devri
(479/1086), I. Kl Arslan (485/1092), Melikah (500/1107), Rkneddin I. Mesud (510/1116), zzeddin II.
Kl Arslan (551/1156), I. Gyseddin Keyhsrev (588/1192), Rkneddin II. Sleyman (592/1196), zzeddin
II. Kl Arslan (600/1204), I. Gyseddin Keyhsrev (601/1204), I. zzeddin Keykvus (607/1210), I.
Aladdin Keykbd (616/1219), II. Gyseddin Keyhsrev (634/1237), II. zzeddin Keykvus (644/1246), II.
Keykvus (646/1248), IV. Kl Arslan (655/1257), II. Gyseddin Keyhsrev (663/1265), Gyseddin II.
Mesud (681/1282), III. Aladdin Keykbd (683/1284), II. Mesd (683/1284), III. Keykbd (692/1293), II.
Mesd (693/1294), III. Keykbd (700/1301), II. Mesd (702/1303), III. Keykbd (704/1305) ve
Gyseddin III. Mesd (707/1307).
3
Turan, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi Trk Dnya Nizmnn Mill, slm ve nsn Esaslar,
stanbul 1993, c.I, s.209-216.
4
Turan, Osman, Seluklular ve slmiyet, stanbul 1993, s.66.
5
Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s.245-257.
6
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisd ve tima Tarihi, Ankara 1979, c.I, s.43.
7
Kprl, Fuat, Anadoluda slmiyet, haz.Mehmet Katar, stanbul 1996, s.44.
252
kadar devam etmitir. Anadolu Seluklular ve Bizans tarihinde ikinci bir dnm
noktas tekil eden II. Kl arslann bu tarihteki zaferi ile, Anadolunun d emniyeti,
i asayii, siyas birlii salanm ve dnya ticaret yollarnn Anadolu topraklar
zerinde kesimesi gerekletirilmitir.
Yolcularn kervansaraylarda hayvanlar ile birlikte gn meccan olarak
kalmas ve yeme ime ihtiyalarnn karlanmas dettendi. Yine Anadolu
Seluklularnn zihniyetine uygun olarak kervansaraylara gelen Mslman-Hristiyan,
zengin-fakir, hr-kle btn misafirlere ayn yemek verilmesi ve eit muamele
yaplmas vakf artlar arasnda kaydedilmekteydi. Byk sultan ve vezir hanlarnda
hastalar tedavi edilmekteydi. Kale gibi burlar ve demir kaplaryla kervansaraylar,
ayn zamanda, ticret eyalar iin gvenilir emanet yerleriydi.
Anadolu iskn edilirken, byk ve kuvvetli Trkmen airetleri muhtelif
paralara ayrlarak birbirinden uzak sahalara gnderilmekte, irs reislerinin idaresi
altndaki herhangi toplu ve kuvvetli etnik bir birliin isyan ihtimalleri ortadan
kaldrlmakta ve airet dayanmas krlarak mill btnlk salanmakta, memleket
huzuru korunmaktayd.
C. Kltrel Hayat
II. Kl Arslandan sonra devletin ynetimini stlenen Anadolu Seluklu
hkmdarlarnn hemen hepsi tahsilliydi. st dzey slm ve mill duygularla
yetitirilen Anadolu Seluklu Sultanlarndan bazlar Arapa, ounluu Farsa
bilmekte ve bu dilde iirler yazabilmekteydi8. II. Kl Arslann renim hayat
grmemesine ramen, ilim erbabna son derece sayg duymakta ve onlara
9
huzurunda mnazaralar yaptrmaktayd . Olu Keyhsrevin en yakn dostu, devrin
nl bilginlerinden Necmeddin shak idi. II. Kl Arslandan itibaren tm Seluklu
hkmdarlar medrese yapmna zel ihtimam gstermekteydi. Anadolu Seluklu
devletinde ilk medreselerin kuruluu siyas istikrarn salanp kltrel etkinliklerin
yrtlmeye balad II. Kl Arslan devrine rastlamaktadr. II. Kl Arslan biri
Konya, dieri Aksarayda olmak zere iki medrese yaptrrken, emirlerinden Altun
Aba da, Konyada bir medrese yaptrmtr. Aksaray medresesinden yetien bilginler,
on drdnc yzylda Suriye ve Msrda byk bir itibar grrken, Anadolu
kasabalar kurulan medreselerle birer kltr corafyas hline getirilmeye
8
9
Togan, A.Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, s.215.
Osman, Seluklular ve slmiyet, s.64. Fikir hrriyetinin ileri boyutta bulunduu bu dnemde Seluklu Sultan
II.Kl Arslan (509-588/1115-1192)nin huzurunda Mslman ve Hristiyan alimler serbeste fikr tartmalar
yapabilmekteydi. ctihad messesesini altrmak istemesinden dolay Musul ve Suriye Atabei Nureddin
Muhammed tarafndan tecdd-i imana davet edilen II.Kl arslan, lkesinde yaayan dar grl kimselerin
Atabein lkesine gitmesi tavsiyesinde bulunmaktayd. Bkz.lken, Hilmi Ziya, Eski Yunandan ada
Dnceye Doru slm Felsefesi Kaynaklar ve Etkileri, stanbul 1998, s.172;Osman, Seluklular
Zamannda Trkiye, s.231-232. Hatta bn Batuta, Anadolu gezisi srecinde, Germiyan Sultan Mehmed
Beyin ziyaretine varnca, sarayndaki Yahudi hekime, hafzlardan daha fazla sayg gstermesinden dolay
onun bu davrann beenmediini dile getirmektedir. bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden
Semeler, haz.smet Parmakszolu, Ankara 1999, s.31-32.
kadir zkse
253
allmtr10. Bu medreselerde programlarn esasn, slm dnyasnn dier

medreselerinde olduu gibi, hadis, tefsir ve fkh dersleri tekil etmekteydi.
Seluklular dneminde slm ilimler kadar tbba da ok nem verilmekte ve
hemen her ehirde Daru-ifa, Drul-Afiye ve Drus-Shha gibi adlarla anlan
hastaneler ina edilmekteydi11. Bu hastanelerin birounda birden fazla hekim
bulunmakta ve tp tahsili hastanelerde uygulamal bir tarzda gereklemekteydi.
Ayrca ehirlerde eczaneler bulunmakta, buralarda Hindistandan getirilen tbb
bitkilere rastlanmaktayd.
On nc yzylda Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray, Krehir, Amasya,
Nide, Tokat, Niksar, Ankara ve Erzurum nemli birer kltr merkezi konumundayd.
Bu kltr merkezlerinin hmsi bulunan Anadolu Seluklu hkmdarlar, yalnz birer
kahraman asker olmalaryla deil, kltr sahasndaki temaylleriyle de temayz
etmekteydiler12.
XIII. ve XIV. asrlarda Anadolu ve randa yaayanlarn byk ounluunun
snn Mslman olduu kesindir. Byk Seluklu Devleti, Anadolu Seluklular ve
Osmanllar ehl-i snnet vel-cemaat akidesini benimsemi olduklarndan, snn itikad
koruduklar gibi bu itikadn yaylmas iin de son derece byk gayret sarf
etmilerdir13. Anadoluda daha ok snnliin Haneflik kolu, Dou blgelerinde ise
ksmen fiilik yaygnd; eitim ve retim alannda bilhassa hukk sahada birincisi
hkim durumdayd14. Hkmdarlar Trk, Arap ve Fars meneli din ve ilim adamlarn,
tasavvuf erbabn etraflarna toplamak ve onlara eserler yazdrmak iin gerekli madd
ve manev imknlar ellerinden geldii lde hazrlyorlard. rnein, Anadolu
Seluklular zamannda randan ve Arap memleketlerinden gelip Anadoluya
yerleen ulema arasnda Abdulmecid b. smail el-Herev (.537/1142), Muhammed
Telekn (.639/1217), Yusuf b. Said es-Sicistn (.639/1241) ve mer el-Ebher
(.663/1265) gibi isimler saylabilir. Skmenliler zamannda Ahlatta fkh alimi
Abdussamed b. Abdurrahman (.540/1145) ok tannmaktayd. Ayrca Anadolu
medreselerinde yetimi olup eitli Arap memleketlerine giderek oralarda yerleen
Trk alimleri de vard.
Anadolu Seluklular da, Byk Seluklular gibi, Arapay ilim dili, Farsay
edebiyat ve devlet dili olarak kullanmaktaydlar. Anadolunun siyasal ve kltrel
hayatnda ran kltr ve geleneinin etkili olduu bir gerektir. Bu nedenle, Seluklu
10
Bu medreseleri u ekilde sralayabiliriz: Altun Aba Medresesi (598/1202-?), Sral Medrese (640-641/12421243), nce Minareli Medrese (650-651/1252-1253), Karatay Medresesi (649/1251), Atabekiyye Medresesi
(649/1251den sonra), Kayseride Hunat (Hord) Hatun Medresesi (631-633/1233-1235),
Sahibiye
Medresesi (666-667/1267-1268), Sivasta Gk Medrese (670/1271), Krehirde Cacaolu Medresesi
(671/1272), Tokatta Gk Medrese (674/1275), Ankarada I. zzettin Keykvus (608-617/1211-1220),
Antalyada Ertoku Medresesi.
11
Bunlarn bata gelenleri; Kayserideki Gevher Nesibe (601/1205), Sivastaki I. zzettin Keykvus (612/1217),
Konyadaki Aladdin Keykbd, ankrdaki Atabey Ferruh (632/1235), Divriideki Mengcklerden
Fahrettin Behram ahn kz Turan Melek (626/1228), Amasyadaki Torumtay (665/1266), Tokattaki
Muinuddin Pervane (674/1275) ve Kastamonudaki Pervane olu Ali (671/1272) hastaneleridir.
12
Togan, Umum Trk Tarihine Giri, c.I, s.205.
13
Kprl, Anadoluda slmiyet, s.87, dipnot 21.
14
Anadolu seyahati srasndaki mahedelerini dile getiren bn Batuta, Mslman halkn ounluunun Hanef
mezhebine mensup bulunduunu, aralarnda Rfiz, Mutezil, Hric ve ehl-i bidat bulunmadn
anlatmaktadr. bn Batuta, Semeler, s.2.
254
sultanlar, Keykubd, Keyhsrev, Keykvus gibi eski ran trelerinden alnm

unvanlar kullanmakta, ran edebiyatna youn ilgi gstermekte, idr ilerin birou
ran asll kimseler tarafndan yrtlmekteydi15. Bununla birlikte, Trke de halk
arasnda, ordu ve sarayda geerli bir dil konumundayd16.
D. Tasavvuf Hayat
Fethin tamamlanmas ve Anadolu Seluklu Devletinin kurulmas Anadoluda
siys ve itima hayatn salam bir zemine oturmasna yol amtr. Gen ve dinamik
Anadolu Seluklu devleti, blgeyi Trkler iin yeni vatan ittihaz etmi ve burasn
kltr corafyas konumuna brndrmtr. XI. yzyln sonlarndan itibaren ksa
zamanda gebe Trkmen kafileleri Trkistan ve Horasan yresinden kalkp
Anadoluya gelmitir. Harezm, Horasan ve Azerbaycan zerinden bat istikametinde
Anadoluya kitleler hlinde g eden zmreler arasnda ok sayda mutasavvf, lim
17
ve sanatkr bulunmaktayd . Bu kltr transferi ile XIII. yzyl Trk mill kltr yeni
bir oluum safhasna girdi.
Gebe Trkmen kafileleri Anadolu topraklarna yaylrken, hemen hemen
ayn tarihlerde stratejik nemi bulunan baz noktalara tekkesini kurup irada koyulan
eyh ve kolonizatr derviler de Anadoluyu bir a gibi sarmaya baladlar18. Onlarn
olumlu katklar sonucu, bir yandan Anadoluda Trk devletinin teekkl salam
temellere oturtulurken dier yandan slmn yaylmas, milli birlik ve btnln
muhafazas gerekletirilmekteydi. ehir ve kasabalara yerleen tarikat zmreleri,
bata brokrat ve entelektel zmreler olmak zere halk kitleleri ile yakn temas
kurmaktaydlar. Tarikat zmreleri gibi medrese ve dier itima messeselerin de
daha ok ehirlerde younlamas, ehir halklarnn gebe ve ky halklarna oranla
daha yksek din kltre sahip bulunmas sonucunu douruyordu. ehir
merkezlerinden uzak muhitlerde ikamet eden ve din bilgileri olduka zayf,
ananelerine son derece bal Trkmenler ise, kendilerinden olan eyh ve dervileri
19
rnek almakta ve hayatlarn onlarn direktifleri dorultusunda idame ettirmekteydi .
Anadoluda XIII. yzylda faaliyet yrten mutasavvflar arasnda, Konyada
Evhdddn-i Kirmn (.635/1237), Mevln Celleddn-i Rm (.672/1273), emsi Tebrz, bn-i Arab (.638/1240), ve onun en nde gelen temsilcisi Sadreddin-i
Konev ((.673/1274), Sadreddin-i Konevnin mridlerinden ve eyh-i Ekberin baz
musannefatn erheden Meyyedddin Cend (.691/1292) ile bnl-Friz
(.632/1235)in Kasde-i Tiyesine erh yazan Sadeddin-i Fergn ((.699/1300),
Maribli Affddin Tilimsn; Tokatta kendi mrid ve mntesibi Munddin
Pervnenin yaptrd hanghta irad faaliyetini srdren Lemet sahibi Fahreddn-i
Irk (.688/1289); Kayseri ve Sivasta Mirsdl-bd mellifi Necmuddn-i Dye
15
Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, sad.Orhan F.Kprl, Ankara 1993, s.231-234;Akda,
Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve ctimai Tarihi, stanbul 1974, I, s.10.
16
Alptekin, Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, stanbul 1992, c.VIII,
s.382.
17
Togan, Umum Trk Tarihine Giri, s.206-222.
18
Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve
Temlikler: I, stil Devrinde Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S.II (1942), stanbul 1974, s.281
19
etin, Osman, Anadoluda slmiyetin Yayl, stanbul 1990, s.163.
kadir zkse
255
(.654/1256); Krehirde Ah Evrn (.660/1261) ve mutasavvf bir halk ozan olan

Yunus Emre (.720/1320)yi sayabiliriz20.
Orta Asyada balayan slm Trk Edebiyat ve yaz dili ananesi
Anadoluya intikal etmemi ve ancak didaktik gayelerle balayan Trk yaz dili on
nc asrda Trk Edebiyatnn domasna ve Beylikler devrinde inkiafna imkan
vermitir. Bununla beraber Battal Gazi ve Danimend Gazi destanlar Gaziler ve
Ouz-name, Dede Korkut hikayeleri de gebeler arasnda Trke ifahi bir edebiyat
olarak on ikinci asrdan beri yaamaktayd21. Tasavvuf bir hl ilmi olmakla birlikte, bu
dnemde belli bal yazl eserler muvacehesinde talim olunan bir ilim hline geldi.
Bu dnemde kaleme alnan bn Arabinin Fssu, Konevnin ona yazd Fkku,
Fahreddn Irknin Lemet, bnul-Frid (.632/1234)in Dvn tefekkr taraf ar
basan, tasavvuf dncesini zengin kavramlarla aklayan eserler olarak ilgi
ekmektedir22.
XIII. yzylda Mool aknlaryla ypranan Seluklu Devletinin yerini beylikler
alrken, devletin resm dil kabul ettii Farsann yerini beyliklerde yerli dil olan Trke
almaya balamtr. Eserleri Farsa olmasna ramen Mevln Celleddn-i Rm
bile Trke szler, terkipler kullanm, mlemma beyitler ve iirler yazmtr.
Mevlnnn olu Sultan Veled (.712/1312)in divan ve mesnevsinden derlenen
Trke beyitler ayr bir divan meydana getirecek kadar oktur23. Bunlarn yan sra
Konya ve Orta Anadolu ehirlerinde Ahmed Fakih, Hoca Dehhan, Hoca Mesud ve
Seyyad Hamza gibi sf airler, sadece Trkeyi kullanmaktaydlar. Hele Yunus
Emrenin byk edeb kudreti ve tasavvuf ak ile Trke en gzel rnekleriyle
Anadoluda yaayan bir dil hline geldi.
zellikle ehir merkezlerinde Farsa bilen zmrelere ayn dille hitap eden
eserler yannda, Trke konuan halk tabakalarna tasavvuf fikriyatn Trk diliyle
yayma gayesini gden din ve tasavvuf eserler Trk edebiyat yaptlarn ortaya
koymutur. Bylece XIII. yzyln ilk yars iinde, dorudan doruya Farsa bilmeyen
bir kitleyi irad etmeyi gaye edinen Trk tasavvuf edebiyatnn douuna ahit olunur.
Ouz Trkesinin Anadoludaki ilk airlerinden biri sayabileceimiz Horasanl Ahmed
Fakih (.618/1221 veya 650/1252)in arhnmesi bu edebiyatn gnmze
24
gelebilmi en eski rneidir .
XIII. yzyl tekke edebiyatnn Anadoludaki en gl temsilcisi Yunus Emre
(.720/1320)dir. Orta Asyada, Ahmed-i Yesev ve dervilerinin hikmetleriyle
balayan r Anadoluda devam ettiren Yunus, klasik tasavvuf terminolojisini
Trkeletirmitir. iirlerindeki tabi ve ikne ed, ondaki edeb yapy
hissettirmeyecek kadar gelimitir. Yunus tasavvuf dnceyi, slm ve insan
deerleri en gzel ekilde sunabilmek iin ilemi, bunlar anlatrken kendi z dilini ve
terminolojisini kullanmtr. Dili en sade bir biimde kulland hlde yksek bir
tefekkre ulamtr. iirleri ekil ve muhteva bakmndan mill ve slm yapy birlikte
20
Kprl, Anadoluda slmiyet, s.48.

Turan, Seluklular ve slmiyet, s.64.
22
Ylmaz, H.Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1994, s.141.
23
Veled elebi budak ve Kilisli Rfat Bilge, Dvn- Trk-i Sultan Veled, stanbul 1341.
24
Akn, . Faruk, Divan Edebiyat, DA, stanbul 1994, c.IX, s.393.
21
256
yanstmtr25. Anadolu Tekke edebiyatna byk tesirleri bulunan Yunusun syleyi

tarz, bu asrdan itibaren Anadolu insan iin ideal olarak benimsenmitir. Hatta bizzat
Yunusun ismini ve Emre unvann kullanan airler vardr. Bir ok dervi onun
syleyiine hayranlk duyarak, halk dili ve hece vezniyle ilahiler yazmtr. XIV.
yzyln sonlar ile XV. yzyln ilk yarsnda yaayan Kaygusuz Abdal26, Yunus
Emrenin nde gelen takipisi ve Tekke edebiyatnn en mhim ahsiyetlerindendir27.
Ayn yzylda Velyetnmesinde Yunus ve onun eyhi Taptuktan
bahsedilen Hac Bekt- Vel (.669/1270?)nin, mstakil tasavvuf risalelerden
oluan Arapa Maklt ve Trkeye XIV. veya XV. yzyl balarnda yaplan
manzum tercmeleri dil, edebiyat ve kltr tarihimiz bakmndan son derece
28
nemlidir .
Mevleviyye, Rifiyye, Halvetiyye, Kazerniyye, Yeseviyye, Kalenderiyye,
Haydariyye, Kdiriyye zmreleri bu dnemde Anadolunun en yaygn tarikatlaryd.
Bu tasavvuf akm ve zmrelerin belirtilen dnemdeki konumlarn u ekilde ele
alabiliriz:
1. Yesevlik
Ahmed-i Yesev (.562/1166)nin kurucusu olduu ve kendi adyla anlan
Yesevlik snnet, tasavvuf ve Horasan melmlii gibi temel esasa dayanmakta ve
hemen her ynyle Trk kimliini yanstmaktayd. Buhara medreselerinde renimini
tamamlayan Ahmed-i Yesev, hikmetleri vastasyla renim grd yazl kltr,
szl kltr hline dntrm ve ehir halklar kadar okuma imkan bulamayan
29
30
31
bozkr halklarna da bu bilgileri aktarmtr . Pr-i Trkistn , Hce-i Trkistn ,
Hazret-i Sultan ve Sultanul-Evliy gibi unvanlarla anlan Ahmed-i Yesev, Trk dili ve
edebiyatnda bir byk r am, Yunus Emre, Erefolu Rm, Niyz-i Msr ve
Aziz Mahmd- Hdy gibi Anadolu tekke irlerine, hem ruh ve mnda hem de dil
ve nazmda rehberlik etmi, Trk tasavvuf iirinin "pr" i olmutur. Onun nclnde
gerekleen Trk Tasavvuf Edebiyat rnleri, slm edebiyat iinde ayr bir yer
tutmu ve nemli bir alm salamtr. XII. asrda tohumunu atarak gerekletirdii
bu sre, "insn- kmil" ve "pr" olarak Ahmet Yesev'nin mnev ahsiyetini
25
Tat, Mustafa, Yunus Emre Divan I: nceleme, Ankara 1990, s.66-69.

Manzum, mensur ve manzum-mensur kark olmak zere eserler veren Kaygusuzun 20-30 kadar hece ile
geriye kalan aruzla yazlm 200e yakn iiri vardr. Bu iirlerin ilahi bir vecd iinde yazld
anlalmaktadr. Dier eserlerinde vahdet-i vcd, nefis, akl, gnl, mrid, dervi vb. kavramlar zerinde
durur, bunlar heyecanl bir slupla dile getirir. Manzum eserleri: Divan, Glistan, Mesnev-i Baba Kaygusuz,
Gevhernme, Minbernme; mensur eserleri: Budalanme, Kitab- Miglte, Vcdnme; manzum-mensur
eserleri: Saraynme, Dil-gdr. Kaygusuz Abdal, verdii eserler ve iledii konular gz nne alndnda
tekke edebiyatnn en mhim ahsiyetlerinden biri olduu anlalmaktadr
27
Gzel, Abdurrahman, Kaygusuz Abdaln Mensur Eserleri, Ankara 1983, ss.38-41.
28
Coan, Esat, Hac Bekta- Veli Maklt, stanbul ts., s.XXXV, XLIII, LX.
29
Cebeciolu, Ethem, Hoca Ahmed Yesevi (.562/1167), Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi,
Ankara 1993, c.XXXIV, s.91-93.
30
Trklerin slm kabulleri ile beraber Orta Asyada balayan erken sflik geleneini temsil ettii iin Pr-i
Trkistn nvanyla anlmtr.
31
XV. yzyln sonlarna doru Yesevlikle aa yukar ayn mntkada teekkl eden Nakibendlik geleneinin
de douuna etkisi olduu ve Hcegn silsilesinden sayld iin Hce-i Trkistan nvanyla anlmtr.
26
kadir zkse
257
yanstmaktadr. Onun diktii Trk tasavvuf iiri aac Ynus Emre'nin dilinde
Anadolu'da kemalini bulmu ve olgun meyvelerini vermitir32.
Fuad Kprl Ahmed-i Yesevnin Trk tarihindeki nemini u tespitleri ile
dile getirmektedir:
Ahmed-i Yesevnin Trk tarihindeki nemi, yalnz be-on para veya birka
cilt tasavvuf manzumeler yazm eski bir air olmasndan deil, slmiyetin Trkler
arasnda yaylmaya balad asrlarda, Trkler arasnda ilk defa tasavvuf meslei
vcuda getirerek ruhlar zerinde asrlarca hkm srm olmasndandr. Ondan
nce Trkler arasnda tasavvuf mesleine girmi ahsiyetler yok deildi. Fakat onlar,
ya byk slm merkezlerinde Acem kltrnn tesiri ile Acemlemiler veya yeni
dinin umumilemesi iin byk Trk kitleleri arasna girerek orada unutulup
gitmilerdi. lerinden hibiri kendilerinden sonra yaayp devam edebilecek kuvvetli
bir eyin tesisine muvaffak olamamtr. Ama Ahmed-i Yesev, kuvvetli ahsiyeti ile,
Trkler arasnda asrlarca yaayan byk bir tarikat kurdu. Yeseviyye, bir Trk
tarafndan ve Trkler arasnda kurulmu ilk tarikattr. Dolaysyla, Ahmed-i Yesevyi
tetkik etmekle, Trk tasavvufunun en eski ve en asl bir ksmn aklam
olmaktayz33.
Yesevlikin Orta Asya, Hindistan ve Anadolu corafyas olmak zere balca
34
ana blgede yayldn syleyebiliriz . Gmen Yesev eyh ve dervileri,
mesken edindikleri Anadolu topraklarnda zaviyelerini kurarak tarikatlarn yaymaya
altlar. Orta Asyadan getirdikleri Ahmed-i Yesevi ile ilgili btn szl geleneklerini
buradaki yeni mridlerine aktardlar. Yesev soyundan geldiini eserinin muhtelif
yerlerinde dile getiren mehur Trk seyyah Evliya elebi, Anadoludaki baz Yesevi
dervilerinin trbe ve derghlarn u ekilde sralamaktadr:
a. Horos Dede: Evliya elebiye gre, Horos Dede stanbulun fethini gren,
stanbul-Unkapannda medfun bulunan Yesevi derviidir. Horasandan gelip Fatihin
ordusuna katlmtr. Askerler arasnda horoz gibi grleyerek Ey gafiller, kalknz
eklinde Mslman askerleri uyard iin, askerler kendisine Horos Dede lakabn
35
vermitir .
b. Avar Baba: Kafkasyann nemli yerleim birimlerinden irvana snr bir
Osmanl kenti olan Niyzbdda bulunmaktadr. Evliya elebi, halkn sevdii ve
tarikatna bal bulunduu bu eyhe ait derghn son derece canl olduundan,
yende ve rvendeye hizmet eden yz kadar derviin bulunduundan
bahsetmektedir36.
c. Pr Dede: Evliya elebi Merzifonun ziyaretghlarn anlatrken, ilk sray
Pr Dedeye vermektedir. Ahmed-i Yesevnin izniyle Anadoluya gelen ve Merzifona
yerleen Yesev dervii Pr Dede sitnesinin, Evliya elebi dneminde aevi, tekke,
32
Tahral, Mustafa, Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik Bilgisi,
haz.Cemal Kurnaz-Mustafa sen ve Mustafa Tat, Ankara 1998, s.169.
33
Kprl, lk Mutasavvflar, s.114.
34
Ocak, Ahmet Yaar, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl: Bir Sf Kltrnn
Yeniden Gncellemesi, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, s.299.
35
Evliya elebi b. Dervi Muhammed Zll, Seyahatnme, stanbul 1314, c.I, s.100.
36
Evliya elebi, Seyahatname, c.II, s.293.
258
dervi hcreleri ve iki yzden fazla derviiyle yende ve rvendeye hizmet ettii,
nemli bir irad makam konumunda bulunduu anlatlmaktadr37.
d. eyh Emr-i in Osman: Bozok-Hseyinovada derghnn
bulunduundan bahseden Evliya elebi, Emr-i in Osman kutb- fk- cihn diye
tantmaktadr. Ahmed-i Yesevnin yedinci hlifesi olduu, Dou Trkistan
taraflarndan geldii ve Emr-i in lakabyla anld anlatlmaktadr38.
e. Geyikli Baba ve Abdal Musa: Evliya elebinin anlattklarna gre Geyikli
Baba Azerbaycann Ceri Hasan slalesinden ve Yesevi dervilerinden meczup tavrl
bir velidir. Yaban srlarna bindii, eyalarn geyiklere tatt, Orhan Gazi ile
grt, Osmanl Beyinin Uluda eteklerinde kendisi iin bir tekke ina ettiinden
bahsetmektedir. Abdal Musann da Yesevi dervilerinden olduu, Hac Bekt- Veli
ile Anadoluya gelip yerletii, Orhan Gazi ile birlikte Bursann fethine katld,
Orhan Bey tarafndan kendisine bir tekke ve trbe yaptrldndan
39
bahsedilmektedir .
f. eyh Nusret Tekkesi: Evliya elebi, Hac Bekt- Veli ile birlikte
Horasandan gelen ve Ahmed-i Yesev hlifelerinden olan eyh Nusretin Tokat-Zile
vadisinde bakml imaret, mescid ve misafirhanesinin bulunduunu haber
vermektedir. Yetmi kadar dervii ile halka hizmet ettii, halkn youn ilgisine mazhar
olduu ve tekkenin nndeki byk bir dut aac meyvesinin ehrin ynna hediye
edildii anlatlmaktadr40.
g. Gajgaj Trbesi: Evliya elebinin belirttiine gre Tokatta ehrin da
yamac zerinde bir mesire blgesinde bulunan tekke ve trbenin sahibi Gajgaj
Dededir. Kendisinde esmaul-hsnadan celal isminin tecelli ettiini beyan
etmektedir41.
2. Shreverdiyye
Maverunnehir, Harezm, Horasan ve dier kltr merkezlerinden
Anadoluya gelen eyh ve derviler sadece Yeseviyye mensuplarndan ibaret
42
deildi . Shreverdiyye ve Kbreviyyeye mensup sfler de Anadoluya gelenler
arasnda idi. Kbrev ve Shreverd dervilerinin ounluu vahdet-i vcud
anlayna sahip bulunmaktayd43. Shreverdiyye ve mensuplar o dnemde
tarikatlarn Anadoluda messeseletirip yaygnlatramamakla birlikte, daha sonra
XV. asrn ilk yarsnda kurulan Zeyniyye kolu bu imkan elde etmitir. Bu tarikat
tekkeleri ile Anadoluda yaygnlk kazanamadysa da oluturduu kltr etkisini
asrlarca srdrmtr. Zeyneddin Haf (.838/1434)nin Bir ak kt yaktk, Rm
zerine attk ifadesiyle vd hlifesi Abdllatif-i Kuds (.856/1452) ve
37
Ayn eser, c.II, s.398-99.

Ayn eser, c.III, s.237.
39
Ayn eser, c.II, s.17-18,46.
40
Ayn eser, c.III, s.238.
41
Ayn eser, c.V, s.60,67.
42
43
Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slm-Trk
Heterodoksisinin Teekkl, stanbul 1996, s.63.
38
kadir zkse
259
Abdrrahim-i Rum (.850/1446), Zeyniyye kolu olarak Shreverdiyyeyi

yaymlardr44.
Shreverdlik, Ebun-Necb Shreverd (.563/1167) tarafndan kurulmu ve
zamannn eyhler eyhi saylan Eb Hafs mer es-Shreverd tarafndan
gelitirilip sistemletirilmi bir tarikattr. zellikle mer es-Shreverdnin AvrifulMarifi Hac Ahmed b. Seydi el-Bigav tarafndan 863/1458 ylnda Trkeye
evrilmitir45. Tasavvuf ve tekke muhitlerinde ok tutulan Avarif, adet dergahlarn
ders kitab hline gelmi, hy, Kueyr Risalesi, Fussul-Hikem ve Fthat gibi
eserlerin yannda tekkelerde oka okunmutur.
Shreverdnin hlife ve devlet ricaliyle yakn mnasebetler kurmas ve
onlarn sempatisini kazanmas, diplomatik grevlerle baz seyahatler yapmasna yol
amtr. Shreverdinin eli sfatyla gerekletirdii diplomatik giriimleri, Hlife
Nasr dneminde Hlifenin siyas otoritesini iade ve Seluklu devletinin dalmas
gibi sebeplerle ortaya kan baz fitneleri bastrmak, komu slm lkeleriyle dostluk
mnasebetlerini glendirmek amacna ynelikti. Bir ka defa amda yneticilik
mevkiinde bulunan Eyyub Sultan Melik Erefe ve Hlife ile aras pek ho olmayan
Harezmah sultanna eli olarak gnderildiinden bahsedilmektedir. Melik Eref
Musaya eli olarak gidiinde Melikin, Shreverdiyi ok iyi karladndan ve ona
hibir eliye yaplmayan hsn-i muameleyi gsterdiinden bahsedilmektedir.
614/1217 ylnda 400.000 kiilik bir orduyla Badat almak zere yola kan Harezm
Sultann bu fikrinden caydrmak zere Hlife, Shreverdyi gnderir. Ancak sultan
bu fikrinden vazgeiremez. O srada mevsimin k olmas sebebiyle yaan kar,
ordunun telefatna sebep olur ve Sultan Badat igal etmekten vazgeerek geri
dner.
Shreverd elilik grevlerinden birini de Konya Seluklu Sultan Alaaddin
Keykubata, Hlife Nasrn mesajn ulatrmak zere yapmtr (618/1221).
Shreverd, Hlifeden ald mesaj ve itimadnametyi gtrrken, yolu zerinde
urad Malatyada, Mirsadul-Ibad mellifi Necmeddin Dye veya Necm-i Razi
lakaplaryla mehur, Necmeddin Ebu Bekr b. Muhammed (.654/1256) ile buluur. O
sralarda 45 yanda gen bir ilim adam ve Horasan diyarndan Mool igali
nedeniyle kap gelen Necmeddin Dye, 78 yanda bulunan yal eyhe hrmet
gsterir ve eserinin ilk redaksiyonunu yapmas iin ona takdim eder. Nefehatn
belirttiine gre, Mevln ve Sadreddin Konev ile de gren Necmeddin Dye,
Shreverdi ile birlikte Konyaya gelmi, oradan da Kayseri ve Sivas blgesine
46
gemitir .
44
Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, c.I, s.25-27.

Ylmaz, H.Kmil, Shreverdi Hayat ve Eserleri, Avriful-Marif-Tasavvufun Esaslar, stanbul 1990,
s.XXIX.
46
Shreverd, Ebu Hafs ihbuddin, Avriful-Marif-Tasavvufun Esaslar, ter.H.Kamil Ylmaz-rfan Gndz,
stanbul 1990, s.xv-xv.
45
260
3. Kbreviyye
Kbrevlik, zhde dayal sade bir tasavvuf izgisini benimsemitir47.
Tarikatn pri olan Necmeddin Kbr, on ikinci yzyln sonlar ile on nc yzyln
balarnda Harezmahlar blgesinde yaam ve hayatn 618/1221 ylnda
Moollarn elinde ehit edilmek suretiyle tamamlamtr. Moollarn Harzmi igal
ettikleri srada, yannda bulunan alt yzden fazla mridine, Harizmi hemen terk edip
Horasana gitmelerini emreden Necmuddin-i Kbr, Harizmde Moollarla savam
ve ehit dmtr. Kbreviye Tarikat mensuplarndan bazlar Moollar arasnda
kalarak, onlarn kalbini slma sndrmaya ve zulmlerini asgariye indirmeye
48
alrken, bir ksm da Horasandan ayrlarak Anadoluya gemilerdir . Kbrevlik,
Mool istilas nnden kaarak Anadoluya snan Sadeddin-i Hamev, Seyfeddin-i
Bherz ve Baba Keml-i Hocend gibi hlifeler vastasyla burada yayld.
Kbrevliin ileri gelen teki temsilcilerinin banda, bizzat Mevln'nn babas
Baheddin Veled ve hlifesi Burhaneddin Muhakkk- Tirmiz ile Necmddin Dye
gelmektedir. Bu isimler, o dnemde slmlama ve Trkleme srecini yaayan
Anadolu'nun tasavvufi hayatn derinden etkilemitir. Yldrm Bayezidin damad
Buharal Emir Sultan (emseddin Muhammed, .833/1429) ve hlifeleri yoluyla
Anadoluda Kbreviyye, XVI. yzyla kadar yaayabilmitir. Anadolu ve Rumelide
Kbrev tekkeleri bulunmamakla birlikte Necmuddin-i Kbr ve mridi Necmuddin
Dyenin eserleri sevilerek okutulmaktadr. Dye, Mirsdul-bd Anadoluda Farsa
olarak kaleme alm iken bu eser, II.Murad tarafndan 825/1422 tarihinde rdulmrid ilel-murad ismiyle Trkeye evrilmitir. Necmuddin-i Kbrnn tarikatlarn el
kitab olarak grlen Uslul-aere adl kk risalesi smail Hakk-i Bursev
(.1137/1724) tarafndan Trkeye evrilip erh edilmitir.
Sflerin geni halk kitleleri tarafndan benimsenmesine yol aan en nemli
faktr, onlarn farkl din ve mezheplere mensup kiileri evrelerine toplayp
birletirmeleri, toplumun fertleri arasnda ortak sevgi ve dostluk balar kurmalardr.
Bu msamaha ikliminin nemli temsilcilerinden biri olan Necmuddin Dye, kendisine
dmanlk besleyenlere bile u ekilde hitap edebilmektedir:
Dmen-i mr sadet-yr bd
Der-cihn ez-omr ber-hordr bd
Her ki hr m-dihed der-rh-i m
Hri m der rh-i golzr bd!
Dmanmz bahtiyar olsun
Dnyada mr boyu mutlu olsun
Kim ki bizim yolumuza diken koyarsa
49
Bizim dikenimiz onun yolunda glistan olsun!
47
Ocak, Trk Sufilii, s.92.

Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns Evliy Menkbeleri, ter. ve rh. Lmi elebi, haz.Sleyman Uluda ve
Mustafa Kara, stanbul 1998, s.594-595.
49
Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, stanbul 1992, s.589.
48
kadir zkse
261
4. Mevlevlik
XII. yzylda Anadoluda yaygnlamaya balayan tasavvuf dnce, iki
farkl izgide gelimekteydi. Birincisi Irakler adyla mehur ve genellikle Arap
dnyasndan gelen, tasavvufun zhd ve takvaya nem veren tahalluk boyutunu
benimseyen ahlak sfiler ile kef, marifet ve vahdet-i vcud gibi tahakkuk boyutuna
nem veren rif sfilerin temsil ettii izgiydi. Kadirilik ve Ruflik mensuplar gibi
tasavvuf hayata hz kazandran akmlarla Muhyiddin bnul-Arab ve Sadreddin-i
Konev gibi tasavvuf dncenin kuramclar, bu izginin en nemli temsilcileridir.
kinci izgi ise Horasanler diye ifade edilen, Maverunnehir ve Harizm blgelerinden
gelen ve daha ok cezbeye nem veren mektepti. Bu ekoln en nemli temsilcileri
ise ehbuddin es-Shreverd (.635/1238), Necmuddin-i Kbr (.623/1226),
Bahuddin Veled (.635/1238), Burhaneddin Muhakkk- Tirmiz (.637/1240),
Necmeddin-i Rz (.654/1256) ve Fahreddin-i Irak (.685/1286)dir.
Bu iki ana izginin sentezi on nc yzyln ikinci yarsnda Mevln
Celleddin-i Rm (.672/1273) tarafndan gerekletirilen Mevlevliktir50. elebi
Hsameddinle Mevlnnn olu Sultan Veled zamannda bnyelemeye balayan
tarikat zamanla Badattan Rumeliye kadar geni bir alanda kurulan
mevlevhanelerle tesir sahasn geniletmitir51. Mevlevyye, Anadoludaki tasavvuf
faaliyetler asndan Halvetiyye, Nakibendiyye, Bayramiyye ve Zeyniyye gibi
tarikatlara oranla ncelii olan bir tarikattr. Tarikatn ak, cezbe, sema ve saf
zerine kuran Mevln, tasavvufu belli kurallar ve fikirler sistemi deil, duyulan ve
yaanlan tecrb bir bilim olarak alglamakta, sem esnasnda gazeller okumakta, ve
toplumun her tabakasndan pek ok kii meclisine katlmakta idi. Medrese hocas,
gzde lim ve saygn bir eyh efendi olmasna ramen Mslim gayr-i mslim, alim
cahil, fakir zengin, kk byk ve kadn erkek toplumun her kesimiyle yakn temas
52
kurmaktayd .
Babas Bahuddn Veled ve Burhaneddin Muhakkk- Tirmizden
Kbrevlii, ems-i Tebrzden vecd, ak ve sem yolunu, bn Arabden vahdet-i
vcd telkkisini alan Mevln, yepyeni bir mektep oluturmutur. Btn bunlar
toparlayarak sylemek gerekirse, Mevlna'nn tasavvuf dncesinin ana esaslarn
u ekilde sralayabiliriz: Zhd, vahdet-i vcud, ak, vuslat, Tarikat- Muhammediye
ve sem.
Vahdet-i vcd dncesini benimseyen Mevln, etrafna sadece
Sadreddin-i Konev, Fahreddin Irak gibi mutasavvflarla ilim ve ftvvet erbabn
deil, pek ok hkmdar ve idareciyi de toplayabilmi, manev nfuzuyla Mool
idarecilerinin bile hrmetini kazanmtr. nk Bektlik, Melmlik ve Halvetlik
daha ok halk kitleleri arasnda yaygnlk kazanrken, Mevlevlik kuruluundan
53
itibaren, ilm ve idr zmreler arasnda doup gelimekteydi . Hem Seluklu Sultan
I.Alaaddin Keykubad hem de Anadolu Beyleri ona hrmette kusur etmemekteydi.
Aydnolu mer Bey kendisine srekli hrmet gstermi, Karamanoullar kendisi ile
50
Ocak, Ahmet Yaar, Anadolunun Trklemesi ve slmlamas, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1991,
c.III, ss.111-114.
51
Kara, Bursada Tarikatlar, c.I, s.30.
52
Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, ev.Tahsin Yazc, stanbul 2001, c.II, s.328.
53
Uman, Abdullah, Tekke iiri, Balangtan Gnmze Kadar Trk Klasikleri, stanbul 1985, c.II, ss.12-13.
262
akrabalk tesis etmi, Sivas Beyi Kad Burhaneddin, Mevlnya zel ilgi gstermi ve
iirlerinden tefel etmi, Erturul Gazi ise ona candan bal kalmtr54. Erturul Gazi
olu Osman Gaziyi Mevlnnn ziyaretine gtrm, Mevln da Osman Gaziye
hayr dualarda bulunmutur. Osmanl padiahlarnn bir ou Mevln nesline ve
Mevleviyyeye layk olduu hrmeti ve yardm esirgememilerdir. rnein Orhan
Gazi tarafndan Konurhisarn fethine memur edilen ehzade Gazi Sleyman,
Rumeliye gemeyi kararlatrd zaman, evliyaullahtan yardm talebinde bulunmay
ihmal etmemi, Mevlev hlifelerinden biri ile grm ve bu bulumann bir
hatras olarak eyh kendisine bal olduu tarikatn klhn hediye etmi, peinden
de zafer ve nusret niyaznda bulunmutur. ehzade Sleyman, fethi mteakip, bu
klh, ganimetleri paylatrmak iin lek olarak kullanmt. O, ayrca "himmet-i
ricalullah" telakkisiyle klah altnlarla ssleyerek kendisine padiahlk tc ittihz
etmitir55.
Mevlna Celleddin Rum, Mevleviliin felsefesini, tasavvufunu ve ilh
akn anlatrken, olu Sultan Veled Mevlev Tarikatn, Ulu Arif elebi Mevlevliin
musikisini gelitirmi, bid elebi ise semn son eklini vermitir. lim ve siyaset
dnyasndan pek ok kiinin rabet ettii Mevlevilik, msik, sem ve iir
faaliyetlerinin icra edildii tekkeleriyle gzel sanatlarn inkiafna yol amtr.
5. Rifiyye
Ahmed-i Rifye nisbet edilen, ad sebebiyle Ahmediyye, doum yeri
sebebiyle Betaihiyye diye de tannan bu tarikat, Anadolunun yaygn tasavvuf
akmlarndandr. Ahmed-i Rif (.578/1182) days Mansur el-Betih ve Ebul-Fazl
el-Vstden tasavvuf terbiyesini tamamlad. Vastnin ona icazet verirken Herkes
stad ile, ben ise talebem Rif ile iftihar ederim dedii ve kendisine zahir ve batn
ilimlerine sahip anlamna ebul-alemeyn unvann verdii rivayet edilir. el-Hikemurrifaiiye ile sohbetlerinin derlenmesinden meydana gelen el-Burhanul-meyyed en
mehur eserleridir.
Riflikten Tarikat- Ahmediye adyla bahseden bn Batuta (.771/1369),
seyahatnamesinde, bu tarikata ait tekkelerin zellikle zmir, Bergama, Amasya ve
Snisada bulunmakta olduunu yazmaktadr. Ayrca, gsterdikleri burhanlarla halkn
itibar ve tevecchn kazanan Rif dervilerinin nemli bir nfuza sahip olduklarn
56
kaydeder .
Mevln zamannda Rif eyhlerinden Seyyid Tceddin kalabalk bir mrit
cemaatiyle Konyaya geldiinde emirler, ehrin ileri gelenleri ve ftvvet erbab onlar
karlam, Celleddin-i Karatay Medresesinde arlamtr. Dervilerinin ylanlarla
ve atele oynamalar, Konyallar tarafndan seyredilmi, Mevlnnn ei de grmek
zere gitmek istemise de Mevln, btn bunlar abes grp gitmesine izin
57
vermemitir .
54
Vassf, Hseyin, Sefne-i Evliy, haz.Mehmet Akku-Ali Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1990, c.I, s.313.
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, haz.smet Parmakszolu, Ankara 1999, c.I, s.92.
56
bn Batuta, bn Batuta Seyahatnamesinden Semeler, s.24,34,38.
57
Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, c.II, s.299-300.
55
kadir zkse
263
6. Kazerniyye
Anadoluda XIII. yzyldaki bir dier tarikat da Kazerniyyedir. Mehur ranl
mutasavvf Eb shak b. ehriyar- Kzernye (.426/1034) nispet edilir. Nefehtlnsn verdii bilgiye gre, Eb shak Kzern Mecslikten ihtida eden bir babann
oludur58. Eb shak denizci ve balklarn piri ve hamisi kabul edilmitir. nana
gre Eb shak- Kazernnin mezarndan alnan bir avu toprak, byk dalgalaryla
tehlike arz ettii zaman denize atldnda sakinleirmi. Bunun iin denizciler,
59
yanlarnda kabirden alnm toprak bulundururlard. Bu inan Konyada da yaygnd .
shkyye ve Mridiyye diye de anlan Kazerniyye, zellikle, ran'n bat
blgelerinde hkim olduu, Irak ve Hindistandan Trakyaya kadar uzanan bir tesir
sahasnn bulunduu, XIV. ve XV. asrlarda da varln srdrd fakat XVI.
yzylda Anadoluda etkisini yitirdii gzlenmektedir.
Eb shak b. ehriyar el-Kazern 65 ribat ve hangh tesis etmi, ordu
denilebilecek bir tekilat kurmu, 24.000 mecusiyi ihtida ettirmitir. Tarikat ran'dan
Hindistan'a, in'e kadar yaylm ve Anadolu'ya da gelmitir60. zellikle asker
maksatlarla teekkl eden Kazerniyye, gayretinin byk bir ksmn cihada ynelten
tarikatlardand. Daha ok liman ve menzil gibi insanlarn ska urad ve her zaman
yardma ve yol gstericiye ihtiya duyduu yerlerde tekkelerini kurup alan bir
tekilatt. Kazerniyyeyi ar snn bir tarikat diye niteleyen Glpnarl,
Karamanoullarndan Sultan Muhammedin 821/1418 tarihinde Konyada onlara bir
tekke yaptrdn kaydeder61. Kazerniyye dervilerinin Anadoluda tekkeler ina
edecek kadar ok ve yaygn bulunduu sylenebilir.
Osmanl Sultan Yldrm Beyazdn, Kazern dervilerine 802/1399
tarihinde Bursada zaviye yaptrmas ve vakf kurmas da zerinde durulmaya deer
bir durumdur. Vakfiyede u ifade yer almaktadr: Murad Han olu Bayazid Han riya
ve sumadan hl bir niyetle Bursada kalaalt denilen yerin arkasnda tark-i mn
nnde bir zaviye-i erife kurdu. Bunu, eyh Ebu shak- Kazern ashabna, det
olduu vechile gelip gidenlerin, misafirlerin mukimlerin... mmkn olduu derecede
62
izz ve ikramlar hizmetlerini ifas iin vakfetti .
Mridlerini, delimen tabiatl, garb etvarl ve sava kiilerden seen,
tekkelerini, hudut boylarnda ve serhatlarda kurmaya byk nem veren Kazerniyye
Tarikat, bu tutumu ile, mezkur karakter yapsndaki kiilerin, kabna smayan ve
tatmin olmak isteyen kiilerin enerjilerini, fitne tefrika gibi ie dnk deil, cihad gibi
63
kuds ve da dnk bir hedefe tevcih etmek usuln tercih etmitir .
7. Sosyal Zmreler
Orta Asyadan gelip Anadoluyu mesken tutan Trk boylar eitli gruplar ve
messeseler oluturarak, Anadolu'da kkleme imkan buluyorlard. Bu tarih
misyonu, itima, iktisad, din, siyas ve tasavvuf adan gerekletiren bu zmrelere
58
Cm, Nefehtl-ns, s.399.

60
Coan, Esad, Hac Bekt- Vel-Maklt-, Seha Netiyat, Ankara, ts., s.XXVIII.
61
Glpnarl, Abdlbki, Mevlndan Sonra Mevlevlik, stanbul 1983, s.11.
62
63
Gndz, rfan, Osmanllarda Devlet - Tekke Mnasebetleri, stanbul 1983, s.100.
59
264
k Paa, Horasan Erenleri adn vermektedir. Drt grup hlinde isimlendirilen bu

zmreleri u ekilde sralayabiliriz:
a. Gziyn- Rm
64
Gziyn- Rma, Alpler veya Alperenler ad da verilmektedir . Geni bir
tekilata mensup dervi-gzilerdir. slm ncesi Trk hayatndaki alplerin bir devam
olarak kabul edilmektedir. Bekt tarikatnn askerlik kolu olarak kurulan Yenieri
ordusuna, Gaziyn- Hac Bekt- Veli ismi verilmitir. Anadoluya g eden sfler,
sadece eyh veya postnin deil, ayn zamanda birer alperen, gazi, emir ve ah idi.
Alplerin lme ve hayata, zamana ve tarihe yenilmedikleri bir gerektir. Byk
felaketlere yol aan Mool istilasyla birlikte Horasan ve Maverunnehirden ehitlik
idealiyle Anadoluya koan alperen ve Horasan erenleri birer kolonizatr Trk
dervileri olarak, nefislerini arndrp tevazular ile Anadolu halkn aydnlattlar65.
Alperenler kimi zaman ularda ilim ve fikir ehli olarak yerlerini alrken, kimi zaman da
slm ordular ile birlikte veya onlardan nce veya sonra hareket edip savalara
katlmakta, fetihlerin kazanlmasnda nemli roller stlenmekteydiler66. Anadoluya
gelen Trkmenlerin, buradaki gazalarn l-y Kelmetullah uruna yapmalar ve bu
corafyay slmlatrmay gaye edinmeleri, Turul ve Alparslan devrinde bu fetihlere
itirak eden Seluklu komutanlarna Gazi unvannn verilmesine sebep olmutur.
Mengcek Gazi, Melik Ahmed Gazi, Erturul Gazi, Osman Gazi ve Orhan Gazi
bunlardan bazlardr. Bu tekilata mensup Turgut Alp, Aka Koca, Konur Alp gibi
mcahidler, Osmanl Beyliinin kurulu aamasnda, etraflarndaki mritleriyle
birlikte, bir yandan ordularn sava ruhunu hzlandrrken, bir yandan da manev
kiilikleriyle itima nizam dzenlemeye almaktaydlar67.
b. Abdaln- Rm
Abdal kavram, o devirlerde dervi kelimesiyle e anlaml olarak
kullanlmaktayd. Bunlar dnyaya kar ilgisiz tutumlar ile sade bir yaam srerken,
ayn zamanda manev kiilikleriyle insanla faydal olmann abasn
68
gtmekteydiler . Bu, Trkmen kabileleri arasnda faaliyet gsteren dervilerin
oluturduu bir tekilattr. Abdal ve Baba ismini tayan bu dervilere Horasan
64
Barkan, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve
Temlikler: I, stil Devrinde Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, S.II (1942), stanbul 1974, s.282.
65
Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c.II, s.282,284.
66
Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Vel, Ankara 1991, s.18.
67
68
Abdal ifadesi evliya zmresinden halkn mesalihinde tasarruf iin manev izne mazhar olanlar hakknda
kullanlan bir tabirdir. Lgat manas; dnyadan habersiz, safderun, alktr. Abdal kelimesi aslen Trke
deildir. Arapa ebdalden bozmadr. Ebdal; Arapada halkn mesalihinde tasarrufa mezun evliyaullah
zmresinden olan bir cemaata tlak edilir. Trkede abdal mfret olarak o cemaate mensup olan zata
denmitir. Bu itibarla Kara Abdal ismi karada, Deniz Abdal ad denizde baz tasarrufa mezun olan veliler
demektir. Sonradan abdal kelimesi Trkede asl manasndan galat olarak temsilen, evvela evliya geinen
mukallitlere, kalender ve dervilere, miskin ve fakirlere de denmektedir. Saniyen kalendermerep,
dervinihat olanlar, maiet umuruna aldrmadklarndan, onlara kyasen i bilmiyen, kra akl ermeyen
adamlara da abdal denmi ve bunun lazm olarak idrak zayf ve dncesi iptidai kimselere de isim ve sfat
olmutur. Bkz.Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993, c.I, s.5.
kadir zkse
265
erenleri de denilmektedir69. Anadolunun fethi, halklarn Mslmanlamas ve

fethedilen topraklarn madd-manev alardan ihya edilmesinde nemli rol oynayan
bu Horasan erenleri, sadece Horasandan gelen derviler anlamn tamamakta,
ayn zamanda melm merep sfler manasna da gelmektedir. Dolaysyla bu
kavram bir corafi menei deil, tasavvuf bir meslei ifade etmektedir70. Bu zmre
daha sonra, XIII. asrn ikinci yarsnda vefat etmi olan Hac Bekt- Velye nisbet
edilir olmutur71. Hac Bekt- Velinin bizzat kendisi, Nevehir ve Krehir
havalisindeki Hristiyanlarla temas hlindeydi72. Hlifesi Sar Saltuku, henz Trk
ordularnn ulaamad bir dnemde, Rumeli topraklarna, slmn sesini duyurmak
zere gndermiti. Grcistan Beyini slmlatrp, ona elini ptren Sar Saltuk,
73
Rumelide baarl faaliyetlerin icracs olmutur . slmlatrma faaliyetini rasgele
deil de belli bir plana gre gerekletiren Hac Bekt, bir ksm hlifelerini
Rumeliye gnderirken, Sar Saltuk, Kara Donlu, Barak Baba, Hoy Ata ve Can Baba
gibi hlifelerini de Mool zmrelerini slmlatrmakla vazifelendirmiti. Bylesi cidd
boyuttaki organizeli faaliyet neticesinde, ok sayda putperest Mool zmresi slma
girmekteydi74. Orhan Bey, Bursa fethine katlan Abdal Musa, Geyikli Baba ve Abdal
Murad gibi Horasan erenlerine Uluda yamalarnda birer zaviye yaptrm ve
vakflarn da tayin etmiti. yle ki, bunlarn hepsi XVII. yzylda bile faal konumunu
srdrmlerdir75.
c. hiyn- Rm
76
Ah Evran tarafndan XIII. asrda kurulan ve meslek bir hviyete sahip
olan Ahlik, Anadoluda meslek eitimin, sanat eserlerinin ve kltrel hayatn
69
Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c.II, s.282.

Kprl, Anadoluda slmiyet, s.89, dipnot:30.
71
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Ankara 1988, c.I, s.531.
72
Ocak, Ahmet Yaar, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, Ankara 1984, s.15-16.
73
Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1992, s.30.
74
Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Vel, Ankara 1991, s.18.
75
ngren, Reat, Osmanllarda Tasavvuf -Anadoluda Sfler, Devlet ve Ulem (XVI.Yzyl)-, stanbul 2000,
s.24.
76
Byk bir halk dnr olup pek ok eserler vermi, Seluklular devrinde yetimi gl bir ilim ve fikir
adamdr. Devrinin siyas ve fikr akmlar ierisinde ok nemli ve etkili faaliyetler icra etmi bir ahsiyettir.
Asl ad Nasruddin Mahmud olup 567/1171 ylnda, Azerbaycann Hoy kasabasnda domu, Horasan ve
Maveraunnehrde tahsil yapm, mehur Er kelamcs Fahruddin-i Rzye (.606/1209) talebe olmutur.
Bir sre Badatta da bulunan Ahi Evran 602/1205 ylnda Anadoluya gelmi ve Kayseriye yerlemitir. I.
Gyaseddin Keyhsrev, I. zzeddin Keykavus ve I. Alaaddin Keykubad dnemlerinde Anadolu Seluklu
Devletinin, slm dnyasndaki ftvvet birliklerini organize edip kendi ahsna balayan 34.Abbasi Halifesi
Nsr li Dinillah (757-623/1179-1225) ile gayet sk ve aktif bir ekilde siyas ve kltrel mnasebetler iinde
bulunduu grlmektedir. Aslnda en-Nsr li Dinillahn kurduu Ftvvet Tekilatnn yesi olan
kaynpederi Evhdddin-i Kirmn ile birlikte Badattan Anadoluya gelmi bulunan Ahi Evrann, himaye
grecei siyas ve fikr ynden son derece mnasip bir vasat ve bu vasatn meydana gelmesinde rol
oynayan gl bir iktidar vard. Onun tekilat yn devlet tarafndan desteklenmesi Ahi Tekilatnn
kurulmasna yol at. O dnemin sosyo-kltrel, politik ve ekonomik yapsnn artlar, tekilatn ksa
zamanda glenmesi ve gelimesini hzlandrmtr. Ahi Evran, dericilerin piri ve 32 eit esnaf ve
sanatkarlar zmresinin lideri olmutur. Ahiliin Anadoluda yaylmasna hizmet eden Alaaddin Keykubadn
olu II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan ldrlmesi, Ahilerin bu sultana kar direnie gemesine yol at.
Sultan da iktidarna kar olduklar ve kendisini devirmeyi planlayan veziri Sadeddin Kpek ile ibirlii iinde
olduklar gerekesi ile pek ok Ahi ve Trkmen zmresini ldrtp, baz ileri gelenlerini tutuklatt. Ahi Evran
da be sene mddetle (637-642/1240-1245) tutukland.
70
266
gelimesine nemli katklar olmu bir tasavvuf zmresidir. On sekizinci yzyla kadar
Ahlik, XX. asrn balarna kadar ise gedik ve lonca adyla faaliyet yrten esnaf
tekilatlar cemiyetin ekonomik hayatn tanzimde nemli roller stlenmitir. Bu
tekilat adn, Arapa kardeim mnsna gelen ah kelimesinden veya Trkede
yiit, eli ak ve cmert mnlarna gelen ak kavramndan ald, tahmin
edilmektedir77. O devirde "aki', "aka" veya "ah" ismiyle anlan kiiler soylu
zmrelerden saylp ftvvet erbabnn reisi konumundaydlar. Ftvvet mesleine
bal olan Ahilerin senetleri, Hz.Ali araclyla Hz.Peygambere kadar ulamaktadr.
Dier mutasavvflarn hrka giymelerine karlk onlar, ftvvet alvar giyerlerdi.
Aralarnda birok kad, mderris ve bilgin vard. Sadece bir esnaf teekklnden
ibaret saylmayan Ahlik Tekilat, ayn zamanda tasavvuf dnce ve grleri ile
bir tarikat zelliine sahip bulunmaktayd78. bn Batuta, Antalyadan balayarak
Burdur, Gllhisar, Ladik, Milas, Barin, Konya, Nide, Aksaray, Kayseri, Sivas,
Gm, Erzincan, Erzurum, Birgi, Tire, Manisa, Balkesir, Bursa, Grele, Geyve,
Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu, Sinop gibi Anadolu ehir ve kasabalarnda
urad ve arland Ahi zaviyelerinden bahsetmektedir. Dolaysyla, ok yakndan
tand Ahi zmreleri hakknda seyahatnamesinde u ifadeleri dile getirmektedir:
Ahiler Anadoluya yerlemi bulunan Trkmenlerin yaadklar her yerde, ehir,
kasaba ve kylerde bulunmaktadr. Memleketlerine gelen yabanclar karlama,
onlarla ilgilenme, yiyeceklerini, ieceklerini, yatacaklarn salama, ihtiyalarn
giderme, onlar uursuz ve edepsizlerin ellerinden kurtarma, u veya bu sebeple, bu
yaramazlara katlanlar yeryznden temizleme gibi konularda, bunlarn e ve
rneklerine dnyann hibir yerinde rastlamak mmkn deildir.
Ahi, evlenmemi, bekr ve sanat sahibi olan genlerle dierlerinin kendi
aralarnda bir topluluk meydana getirip ilerinden setikleri bir kimseye denir. Bu
toplulua da Ftvve genlik ad verilir. nder olan kimse bir tekke yaptrarak
burasnn hal, kilim, kandil vb. eya ve gerekli aralarla donatr. Kardeler,
gndzleri geimlerini salayacak kazanc elde etmek zere alrlar ve o gn
kazandklar paray ikindiden sonra topluca getirip ndere verirler. Bu para ile
tekkenin ihtiyalar karlanr, topluca yaama iin gerekli yiyecek ve meyveler satn
alnr. Mesela, o sralarda beldeye bir yolcu gelmise, onu tekkede misafir ederler ve
alnan yiyeceklerden ikram ederler. Bu tutum yolcunun ayrlna kadar srer gider.
Bir misafir olmasa bile, yemek zamannda yine hepsi bir araya gelip topluca yerler,
rakslar ederler, trkler arrlar ve ertesi sabah ilerine giderek ikindiden sonra elde
ettikleri kazanlarla nderlerinin yanna dnerler. Bunlara Fityan genler,
79
nderlerine ise Ahi karde ad verilir . bn Batuta, Ladik, Dongozla veya Tonuzlu
adn verdii Denizliye geldiinde, Ahi Sinan mensuplar ile Ahi Duman mensuplar
arasnda, onu nce hangi tarafn misafir edecei hakknda epeyce grlt
koparldndan, nihayet kura usul ile Ahi Sinan mensuplarnn kendilerini
arladndan bahsetmektedir80.
77
aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olarak Ahilik, Ankara 1974, s.51-52;Glll, Sabahattin, Ah Birlikleri,
stanbul 1977, s.18.
78
Kprl, lk Mutasavvflar, s.212-213.
79
bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden Semeler, s.5.
80
Ayn eser, s.11-13.
kadir zkse
267
Yine bn Batuta, Ladik Beyi Yenen Beyin81 bir bayram alayn tasvir
ederken, Ahilerin tekilat hakknda u bilgiyi veriyor:
Namazgaha gittiimizde sultan da askerleriyle km, btn sanatkrlar
davul zurna ve borular, bayraklar ile hazrlanmlar, gsterileri ve silahlar ile de
birbirleriyle yara girimilerdi.
Her sanat kolu, yanlarnda getirdikleri koyun, kz ve ekmek yklerini
tayorlar, kabristanda kestikleri kurbanlar, ekmeklerle birlikte fakir fukaraya
datyorlard. Bayram alay kabristandan balamakta idi. Oradan namazgaha
geliniyordu. Bayram namazn kldktan sonra, sultanla birlikte konana gittik. Yemek
hazrland. Fakihler, eyhler ve ahiler iin ayr bir sofra, fakirler, dknler iin de ayr
bir sofra kurulmutu. Bugn hkmdarn kapsndan bey olsun, fakir olsun kimse
evrilemezdi82.
XIII. asrn ikinci yars ile XIV. asrn balarnda Anadolunun nde gelen bir
takm devlet erkn, kad, mderris ve tacirlerin, deiik tarikatlara mensup eyhlerin
bir ah kuruluu olan ftvvet tekilatna girdikleri grlmektedir83. O dnemde bu
tekilatn ne derece yaygn olduu, bn Batutann Ahiler Anadoluya yerlemi
bulunan Trkmenlerin yaadklar her yerde, ehir, kasaba ve kylerde
bulunmaktadr.84 ifadesinden anlalmaktadr. bn Batutaya, Anadolunun effaf
diyar olduu hkmn verdiren ahler, belli bal merkezlerde, bir nev zerk idare
ile, blge halklarn dalmaktan, cemiyet hayatn paralanmaktan kurtarmlar ve
Osmanl Devletinin kuruluuna kadar bu corafyay korumulardr. Bylece tekke
mensuplar, yklan bir devletin yerine, kurulacak yeni bir dzen ve yeni bir devletin
de ilk hazrlaycs olmutur. Halk, kol ve kanatlar altna alan ve onlar her trl
tehlikeye kar koruyup kollayan bu tekilatlar, devlet kurma fikrinde olan Beyler iin,
yegane g ve kuvvet kayna durumunda idi. bn Batuta, Aksaraydaki erif
Hseyin, Nidedeki Ahi aruk, Kayserideki Ahi Emir Ali ve Sivastaki Ahi Bak
Ahmed ve Ahi elebi zaviyeleri ile Emir Alaaddin Eretnay85 tantrken, Ahilerin siyas
konumlarna u ekilde vurgu yapmaktadr:: Bu lke trelerinden biri de, bir ehirde
hkmdar bulunmad takdirde ahilerin hkmeti ynetmeleridir. Ahi, kudreti
lsnde geleni gideni arlar, giydirir, altna binek eker, davranlar, buyruklar,
86
binileri ile aynen bir hkmdar andrr .
Bnyelerinde alp ve alperenleri barndran ah tekilatlar ayn zamanda,
fetih ve gaza hamlelerini kolaylatran, ordunun ikml ve lojistik ihtiyalarn imknlar
87
lsnde karlayan asker birer teekkld . II.Gyaseddin Keyhsrevin zaafndan
ve kt ynetiminden yararlanan Moollar Anadoluyu igal edip, Sultann ordusu
Ksedada Mool ordusu karsnda ar bir yenilgiye uraynca, Kayseri Ahileri
81
Seluklu veziri Shib At ailesinden Ali Beyin olu olup, caaddin nan Bey adyla tannr. Denizlide
kendi adyla anlan bir beylik kurmutur.
82
bn Batuta, a.g.e., s.14-15..
83
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I, s.530.
84
bn Batuta, a.g.e., s.5.
85
Alaaddin Eratna (.753/1335), lhanl hkmdar olup Irak sultan unvanyla anlan Ebu Said Bahadr Hann
Anadolu genel valisi eyh Hasen-i Buzurgun vekili olarak 1327-1335 tarihleri aasnda Anmadoluya hakim
olmu ve daha sonra mstakil bir beylik kurmutur.
86
bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden Semeler, s.21-24.
87
aatay, Ahilik, s.3.
268
Moollara kar ehri mdafaa etmilerdir. Moollar karsnda on be gn sreyle

ehri savunan Ahilerin gerekletirdikleri en iddetli arpmalar, Debbalar ars
tarafndaki surlar nnde gereklemi ve Mool ordusuna ar kayplar
verdirmilerdi. Mool ordusu komutan Baycu Noyann muhasaray kaldraca bir
srada Seluklularn Kayseri Subacs Hacok olu Hsameddin, Baycu ile anlaarak
Moollarn ehre girmelerini salad88. Bu ac malubiyetten sonra Kayseri Ahilerinin
topluca imha edildikleri ve tekilatlarnn dald anlalmaktadr.
Meslek hayatn temel prensiplerine sadk kalan Ahilerle, bugnn esnaf
dernekleri diyebileceimiz Ahi zaviyeleri ierisinde her sanat dalndan insanlar
bulunmaktayd. Ayn zamanda onlar, manev mertebesi yksek bir prin
gzetiminde tasavvuf eitim de almaktaydlar. Aldklar terbiye gereince, herkesin
kendi mesleinin gereklerini yerine getirmesi, iinin ehli olmas ve rettiklerinin
kalitesine dikkat etmesi istenmekteydi. alma hayat ve hizmet sahalarnda
gsterecekleri en kk bir ihmal ve kusurla, prin sevgi ve himmetinden mahrm
kalacaklar telkin edilmekteydi. Bylesi bir terbiye ocanda ve kltr ve sanat
okulunda eitim gren deiik meslek zmreleri, alma hayatlarn ve meslek
faaliyetlerini ibadet cokusu ierisinde yerine getirmilerdir. Bunun sonucu olarak, ok
atclar toz koparanlar-, deil msabakalarda, gnlk idmanlarnda bile abdest alp
iki rekat namaz klmadan, herhangi bir sebeple de olsa ok ve yaylarn ellerine almaz
ve el srmezlerdi. Tfanda inananlar kurtard iin gemilerini mukaddes sayan
gemiciler, gemilerinin zerinde abdestsiz dolamamlar, manasz ve gereksiz i
yapmay hatal saymlar, insanlk hli olarak bilmeden gemilerine er-p atmay
bile gnah telkki etmilerdir. Geimini zrh yaparak kazand iin Davud (a.) pir
ittihaz edinen demirciler, rslerinde demir dverken onunla btnlemiler, bu duygu
ve heyecan iinde elie su vermilerdir. Pehlivanlar, abdest alp iki rekat namaz
klmadan ve kendilerine cazgr tarafndan prleri Hz.Hamzann ruhaniyeti
hatrlatlmadan gree balamamlardr89.
Anadolu Seluklular zamannda, Ahi zaviyelerinin kurulmasn zaruri klan
sebeplerden biri, Trkmen halkn gebelikten yerleik hayata geiidir. Gebelikten
yerleik hayata geiin en nemli art, yerleim yerlerinde i sahibi olunmasdr. O
gnn toplumunda Ahi zaviyeleri, Trkmen halkn ehir hayatna adaptasyonunu
salamaktayd. Gmen Trkmenlerin birer meslek sahibi hline gelmelerine nclk
etmeleri ve onlarn ehir hayatna uyum salamalarna nem vermeleri ile Ahi
zaviyeleri, meslek ve sanat dallarnn Trklerin eline gemesine sebep olmutur.
Mool istilas sonucu Anadoluya gelen yeni sanat erbab desteklenmi ve kendilerine
sunulan imkanlarla takviye edilmi, yerli Hristiyan esnafa kar rekabet kabiliyeti
gelitirilmi ve bylece Trklerin i hayatn ellerine geirmesine imkan
kazandrlmtr. Ayakkab, izme, at koumu ve silah gibi devletin zaruri ihtiyalarn
gideren i kollarn mill hle getiren ah zaviyeleri, aralarnda gerekletirdii
dayanma ruhu ile Trk esnafn glendirmi ve karlarnda gayr-i Mslim
90
zmrelerinin tutunabilmesini imkanszlatrmtr .
88
Bayram, Bciyn- Rm s.41-42.

Daryal, Ali Murat, Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, stanbul 1994, s.153-155.
90
aatay, Ahilik, s.90-95.
89
kadir zkse
269
Esnaf ve sanat kurulularnn eitimini, retim, kalite kontrol ve fiyat

politikas gibi esaslarn dzenleyen Ahlik, usl ve dbn, i-tzkleri
diyebileceimiz ftvvet-nmelerle91 tespit etmitir. Ahliin i tzkleri, dier
tarikatlarn usl ve db mukayese edildiinde, ou zaman paralellik arz ederken
baz nemli noktalarda farklklarn bulunduu da grlmektedir. Bu farkllklar u
ekilde sralayabiliriz:
1. Mridlere kyafet olarak ahlikte, edd-kuak balanmas ve alvar
giydirilmesi tercih edildii hlde, tarikatlarda, hrkann esas libas olarak kabul
edildii grlmektedir.
2. Ahlik ve ftvvetde, yiit, ah, eyh veya ahbb, nm-tark, mfred,
nakb, nakbn-nukab, halfe-i dim-makam- eyh, eyh ve eyhu-yh
eklinde derecelendirilen teekkl ii hiyerari, tarikatlarda, mrid-eyh veya
mbted, mutavasst, mnteh, mrd eklinde bir tasnife tb tutulmaktadr.
3. Ahlikte mritliin ilk art, esnaf, sanatkar, ya da bir meslek mensubu
olduu ve mntesiplerini seviye ve kabiliyetine gre, gerek i banda ve gerekse i
hayat dnda iki ynl bir eitime tb tuttuu bilindii hlde, tarikatlarda byle
balayc bir hkm bulunmamaktadr92.
Kurallar ve Shreverdnin Avrifl-maarifindeki tasavvuf prensip ve
kurallarla hemen hemen ayn olduu grlen Ahlik, usul, db ve erknlarnda d
grn itibariyle Shreverdiyye ve Rifyyeden pek ok iktibasta bulunduu gibi,
deiik noktalarda Mevlevlik, Bektlik, Halvetlik gibi tarikatlarla da ilgili olduu
anlalmaktadr.
Anadolu'yu en cra kelerine kadar kuattn bildiimiz Ah zaviyelerinde,
mntesiplerine, meslek eitim ve formasyon kazandrma yannda, kendilerine
"muallim ah" veya "emir" denilen yetikin ahler tarafndan, Trke ftvvet-nme,
Kur'an tilaveti, tarih, tercim-i ahvl, tasavvuf, Arapa, Farsa ve ilmhal bilgilerinin
retildii, edebiyat okutulduu da nakledilmektedir. Ah sohbetlerinde: "Kur'an,
hadis, menkb, mumelt- hukem, evsf- mzekk, sergzet-i heda, nisbet-i
ahbba, letif-i zref, esrr- fukar, sulk- evliy ve belgat- uara" da
93
okutulmakta idi .
Yaplan tm bu aklama ve deerlendirmelerden sonra, Ahilerin genel
zelliklerini u ekilde sralayabiliriz: Anadolu beldelerinde oturup, Trkmenlerin
kylerine kadar nfz etmeleri, Anadoluyu bir efkat diyar hline getirmeleri,
doruluktan ayrlmamalar, yabanclar korumalar, cmert, misafirperver,
alakgnll, iyi huylu olmalar, kendilerini halka adamalar, kitleleri iyilie
yneltmeleri, hogrl, affedici ve nezaket ehli olmalar, bir sanat veya i dalndan
91
Ftvvet hakknda szler, ananeler, rivayetler ve ftvvet ehlinin erkn ftvvetnme denen kitaplarla
tespit edilmitir. Ftvvetnamelerin ounda temel ibadetlerin yannda gndelik hayatta yaplmas gereken
grg kurallar ve fetda bulunmas gereken yksek ahlki deerler etraflca sralanr. Bildiimiz en eski
ftvvetnme, Abdurrahmn es- Slemi (.412/1021)nin Kitbul-ftvvesdir. Bundan sonra Hce
Abdullah el-Ensr (.481/1089)nin Ftvvet-nmesi ile ihbuddin es-Shreverdnin Risletulftvvesi de nemli ftvvetnamelerden biridir. Glpnarl, Abdlbk, slm ve Trk llerinde Ftvvet
Tekilt ve Kaynaklar, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1951, c.XI, s.11-13.
92
aatay, a.g.e., s.29-59
93
aatay, Ahilik, s.96.
270
almalar, her meslek ve sanatn bir pire sahip bulunmas94, son derece dindarane
yaam srmeleri, utanma ve ar duygusunu canl klmalar, hile yapmaktan, yalan
sylemekten, dedikodu yapmaktan, iki imekten, zina ve fuha ynelmekten ve
kusur aramaktan son derece kanmalar, zengin ve ekbir takmna minnetsiz
davranmalar, kimseye kar dmanlk ve kin duymamalar, byklere hrmetkr,
kklere efkatli davranmalar, giyindikleri ftvvet almet ve elbiseleri ile Allahtan
baka kimseye bel balamamalar, nefis ve eytanla mcadeleyi iar edinmeleri.
d. Bciyn- Rm
slmiyetin kabulnden nce Trklerde kadnn aile ve toplum iindeki
mevkii ve rol son derece nemliydi. slmiyetin kabulnden sonra da Trkmen
kadnlar, bu mill ve asl karakterlerini devam ettirmilerdir. Anadoluya gelindikten
sonra Trkmen kadnlar i hayatndan kopmam ve bir takm etkinliklerde
bulunmulardr. Anadolu sf gruplar incelenirken baz kadn tekke eyhlerine
rastlanmaktadr. Osmanl Devletinin kuruluuna rastlayan yllarda bir takm hanm
eyhler, Ktahya Od Yakan Tekkesini ynetmilerdir. Bu tekkeyi yneten kadn sf
liderler srasyla unlardr: Hac Bac, Hund Bac ve Sme Bac95. Anadolu baclar,
Anadolu kadnlar ve gen kzlar tekilat olarak anlan bu grup, Hac Bekt- Vel ile
yakndan alakaldr. Nitekim Bekt geleneinde, kadn tarikat mensuplarna bac
denilmektedir. Hatta tarikat mensubu kadnlar birbirlerine bac derken eyhin hanm
96
da Anabac diye anlmaktadr . te Bciyn- Rm isimli sosyal zmre, iinde
bulunduklar topluma g ve kabiliyetleri lsnde hizmet eden Anadolu Trkmen
kadnlarnn meydana getirdikleri bir birliktir. Anadolu Ahliinin kurucusu olarak
bilinen Ah Evrann ei Fatma Bac97, Ftvvet tekilatnn kadnlar kolunun bayd.
94
Yerli sanayiinin imalatlar diyebileceimiz, kuyumcular, ayakkabclar, dokumaclar, dericiler ve dierleri,

birer zaviye ve pre sahiptiler. Benimsenen bu sanat ve meslek pirlerini u ekilde sralayabiliriz:
Tccarlarn pri Muhammed (s.), seyyahlarn pri sa (a.), obanlarn pri Musa (a.), brekilerin pri Varaka
b. Nevfel, hurdaclarn pri Avn bn mkn, dellllarn pri Tayfr-i Mekk, dkmecilerin pri Ubeydullah elBahr, sabuncularn pri Ahmed ibn Abdullah, erbetilerin pri Muhammed bn Abdullah, iftilerin pri Adem
(a.), hallaclarn pri t (a.), marangozlarn pri Nuh (a.), devecilerin pri Salih (a.), st ve dlgerlerin pri
brahim (a.), terzi ve yazclarn pri dris (a.), saatilerin pri Yusuf (a.), ekmekilerin pri .Zlkifl (a.),
tarihilerin pri Lt (a.), baclarn pri zeyr (a.), ulhaclarn pri lyas (a.), zrhlarn pri Davud (a.),
balklarn pri Yunus (a.), berberlerin pri Selman- Fris (r.), mimarlarn pri Muhammed bn Ebubekir,
kasaplarn pri Ebul-Muhcin, bakkallarn pri Adiy b. Abdullah, sakalarn pri Selman- Kf, hamamclarn
pri Mansur bn Kasm- Badd, debbalarn pri Ah Evran, inecilerin pri Ebul-Kasm Mbarek,
kuyumcularn pri Nsr bn Abdullah, attarlarn pri Husam bn Abdullah- Kf, saralarn pri Ebun-Nasr
bn Himiyy-i Badd, krklarn pri Abdullah Habib-i Neccar, talarn pri Kasm bn Nasrullah,
okularn pri Sad bn Eb Vakkas (r.a.), boyaclarn pri mer bn Abdullah- Sebba, bardaklarn pri
Abdulfahhar Meden ve bahvanlarn pri Ebu Zeyd Baba Beten-i Hind. Bkz.Gl, Kemal Vehbi,
Anadolunun Trklemesi ve slmlamas, stanbul 1971, s.182-183.
95
Cebeciolu, Ethem, Bacyn- Rm, Trk Aile Ansiklopedisi, Ankara 1991, c.III, s.651.
96
Kara, Mustafa, Tasavvuf Kltrnde Aile ve Kadn, Trk Aile Ansiklopedisi, Ankara 1991, c.I, s.354.
97
Fatma Bac, Evhdddin-i Kirmnnin kz ve Ahi Evrenin eidir. Kirmnnin Anadoluya gelmesinden
sonraki 610/1213 yln takip eden birka sene ierisinde dnyaya gelmitir. 625/1228 ylndan sonra Ahi
Evrenle evlenmitir. 637/1240 tarihinde kocas Ahi Evren Konyada tutuklanm, 640/1243 tarihinde
Moollar Kayseriyi muhasara ettiklerinde, ok sayda gen kzla birlikte kendisi de Moollara esir
dmtr. mrnn 17 seneye yakn bir ksmn esarette geiren Fatma Bacya, babasnn hreti ve ona
duyulan saygdan tr Moollarn iyi davrandklar rivayet edilmitir. 658/1260 ylnda veya bir sene nce
esaretten kurtulan Fatma Bac Kayseriye, oradan da Krehire yani kocas Ahi Evrenin yanna gitmitir.
kadir zkse
271
O, Bciyn- Rmun lideri ve mridesi durumunda bulunuyordu98. Bu tekilata bal

baclar, din ve kltrel faaliyetlerini bir tarikat disiplini ve metodu iinde
srdrmekteydiler99. Sanat ve dallarn uygarln gerei sayan bn Haldun100 gibi Ahi
Evran da toplumun mutluluk ve refah iin btn sanat kollarnn gerekli olduunu
savunuyordu. O her trl sanatn yaamas iin sanat erbabnn bir yere
toplanmalarn ve sanatlarn orada icra etmelerini, yani tekilatlanmalarn
tlyordu. Ahi Evrann ilk yerletii Kayseride, byle bir sanayi sitesinin kurulduu
kaynaklarda zikredilmektedir. Dericiler ars ile Kulah-duzlar ars arasnda
bulunan cami ve zaviyede Fatma Hatunun ikamet ettii evin bulunduu
anlatlmaktadr. Ahi Evran bir mahalle oluturacak kadar ok olan deri atlyelerinde,
Ahilerin derileri debbalanmasn salarken, Trkmen kz ve kadnlarn organize
ederek onlar rgclk ve dokumacla yneltmi, debbalanan derilerin ynlerini
ilemeyi ve onlarn deerlendirilmesini gerekletirmitir. Debbaclar mahallesinin
yannda Kulah-duzlar mahallesi yani rgcler mahallesinin bulunmas, Debbalar
mahallesinde ilenen derilerin ynlerinin rgcler mahallesine intikal ettirildiini ve
burada Baclar tarafndan ilendiini gstermektedir. Ksaca, Ahlik eitli sanat
kollarna mensup erkeklerin kurduu bir tekilat olduu gibi Baclk da, kadn el
sanatlarn icra eden kadnlar arasnda gerekleen sanatkrlar kuruluudur.
adrclk, keecilik, boyaclk, hal ve kilimcilik, oya ve dantelcilik, dokuma ve
rgclk, nakclk, eitli kumalarn imal edilmesi ve bunlardan giysi yapm
Bcyn- Rm adyla bilinen kadnlarn megul olduklar sanat alanlardr101. Daha
sonraki dnemde, Yenierilerin kullandklar bkme elif tac ad verilen ak
brklerinin, asker niformalarnn ve dier giysilerinin Anadolu Baclarnn
atlyelerinde imal edildikleri bilinmektedir. retilen hal ve kumalarn bata stanbul
olmak zere dier Hristiyan beldelere ihra edilmektedir102. Bciyn- Rm
tekilatnn en iyi bilinen faaliyet alanlarndan biri de Ahi tekke ve zaviyelerine misafir
edilen konuklarn arlanmas ve onlara kar gsterilen hizmet abalardr. O
dnemde kitleler hlinde Anadoluya g eden Trkmen zmrelerinin ksa bir sre de
olsa barndrlmalar, arlanmalar ve yeni ortama uyum salayabilmeleri devlet
kadar Ahi zaviyelerinin de sorumluluk alannda bulunmaktayd. Bu tekkelere konuk
edilenlerin iae ve ibates hizmetlerinin Baclar tarafndan yrtld, tm
kaynaklarda dile getirilmektedir103. bn Batuta Kayseride Alaaddin Eretna Beyi
ziyareti srasnda, hizmetlerden sorumlu ve konuklarn arlanmasn organize eden
Esaretten dnnn ertesi senesinde yani 659/1261 ylnda Krehir Emiri Nureddin Caca, Ahi Evren ve
evresindekileri katliama tabi tutunca, Fatma Bac da takibata uramtr. Siyas basklara dayanamayan
Fatma Bac, bugnk ad Hac Bekta olan Sulucakarahyke gitmi ve orada Hac Bektan himayesine
girmitir. Burada Bedreddin isimli biriyle evlilik gerekletirmi, bu evlilikten bir erkek ocuu olmu fakat
sekiz yanda lmtr. Hac Bektan lmnden sonra onun iin bir trbe yaptrmtr. Hac Bektan
669/1271 ylnda gerekleen vefatndan bir sre sonra kendisi de vefat etmitir. Bayram, Mikil, Bciyn-
Rm (Seluklular Zamannda Gen Kzlar Tekilt), Konya 1987, s.18-27.
98
Bayram, a.g.e., s.38,52.
99
Ayn eser, s.52; ngren, Reat, Osmanllarda Tasavvuf -Anadoluda Sfler, Devlet Ve Ulem (XVI.Yzyl)-,
z Yaynclk, stanbul 2000, s.24.
100
bn Haldun, Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, stanbul 1991, c.II, s.368.
101
Cebeciolu, Bacyn- Rm, Aile Ansiklopedisi, c.III, s.652.
102
Ayn makale, c.III, s.652.
103
Bayram, Bciyn- Rm, s.51.
272
Taga Hatun isimli bir bacdan bahsetmesi bunlarn konumunu gstermesi

bakmndan son derece nemlidir104. Gnmz Anadolusunun pek ok kynde,
hla ky odalarnda misafir kalanlara, nhanmlarn yemek piirdii, sofra dzd
gz nnde tutulursa, bu detin Bacyn- Rmdan kalm olduunu sylemek yersiz
olmasa gerek. alkanlklar ile dikkat eken bu Trk kadn tekilat mensuplar,
Anadolunun iktisad hayatna katkda bulunduklar kadar itima hayatn bir ahenk
ierisinde yaanmasna katkda bulunmulardr. Ahilerden ayr dnlemeyen
Bciyn- Rm tekilatnn, her blgede kendi kadn mrideleri ve eyheleri
bulunmaktayd. Kadn Ana, Fatma Hatun ve Kadnck isimleri ile anlan Fatma Bac
ile kardei Amine Hatun bu mride isimlerin bata gelenleri idi. Hac Bekt
Velyetnmesinde pek kef ve kerametinden, stn kiiliinden bahsedilen Fatma
Bac gibi kardei Amine Hatun da lime, fzla ve zhide bir kadn idi. Kocas olan
Ahlat vezirinin olundan boandktan sonra ama yerleen Amine Hatun burada 18
hankhn sorumluluunu deruhte ederek irad faaliyetleri yrtm, kadnlara tarikat
dersleri vermitir105.
Moollarn 640/1243 ylnda, Kayseriyi muhasaralar srasnda Bciyn-
Rm rgtne mensup kadnlarn, ehrin savunmasnda fiilen ve tekilat olarak
savatklar grlmektedir. Balangta Ahlie paralel olarak Kayseri, Konya,
Krehir, Ankara ve Lrende gibi byk yerleim merkezlerinde kurulan Bciyn-
Rm tekilat, Mool igaline kar gerekletirdikleri bu tr direnileri sebebiyle,
btn Anadoluda youn bir takibata ve katliama maruz kalmlar, iyerleri ve mallar
ellerinden alnmtr. Bu durum, Ahiler gibi Baclarn da uc blgelere veya Mool
zulmnn ulaamayaca cra kelere gmelerine yol amtr. Uc mntkalara g
eden kadnlar tekilat, eski sanatlarn buralara nakletmiler ve zellikle
106
Germiyanoullar Beyliinde hal, kuma, tlbent bez imal etmilerdir . Bu siyas
gelimeler, Ahi ve Bac tekilatlarnn kylere kaymasna, varlklarn kylerde
srdrmesine yol amtr107. Bugn Konya yaknlarnda retilen Baara hallarnn
108
kkeninde, baclar grrz . Konyann 20 km. kuzey istikametindeki Ulumuhsine
ve Kiimuhsine kylerinin adlarn Mool zulmnden kap bu blgeye snan
Bciyn- Rm tekilatna mensup iki bacnn ismine izafeten kurulduu rivayet
edilmektedir109. Mbalaal bir ifade olsa da, Dulkadiroullarnn otuz bin silahl kadn
askere sahip olduklarna dair haberler, bu beylik dneminde Bciyn- Rm
tekilatnn ne denli faal olduunu gstermektedir. Dulkadiroullarndan
Alauddevlenin Krehirdeki Ahi Evran Trbe ve Zaviyesini yaptrmas bu beylik
dneminde Ahi ve Bac tekilatnn kurucusuna ilgi duyulduunu ve devlet tarafndan
110
himaye edildiini gstermektedir .
104
bn Batuta, Seyehatnameden Semeler, s.21.

Bayram, a.g.e., s.55.
106
Cebeciolu, Bacyn- Rm, Aile Ansiklopedisi, c.III, s.652.
107
108
Cebeciolu, a.g.m., c.III, s.653.
109
110
Bayram, Bciyn- Rm, s.51.
105
kadir zkse
273
Anadolu Seluklular devrindeki faaliyetleriyle Bacyn- Rm, kadnn

toplum hayatnda ne denli etkin olabilecei ve topluma neler verebileceini aka
gstermektedir. u ifadeler Anadolu kadnnn duygularna tercman olmaktadr:
Zehrann nutkunu gzel dinleyin
Ey erenler, erler, doru syleyin.
Biz dourmadk m beyan eyleyin
Sizi irad eden bu babalar111.
8. Babaiyye ve Kalenderiyye
Kalenderler, Cemleddin es-Sv (.463/1071)yi kendilerine pr ittihaz
etmilerdir. Cemleddin es-Sv, kaynan Hamdun Kassar (.271/884) ve Eb Sad
Ebul-Hayr (.440/1049) gibi nemli sflerin temsil ettii Horasan Melmliinin
mntesiplerindendir. Kalenderlik Suriye, Msr, Irak, ran, Hindistan, Orta Asya ve
Anadolu sahalarndan inkiaf etmitir. Kendilerine zg erkn ve merasimleri ile garip
karlanan Kalenderler, slm esaslara riayette ciddiyetsiz tutumlarndan dolay
Avriful-marif mellifi Shreverd gibi klasik sfler tarafndan ar ithamlara maruz
112
kalmlardr . Kalender kelimesi, herhangi bir tarikata bal olmayan, bekr, babo
gezen kiiler iin kullanlr. Shreverd, onlarn vecd hlinde sarho olduklarn, idar
ynetimlere hibir tarzda aldrmadklarn ve topluma uyum salayamadklarn
sylemektedir. Kalenderlik belli bir tarikat zmresi deildir. Genel anlamda yaad
toplumun nizamna kar
karak dnyaya aldrmayan, dnya malna deer
vermeyen ve bu dnce tarzn gnlk hayat ve davranlaryla aa vuran
tasavvuf zmreye Kalenderiyye veya Kalenderlik denir113. Kalender zmrelerini
tenkit ederken Shreverd, onlarn er' hudutlar bozduklarndan, tasavvuf db ve
erkn ortadan kaldrdklarndan, azmet yolunun inceliklerini deil, ruhsatlarn
kolayln tercih ettiklerinden bahsetmektedir114. Abdal, Ik115, Turlak116, Seyyad,
Haydar117, Edhem118, Cm119, ems gibi anlam bakmndan hemen hemen ayn
111
Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s.163.

113
Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler (XIV-XVII. Yzyllar), stanbul
1992, s.5.
114
Shreverd, Avrifu'l Marif, s.97.
115
Trkede aydnlk anlamna gelen k kelimesinden treyen bir kavramdr. Hac Bekta- Veli, bu kavram
i dnyas aydnlk veli anlamna kullanmtr. Bu terim XIV. yzyldan itibaren kullanlmtr. Ik kavram
hem Hurflii hem de Kalenderlii ifade eden kavram olmutur. Ehl-i bidat b-mezheb klar, ferk-i zindk
k tyifesi ve kalender-i mlevves k- hod-harab gibi szlerle anlmlardr. XIV. yzyldan itibaren
yansyan Ik terimi yalnz kalender zmrelerden birini deil, hepsini niteleyen ama kendilerinin pek
kullanmad bir terim olarak yaygnlamtr. Bkz.Ocak, Kalenderler, s.107-109.
116
Trke acemi, tecrbesiz ve vahi anlamlarna gelen tor kelimesinden kltme eki lak ile tretilmi bir
terimdir. lk kez eyh Bedreddin isyanndan bahseden kaynaklarda rastlanlmaktadr. syann ban eken
zatn Torlak Kemal diye anlmas da kelimenin yaygnlk kazanmasna yol am olabilir. Kelimenin
kltc bir anlam tamasndan dolay Kalenderiler tarafndan kullanlmamaktadr. Daha ok Avrupa
kaynaklarndan kullanlan bir kavramdr. Bkz.Ocak, Kalenderler, s.109-110.
117
Kutbddin Haydar- Zve (.618/1221?)ye nispet edilen bir tarikattr. Bu zmre her bakmdan Kalenderiliin
nemli bir ubesidir. Kutbddin Haydarn mridleri genellikle rind ve kalendermerep kiilerdi. Cevlakler
ad da verilen Kalenderilerde rdarb (sa, sakal, ka ve byklar tra etme) esas olduu halde Haydarler
byklarn kesmemek suretiyle onlardan ayrlrlard. Haydariyye, Anadoluda XV. yzyldan sonra emsler,
Cmler, Edhemler ve Rum Abdallar gibi kendilerine benzeyen dier tasavvuf zmrelerle birlikte sosyal
112
274
kelimelerle kastedilenler, birer Kalender isimlerdir120. Cmiyye tarikatnn kurucusu

Ahmed el-Cm el-Baheddin Zekeriy el-Multn (.661/1262), Fahreddin Irak gibi
nde gelen sflerde entelektel tasavvuf dnce tarzn benimseyen kalenderler,
kalabalk kitleler hlinde kendilerine zel bayrak ve dmbeleklerle ehir ehir dolaan
kalender evrelerinden farkl bir boyutta bulunmaktayd121.
Kalenderlik bir tasavvuf akm olarak, en az onuncu yzyldan beri mevcut
bulunduu hlde, bir Kalenderiyye tarikatndan sz etmek, ancak Cemaleddin-i
Sav'den itibaren mmkn olmaktadr122. Kalenderliin dnce yapsn oluturan
unsurlar, Tasavvuf, Hurflik ve iadr. Kalenderliin tasavvufi unsurlar ise fakr ve
tecerrd, melmet, vahdet-i vcuddan ibarettir123.
Kalender ve Haydar gibi isimlerle anlp tasavvuf kisvesine brnen ve
Trkmen boylar arasnda ar btn fikirleri yayan bu babalarn Anadoluda
gerekletirdikleri ilk din-siyas hareketi, Babaler syan adyla tannr. Babailik,
Osmanl Devletinin teekkl dneminde Geyikli Baba, Abdal Murad, Dolu Baba
124
gibi alperenler vastasyla etkili olmutur. Baba shak isyan sonucunda Baba ismi
ho karlanmam ve itibar kaybna brnmtr. tibar kazanmak iin Baba ismini
kullanmayan Babaler, kendilerini XIV. asrn ilk yarsnda vefat eden Hac Bekt-
125
Veli (.738/1337-38)ye nispet ederek Bektilik adyla faaliyet yrtmlerdir .
Hulgnun, Alamut kalesini ele geirip smilleri yok etmesinden sonra
kap kurtulan bir takm Batniler, Anadoluya gelerek tasavvuf zmreler arasnda
karm ve slmn zne aykr dncelerini burada yaymaya almlardr. Bir
takm siyas emeller ve ihtiraslarla ortaya kan mfrit tasavvuf akmlarn, en eski ve
en nemlisi, mehur Babaler isyandr. Sultan Gyseddin Keyhsrev zamannda,
126
Baba lyas Horasannn mridlerinden Baba shak, grnte eyhi nmna, fakat
hayattan silinmi, baz gelenekleri Bektliin iinde devam etmitir. Kutbddin Haydar, sonradan Trbet-i
Haydariyye adn alan Zvedeki zaviyesinde uzun sre faaliyet gsterdii halde genellikle vakitlerini
seyahatle geiren Haydar dervilerinin zaviye ve hankhlar yoktur. Bkz.Kprl, Anadoluda slmiyet,
s.50;Yazc, Tahsin, Haydariyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1998, c.XVII, s.35-36.
118
Edhemiyye, brahim b. Edhem (.161/77-8)e nisbet edilen, ancak kimin tarafndan nerede kurulduu kesin
olarak bilinmeyen bir tarikattr. Anadoludaki eitli tasavvuf zmreler hakknda bilgi veren Vhid
(.935/1528)ye gre, Edhemler, snnete uyduklar iin byklar ksa, sakallar uzun, srtlarnda yeil hrka,
boyunlarnda tesbihle, ilah okuyup coan bir zmredir. Edhemlerin Belhten geldikleri, eyhlerinin adnn
Hmid-i Kerh olduu belirtilir. Bkz.Uluda, Sleyman, Edhemiyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul
1994, c.X, s.421.
119
Cmiyye, Ahmed-i Cm (.536/1141)ye nisbet edilen bir tarikattr. Cm dervileri ak ehli olup sem ve
musikiye dkn, gzel sese nem veren, musiki aletleri alan ve dinleyen gruplard. Sakallarn keser,
byk brakrlard. Yaln ayak gezer, ayaklarna halhal, bellerine zincir ve kemer, kulaklarna kpe takar, ok
defa keeden aba giyerlerdi. Salar uzun ve rgl idi. Bkz.Uluda, Sleyman, Cmiyye, TDV slm
Ansiklopedisi, stanbul 1993, c.VII, s.136.
120
Kprl, Anadoluda slmiyet, s.50; Ocak, Kalenderler, s.93.
121
Kprl, a.g.e., s.50.
122
Ocak, a.g.e., s.26.
123
Ayn eser, s.141-160.
124
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.I, s.531; etin, Osman, Anadoluda slmiyetin Yayl, s.145-146.
125
Kprl, Fuat, lk Mutasavvflar, s.209-210;Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, s.9.
126
XIV. yzyln en byk mutasavvf-airlerinden Ak Paa (.733/1332)nn dedesi olan Ebul-Bek eyh
Baba lyas b. Ali (.637/1240), XIII. yzylda Horasandan Anadoluya gelip Amasyaya yerleen ve
mridlerine Bab ad verilen bir eyhtir. Baba lyas- Horasn Vefaiyye tarikatna mensuptur. XIII. asrn
yaygn tarikatlardan biri olan bu tarikatn pri Ebul-Vefa Tcul-arifin Muhammed b. Muhammed el-Huseyn
el-Badad (.501/1108)dir. Ebul-Vefann eyhi ise Ebu Muhammed Abdullah e-enbakdir.
Danimendliler zamannda irad faaliyetleri hret bulan Baba lys- Horasn, Ya Hasan Beyin dikkatini
kadir zkse
275
gerekte kendi hesabna Amasya, Tokat ve Sivas blgelerinde birok taraftarlar

toplayarak Seluklu Devletine kar isyan etmitir. Kendisine intisap eden gebe
Trkmen birliklerine, nlerine kan her engeli amalar ve ganimet toplamalar
yolunda direktifler vermekteydi. Seluklularn o zamanki zayf konumundan
faydalanarak, olduka nfuz kazanm ve hatta II.Gyseddin Keyhsrev, bunlara
kar Konyay brakarak, aile ve hazinesiyle Kubdiye hisarna ekilmeye bile
mecbur olmutur. Etrafnda geni taraftar kitlesi toplayan Baba shak, sonunda
Mbrizddin Armaan ah tarafndan Amasyada kuatlm ve esir edilmitir. dam
127
edildii 637/1239 ylna kadar Seluklu Devletini fazlasyla uratrmtr .
Baba shak taraftarlarnn yannda, Anadoluda ok sayda Kalenderlik,
Haydarlik, Cevlklik ve Hurflik gibi birok btn zmreler bulunmaktayd. Baba
shakn mridleri kendisine Baba Resul veya Baba Resulullah demekte ve ona
peygamber nazaryla bakmaktaydlar. dam edildiinde onun ldrlmediine, bilakis
128
yardm getirmek iin ge ktna inanmaktaydlar . Bu tr tespitlerin yan sra,
kaynaklarda Baba shakn zhd bir yaam srd, srekli oru tuttuu, kimseden
bir ey almad ve istemedii, obanlk yapt esnada hayvanlara son derece
efkatli davrand, herhangi bir problemi olan kiilere yardm ettii ve zaviyesinde
ibadetle itigal ettii eklinde rivayetler de bulunmaktadr. Bu zelliklerinden dolay,
129
halkn kendisine veli nazar ile bakt ifade edilmektedir . Baba shakn baz yanl
din inanlar olmakla birlikte, isyan etmesindeki en byk etken, o dnemdeki
idarecilerin halkla yakn temas kuramamas, halkn sorunlaryla ilgilenmemesi,
onlarn beklentilerine cevap verememesi, yaplan baz hakszlklar, zellikle de II.
130
Gyseddin Keyhsrevin sefih bir hayat srmesi ve kt idaresidir .
Menf hareketlerin, tarikatlar veya tarikat grnmndeki tekilatlar iinde
cereyan etmesi, tarikatlarn siyas zmrelerce kontrol altnda tutulmasna yol amtr.
Ehl-i snnet akidesine aykr fikir ve davranlar yznden, muhtelif zamanlarda
fikirleri cerhe, mntesipleri ise sk bir takibata urayan Hurf, Kalender, Haydar ve
Abdal gibi dervi gruplar varlklarn, dier tarikatlar arasna kararak ve onlarn klk
kyafetine brnerek devam ettirmeye almlardr.
Sonu
Tm bu zmre ve akmlar zerindeki tetkik ve deerlendirmelerimizden
sonra, zetleyecek olursak diyebiliriz ki, Seluklu Devleti, Alaaddin Keykubat
(616/1219)tan sonra, inkraza yz tutmu, saltanat kavgalar, Mool istilas, komu
devletlerle yaplan harpler milleti son derece tedirgin etmi, dnyav huzur ve
refahtan mahrum olan halk, uhrev hayat kazanmak arzusuyla tekke ve eyhlere
131
komutur . Mahall ve geici hkimiyetlerin teminine uraan beyler de, halkn bu
ekip Kayseriye davet edilmi ve Kayseri Kads olarak atanmtr. Dnemin Anadolu Seluklu Hkmdar I.
Alaaddin Keykubad, ilmiyle mehur olan Baba lyas Horasnyi Kayseri Kadl grevinden alp, Sultan I.
Mesud tarafndan Amasyada yaptrlan Mesudiye Derghna getirmitir. Onun bu irad halkalarna katlan
mehur isimlerden biri ise Baba shak idi.
127
Kprl, lk Mutasavvflar, s.206-209.
128
Ocak, Babaler syan, s.105-137;Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.420-426;Smer, Faruk, Safev
Devletinin Kuruluu Ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992, s.8
129129
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s.421-422.
130
Togan, Umm Trk Tarihine Giri, s.205;Ekinci, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, stanbul
2002, s.31-33.
131
Mool kumandan Bau Noyan 654/1256da Konyay igal etmek istedii zaman, halk aresizlik ierisinde
Mevlanadan yardm talebinde bulunmutu. Mevlana da geceyi ehir haricinde bir tepe zerinde geirerek,
276
umum temylne uyarak, eyhlerin madd ve manev nfuzundan istifade iin, her
tarafta tekkeler, zaviyeler yaptryorlar ve onlara zengin vakflar ayryorlard132.
rnein I. zzeddin Keykubd, kendi dneminde nemli nfuz kazanm bulunan
Mevleviyye, Kbreviyye, Shreverdiyye tarikatlarnn eyhlerine zaviye ina ettirip,
buralarda vakflar temin etmitir. Seluklu hkmdarlar sflere kar samimi bir
tutum sergileyip fethettikleri blgelerde onlar iin tekkeler ina etmekteydiler. Bunun
133
bir rnei, 545/1150 ylnda Amasyada bina edilen Hankh- Mesddir .
dar zmre ve yneticilerin eyhlere mrid ve bende olmalar, tekkelerin
nfuzunu her geen gn artrmtr. Sultan zzuddin-i Selk (607/1210)nin eyh
Necmuddin Badad (607 veya 616/1210 veya 1219)ye ball, I.Alaaddin
Keykbt (616/1219) ile vezirlerinin eyh ehabuddin es-Shreverd (.632/1234) ve
Bahauddin Veled (628/1231)e gsterdii yaknlk, bu hususu teyit etmektedir.
Erzincan hkmdar Fahruddinin ei smet Hatun grd bir rya zerine kocas
ile birlikte Sultnl-ulemay karlamaya kar. Akehire vardklarnda atlarndan
inip, yeri per ve Sultanul-ulemaya kar hrmet ve hayranlklarn sunarlar.
Bahauddin Veledin gnllerini aydnlatan nasihat ve telkinlerini can kula ile
dinlerler. Sultan Fahruddin, Bahauddin Veledin Erzincana terif etmelerini rica eder.
Bu srar karsnda, Bahauddin, Sultan Fahruddine kendisi iin bir medrese yapmas
zerine bu teklifini kabul edeceini bildirir. Sultan Fahruddinin byk bir zveri ile
134
yaptrd Akehir Medresesinde Bahauddin Veled, drt sene ders okutur . Bir sre
Karamanda ikamet eden ve yaplan davet zerine Konya ehrine hareket eden
Bahuddin Veledi karlamak zere Alaaddin Keykbd ve devlet ricali yola
kmlardr. Sultann, Bahauddin Veledi kendi sarayna misafir etmek istei zerine
onun; mamlara medrese, eyhlere hankh, emirlere saray, tccarlara han, gezginci
dervilere zaviyeler ve gariplere kervansaraylar mnasiptir diyerek Altunapa
135
Medresesine indii anlatlmaktadr .
136
137
138
139
Ribat , hankh , buka , savmaa, duveyre, medrese, imaret, dergah
ve stne gibi isimlerle anlan o dnemin Anadolu tekke ve zaviyeleri, Anadoluda
Moollarn Konyaya girmeyeceini belirtmi ve onlarn korkularn giderip morallerini ykseltmiti. Bkz.
Eflk, Ariflerin Menkbeleri, c.I, s.453-455.
133
134
Eflk, Ariflerin Menkabeleri, c.I, s.184.
135
Ayn eser, c.I, s.189.
136
Ribat; Arapa, ba, bend, bir eyi balayacak ip vs. gibi anlamlar ihtiva eden bir kelimedir. Eskiden hudut
boylarnda, devletin snrlarn korumak, l araziyi diriltmek ve emniyet salamak gibi grevleri ifa etmek
zere kurulan tekke ve zaviyelere ribat ad verilirdi. Bu tekkelerde oturan dervilere de murabt denirdi.
Sava nitelie sahip bu derviler, bir zamanlar Afrikann Kuzeyinde Murabitun devleti kurmulard.
Murabtlar asker-sflerdendir. Bkz.Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara
1997, s.593.
137
Hankh, Farsa tekke manasnda ve tekkenin byne verilen bir isimdir. sitane anlamyla edeerdir.
Bektailerde ve baz tarikatlarda, hankh eyhin madd ve manev ynetimi altnda bulunurdu. Buralar birer
din messese, ictim yardm kuruluu, hayr ve efkat kayna, toplant merkezi ve gnmz tabiriyle birer
klp mesabesindeki yerlerdi. Bkz.Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s.327.
138
Buka, Arapa yer, mekan, belde, diyar ve blge anlamlarna gelir. oulu bik ve bukadr. Trbe, yatr.
Buka-i mbareke: Mbarek yerler, ziyaret yerleri ve trbeler. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri
Szl, s.162.
139
Savmaa, Arapa ibadethane anlamnda bir kelimedir. slamn erken dnemlerinde, zaviyelere, savmaa
denirdi. Hristiyan mistikleri de, uzlete ekildikleri yerlere savmaa ad verirdi. Hristiyanlarn savmaasna
manastr da denirdi. Bu gibi yerler, tefekkre engel tekil edecek, toplumsal hareketliliin canl olduu
132
kadir zkse
277
slm toplumunun teekklnde ve yerli Hristiyan unsurlarn ihtida etmesinde nemli

rol oynayan kurululardr. Anadoludaki Tekkeky, Tekkedere, Tekkeviran,
Tekkekaya gibi pek ok ky adnn, dorudan doruya tekke veya tekke szn
ihtiva eden isimler olmas da tekkelerin Anadolunun iskn hususunda oynadklar
rol gstermektedir.
Anadolu ve Rumelide kurulan zaviyelerin pek ou, terk edilmi kylerde,
derbent mahallerinde, yahut devletin lzumlu grd blgelerde kurulmaktayd. Bu
tekkelerin hizmetine sunulan, onlara tahsis edilen veya vakfedilen arazilerden ou
zaman r ve avarz alnmamaktayd. Bu gelirler ile dervilerin bulunduklar yerleri
enlendirmeleri, kyler tesis etmeleri, kpr, cami, deirmen kurmalar, derbent
beklemeleri, yende ve rvendeye (gelene gidene) hizmet etmeleri istenmekteydi.
Hayr sahipleri tarafndan bu zaviyelere zengin vakflar tahsis edilmekte ve devlet
tarafndan ise dervilere cihetler verilmekteydi. Edinilen bu tr ekonomik desteklerle
zaviyeler, fukaraya yemek veren messeseler, yolcularn barnabilecekleri
misafirhaneler; gmenlerin yerleik hayata gemesine nclk eden sivil kurulular
ve kimsesizlerin korumasn stlenen hayr kurumlar zelliine sahip
140
bulunmaktayd . Bu tr gayeler iin kurulan bu mekanlar, daha sonra devletin
kontrolnde ve desteinde, bir umm hizmet messesesi eklini alm ve zaviye
eyhlikleri resm bir memriyet hline gelmitir. lkenin ticar etkinliklerini
kolaylatrmas ve ulam imkanlarn salamas, yol emniyetini gerekletirmeleri
nedeniyle zaviyelerin lke ekonomisine, halkn refah dzeyinin artmasna katkda
bulunduklarn grmekteyiz141. Bu zaviyelerin says bir ara, Karamanda 272, Rm
vilayetinde 205, Diyarbakrda 57, Zlkdiriyyede (Mara) 14, Paa Livsnda 67,
Silistre Livsnda 20 olmak zere 600n zerine kmtr142.
zetle, asker ve siyas otoriteler ne kadar gl olursa olsun, bu fetihler
din, itima ve ilm messeselerle desteklenmedikleri takdirde, yok olmaya ve
erimeye mahkumdurlar. Trkler, Anadoluyu fethettikten ok eitli oluumlara zemin
hazrlam, deiik messeseler ina etmilerdir. Bu messeselerin en nemlileri
cami, medrese, tekke, zaviye, kervansaray, hastane, hamam, trbe, suyolu ve asker
gayeyle yaplan ribatlardr. te bu tr geni amal kurulularla, yaanan i
karklklar ve Hal savalar, Anadolunun Trklemesi ve slamlamasn
durduramamtr. Anadolu Seluklu Devletinin skntl ve buhranl dnemlerinde,
zellikle tekke ve zaviyeler insanlarn en nemli snak yeri olmu ve insanlar
teselliyi buralarda aramaya koyulmulardr.
yerlerden uzaklarda, da balarnda, ssz yerlerde kurulurdu. Kn, savmaay, zikir ehlini, zikrettiine
yaklatracak yerler olarak tanmlar. Bkz.Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s.620.
140
Akda, Trkiyenin ktisad ve ctima Tarihi, c.I, s.340,495.
141
Akku, Mehmet, Tasavvufun Anadoluya Girii ve slmlamada Rol, Tanm, Kaynaklar ve Tesirleriyle
Tasavvuf, stanbul 1991, s.138.
142
Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c.II, s.301.
278
Kaynaka
Abdurrahman Cm, Nefahtl-ns-Evliy Menkbeleri, ter. ve rh. Lmi elebi,
haz.Sleyman Uluda ve Mustafa Kara, Marifet Yaynlar, stanbul 1998.
Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, ev.Tahsin Yazc, Mill Eitim bakanl Yaynlar,
stanbul 2001, 3.Bask.
Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisd ve tima Tarihi, Tekin Yaynlar, Ankara 1979.
Akku, Mehmet, Tasavvufun Anadoluya Girii ve slmlamada Rol, Tanm, Kaynaklar ve
Tesirleriyle Tasavvuf, Vefatnn 10.Ylnda Mehmed Zahid Kotku ve Tasavvuf
Sempozyumu Teblileri, Seha Neriyat, stanbul 1991, s.133-142.
Akn, . Faruk, Divan Edebiyat, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1994, c.IX, s.389-427.
Alptekin, Cokun, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, a
Yaynlar, stanbul 1992, c.VIII, s.209-382.
Ate, Sleyman, slm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul 1992.
Bayram, Mikil, Bciyn- Rm (Seluklular Zamannda Gen Kzlar Tekilt), Gm
Matbaas, Konya 1987.
Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ter. Yldz Moran, stanbul 1979.
Cebeciolu, Ethem, Bacyn- Rm, Trk Aile Ansiklopedisi, T.C.Babakanlk Aile Aratrma
Kurumu Yaynlar, Ankara 1991, c.III, s.651-655.
Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Vel, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yaynlar, Ankara
1997.
Coan, Esat, Hac Bekt- Veli Maklt, Seha Neriyat, stanbul ts.,
aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olarak Ahlik, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yayn,
Ankara 1974.
etin, Osman, Anadoluda slmiyetin Yayl, Marifet Yaynlar, stanbul 1990, 2.Bask.
Daryal, Ali Murat, Kurban Kesmenin Psikolojik Temelleri, Marmara niversitesi lahiyat
Fakltesi Yaynlar, stanbul 1994, 2.Bask.
Ekinci, Yusuf, Ahlik ve Meslek Eitimi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1990, 2.Bask
Ekinci, Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arka Plan, Beyan Yaynlar, stanbul 2002.
Evliya elebi b. Dervi Muhammed Zll, Seyahatnme, stanbul 1314.
Glpnarl, Abdlbk, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, stanbul
niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1951, c.XI, s.3-354.
Glpnarl, Abdlbki, Mevlndan Sonra Mevlevlik, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul
1983, 2.Bask.
Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, nklp Kitabevi, stanbul 1992, 2.Bask
Gl, Kemal Vehbi, Anadolunun Trklemesi ve slmlamas, stanbul 1971,.
Glll, Sabahattin, Ah Birlikleri, tken Yaynevi, stanbul 1977.
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, haz.smet parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara 1999, 4.Bask.
bn Batuta, bn Batuta Seyehatnamesinden Semeler, haz.smet Parmakszolu, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, II. Bask.
bn Haldun, Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, Milli Eitim bakanl Yaynlar, stanbul 1991,
3.Bask.
Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Uluda yaynlar, Bursa 1990.
Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, Dergh Yaynlar, stanbul
1990.
Kara, Mustafa, Tasavvuf Kltrnde Aile ve Kadn, Trk Aile Ansiklopedisi, T.C.Babakanlk
Aile Aratrma Kurumu Yaynlar, Ankara 1991, c.I, s.351-354.
kadir zkse
279
Kprl, Fuat, Anadoluda slmiyet, haz.Mehmet Katar, nsan Yaynlar, stanbul 1996, s.44.
Kprl, Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul 1981.
Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, sad.Orhan F.Kprl, Diyanet leri
Bakanl Yaynlar, Ankara 1993, 8.Bask.
Ocak, Ahmet Yaar, Babaler syan Alevliin Tarihsel Altyaps Yahut Anadoluda slmTrk Heterodoksisinin Teekkl, Dergh Yaynlar, stanbul 1996, 2. Bask.
Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl mparatorluunda Marjinal Sflik Kalenderler (XIV-XVII.
Yzyllar), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, stanbul 1992.
Ocak, Ahmet Yaar, Trk Dnyasnda Ahmed-i Yesev ve Yesevlik Kltrnn Yayl: Bir
Sf Kltrnn Yeniden Gncellemesi, Milletleraras Hoca Ahmed-i Yesev
Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993.
Ocak, Ahmet Yaar, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, Ankara
1984, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
ngren, Reat, Osmanllarda Tasavvuf -Anadoluda Sfler, Devlet Ve Ulem (XVI.Yzyl), z Yaynclk, stanbul 2000.
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Mill Eitim Bakanl
Yaynlar, stanbul 1993.
Shreverd, Ebu Hafs ihbuddin, Avriful-Marif-Tasavvufun Esaslar, ter.H.Kamil Ylmazrfan Gndz, Vefa Yaynclk, stanbul 1990.
Smer, Faruk, Safev Devletinin Kuruluu Ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, Trk
tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992.
apolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul 1964.
Tahral, Mustafa, Ahmed-i Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik
Bilgisi, haz.Cemal Kurnaz-Mustafa sen ve Mustafa Tat, Ahmet Yesev Vakf yay.,
Ankara 1998, s.157-169.
Tat, Mustafa, Yunus Emre Divan I: nceleme, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara 1990.
Togan, A.Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul 1981, 3.Bask.
Turan, Osman, Seluklular ve slmiyet, Boazii Yaynlar, stanbul 1993, 3. Bask..
Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yaynlar, stanbul 1993, III.Bask.
Turan, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi Trk Dnya Nizmnn Mill, slm
ve nsn Esaslar, Boazii Yaynlar, stanbul 1993, 6. Bask.
Uman, Abdullah, Tekke iiri, Balangtan Gnmze Kadar Trk Klasikleri, stanbul
1985.
Uluda, Sleyman, Cmiyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1993, c.VII, s.136.
Uluda, Sleyman, Edhemiyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1994, c.X, s.421.
Uluda, Sleyman, bn Arab, TDV Yaynlar, Ankara 1995.
Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988, 4. Bask.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988, V.
Bask.
lken, Hilmi Ziya, Eski Yunandan ada Dnceye Doru slm Felsefesi Kaynaklar ve
Etkileri, lken Yaynlar, stanbul 1998, 5.Bask.
Vassf, Hseyin, Sefne-i Evliy, haz.Mehmet Akku-Ali Ylmaz, Seha Neriyat, stanbul 1990.
Veled elebi budak ve Kilisli Rfat Bilge, Dvn- Trk-i Sultan Veled, stanbul 1341.
Yazc, Tahsin, Haydariyye, TDV slm Ansiklopedisi, stanbul 1998, c.XVII, s.35-36.
Ylmaz, H.Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul 1994, s.141.

Anadolunun Türkleşmesi Ve Islamlaşmasında Tasavvufi Zümre Ve Akımların Rolü

Enviado por

Dados do documento

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Anadolunun Türkleşmesi Ve Islamlaşmasında Tasavvufi Zümre Ve Akımların Rolü

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Cumhuriyet niversitesi

lahiyat Fakltesi Dergisi

ANADOLUNUN TRKLEMES VE SLAMLAMASINDA TASAVVUF ZMRE

byk apta etkisi altnda bulunduran Kdiriyye, Rifiyye, Mevleviyye, Ekberiyye ve

Turan, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993, s.382-402.

allmtr10. Bu medreselerde programlarn esasn, slm dnyasnn dier

sultanlar, Keykubd, Keyhsrev, Keykvus gibi eski ran trelerinden alnm

(.654/1256); Krehirde Ah Evrn (.660/1261) ve mutasavvf bir halk ozan olan

Kprl, Anadoluda slmiyet, s.48.

yanstmtr25. Anadolu Tekke edebiyatna byk tesirleri bulunan Yunusun syleyi

Tat, Mustafa, Yunus Emre Divan I: nceleme, Ankara 1990, s.66-69.

Ayn eser, c.II, s.398-99.

Abdrrahim-i Rum (.850/1446), Zeyniyye kolu olarak Shreverdiyyeyi

Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, c.I, s.25-27.

Ocak, Trk Sufilii, s.92.

Cm, Nefehtl-ns, s.399.

k Paa, Horasan Erenleri adn vermektedir. Drt grup hlinde isimlendirilen bu

erenleri de denilmektedir69. Anadolunun fethi, halklarn Mslmanlamas ve

Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, c.II, s.282.

Moollara kar ehri mdafaa etmilerdir. Moollar karsnda on be gn sreyle

Bayram, Bciyn- Rm s.41-42.

Esnaf ve sanat kurulularnn eitimini, retim, kalite kontrol ve fiyat

Yerli sanayiinin imalatlar diyebileceimiz, kuyumcular, ayakkabclar, dokumaclar, dericiler ve dierleri,

O, Bciyn- Rmun lideri ve mridesi durumunda bulunuyordu98. Bu tekilata bal

Taga Hatun isimli bir bacdan bahsetmesi bunlarn konumunu gstermesi

bn Batuta, Seyehatnameden Semeler, s.21.

Anadolu Seluklular devrindeki faaliyetleriyle Bacyn- Rm, kadnn

Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s.163.

kelimelerle kastedilenler, birer Kalender isimlerdir120. Cmiyye tarikatnn kurucusu

gerekte kendi hesabna Amasya, Tokat ve Sivas blgelerinde birok taraftarlar

slm toplumunun teekklnde ve yerli Hristiyan unsurlarn ihtida etmesinde nemli

Você também pode gostar