1 ) ELK YAPILAR HAKKINDA GENEL BLGLER

1.1 ) elik Yaplarn Tarihesi

Bugnk anlamda elikten nce, ilk olarak demir yap malzemesi olarak kullanlmtr. Bunun
da mhendislik yaplarndaki kullanm yaklak 200 yl ncesine dayanmaktadr.
18. Yzylda ngilterede yksek frn yntemiyle byk miktarda demir ve font retiminin
balamas ile yap malzemesi olarak kullanlabilmesi olana ortaya kmtr. Daha nceleri
sadece silah ve eya yapmnda kullanlabilmitir.
Demir malzeme kullanlarak ilk ina edilen mhendislik yaplar kprlerdir.
lk kpr 1778de ngilterede 31 m aklkl olarak font kullanlarak imal edilmitir.
(Font: Ham demire yaklak % 4-5 kadar Karbon ilave edilmesi ile edilen yksek dayanml
gevrek alamdr.)
Fontun basn mukavemetinin yksek olmasnn yan sra ekme mukavemetinin dk olmas
nedeniyle, kprler genellikle kargir kprler gibi kemer eklinde imal edilmitir.
1875 ylndan itibaren dvme elik ve dkme elik yap malzemesi olarak kullanlmaya
balanm. ekme mukavemetinin de yksek olduu dvme ve dkme elik ile daha byk
kprler ina edilebilmitir.
20. yzyln bandan itibaren elektrik frnlarnda, ham demirin artlmas salanabilmi bylece
byk miktarda dkme elik retimine geilmitir. Bununla birlikte 1890 ylndan itibaren dvme
elik yerini tamamen dkme elie brakmtr.
Dkme eliin kullanlmaya balanmasyla da modern elik teknii ortaya km ve bu alanda
byk ilerlemeler olmutur. II. Dnya savandan sonra zellikle Almanya ve dier lkelerde,
modern elik yaplarn kullanm hzla yaygnlamtr.
Trkiyede ina edilen ilk elik kpr 1974de tamamlanan Boazii kprsdr.

ngilterede ina edilen ilk demir kpr

Trkiyede ina edilen ilk elik

asma kpr
1

BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.

Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

Montaj aamasnda olan bina tipi elik yaplar

1.2) Malzeme i yaps ve retimi

Mekanik olarak ilenebilen yani, dvlerek, preslenerek, haddeden geirilerek ekil alabilen
demir alamlarna elik denir. elik alamlar, demir dnda aada aadaki bilenleri
iermektedir.

Karbon (C) [% 0.16-0.20]

Fosfor
Kkrt


Azot


Silisyum


Manganez


Bakr

Krom
Nikel
Vanadiyum
Molibden

Yksek mukavemetli
eliklerde kullanlr

eliin mekanik zelliklerini belirleyici en nemli parametre ieriindeki Karbon miktardr.

elik iindeki Karbon arttka eliin mukavemeti ve sertlii artmaktadr.
Ancak sertliin
artmas snekliin azalmas anlamna gelmektedir. elik cinsleri iindeki karbon miktarlarna
gre snflandrlrlar.
Yaygn kullanlan yap elii trleri Fe 37 (St 37) ve Fe 52 (St 52) dir. zellikle St 37 ok
yaygn olarak kullanlmaktadr. elik tr ifadesindeki say, kg/mm2 biriminde eliin ekme
mukavemetini ifade etmektedir.
retim aamalar

Yksek frnlarda kok kmr yaklarak demir cevherinin ergitilmesi sonucu, iinde
yaklak % 4-5 Karbon bulunan ham demir elde edilir.

Ham demirin zel frnlarda katklanmasyla, bnyesinde % 4-5 kadar Karbon bulunan
font (pik) retilmi olur.

Thomas, Siemens-Martin, Bessemer vb. sl ilem yntemlerinden biri kullanlarak zel
frnlarda ham demirin artlp, katklanmas sonucu sv haldeki elik malzeme (alam)
elde edilir.

Sv haldeki elik malzemesi
haddeleme olarak isimlendirilen scak ekillendirme
ilemine tabi tutulur ve istenilen en kesit zelliklerine sahip elemanlar (hadde rnleri)
retilir.

2
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

elikte ekil verme ilemi kristalleme scaklnn stnde yaplrsa, mekanik zelliklerde
herhangi bir deime olmaz. Ancak ekil verme ilemi souk ortamda yaplrsa mekanik
zellikler byk lde deiime urar.

Plastik kvamdaki elik malzemenin Haddeleme ilemi

Haddeleme ile eitli elik elemanlarn ekillendirilmesi

3
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

1.3) elik yaplar iin boyut Standartlar

elik yaplarda kullanlan hadde rnleri ve dkm rnleri aada verilmitir.
A) Hadde rnleri
1) Profiller

I profilleri
(NPI, IPE, IPB, IPBv, IPEo, HE, HL, HD, HP, W, UB, UC vb.)
(rnek gsterim: NPI 200, IPB 240, IPE 300)

[ profilleri
(rnek gsterim: [ 20, [ 24 )

L profilleri (korniyerler)
(rnek gsterim: L100.100.10 , L120.80.5 )

T profilleri

profilleri

Boru profilleri
(Dikdrtgen ve daire enkesitli)

Ray profilleri

zel profiller
2) Lamalar (dikdrtgen enkesitli ubuklar)

Dar lamalar
(b=10-150mm, t=5-60mm)

Geni lamalar
(b=151-1250mm, t=5-60mm)

nce lamalar
(b=12-360mm, t=0.1-5mm)
(rnek gsterim:
140.10 )

3) Levhalar

nce levhalar

Orta levhalar

Kaba levhalar
(rnek gsterim:

(t 2.75 mm)
(3 t 4.75 mm)
(t >5 mm)
Lev. 4.1500.5000, veya Lev. 4 )

b : genilik
t : kalnlk

t : kalnlk

B) Dkm rnleri

elik font (Mesnet paralar vb.)

Su elii (Mesnet rulolar, mafsal paralar vb.)
Gri font (Mesnet paralar)

4
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

Yaygn olarak kullanlan profil tipleri ve zellikleri

5
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

1.4) elik Yaplarn Avantaj ve Dezavantajlar

Avantajlar

elik rnleri retiminin fabrikada yaplamas nedeniyle, belirli bir denetimden getii
dnlerek malzeme gvenlik katsays kk alnr.
Mukavemeti dier yap malzemelerine gre ok yksek olmas sayesinde, elema
boyutlar ve dolaysyla yap z arln hafifletir.
Elastisite modlnn byk olmas nedeniyle, eilme rijitliinin etkili olduu elemanlarda
ekonomik zmler verir.
Prefabrik olmas nedeniyle, inaat sresi hzldr ve hava koullarndan etkilenmez.
Yap elemanlar kolay deitirilebilir, takviye edilebilir ve gerektiinde baka yerlerde
kullanlabilir.

Dezavantajlar

Yanc olmamakla birlikte, s ykseldike mukavemetinde ve elastisite modlnde hzl

dler meydana gelir.
Su veya dier kimyasal maddeler ile temas halinde paslanma (korozyon) olayn balatr
ve korozyon malzemenin mukavemetini azaltr. Bu nedenle, elik yaplar periyodik
olarak bakmdan geirilmelidir.
Ses ve s yaltm bakmndan ok iyi bir iletken olmas nedeniyle yaltm nlemi
alnmaldr.

1.5 ) elik Yaplarda Yorulma

elik yap elemanlar veya birleimleri ardk tekrarl olarak deien ykler etkisi altnda
ekme gerilmelerine maruz kalrsa, tek bir tekrar iindeki maksimum gerilme, eleman veya
birleimin akma snr gerilemesinin ok alnda olmasna ramen, belirli bir yk tekrarndan
sonra eleman veya birleim yk tama kapasitesini kaybedebilir. Baz mekanik veya metalurjik
sreksizlik noktalarndaki atlaklarn ardk tekrarl ykler etkisi altnda yaylmas ile meydana
gelen bu olaya yorulma ad verilir.
Yorulma olayna i atlaklar sebep olduu iin genellikle ekme (eksenel ekme, eilme
ekmesi) etkisi altnda yorulma sz konusudur. Basn etkisi altnda yorulma meydana gelmez.
Yorulma dayanmn etkileyen balca etkenler aada verilmitir.
 Yk tekrar says
 Her bir tekrardaki gerilme maksimum ve minimum gerilme fark ( = max min )
 Lokal gerilme ymalarnn bykl

6
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

Maksimum ekme gerilmesi

Maks. ekme gerilmesi

Yorulma limit gerilmesi

Tekrar says

zellikle snek elik tayc elemanlarn yorulma mrnn olduka byk (110 milyon) tekrar
saylarnda gerekletii bilinmektedir.
Bu nedenle yorulma olay,






youn tekrarl yklere maruz olan kprlerde,

kren kirilerinde,
dalga kuvvetlerine maruz iskele ve liman yaplarnda,
srekli rzgar etkisindeki yaplarda
titreim reten makinelerin mesnetlendii sistemlerde

etkili olmaktadr. Bunun dndaki elik yaplarda yorulma etkisi ihmal edilebilecek dzeyde
kalmaktadr.

1.6) elik Yaplarda Korozyon

elik yap malzemelerinde herhangi bir nlem alnmad durumlarda, ak hava koullar veya
direkt su etkisi altnda oluan bir reaksiyon sonucu eleman yzeylerinde oksit ve hidroksit
zellikte bir tabaka oluur, buna korozyon yada paslanma ad verilir.
Bu olay sonucu elemanda kabuklanmalar, atlamalar ve yarklar oluabilir. Bu kusurlar
nedeniyle eleman tama kapasitesinde ve rijitliinde nemli azalmalara yol aacandan
korozyona kar mutlaka nlem alnmaldr.
elik Yaplarda Korozyon iin alnabilecek nlemler aada verilmitir:
 Konstrktif nlemler (Girinti kntlar azaltmak, ke yerine dairesel yzeyler kullanmak
vb.)
 Boyama
 Polimer tabaka ile kaplama
 Metalik st yzey kaplamas uygulama (Galvanizleme ilemi)
 Polimer harlarla kaplama
 imento harlar ve beton ile kaplama
 Lastik kaplamalar
 Emaye kaplama
 Katodik koruma

7
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

1.7 ) elik Yaplarda Yangn (Yksek Scaklk) Etkisi

elik yaplarn en byk dezavantajlarndan biri yksek s (yangn) etkisi altnda mekanik
zelliklerinin hzla olumsuz ynde etkilemesidir. Scaklk artka eliin elastisite modl ve
akma mukavemeti nemli azalmalar gsterir. Scaklk 1000o Cye ulatnda ise akma
dayanm sfra yaklar, yani eliin tama kapasitesi tamamen sona erer.
elik yaplarn yangn gvenliinin salanmas amacyla;
a) Yapda yangn oluumunu ve yaygnlamasn nleyecek yangn sndrme sistemleri
oluturulabilir.
b) Yangn etkisi altnda meydana gelebilecek scaklk deerleri esas alnarak bina tasarm
yaplabilir. (Bunun iin yangn senaryolar hazrlanmaldr)
c) elik tayc elemanlara yangn etkisine dayanabilecek dzeyde yaltm uygulanabilir.
(Yaltm iin genellikle al sva, al kaplama, perlit vb mineral ierikli sprey kaplamalar
ve perlit ierikli beton kaplamalar kullanlmaktadr.

Yangn sonucu gen elik tayc sistem

8
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

elik tayclar yangn (yksek scaklk) etkisinden

korumak amacyla yaplan yaltm uygulamalar

elik
kolon

Betonarme
deme

Metal
sva tirizi

Metal
destek

elik
kolon
ki kat al
tabaka

Al levha
Al sva

Betonarme iin
enine donat
elik
kolon

Beton

1.8) eliin mekanik zellikleri

elik homojen ve izotrop (fiziksel ve mekanik zellikleri ykleme dorultusuna bal olarak
deimeyen) bir yap malzemesidir.
Elastisite modl

E =2100 000 kg/cm2

Kayma modl

G=E/2(1+) = 810 000 kg/cm2

Poisson oran

= 0.3

Issal genleme katsays :

t = 12.10-6
9

BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.

Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

elik ekme Deneyi

elik bir numune aada belirtilen ekme deneyine tabi tutulduunda, aadaki Gerilmeekildeitirme (-) grafii elde edilir.
L
Deneyde hesaplananlar
F : En kesit alan

uzama

P
L

L =L-L

Gerilme

P
F

ekildeitirme

L
L

-) Bants
elik iin Gerilme-ekildeitirme (

P kuvveti sfrdan itibaren yava yava arttrlr.

P
gerilmesi p orantl snr gerilmesine varncaya kadar malzeme
=
F
bir karakter gsterir, yani Hook Kanunu geerlidir.
Hook Kanunu : =

lineer-elastik

gerilmesi, pyi atktan sonra, E elastik snr gerilmesine varncaya kadar

malzeme yine elastik kalr, fakat Hook Kanununa uymaz.
gerilmesi, Eyi atktan sonra, malzemenin elastik zellii bozulur.
gerilmesi, F akma snr gerilmesine ulat zaman, malzemede akma ve byk
plastik ekildeitirme meydana gelir.
Byk plastik ekildeitirmeden sonra malzeme kendini toparlar ve gerilme, B kopma
snr gerilmesine ulalnca numune biraz daha uzayarak kopar.

10
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

elik malzeme plastik blgede bir C noktasna kadar yklendikten sonra gerilme tekrar
sfra getirilirse (yk boaltlrsa), (-) diyagram, OPye paralel CC dorusuna karlk
gelir. Mevcut ekildeitirmenin bir ksm (el) geri dner, bir ksm ise kalr (pl).

= pl + el

Bu ykleme boaltmadan sonra, OC = pl kadar ekildeitirme kalm malzeme

yeniden yklenirse, (-) diyagram, CCB olarak elde edilir. Yani malzeme C
gerilmesine kadar lineer elastik karakter gsterir. Bu olaya pekleme denir. Pekleme
olay sonucu malzemenin sertlii ve akma snr artar, sneklii ise OC kadar azalm
olur.

1.9 ) elik yaplarn hesabnda gznne alnan ykler

elik yaplar iin

Esas Ykler (EY) :

z ykler, faydal hareketli ykler, kar yk, kren yk, makinelerin ktle kuvvetleri

lave Ykler (Y) :

Rzgar ykleri, deprem ykleri, krenlerin ve aralarn fren ykleri, krenlerin kaldrma ykleri,
montaj ve tamir aamas ykleri, s etkileri

olmak zere iki yk grubu tanmlanr ve bu ykleri ieren iki ykleme durumu (kombinasyon)
esas alnarak boyutlandrma yaplr. Bu yk durumlar;
1) EY Yklemesi
2) EY Yklemesi

: Esas ykler yklemesi.

: Esas ykler ve ilave ykler yklemesi.

1.10) elik yaplarn boyutlandrma yntemi

elik yaplarn boyutlandrlmas iin gnmzde 3 farkl yntem bulunmaktadr. Bunlar;
1) Emniyet Gerilmeleri Yntemi (TS 648)
2) Plastik Boyutlandrma Yntemi (TS 4561)

Tama gc esasl yntemler

3) Yk ve Mukavemet Faktr Esasl Yntem

lkemizde elik yaplarn boyutlandrlmas iin Emniyet Gerilmeleri Yntemi ve
Boyutlandrma Yntemi ngrlmekte ancak, ok yaygn olarak
Emniyet Gerilmeleri Yntemi kullanlmaktadr.

Plastik

Emniyet Gerilmeleri Yntemine gre;

Yapya etkiyen iletme yklerinden (Pi) oluan gerilmeler (i) belirlenir.

Malzemenin snr gerilmesi (tama gc) bir emniyet katsaysna (e) blnerek emniyet
gerilmeleri (em) belirlenir.
letme gerilmesi, emniyet gerilmesinden kk veya ona eit olacak ekilde en kesit
boyutlar belirlenir.

Pi

em

em = snr / e
11

BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.

Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

Bu yntemin esaslar ve elik yap elemanlarnn boyutlandrlmasnda kullanlacak olan emniyet

gerilmeleri, elik snflarna bal olarak TS 648de verilmitir.

TS 648e gre elik yap elemanlar iin akma gerilmeleri ve emniyet

gerilmeleri (Esas Ykler iin)
Gerilme Tr
elik tr

ekme
emniyet
gerilmesi

Akma
gerilmesi

Kayma
emniyet
gerilmesi

em

em

Basn emniyet gerilmesi

[bem = em / () ]

(kg/cm )

(kg/cm )

(kg/cm )

St 37 (Fe37)

2400

1440

831

St 52 (Fe52)

3600

2160

1247

Basn Emniyet gerilmesi deerleri

elemann narinliine bal olarak
deikendir

zel gerilme durumlar:

1) Eleman en kesitinde, iki eksenli gerilme durumu ortaya kmas ve kesitte oluan
kayma gerilmesinin (), kayma emniyet gerilmesinin (em) yarsn amas halinde:
Biim Deitirme Enerjisi Hipotezine gre Kyaslama gerilmesi hesaplanr ve bu gerilme
deeri aada belirtilen snr deerler ile karlatrlr.
Kyaslama gerilmesi :

v = 2x + 2y x y + 3 2

0.75 F
0.80 F

F :

(EY Yklemesinde)
(EY Yklemesinde)

elik akma gerilmesi

Tek eksenli gerilme durumunda aadaki ifade kullanlr.

Kyaslama gerilmesi :

v = 2x + 3 2

0.75 F
0.80 F

(EY Yklemesinde)
(EY Yklemesinde)

Esas ve lave Ykler Yklemesi durumunda Emniyet gerilmeleri:

Esas yklere ait emniyet gerilmeleri % 15 - %33 artrlarak belirlenir.
Deprem dndaki dier ilave ykler iin EY yklemesinde emniyet gerilmeleri % 15 artrlr (TS
648).
Deprem yklerini ieren EY yklemesinde emniyet gerilmeleri;
 Birleim ve eklerin tasarmnda : % 15
 Eleman tasarmnda % 33 artrlr
(DBYBHY-2007).
12
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)

lave ykler grubunda yklerin ayn anda etkimeyecekleri kabul edilir. Buna gre her bir ilave
yk iin ayr ayr EY yklemesi yaplr.

rnein; G sabit ykleri, Q hareketli ykleri, E deprem yklerini, W rzgar yklerini gstermek
zere;
Bir yapda aadaki yklemeler iin ayr ayr boyutlandrma yaplmaldr.
EY : G+Q
EY-1 : G+Q+E
EY-2 : G+Q+W
Not: Ykn zelliine gre (+) ve () yklemeler ve farkl dorultular iin de gerekli ykleme
yaplr.

Kaynaklar

elik Yaplar, H. Deren, E. Uzgider, F. Pirolu, E. alayan, alayan Kitapevi, 3. bask, (2008).
Ahap ve elik Yap Elemanlar, Y. Odaba, Beta Yaynlar, (1992).
Structural Steel Designer's Handbook, R.L. Brockenbrough, F.S. Merritt, McGraw-Hill1, (1994).
Design of Steel Structures, E.H. Gaylord, C.N. Gaylord, J.E. Stallmeyer, McGraw-Hill, (1992).
TS 648 , elik Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar.
MO-02.R-01/2008, elik Yaplar - Hesap Kurallar ve Proje Esaslar MO stanbul ubesi, elik
Yaplar Komisyonu, (2008).
Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Binalar Hakknda Ynetmelik (2007)

13
BA MH.MM. FAK. NAAT MH. BL.
Yrd.Do.Dr. Kaan TRKER

AHAP VE ELK YAPILAR-I DERS NOTLARI

3.HAFTA (2013)