Unidade 5 - Ditadura, República e Guerra

UNIDADE 5: DITADURA, REPBLICA E GUERRA
- O contexto internacional de entre

guerras. A ditadura de Primo de Rivera
(1923-1930)
- A Segunda Repblica (1931-1936)
- A Guerra Civil (1936-1939)
- Introducin: o contexto internacional
Os anos vinte e trinta do sculo XX, entre as
das guerras mundiais, caracterizronse pola
polarizacin da vida poltica e o aumento da
conflitividade social. O ascenso dos
fascismos e a resposta dos demcratas e das esquerdas caracterizaron a vida poltica europea.
Mussolini acadou o poder en 1922 en Italia, e en 1933 os nazis controlaron o Estado alemn.
Rximes de extrema dereita cunha ideoloxa prxima ao fascismo estendronse por toda Europa.
En Espaa, a Ditadura de Primo de Rivera, carente dunha ideoloxa e dun partido que a
sustentase, tomou a Italia fascista como modelo para intentar articular un rxime poltico estable
na segunda metade dos
anos vinte.
Primo fracasou no seu
intento de perpetuarse no
poder, pero durante a II
Repblica o fascismo e o
nazismo foron a referencia
ideolxica e o apoio
econmico
dos
conspiradores contra a II
Repblica. O ascenso do
fascismo
en
Espaa
culminou co triunfo dos
rebeldes franquistas na
Guerra Civil, grazas entre
outros factores axuda
econmica e militar da
Italia
fascista
e
da
Alemaa nazi.
Fronte
aos
fascismos
vanse alzar os comunistas,
Rximes polticos na Europa de entre guerras
cun apoio cada vez maior
entre a clase obreira e os
intelectuais dos pases europeos En Espaa, o PCE foi un partido minoritario ata a Guerra Civil,
sendo o sindicato anarquista CNT o maioritario entre a clase obreira, o que foi unha excepcin en
Europa. Para frear ao fascismos, os comunistas van impulsar a alianza coxuntural coa burguesa
democrtica en frontes antifascistas: as frontes populares. Primeiro en Francia e despois en
Espaa (1936), a Fronte Popular acadou o poder nas eleccins. O estalido da Guerra Civil
espaola enfrontou no campo de batalla s mesmas ideoloxas que protagonizarn a II Guerra
Mundial: fascistas contra demcratas liberais, comunistas e anarquistas.
No ascenso dos fascismos e no aumento da conflitividade social tivo moito que ver a crise de
1929. Despois duns anos de crecemento, os felices anos vinte, a economa capitalista sufriu a
partir do crack de Wall Street, en outubro de 1929, a crise mis importante. Os efectos da crise
(desemprego, descenso da producin, etc.) limitaron a eficacia das medidas impulsadas polos
gobernos republicanos de esquerdas en Espaa.
Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada
1. A Ditadura de Primo De Rivera (1923-1930)

A partir da crise de 1917 o sistema poltico da Restauracin entrou na sa fase final. Superouse
a crise de 1917, pero non os problemas que a desencadearan: conflitividade social, desastre de
Annual e incapacidade dos gobernos e dos partidos alternantes para introducir reformas no
sistema. Entre os sectores mis conservadores empezou a prender unha corrente de opinin
favorable a unha solucin autoritaria que pretenda, mediante un rxime de forza, poer
remedio marcha negativa dos acontecementos e, de feito, desde a primavera do 23 conspirouse
con ese fin no seo do Exrcito e mesmo nalgns crculos polticos civs prximos ao Rei.
Entre os factores que facilitaron o triunfo da ditadura podemos sinalar:
A burguesa vira esfumarse os grandes beneficios dos anos anteriores, e alarmada ante o
aumento do pistoleirismo nas ras, defendeu cada vez mis a idea de que isto hai que arranxalo
cun rxime de autoridade, idea que se reforzou despois da chegada ao poder dos fascistas en
Italia.
O exrcito simpatizaba co desexo dun sector da sociedade de que se puxera fin a un
parlamentarismo acusado de estril, e ademais non quera verse misturado nas
responsabilidades do desastre de Annual. Atopou no xeneral Miguel Primo de Rivera o home
disposto a solucionar o derrotismo humillante de Marrocos, a marea de responsabilidades e a
anarqua.
O propio rei Alfonso XIII non miraba con malos ollos a idea dun Goberno Militar. Pero agora
haba un motivo a maiores, as responsabilidades de Annual ameazaban con chegar Coroa, e
por iso un rxime autoritario poda librar ao rei de problemticas fiscalizacins.
1.1. O Golpe de Estado
En setembro de 1923 Primo de Rivera apoderouse da cidade de Barcelona, proclamando o
estado de guerra, e fixo pblico un manifesto ao pas, no que se peda o apartamento total dos
partidos polticos e a entrega do poder a un Directorio Militar. No seu chamamento Ao pas e ao
Exrcito condenaba o separatismo e o rxime de partidos polticos, prometa solucin pronta,
digna e sensata ao problema de Marrocos e xustificaba o seu pronunciamento pola necesidade
de restablecer a orde pblica deteriorada, especialmente en Barcelona, polo pistoleirismo.
Manifesto de Primo De Rivera
Espaois: Chegou o momento mis temido que esperado de recoller as ansias, de atender o clamoroso
requirimento de cantos amando Patria non ven para ela outra salvacin que liberala dos profesionais da
poltica, dos que por unha ou outras razns nos ofrecen o cadro de desgrazas e inmoralidade que
encetaron o ano 98 e ameazan a Espaa cun prximo fin trxico e deshonroso (). Imos pedir todas as
responsabilidades e gobernar ns ou homes civs que representen a nosa moral e doutrina (). Este
movemento de homes: o que non sinta a masculinidade completamente caracterizada, que espere nun
recuncho sen perturbar, os das bos que para a Patria preparamos. Espaois, Viva Espaa e Viva el Rei!
O Presidente do Goberno propuxo a destitucin de Primo e dos demais xenerais implicados. O

Rei negouse e fixo saber a Miguel Primo de Rivera que, desexoso de evitar un derramamento de
sangue, chambao a Madrid para encargarse do Poder. O certo que a parte das protestas
dalgns partidos e sindicatos obreiros, o golpe non atopou resistencia porque ningun estaba
disposto a defender o sistema da Restauracin.
1.2. O Directorio Militar
Primo de Rivera formou o Directorio inspector militar, con carcter provisional. A pesar da
declaracin de transitoriedade e suspensin provisional da Constitucin o Directorio Militar
organizouse como unha autntica ditadura encomendada directamente a todo o exrcito. En
substitucin do goberno estableceuse unha xunta militar e foron desmanteladas as institucins
constitucionais (ags o Rei) e mesmo aos tribunais se lles quitaron importantes funcins en
beneficio da xurisdicin militar. Este Directorio Militar, composto por xenerais de brigada e un
contraalmirante, confirmou a proclamacin do estado de guerra en todo o territorio nacional.
A Ditadura obtivo un amplo consenso na primeira

etapa: A Igrexa, os terratenentes, a burguesa e,
ata certo punto, o socialismo, aceptaron o
rxime e foron moi escasos os gritos de condena
pronunciados nos primeiros das. As Executivas do
Partido Socialista e da UGT atopronse ante o feito
consumado e tentaron sar del o mellor posible. El
Socialista conseguiu que a censura deixase pasar
un manifesto no que se conxugaban a sa oposicin
ao novo poder e as recomendacins de prudente
abstencin s organizacins obreiras, aconsellando
actuar dentro das canles legais, sen dar o menor
pretexto a resolucins que, non beneficiando as
ideas, prexudicaran os intereses do proletariado e
do pas en xeral .
O Directorio Militar con Alfonso XIII
Reunidos os Comits Executivos do Partido Socialista e

da Unin General de Trabajadores para apreciar as circunstancias creadas polo movemento militar
triunfante ao recibir do monarca o encargo de rexer os destinos da nacin, resolven: ()
Segundo. Reiterar clase traballadora a necesidade de absterse de tomar calquera iniciativa a que puidera
ser invitada por impacientes de boa fe ou por elementos que aspiren, con aparencias enganosas, a lanzar
ao proletariado a movementos estriles que poidan dar pretexto a represins que ansa, para o seu
proveito, a reaccin.
Andrs Saborit, secretario do PSOE. Francisco L. Caballero, secretario xeral da UGT. [El Socialista, 16. 09. 1923]
A Executiva da UGT mesmo aceptou a participacin dos seus representantes en organismos

como o Consello Interventor de Contas e Largo Caballero aceptou un posto no Consello de
Estado. Ata 1929 prevaleceu no PSOE e na UGT a idea de que era preferible aproveitar as
posibilidades de colaboracin ofrecidas polo rxime, sen solidarizarse por iso cos principios que o
conformaban, e rexeitar as ofertas de participacin nas diversas conspiracins civs e militares.
En conxunto, a Ditadura foi considerada con certa benevolencia pola maiora dos sectores
polticos do pas, xa que a represin dirixiuse preferentemente contra os grupos radicais da clase
obreira organizada (fundamentalmente a CNT).
Pero houbo tamn importantes sectores descontentos que enseguida manifestaron a sa
oposicin: A burguesa nacionalista catal, tras ver disolta a Mancomunidade. O mesmo
pasou con parte do clero cataln, ofendido pola prohibicin de predicar en lingua verncula.
Os estudantes e intelectuais empezaron pronto a criticar Ditadura. O novo poder optou por
tomar medidas como a clausura do Ateneo de Madrid, ou o desterro de Miguel de Unamuno.
oposicin dos intelectuais uniuse oposicin dos estudantes universitarios.
A CNT e o PCE sufriron unha dura represin, clausurndose os seus locais, detndose aos seus
dirixentes e prohibndose a publicacin dos seus xornais. A represin limitou a sa capacidade de
accin contra Ditadura. A pesar da represin grupos anarquistas decidiron constitur a FAI
(Federacin Anarquista Ibrica), en xullo de 1927.
- O novo rxime
Primo de Rivera auto-proclamouse Presidente do Directorio coas facultades de ministro nico e
con facultades para desempear o poder lexislativo mediante decretos que tern forza de lei. A
continuacin procedeu a desenvolver as bases sobre as que se a asentar o novo rxime. As
medidas mis importantes neste senso foron: Suspensin das garantas constitucionais,
declarando o estado de guerra en todo o territorio nacional; supresin das Cortes, do Xurado e
das Deputacins; cese nas sas funcins dos gobernadores civs de todas as provincias
quedando o seu cargo encomendado aos respectivos gobernadores militares das mesmas.
Disolvronse tamn os Concellos, a CNT, a Mancomunidade de Catalua e estableceuse en
todas as provincias espaolas unha milicia civil semellante catal do Somatn. En abril de 1924
creouse a Unin Patritica: un partido poltico que deba reunir a homes de todas as ideas
empeados na reconstrucin nacional.
- O control da colonia de Marrocos

En principio, Primo de Rivera era partidario
da repatriacin das tropas. Con esta
intencin partiu para Marrocos no ano 24,
pero os xefes militares da zona estaban
decididos a proseguir a guerra (entre eles o
mozo tenente coronel Francisco Franco) e
as llelo fixeron saber no discurso de benvida
efectuado no campamento dos lexionarios de
Ber Tieb: Este que pisamos, seor
Presidente, terreo de Espaa, porque foi
adquirido polo mis alto prezo e pagado coa
mis cara moeda: o sangue espaol
derramado. Rexeitamos a idea de retroceder,
porque estamos persuadidos de que Espaa atpase en condicins de dominar a zona que lle
corresponde e de impor a sa autoridade en Marrocos.
En setembro dese mesmo ano Primo de Rivera cambiou de parecer e dirixiuse opinin pblica
en termos ben opostos aos que sempre empregara para tratar do problema de Marrocos: Hoxe,
espaois, tedes que sabelo coa verdade coa que todo o sabedes de ns, non hai mais camio
posible que pelexar en Marrocos ata derrotar ao inimigo.
As tropas espaolas conseguiron un notable xito: o desembarco, en colaboracin co exrcito
francs, en Alhucemas (9 de setembro de 1925), e a vitoria sobre os nacionalistas rifeos de
Abd-el-Krim.
1.3. O Directorio Civil
A segunda etapa do rxime abriuse coa substitucin por Primo de Rivera do Directorio militar por
un denominado Gabinete civil, integrado en realidade por 6 civs, pertencentes Unin Patritica,
e por 4 militares.
Exposicin de Primo de Rivera ao Rei sobre o Directorio Civil
En suma, Seor, para expor o meu pensamento clara e sinceramente, o que propoo a V.M. a
substitucin dunha ditadura militar por outra civil e econmica e de organizacin mis axeitada, pero non
menos vigorosa, e me permito propoelo as, recollendo a ansia popular, que s teme do cambio de forma
de goberno que se debiliten os resortes do mando, que foron carcter do Directorio militar, como xenuna
representacin do Exrcito e da Maria, que tan patrioticamente ofreceron o prestixio dos seus nomes
corporativos a este arriscado labor (...)
Carta do Rei
2 de decembro de 1925.- Meu querido xeneral: Recibn o teu escrito e con conciencia plena do momento
poltico por que atravesa Espaa e convencido da necesidade de proseguir no labor de salvala, na que
tanto ten adiantado o Directorio (...). Hoxe, como o 13 de setembro de 1923, elevo o meu pensamento a
Deus no altar da patria para que faga acertada a mia resolucin e dea ao novo goberno inspiracin e sorte
ao fronte dos destinos de Espaa. Teu afectsimo que te abraza, Alfonso, Rei.
Esta segunda fase da Ditadura a nivel econmico caracterizouse por unha poltica
proteccionista ao servizo da oligarqua. A nivel poltico pretendeuse institucionalizar o rxime,
fortalecido polos seus propios xitos e polo exemplo do fascismo en Italia.
- Crecemento econmico baseado nas Obras Pblicas
Despois da crise da posguerra, a economa mundial entrou nunha fase de crecemento que durou
ata a gran crise de 1929. Ao amparo desta favorable conxuntura econmica europea,
desenvolvronse proxectos importantes como o fomento de obras e empresas pblicas, a
intensificacin do programa de regados, ou o proxecto de reformas fiscais en Facenda. Houbo
un importante aumento da producin industrial cunha extraordinaria expansin do comercio
exterior e un novo impulso do sistema bancario.
As causas foron: a diminucin da tensin social grazas creacin de moitos postos de traballo e
a relativa estabilidade dos prezos, a represin exercida polas autoridades sobre a CNT e a
colaboracin da UGT; a poltica arancelaria proteccionista que reservou o mercado nacional para
a industria espaola e o intervencionismo estatal

mediante a creacin de infraestruturas,
concesin de subvencins a empresas privadas
e a creacin de monopolios como CAMPSA e o
desenvolvemento de vas de transporte e
comunicacins (estradas, lias frreas e
creacin de Iberia en 1927, creacin da
Compaa Telefnica en 1924).
Houbo tamn un forte crecemento da
producin agraria, ao que contribuu de xeito
decisivo a poltica de regados. O sector agrario
seguiu, porn, presentando graves deficiencias,
fundamentalmente a existencia dunha gran
Lia de telfonos entre Barcelona e Zaragoza (Marn, 1928)
masa de campesios pobres: pequenos
propietarios e arrendatarios, xunto coa gran
masa de xornaleiros miserables no sur do
pas. No ano 1929 dos 4 millns de
campesios espaois, arredor de 2 millns
eran labregos pobres (con 850.000
xornaleiros en Andaluca). Os grandes
propietarios (o 1% do total) posuan e
controlaban o 42% da riqueza agraria.
A conxuntura econmica europea, nun
momento
de
auxe,
favoreceu
o
desenvolvemento industrial do pas e as
exposicins internacionais celebradas en
A aldea de Razbona en Guadalajara (T. Camarillo, 1930)
Barcelona e Sevilla en 1929 contriburon a
dar esplendor ao rxime. A industria, sobre
todo a siderurxia e a de enerxa elctrica, desenvolvronse, pero o certo que as estruturas
agrarias non se modificaron e o 50% da poboacin campesia viva en condicins de verdadeira
pobreza.
- Institucionalizacin da Ditadura: A Asemblea Nacional e as Corporacins
En setembro de 1926 o rxime creou unha Asemblea Nacional como organismo estritamente
consultivo. Estaba formada maioritariamente por membros da Unin Patritica elixidos por
sufraxio restrinxido, seguindo de novo o modelo do Consello Fascista da Italia de Mussolini.
Tamn se imitou o modelo social do fascismo italiano, creando a Organizacin Corporativa del
Trabajo, para tratar de mediar entre patrns e obreiros. As das institucins fracasaron no intento
de institucionalizar o rxime de Primo de Rivera.
- Incremento da oposicin poltica: FAI, FUE e Nacionalismo cataln
No segundo perodo da Ditadura, as mostras de descontento fixronse cada vez mis notorias. A
finais do 1925 houbo unha conspiracin movida por vellos polticos liberais-monrquico e
republicanos. Contaban ademais c apoio de elementos dentro do exrcito. Esta conspiracin
poltico-militar coecida co nome de sanjuanada (por tratarse da noite de San Xon: o 24 de
xuo de 1926), recorda o tpico pronunciamento liberal do XIX. O golpe foi desbaratado e os seus
dirixentes detidos e sancionados con fortes multas e penas de crcere.
Manifesto da Sanjuanada
O Exrcito non pode tolerar que se utilice a sa bandeira e o seu nome para manter a un rxime que
despoxa ao Pobo dos seus dereitos e que ao acumular arbitrariamente no Goberno a facultade de facer as
leis e vez de executalas, encarna con dano de todos, mediante esta confusin de poderes, o mais
perigoso dos despotismos
O noso programa pode resumirse nestes termos: Restablecemento da legalidade constitucional.
Reintegracin do Exrcito, para a mellor defensa dos seus prestixios, aos seus peculiares fins. Mantemento
da orde e adopcin de medidas que garanten a constitucin dunhas Cortes libremente elixidas e que, por
ser soberanas, necesitan expresar a verdadeira vontade nacional.
Dende abril de 1925 o poltico catalanista Maci, exiliado en Pars, via recadando dieiro para
financiar un movemento co obxectivo de proclamar a Repblica catal. O 4 de novembro de 1926
foi cando tivo lugar o coecido como complot de Prats de Mox que tia como finalidade invadir
Catalua. O complot foi doadamente desbaratado e de novo os seus dirixentes procesados.
Nos ltimos anos da Ditadura aumentaron os problemas. Cando o 19 de maio de 1928 se
promulgou o Decreto-Lei de reforma do ensino universitario, que autorizaba s universidades
privadas a dar ttulos oficiais, desencadeouse a protesta de profesores e estudantes, aglutinados
estes na FUE (Federacin Universitaria Espaola). O Goberno non fixo caso destas protestas,
e o 7 de marzo de 1929 os estudantes lanzronse s ras. O ministro Martnez Anido cursou
entn o seguinte telegrama aos gobernadores: Reprima movemento estudantil a toda costa.
Comunqueme nmero de vtimas. Os estudantes non se detiveron e proseguiron as
manifestacins nas que cada vez soaban mis berros de Viva a Repblica! e Abaixo a Ditadura!.
O 24 de setembro do 29, o Goberno dbase por vencido e tivo que derrogar o discutido artigo 53.
1.4. Fin da Ditadura e da Monarqua
Foron varios os factores que levaron cada do ditador e, entre eles, cmpre salientar a crise e
econmica do 29, o paso oposicin da UGT e do PSOE e o rexeitamento do rxime polos
intelectuais e partidos polticos.
A crise do 29 estalou no noso pas e como no resto do mundo estendeuse a todos os sectores da
economa. Os distintos grupos sociais espaois cargaron sobre Primo e a sa poltica as causas
da crise. Por iso, considerndoo xa inservible, os mesmos grupos que o levaran ao poder, e o
mesmo rei, deixrono caer.
O 30 de xaneiro de 1930, o ditador presentou a sa dimisin, que o rei se apresurou a aceptar.
En poucas horas pasouse da ditadura de Primo ao que se chamou ironicamente a Ditabranda do
xeneral Dmaso Berenguer, elixido a causa da sa reputacin de liberal. O rei encargou a
Berenguer a formacin dun goberno que deba preparar o regreso a un sistema parlamentario: o
retorno ao sistema constitucional de 1876.
A oposicin foi adquirindo un color cada vez mis antimonrquico. Antigos ministros da
Monarqua, como Alcal Zamora, adherronse Repblica e aconsellaron aos elementos
catlicos e moderados que se uniran a eles. A difcil situacin econmica e financeira contribuu a
aumentar o descontento, de xeito tal que o Goberno, temendo unha vaga de propaganda
republicana, desistiu de convocar eleccins xerais.
- Organizacin das forzas da oposicin: Pacto de San Sebastin
En agosto de 1930 a unin das forzas antimonrquicas concretouse nun acordo denominado
Pacto de San Sebastin, no que participaron os lderes das principais tendencias republicanas
e a esquerda catal (que obtivo a promesa dun estatuto autonmico). Non estaban nin o PCE, nin
o PSOE, anda que acudiron algns lderes a ttulo persoal. Neste Pacto constituuse o chamado
Comit Revolucionario (con Alcal Zamora como presidente) que tia como obxectivo
derrubar Monarqua.
O Comit organizou un levantamento contra a
Monarqua para o 15 de decembro, pero Fermn
Galn adiantou en 3 das o levantamento, e o 12
a guarnicin de Jaca sublevouse e proclamou a
Repblica. A sublevacin fallou a pouco de
comezar, e os dous xefes do movemento (Galn
e Garca Hernndez) foron fusilados.
En febreiro de 1931 Berenguer dimitiu, cedendo
o posto ao almirante Aznar. Foi este un goberno
de coalicin dos partidos dinsticos. A el tocoulle
o restablecemento das garantas constitucionais
de 1876 e, dado que era imprescindible convocar eleccins para sar da situacin creada polo
estado de excepcin da Ditadura, fixou para o mes de abril as eleccins municipais (que, en
principio, parecan menos perigosas para a monarqua que unha consulta xeral).
- As eleccins municipais do 12 de abril de 1931

O 12 de abril do 31 celebrronse as eleccins municipais. O resultado, s nas grandes cidades,
foi maioritario a favor do bloque antidinstico, e en Madrid constituuse un Comit Revolucionario.
O Comit quera agardar a maio para derrubar Monarqua, pero a sada ra de millns de
persoas en toda Espaa impuxo a cada do Rei. As sete da ma do 14 de abril, Eibar proclamou
a Repblica, accin que foi imitada por moitas outras cidades nese mesmo da. En Barcelona
tamn Maci proclamou a Repblica Catal. Esa mesma tarde Alfonso XIII abdicou e o Comit
Revolucionario tomou posesin dos Ministerios.
Ao pas: As eleccins celebradas o domingo (12 de abril) revlanme claramente que non teo hoxe o amor
do meu pobo. A mia conciencia dime que ese desvo non ser definitivo, porque procurei sempre servir a
Espaa, e puxen o nico afn no interese pblico ata nas mis crticas conxunturas. Un rei pode
equivocarse, e sen dbida eu errei algunha vez; pero sei ben que nosa Patria mostrouse en todo momento
xenerosa ante as culpas sen malicia.
Son o rei de todos os espaois, e tamn un espaol. Atopara sobrados medios para manter as mias
rexias prerrogativas, en eficaz loita con quen as combaten. Pero, resoltamente, quero apartarme de canto
sexa lanzar a un compatriota contra outro en fratricida guerra civil. Non renuncio a ningn dos meus
dereitos, porque mis que meus son depsito acumulado pola Historia, que un da me pedir contas
rigorosas da sa custodia.
Agardo a coecer a autntica e axeitada expresin da conciencia colectiva, e mentres fala a Nacin
suspendo deliberadamente o exercicio do poder real e aprtome de Espaa, recoecndoa as como nica
depositaria dos seus destinos. Tamn agora creo cumprir o deber que me dita meu amor Patria. Pido a
Deus que tan fondo como eu o sintan e o cumpran os demais espaois.
Manifesto de despedida de Alfonso XIII, 13 de abril de 1931
2. A Segunda Repblica (1931-1936)

2.1. O Bienio Progresista (1931-1933)
2.1.1. As eleccins
Cando o 14 de abril se proclamou a Segunda Repblica, o Comit
Revolucionario sado do Pacto de San Sebastin, pasou a
converterse en Goberno Provisional. O seu programa de
actuacin (reforma agraria, liberdade de cultos, respecto
propiedade privada) estaba baseado nas decisins daquel Pacto.
Primeiro decreto do goberno provisional
O Goberno provisional da Repblica tomou o poder sen tramitacin e
sen resistencia nin oposicin protocolaria algunha; o pobo quen o
levou posicin en que se atopa, e a el quen toda Espaa lle rende
acatamento e inviste de autoridade. Na sa virtude, o Presidente do
Goberno provisional da Repblica, asume desde este momento a
xefatura do estado co asentimento expreso das forzas polticas
triunfantes e da vontade popular, coecedora, antes de emitir o seu voto nas urnas, da composicin do
Goberno provisional.
Interpretado o desexo inequvoco da Nacin, o Comit das forzas polticas coa-ligadas para a instauracin
do novo rxime, designa a don Niceto Alcal Zamora e Torres para o cargo de Presidente do Goberno
provisional da Repblica.
Madrid, 14 de abril de 1931
Polo Comit, Alejandro Leroux, Fernando de los Ros, Manuel Azaa, Santiago Casares Quiroga, Miguel Maura, lvaro
de Albornoz, Francisco Largo Caballero
Convocronse eleccins para unhas Cortes constituntes. Antes de celebrarse estas eleccins
houbo graves problemas de orde pblica (queima de conventos en Madrid, folga da Telefnica,
ameazas da dereita) que fixeron ao Goberno promulgar unha Lei de Defensa da Repblica.
Modificouse a Lei electoral vixente, a de Maura de 1907. As circunscricins pasaron a ser
provinciais e suprimiuse o famoso artigo 29 (proclamacin automtica do candidato cando non
houbera outro); rebaixouse a maiora de idade electoral de vintecinco a vintetrs anos, e
declarronse elixibles os sacerdotes e as mulleres (sen que estas fosen electoras).
En xuo do 31 celebrronse as eleccins cunha participacin do 65% do electorado e deron a

maiora dos escanos a socialistas e republicanos (os partidos que pertencan esquerda e ao
centro: 273 e 110 deputados respectivamente), mentres que os da dereita acadaron 44 escanos.
Os partidos de esquerdas con mis votos foron o PSOE, Accin Republicana liderado por
Azaa e o Partido Radical Socialista de Marcelino Domingo. O PCE non logrou ningn escano
nestas eleccins, e entre os partidos autonomistas de esquerdas acadou gran importancia
Esquerra Republicana de Catalunya, dirixido sucesivamente polos dous presidentes da
Generalitat, Maci e Companys.
Os dous partidos de centro que obtiveron representacin foron o Partido Radical de Lerroux
e o constitudo por varios grupos de republicanos moderados, entre os que destacaba Niceto
Alcal-Zamora do Partido Progresista, que foi o primeiro presidente da Repblica.
Entre os partidos da dereita, ademais dos monrquicos alfonsinos e os carlistas, foron

importantes o Partido Agrario, que aglutinaba aos agricultores medios de Castela e Len, e o
grupo de Jos M Gil Robles, Accin Popular. En 1933 este partido sera o eixe da CEDA
(Confederacin Espaola de Dereitas Autnomas). Entre os partidos autonomistas inclense
no grupo das dereitas a Lliga Regionalista de Catalunya e o Partido Nacionalista Vasco, que a
partir de 1933 adoptou unha postura de colaboracin coa esquerda.
2.1.2. A Constitucin de 1931

O da 9 de decembro de 1931 someteuse a votacin o
texto da Constitucin; aprobouse por 368 votos a favor,
89 ausencias e ningn pronunciamento en contra. O
elevado nmero de ausencias estivo motivado pola
redaccin do polmico artigo 26 como logo veremos.
Ttulo preliminar. Disposicins xerais
Art. 1.- Espaa unha Repblica democrtica de traballadores de
toda clase, que se organiza en rxime de Liberdade e de Xustiza.
Os poderes de todos os seus rganos emanan do pobo
A Repblica constite un Estado integral, compatible coa

autonoma dos Municipios e das Rexins.
A bandeira da Repblica espaola vermella, amarela e morada.

Art. 2.- Todos os espaois son iguais ante a lei.
Art. 3.- O Estado espaol non ten relixin oficial.
Art. 4.- O casteln o idioma oficial da Repblica. Todo espaol ten obriga de sabelo e dereito de usalo, sen prexuzo
dos dereitos que as leis do Estado recoezan s linguas das provincias ou rexins. Salvo o que se dispoa en leis
especiais, a ningun se lle poder esixir o coecemento nin o uso de ningunha lingua rexional ()
Ttulo I. Organizacin nacional
Art. 9.- Os Alcaldes sern designados sempre por eleccin directa do pobo ou polo Concello.
Art. 11.- Se unha ou varias provincias limtrofes, con caractersticas histricas, culturais e econmicas comns,
acordaran organizarse en rexin autnoma para formar un ncleo poltico administrativo, dentro do Estado espaol,
presentarn o seu Estatuto con amao ao establecido no Art. 12. ().
Art. 12.- Para a aprobacin do Estatuto da rexin autnoma, requrense as seguintes condicins:
a) Que o propoan a maiora dos seus Concellos ou, cando menos, aqueles Municipios que comprendan as das
terceiras partes do Censo electoral da rexin.
b) Que o acepten, polo procedemento que sinale a Lei Electoral, polo menos as das terceiras partes dos electores
inscritos no Censo da rexin. Se o plebiscito fose negativo, non poder renovarse a proposta de autonoma ata
transcorridos cinco anos.
c) Que o aproben as Cortes.
Art. 13.- En ningn caso se admite a Federacin das rexins autnomas.
Ttulo III. Dereitos e deberes dos espaois
Art. 25.- Non podern ser fundamento de privilexio xurdico: a natureza, a filiacin, o sexo, a clase social, a riqueza, as
ideas polticas nin as crenzas relixiosas.
Art. 26.- Todas as confesins relixiosas sern consideradas como Asociacins sometidas a unha lei especial.
O Estado, as rexins, as provincias e os Municipios, non mantern, favorecern, nin auxiliarn economicamente s
Igrexas, Asociacins e Institucins relixiosas. Unha lei especial regular a total extincin, nun prazo mximo de dous
anos, do presuposto do Clero. Quedan disoltas aquelas Ordes relixiosas que estatutariamente impoan, ademais dos
tres votos cannicos, outro especial de obediencia a autoridade distinta da lextima do Estado. Os seus bens sern
nacionalizados e afectados a fins benficos e docentes. As demais Ordes relixiosas someteranse a unha lei especial
votada por estas Cortes Constituntes e axustada s seguintes bases:
1
Disolucin das que polas sas actividades constitan un perigo para a seguridade do Estado.
2
Inscricins das que deben subsistir nun Rexistro especial dependente do Ministerio de Xustiza.
3
Incapacidade de adquirir ou conservar, por si ou por persoa interposta, mis bens dos que, previa xustificacin,
se destinen sa vivenda ou ao cumprimento directo dos seus fins privativos.
4
Prohibicin de exercer a industria, o comercio ou o ensino.
5
Submisin a todas as leis tributarias do pas.
6
Obriga de render anualmente contas ao Estado do investimento dos seus bens en relacin cos fins da
Asociacin.
Os bens das Ordes relixiosas podern ser nacionalizados.
Art. 27.- A liberdade de conciencia e o dereito de profesar e practicar libremente calquera relixin quedan garantidos no
territorio espaol, salvo o respecto debido s esixencias da moral pblica. Os cemiterios estarn sometidos
exclusivamente xurisdicin civil. Non poder haber neles separacin de recintos por motivos relixiosos. Todas as
confesins podern exercer os seus cultos privadamente. As manifestacins pblicas do culto habern de ser, en cada
caso, autorizadas polo Goberno. (...)
Art. 34.- Toda persoa ten dereito a emitir libremente as sas ideas e opinins, valndose de calquera medio de difusin,
sen suxeitarse previa censura. ()
Art. 36.- Os cidadns dun e outro sexo, maiores de 23 anos, tern os mesmos dereitos electorais conforme ditaminen
as leis.
Art. 38.- Queda recoecido o dereito de reunirse pacificamente e sen armas. Unha lei especial regular o dereito de
reunin ao aire libre e o de manifestacin ()
Art. 39.- Os espaois podern asociarse ou sindicarse libremente para os distintos fins da vida humana, conforme s
leis do Estado. (...)
Art. 43.- A familia est baixo a salvagarda especial do Estado. O matrimonio fndase na igualdade dos dereitos para
ambos sexos, e poder disolverse por mutuo disentemento ou a peticin de calquera dos cnxuxes, con alegacin
neste caso de xusta causa () Os pais teen para cos fillos habidos fra do matrimonio os mesmos deberes que
respecto dos nacidos nel (). O Estado prestar asistencia aos enfermos e ancins, e proteccin maternidade e
infancia, facendo sa a Declaracin de Xenebra ou tboa dos dereitos do neno.
Ttulo VII.
Art. 103.- O pobo participar na Administracin da Xustiza mediante a institucin do Xurado, a sa organizacin e
funcionamento sern obxecto dunha lei especial.
Ttulo IX.
Art. 121.- Establcese, con xurisdicin en todo o territorio da Repblica, un Tribunal de Garantas Constitucionais. ().
O principal obxectivo da Constitucin foi a ampliacin dos dereitos cidadns, recollendo

aspiracins sociais non contempladas ata o momento, e intentando asegurar o cumprimento da
declaracin de dereitos. O rxime parlamentario recoeceu a total independencia do poder
xudicial. Unha das principais novidades est en que recolle un intento de solucionar o problema
rexional, centrado sobre todo en Catalua (art. 1: Estado integral, compatible coa autonoma dos
Municipios e das Rexins). Asume a soberana nacional: todos os poderes emanan do pobo.
O rxime cualifcase, con evidentes pretensins ideolxicas, como Repblica dos
traballadores de toda clase.
A Constitucin, na declaracin de dereitos dos espaois, recolleu a liberdade relixiosa, de
expresin, reunin, asociacin e peticin (dereito de toda persoa a dirixir unha peticin ao
goberno), dereito de libre residencia e de circulacin e de eleccin de profesin,
inviolabilidade de domicilio e de correspondencia. As relacins familiares establcense coa
mxima liberdade e igualdade (art. 43). Apuntbase tamn a posibilidade de socializacin da
propiedade e dos principais servizos pblicos, subordinando a propiedade privada aos intereses
xerais. E, en canto s futuras Cortes, estas quedaban constitudas nun nico Congreso de
Deputados, elixido por catro anos por sufraxio universal, mesmo feminino (sendo un dos
primeiros pases en recoecelo).
A pesar das formulacins tan avanzadas no campo econmico e social, estas non crearon tantos
conflitos como a regulacin dos dereitos en materia relixiosa. Os partidos polticos presentes no
goberno provisional estaban de acordo na separacin da Igrexa e o Estado (art. 3) pero os mis
conservadores (Maura e Alcal Zamora) dimitiron pola redaccin dos artigos 26 e 27, que s
foron aprobados por 178 contra 59 votos, abstndose case a metade da cmara. A aprobacin
destes artigos significou o comezo dunha campaa pola revisin da Constitucin da que sau
fortalecida a dereita.
2.1.3. O voto feminino
A pesar dos esforzos das primeiras sufraxistas espaolas, a concesin do voto feminino non se
pode atribur s presin dos grupos feministas. O sufraxio foi outorgado no marco das reformas
lexislativas da II Repblica. O proceso, porn, foi complexo e contraditorio.
Era opinin xeral que a maiora das mulleres, fortemente influenciadas pola Igrexa catlica, eran
conservadoras. A sa participacin electoral levara, polo tanto, a un fortalecemento das forzas da
dereita. Esta idea errnea levou a que importantes feministas como a socialista Margarita Nelken
e a radical-socialista Victoria Kent, que foran elixidas deputadas s Cortes Constituntes de 1931,
rexeitaran a concesin do sufraxio feminino. Na sa opinin, as mulleres anda non estaban
preparadas para asumir o dereito ao voto, e o seu exercicio sempre ira en beneficio das forzas
conservadoras e, por consecuencia, mis partidarias da manter muller na sa tradicional
situacin de subordinacin.
As mulleres segundo os socialistas na II Repblica
<<...A sa misin neste mundo no soamente a de fabricar fillos, cando as necesidades da vida non a
obriguen a buscarse por medios ilcitos, recursos para subsistir. Cando a sa instrucin sexa completa...
Pero que non espere acadar todo iso por medio de confesins e rezos. S o conseguir sumndose causa
socialista que aspira a unha sociedade mis perfecta. A muller o mis desgraciado dos seres humanos,
por iso ns debemos de axudala e protexela contra a explotacin do capitalismo e o escurantismo da
relixin.>>
Clara Campoamor, tamn deputada e membro do Partido Radical,

asumiu unha apaixonada defensa do dereito de sufraxio feminino.
Para ela os dereitos das persoas esixan un tratamento legal
igualitario para homes e mulleres e, por isto, a Constitucin debera
basearse na igualdade e na eliminacin de calquera discriminacin
de sexo: <<Resolvede o que queirades, pero afrontando a
responsabilidade de lle dar entrada a esa metade do xnero humano
na poltica, para que a poltica sexa cousa de dous, porque s hai
unha cousa que fai un sexo s: parir. As outras, facmolas todos en
comn.>> (Clara Campoamor: 1931). Ao final triunfaron as teses
sufraxistas por 161 votos a favor e 121 en contra. Moitos deputados
da dereita votaron a favor non por convencemento ideolxico, senn
levados pola idea de que o voto feminino sera masivamente
conservador.
Propaganda de Accin Popular dirixida s mulleres en 1933
Clara Campoamor
<<ACCIN POPULAR, MUJER: Vota la candidatura de derechas y contra

el marxismo! Si no lo haces: vendr el comunismo, que te arrancar los hijos de los brazos; la igresia de tu
pueblo, smbolo de nuestra santa religin, ser derruda y arrasada; el esposo que amas huir de tu lado,
autorizado por la lei del divorcio; vendr la anarqua a los campos, y a vuestro hogar el hambre y la miseria.
MUJER: Vota a la candidatura de derechas y contra el marxismo! SEORA: Con tu voto ayuda a salvar a
Espaa!>>
A Constitucin de 1931 supuxo un enorme avance na loita polos dereitos da muller. Non s
conceda o sufraxio s mulleres, senn que todo o relacionado coa familia foi lexislado desde
unha perspectiva de liberdade e igualdade: matrimonio igualitario, dereito ao divorcio,
obrigacins dos pais cos fillos... O rxime republicano puxo a Espaa, no terreo legal, altura
dos pases mis evolucionados no referente igualdade. Porn, neste aspecto como noutros
moitos, a guerra civil e a ditadura de Franco derrubaron todo o conseguido, devolvendo muller a
unha situacin de inferioridade e sometemento.
2.1.4. As grandes reformas
A Segunda Repblica herdou todos os graves problemas que o sistema monrquico liberal non
fora capaz de resolver. A todos eles vai tentar facer fronte durante os dous primeiros anos.
Aprobada a Constitucin, creouse un novo goberno presidido por Azaa e no que estaban
representados o PSOE (Largo Caballero), o Partido Radical-Socialista e algns Partidos
Autonomistas, como a ORGA de Casares Quiroga.
Durante dous anos, ata fins do 33, azaistas e socialistas intentaron atopar solucin aos
principais problemas do pas. Pero tiveron que facer fronte aos ataques perpetrados tanto desde
a dereita, que non estaba disposta a aceptar esas reformas (pronunciamento fracasado do
xeneral Sanjurjo en agosto do 32), como desde a esquerda, que os acusaba de facelas con
10
demasiada lentitude (movemento revolucionario anarquista da zona industrial do Llobregat, en

xaneiro do 32). Os problemas aos que se enfrontou a Repblica de Esquerdas foron
fundamentalmente os seguintes:
- O problema relixioso
Xa cando se discutiu nas Cortes a nova Constitucin houbo un tema, que xunto ao autonmico,
provocou unha forte polmica: o das relacins Igrexa-Estado, que a ser o causante dunha
primeira fractura dentro do novo rxime. Na sesin do da 13 de outubro do 31, o ministro da
Guerra Manuel Azaa, pronunciou o seu clebre discurso:
() Cada unha destas cuestins, Seores Deputados, ten unha premisa inescusable, imborrable na
conciencia pblica, e ao vir aqu, ao tomar feitura e contextura parlamentaria, cando xorde o problema
poltico. Eu non me refiro s das primeiras, refrome a isto que chaman problema relixioso. A premisa
deste problema, hoxe poltico, formloa eu deste xeito: Espaa deixou de ser catlica; o problema poltico
conseguinte organizar o Estado en forma tal que quede adecuado a esta fase nova e histrica do pobo
espaol ()
Eu non podo admitir, Sres. Deputados, que a isto se lle chame problema relixioso. O autntico problema
relixioso non pode exceder dos lmites da conciencia persoal, porque na conciencia persoal onde se
formula e se responde a pregunta sobre o misterio do noso destino.
Discurso de Azaa, El Sol, 14 de outubro de 1931.
A redaccin do famoso artigo 26 serviu dereita non republicana

para xustificar a sa desafeccin Repblica. Nun manifesto
dirixido ao pas, os deputados das minoras agrarias e vasconavarra anunciaron que en lugar de participar na elaboracin
dunha Constitucin antirrelixiosa e antisocial, adicaran o seu
esforzo a combatela movendo opinin pblica contra ela.
Foi tamn a redaccin definitiva do anticlerical artigo 26 a que
levou a Alcal Zamora e Miguel Maura a retirarse do goberno.
Tendo como base a separacin da Igrexa e o Estado marcada polo
devandito artigo 26, ao longo de 1932 e 1933 fronse promulgando
leis e decretos complementarios e que desenvolvan o artigo
constitucional: promulgouse a extincin en dous anos do
orzamento do clero e culto e o sometemento das ordes
relixiosas a unha lei especial; disolucin da Compaa de
Xess e confiscacins dos seus bens; matrimonio civil,
divorcio e secularizacin dos cemiterios; prohibicin do
ensino s ordes relixiosas. A Repblica non prohibiu o ensino
aos relixiosos individualmente, nin sequera a direccin de colexios.
O que se prohibiu s ordes relixiosas foi exercer o ensino
corporativamente, como tales ordes relixiosas, pero sen impedir aos
seus compoentes aquel exercicio a ttulo individual.
Ilustracin anticlerical do diario

satrico La Flaca
Houbo un constante enfrontamento entre a Igrexa e a Repblica, como quedou ben patente coa
expulsin do pas do cardeal arcebispo de Toledo, Monseor Pedro Segura, primado de Espaa,
pola sa actitude abertamente antirrepublicana. Incluso as posicins menos radicais, como a do
bispo de Barcelona, deixaban escaso marxe para o dilogo e a colaboracin.
Posicin do bispo de Barcelona sobre o proxecto constitucional
O Proxecto de Constitucin unha apostasa do Estado espaol, ofensa pblica e gravsima ao noso bo
Deus, Seor dos que gobernan. Non podemos esquecer que os Estados, o mesmo que os particulares,
veen moralmente obrigados a profesar a relixin verdadeira, e maiormente al onde a sociedade anda
profundamente relixiosa (...). A unha sociedade as non se a pode declarar atea no seu Cdigo
fundamental; aparecera ante todo o mundo como unha violencia exercida sobre a colectividade, que na
sa gran maiora non intentou tal cousa ao votar o cambio de rxime (...). Se cre que o estado actual das
cousas esixe modificacins, non parece difcil xestionar coa Santa Sede un novo Concordato. Isto calmara
moito os nimos dos bispos e dos catlicos, que estn moi intranquilos non s polo proxecto de
Constitucin, senn polas diferentes disposicins que foron aparecendo, contrarias aos dereitos da Igrexa e
s leis concordadas (...)
11
Nobreza obriga, seor Presidente, e eu permtome apelar que ania no seu xeneroso corazn,
pregndolle encarecidamente que interpoa toda a sa influencia, que moita, para que a Constitucin
futura sexa unha verdadeira obra de pacificacin, que poida ser acatada por todos os catlicos (...).
Fragmento da carta de Vidal i Barraquer a Alcal Zamora, 3-VIII-1931
A pesar das medidas tomadas pola Repblica, a forza social da Igrexa seguiu a ser enorme, e
interveu frecuentemente no xogo poltico a travs de Accin Popular, partido que contaba cun
programa de poltica social catlica, baixo a inspiracin do cardeal Herrera Oria.
- O ensino e a cultura
O Goberno provisional, a travs do seu ministro de Instrucin Pblica Marcelino Domingo, tomou
xa as primeiras medidas no terreo educativo e cultural, accin considerada prioritaria polo
Goberno: Establecemento do bilingismo nas escolas catals; organizacin do Consello de
Instrucin Pblica; supresin da obrigatoriedade do ensino relixioso; reforma das Escolas
Normais en setembro de 1931; novo Plan de Ensino Medio...
Pero o problema bsico co que tivo que enfrontarse a Repblica foi o elevado ndice de
analfabetismo, superior ao 30%, e a falta de escolarizacin de case a metade da poboacin
infantil. De a que un dos mis decididos empeos fora o desenvolvemento do ensino en todos
os seus aspectos, especialmente na creacin e dotacin de centros e persoal docente. Os
proxectos iniciais prevan duplicar as 32.680 escolas existentes e ampliar o corpo de 36.800
mestres (hai que ter en conta que haba, ademais, que substitur o ensino das ordes relixiosas).
O plan consista en crear 5.000 escolas por ano. Os
proxectos iniciais vronse freados pola falta de
fondos, a pesar do cal, en dous anos creronse mis
de 13.000 aulas, que se sumaron s 33.000 que
existan. Ningn pobo de Europa fixera, en poltica
docente, un esforzo semellante, en ningn tempo; e
nunca na historia de Espaa se fixo con tanta
rapidez.
Xunto a isto, houbo outros interesantes proxectos no
campo educativo, contando co antecedente do labor
da Institucin Libre de Enseanza, como a
modernizacin da Universidade ou a ampliacin dos
centros e alumnos de bacharelato. Houbo tamn
importantes realizacins no campo cultural: bibliotecas ambulantes, a creacin das Misins
Pedagxicas en maio do 31 ou a posterior, en decembro, de La Barraca. A creacin do grupo
universitario de teatro de La Barraca representou unha excepcional experiencia artstica. Federico
Garca Lorca adicou a esta empresa os seus ltimos cinco anos de vida, antes de ser asasinado
polos franquistas, contando coa colaboracin de estudantes voluntarios da FUE, adicouse a
percorrer Espaa coas sas producins teatrais. Toda esta poltica sada do Ministerio de
Instrucin Pblica encontrouse coa reaccin daqueles sectores que van ameazado o control das
conciencias e o goberno espiritual de Espaa
por parte da Igrexa catlica.
- O problema militar
Apenas 11 das despois do inicio da
Repblica, o 25 de abril, o Ministro da Guerra
Manuel Azaa firmou un decreto, a chamada
Lei
Azaa,
que
pretenda
reducir
radicalmente o excesivo volume do Corpo de
Oficiais (no Exrcito espaol haba un exceso
de oficialidade, con mis de 20.000 oficiais
para 100.000 soldados), recortar os gastos e
levar a cabo unha depuracin pacfica do
Exrcito de cara a conseguir que os militares
non interviran na vida poltica.
Discurso de Azaa, Ministro de la Guerra
12
A Lei Azaa
() Basta consignar as cifras para que sexa notoria a gravidade da situacin. A isto chegouse por
consecuencia das guerras civs e coloniais, en virtude dun sistema errneo no recrutamento da Oficialidade.
Todos padecen os efectos deste mal. Os Xefes e Oficiais, pola paralizacin das escalas; e o servizo
pblico, porque o exceso de persoal (...). Tal situacin ten que conclur, e o Goberno est resolto a que
concla.
Artigo 1.- Concdese o pase situacin de segunda reserva, co mesmo soldo que gocen no seu emprego
da escala activa, a todos os Oficiais xenerais do Estado Maior xeral, aos da Garda Civil e Carabineiros e
aos dos Corpos de Alabardeiros, Xurdicos militar, Intendencia, Intervencin e Sanidade, nas sas das
seccins de Medicina e Farmacia, que o soliciten do Ministerio da Guerra dentro dos trinta das seguintes
ao da publicacin deste Decreto.
Artigo 2.- Concdese o pase situacin de retirado, co mesmo soldo que gocen actualmente no seu
emprego e calquera que sexan os seus anos de servizo, a todos os Xefes, Oficiais e asimilados, as en
situacin de actividade como na de reserva retribuda das distintas Armas e Corpos do Exrcito, mesmo
aos Oficiais menores de Gardas de Alabardeiros, que o soliciten do Ministerio da Guerra dentro do prazo
sinalado no artigo anterior ()
Case a metade dos posibles beneficiarios acollronse lei antes de acabar o ano. A nova Lei
admitindo o retiro, co soldo ntegro, de todos os xenerais e oficiais que non quixeran prestar
xuramento de fidelidade Repblica, foi o procedemento escollido para acabar cos excedentes e
asegurarse, polo menos teoricamente, a lealdade do Exrcito. Ademais destas medidas, Azaa
tomou tamn outras: Os organismos xudiciais especiais do Exrcito foron progresivamente
disoltos ata a eliminacin do fuero militar; a administracin militar da colonia de Marrocos foi
substituda por unha administracin civil, sen cuestionarse a ocupacin espaola; A Academia
Oficial de Zaragoza pechouse o 29 de xuo de 1931 (un duro golpe para o seu director, Francisco
Franco). A pesar de todas estas medidas e precaucins, quedou no Exrcito unha importante
masa de oficiais que desde o primeiro momento comezou a preparar o golpe contra a Repblica.
- Os nacionalismos
A cuestin da diversidade nacional dentro de Espaa foi outro dos problemas que tivo que
afrontar a Repblica. Cmpre ter en conta que en Barcelona a Repblica Catal fora proclamada
horas antes que en Madrid por Maci, dirixente de Esquerra.
Cidadns: En nome do pobo de Catalua eu proclamo desde aqu o Estat Catal e proclamo a Repblica
catal. Ademais solemnemente dgovos que con todo cario vaiamos Confederacin coas demais
Repblicas de Espaa. Agora formamos o goberno da Repblica catal e aqu estaremos dispostos a
defendela ata morrer.
(Verbas pronunciadas por Maci desde o balcn central do Concello barcelons o 14 de abril de 1931)
O goberno provisional enviou a Barcelona aos

seus dous ministros catalns, que resolveron a
crise convencendo a Maci para que a expresin
Estat Catal fora substituda por Generalitat,
concepto de contido histrico, en espera dunha
futura decisin das Cortes.
Aprobada a Constitucin, esta mencionaba a
posibilidade de conceder autonoma s rexins
que as o solicitasen. En xuo do 32, unha
pequena comisin de expertos elaborou o
Estatuto de Nuria, proxecto que avogaba por
Catalns a favor do Estatut
unha repblica federal, un uso exclusivo da lingua
catal e o pleno control da educacin. Celebrado,
a principios de agosto, un plebiscito en Catalua sobre este proxecto de estatuto rexional, a
poboacin foi favorable a el nun 90%, cunha participacin dun 75%.
O Estatuto non foi ben acollido polos propios partidos republicanos e socialistas debido
amplitude das competencias que deixaba en mans da Generalitat, pero finalmente foi aprobado
como reaccin fronte ao pronunciamento de Sanjurjo, con importantes enmendas:
13
Estatuto de Catalua
Artigo 1. Catalua constitese en rexin autnoma dentro do Estado espaol, con arranxo Constitucin
da Repblica e ao presente Estatuto. O seu organismo representativo a Generalitat (...).
Artigo 10. Corresponder Generalitat a lexislacin sobre rxime local, que recoecera aos Concellos e
demais Corporacins administrativas que cree, plena autonoma (...).
Artigo 11. Corresponde Generalitat a lexislacin exclusiva en materia civil (...).
Artigo 14. A Generalitat estar integrada polo Parlamento, o Presidente da Generalitat e o Consello
Executivo. As leis interiores de Catalua ordenarn o funcionamento destes organismos, de acordo co
Estatuto e a Constitucin. (...)
Mediante este Estatuto de setembro de 1932, Catalua converteuse en rexin autnoma dentro
do Estado espaol, rexida por un goberno propio, a Generalitat, con facultades lexislativas e
executivas en facenda, economa, educacin e cultura, transportes e comunicacins. O goberno
da Repblica ocupbase das relacins exteriores, a orde pblica e o Exrcito, ao tempo que
asignaba delegados do goberno central para supervisar as accins executivas da Generalitat e
estableca un Tribunal de Garantas Constitucionais para xulgar conflitos lexislativos entre as
Cortes e o futuro parlamento cataln. Cataln e casteln seran os idiomas oficias de Catalua.
Durante o ano seguinte, a Generalitat chegou a acordos sobre sanidade, impostos e orde pblica.
O cargo de gobernador civil foi abolido e todas as forzas policiais quedaron baixo o mando do
conceller de governaci. Obras Pblicas tamn foi transferida e o goberno local foi
incrementando considerablemente o uso do cataln en administracin, xulgados e escolas.
No Pas Vasco tamn tia moita forza o movemento nacionalista, pero neste caso o carcter
fortemente confesional e catlico (que nesa poca via ser o mesmo que dereitista) do PNV,
dificultou notoriamente as conversas co goberno de esquerdas sobre o futuro Estatuto de Euskadi
(formado polas provincias de lava, Guipuzcoa, Navarra e Biscaia), que non chegou a ser
aprobado ata 1936, e s para as provincias Vascongadas, sen apenas tempo para entrar en vigor
de xeito efectivo.
Nos primeiros tempos da Repblica o nacionalismo vasco colaborou coa dereita catlica e o
Estatuto de Estella (redactado en xuo de 1931 polos carlistas e os nacionalistas vascos)
contia un apartado segundo o cal o Pas Vasco podera regular directamente con Roma as
relacins Igrexa-Estado. Co tempo nacionalistas vascos e tradicionalistas vascos e navarros
evolucionaron por carreiros distintos, e mentres o PNV aceptou a Repblica e os mtodos
democrticos, para os carlistas a Repblica seguiu a ser o peor dos males, xa que non aceptan a
aconfesionalidade do Estado. As produciuse a ruptura da unidade entre as provincias vascas e
Navarra.
En Galicia, durante estes anos, redactouse pola
Asemblea de Municipios Galegos, celebrada en
Santiago os das 16 ao 18 de decembro do 32, o
primeiro Estatuto de Autonoma de Galicia. Na
redaccin deste Estatuto exerceu un gran
protagonismo o recentemente creado Partido
Galeguista (1931), no que quedaron fusionadas as
diversas agrupacins galeguistas ou nacionalistas
existentes. O texto deste primeiro Estatuto de
Autonoma, ao igual que os restantes Estatutos, tia
que cumprir unha serie de requisitos, previstos na
Constitucin, para adquirir a sa plena validez
lexislativa: ademais da sa redaccin e aprobacin
Fundacin do Partido Galeguista (1931)
polos concellos, o sometemento a referendo do pobo
galego e a sa posterior aprobacin polas Cortes espaolas. A disolucin das Cortes
constituntes e as eleccins de novembro do 33 atrasaron a sa tramitacin ata o 36 co goberno
da Fronte popular.
Outras rexins (Aragn, Castela a Vella-Len, Valencia, Baleares, Andaluca) iniciaron tamn
estudos e proxectos para conseguir a sa autonoma, pero non chegaron a realizarse.
14
- O problema agrario
A reforma agraria foi o outro gran problema vixente desde o primeiro momento da proclamacin
da Repblica, discutida polas Cortes ao longo de 1932 e aprobada tamn como contestacin ao
pronunciamento de Sanjurjo. Tia das vertentes:
a) Unha estritamente econmica, que s poda resolverse a longo prazo, cultivando mellor os
latifundios, aumentando os regados e fomentando unha industrializacin que puidera absorber
uns excedentes de man de obra campesia que agora, en plena crise mundial, encontraban
pechada a tradicional vlvula de seguridade da emigracin exterior.
b) A outra vertente era de carcter social, con zonas de grandes latifundios (Andaluca,
Estremadura, La Mancha) propiedade de terratenentes que pagaban salarios mseros, e mantian
a milleiros de xornaleiros sen terra nun paro estacional crnico para asegurar a rendibilidade das
sas explotacins.
Inmediatamente despois de implantada a Repblica, o Goberno provisional promulgou varios
Decretos encamiados a preparar a reforma agraria:
En principio, e para evitar que se deixara sen
traballo a moitos dos campesios afiliados aos
organismos obreiros, promulgouse o Decreto de 29
de abril de 1931, que obrigaba a empregar en
primeiro lugar aos obreiros do termo municipal e se
prohiban os desafiuzamentos de fincas rsticas
dadas en arrendamento, cultivadas ou aproveitadas
por agricultores, cunha renda que non excedese de
1.500 pesetas anuais, excepto cando a demanda se
basease na falta de pago.
Outro decreto de gran importancia foi o do 7 de
maio do mesmo ano chamado de labra forzosa
que obrigou aos cultivadores de terras a realizar
todos os labores propios dun bo cultivo, evitando
Latifundios en Espaa (1932)
que, como estaba ocorrendo, deixasen de realizar
moitas destas tarefas coa fin de dar menos traballo aos campesios (comede Repblica dicanlle
algns terratenentes aos xornaleiros).
O primeiro de xullo decretouse a xornada de 8 horas para os campesios
Todas estas disposicins, e algunhas mis, convertronse despois en leis o 9 de setembro e o
seu esprito estar presente na Lei de Bases da Reforma Agraria de 15 de setembro de 1932.
A Lei de Reforma Agraria, aprobada en agosto do 32, estableca a expropiacin con
indemnizacin das grandes fincas que non fosen directamente cultivadas polos seus donos, as
como aquelas incultas e as de regado non regadas, para ser repartidas entre familias de
campesios ou entre colectividades de agricultores.
Lei de Reforma Agraria
() Sern susceptibles de expropiacin as terras includas nos seguintes apartados:
1. As ofrecidas voluntariamente polos seus donos, sempre que a sa adquisicin se considere de
interese polo Instituto de Reforma Agraria.
3. As adxudicadas ao Estado, Rexin, provincia ou Municipio, por razn de dbito, herdanza ou legado e
calquera outras que posan con carcter de propiedade privada.
4. As fincas rsticas de Corporacins, fundacins e establecementos pblicos que as exploten en rxime
de arrendamento, parzara ou calquera outra forma que non sexa explotacin directa.
5. As que polas circunstancias da sa adquisicin, por non seren explotadas directamente polos
adquirentes e polas condicins persoais dos mesmos, deba presumirse que foron compradas con fins de
especulacin ou co nico obxecto de percibir a sa renda.
6. As que constituron seoros xurisdicionais e que foran transmitidas ata chegar aos seus actuais donos
por herdanza, legado ou doazn.
15
As terras da nobreza e as dos que participaran no

levantamento do xeneral Sanjurjo foron confiscadas
sen indemnizacin. Dos cultivadores directos que
non caeran nalgn dos casos citados anteriormente,
s seran expropiadas as terras que pasasen duns
lmites mximos que, segundo os cultivos, fixbanse
desde as 100 s 750 has.
Para levar a cabo a redistribucin das terras creouse
o Instituto de Reforma Agraria, do que dependan as
xuntas provinciais e as comunidades de
campesios. O mecanismo de actuacin foi o
seguinte: as terras expropiadas ou confiscadas
Familia campesia (1932)
pasaban a ser propiedade do Instituto, que as
transfera s xuntas provinciais, que sa vez as entregaban s comunidades de campesios,
para a sa explotacin colectiva ou individual, segundo tivesen decidido previamente os
campesios.
Os problemas que se presentaron para a realizacin deste labor foron numerosos e graves, sen
contar coa oposicin dos terratenentes expropiados ou confiscados. O carcter
excesivamente burocrtico do Instituto, a falta de datos para coecer as terras pertencentes a un
mesmo dono, a falta de estudos previos sobre a calidade e rendemento da terra e a exclusin das
terras de pastos, co que se marxinaba gandera. O resultado foi que en vez dos 60.000
campesios asentados anualmente que se proxectara, despois de 2 anos de actuacin do
Instituto apenas se superaran as 12.000 familias campesias asentadas nunha extensin de
117.837 hectreas.
Expropiacins e ocupacins realizadas en virtude da lei de Reforma Agraria de 1932 ata 31 de decembro
de 1934
N de fincas
Extensin (en ha.)
Nmero de asentados
Expropiadas
468
89.133
8.609
Ocupadas
61
27.704
3.651
Total
529
116.837
12.260
A Reforma Agraria foi mis un proxecto que unha realidade, e non s polo escaso tempo
transcorrido entre o seu inicio (1932) e a sa anulacin (1936). A reforma agraria espaola
fracasou porque se adicaron poucos recursos a sa posta en funcionamento o que fixo que fose
moi lenta a aplicacin. As masas campesias non viron mellorada a sa situacin e foron cada
vez mis hosts ao Goberno.
2.1.5. A conflitividade social
A situacin econmica da Espaa republicana
caracterizouse pola incidencia da crise
econmica do 29. O paro obreiro constituu un
dos elementos dominantes no panorama social
entre 1931 e 1936. O intento de Azaa de
incorporar s clases traballadoras Repblica
fracasou e en moitos casos e a orde pblica foi
seriamente ameazada por revoltas locais e
folgas violentas.
A actitude dos grandes sindicatos non seguiu
unha lia nica. Dentro da UGT existan das
tendencias:
un
grupo
partidario
dun
Folga en Valencia (1932)
desenvolvemento social pausado, e outro
partidario, en troques, dun proceso revolucionario inmediato, temerosos dos progresos da CNT,
anda que non do comunismo que anda tia un mbito de accin reducido. O sindicato socialista
durante este primeiro perodo republicano manifestou unha postura pacfica e s presentou unha
actitude de oposicin violenta durante o bienio dereitista. Porn, o anarquismo, cunha CNT cada
16
vez mis dominada pola FAI, e a pesar das sas divisins internas, exerceu unha oposicin
Repblica moi violenta, recorrendo a folgas e sabotaxes.
Estamos fronte s Cortes Constituntes, como estamos fronte a todo poder que nos oprima. Seguimos en
guerra aberta contra o Estado. A nosa misin, sagrada e elevada misin, educar ao pobo, para que este
comprenda a necesidade de sumarse a ns con pleno estado de consciencia e establecer a nosa total
emancipacin por medio da revolucin social. Fra deste principio, que forma parte viva do noso propio ser,
non sentimos temor en recoecer que temos o deber ineludible de sinalar ao pobo un plan de
reivindicacins mnimas, que ten que esixir, creando a sa propia forza revolucionaria.
Actas do Congreso Extraordinario da CNT. VI/1931
En tres ocasins a CNT lanzou movementos insurreccionais de mbito nacional.

Desenvolveuse as un crculo vicioso no que a cada provocacin anarcosindicalista segua unha
represin brutal por parte do goberno, o que sa vez traa unha renovada militancia entre os
anarcosindicalistas. O goberno mostrouse incapaz de garantir a orde pblica e a paz social.
Tratou de facer fronte ao problema creando a Garda de Asalto pero pese a isto a orde pblica
viuse cada vez mis deteriorada:
En Castilblanco, unha localidade de Badajoz de
pouco mis de 3.000 habitantes, o 31 de decembro
de 1931 tivo lugar unha folga organizada pola FNTT
(Federacin Nacional de Traballadores da Terra,
integrada na CNT). Ao intentarse disolver a
manifestacin,
os
campesios
reaccionaron
violentamente, sendo atacados e mortos a
coiteladas os catro nmeros da Garda Civil do posto
local.
Poucos das despois, no Alto Llobregat, tiveron lugar
as primeiras declaracins de comunismo libertario
que foron duramente reprimidas polo Exrcito. Como
consecuencia, 104 dirixentes da CNT foron enviados
Xuzo contra os participantes nunha revolta
a Guinea, entre eles Ascaso e Durruti. Tamn tivo
campesia en Vila de Don Fadrique (Alfonso, 1932)
lugar o episodio de Arnedo (Logroo) onde ao
disolverse unha manifestacin morreron sete traballadores e quedaron feridos trinta mis.
As consecuencias polticas de Castilblanco e Arnedo foron importantes. Ante a dureza das
medidas tomadas pola Garda Civil, esixiuse a destitucin de Sanjurjo, e as o fixo Azaa o 5 de
febreiro de 1932. A partir dese momento, Sanjurjo iniciou os preparativos do seu alzamento, xunto
co xeneral monrquico Barrera. O resultado foi o golpe do 10 de agosto de 1932 (a sanjurjada), a
primeira insurreccin militar contra a Repblica. O levantamento foi desmantelado tanto en Madrid
como en Sevilla: en Madrid pola Garda de Asalto
e en Sevilla pola CNT.
Casas Viejas. O peor golpe sufrido polo
Goberno tivo lugar a mediados de xaneiro de
1933.
Os
anarquistas
organizaron
un
levantamento para o 8 de xaneiro. En Casas
Viejas, Cdiz, producronse os acontecementos
mis violentos da revolta e da sa represin.
Unha represin policial brutal que non gardaba
punto de comparacin co trato que o mesmo
goberno dispensara anteriormente aos xenerais
monrquicos sublevados.
Casas Viejas. Unha aldea prxima a Medinasidonia
(Cdiz) con 6000 hectreas de terra cultivable. Delas, e en razn do latifundismo absentista, non se
cultivaban mis de 2000, porque unha parte da mellor terra estaba adicada cra de reses bravas. Mentres
tanto, 500 obreiros agrcolas sufran o paro crnico e vivan nunhas condicins miserentas. As vivendas dos
braceiros consistan nunha cova escavada, unhas paredes de barro dun metro e un teito de ramas. Un
17
observador describa a situacin nos seguintes termos: Os pobres, entolecidos de fame, e os ricos,
entolecidos de medo.
Esgotada a sa paciencia fronte anunciada reforma agraria que non chegaba, cando a declaracin da
FAI, de comunismo libertario, chegou ao lder local dos braceiros, Curro Cruz alcumado Seisdedos,
decidiu apoiala. Dunha forma inxenua, el e os seus seguidores supuxeron que automaticamente toda a
terra se convertera en comunal. Non esperando ningn derramamento de sangue, decidiron esquecer o
pasado e ofrecer aos terratenentes locais e Garda Civil a oportunidade de unirse nova empresa
colectiva en plano de igualdade. Ante a sa sorpresa, a Garda Civil respondeu con disparos oferta. A
chegada de reforzos da Garda de Asalto, fronte da que a o capitn Rojas, fixo baterse en retirada aos
braceiros, e tras unha noite de sitio a casa de Seisdedos foi incendiada. Dentro estaban Seisdedos, o
seu xenro, os seus dous fillos, o seu curmn, a sa filla, a sa nora e os seus dous netos. Os que tentaron
fuxir foron recibidos a tiros. Outros 14 braceiros foron tamn mortos a tiros a sangue fro.
A partir de Casas Viejas a coalicin entre socialistas e republicanos de esquerda empezou a

quebrarse. O episodio serviu para facer ver aos socialistas o prezo da sa colaboracin no
Goberno. Mostroulles que para defender unha repblica burguesa estaban a sacrificar a sa
credibilidade diante das masas obreiras. Ese sacrificio pareca ter valido a pena en 1931, cando
as melloras do novo rxime supuan un beneficio real para a clase obreira. En 1933, porn, coa
lexislacin paralizada nas Cortes polos radicais e os agrarios e nas zonas rurais polo boicot dos
patrns, non lle atopaban beneficios colaboracin cos partidos burgueses.
2.2. A Repblica de Dereitas.O Bienio Negro (novembro 1933-1935)
2.2.1. A organizacin das dereitas: a CEDA
No ano 1933 a dereita reestruturouse. En febreiro constituse a CEDA (Confederacin Espaola
de Dereitas Autnomas) que incorporou a case toda a dereita e a todo o catolicismo espaol.
Mis a sa dereita quedaron s os partidos monrquicos, Renovacin Espaola, os carlistas e os
pequenos grupos fascistas.
Os candidatos da coalicin antimarxista defendern, resoltamente e a todo transo, a necesidade dunha
inmediata derrogacin, pola va que en cada caso proceda, dos preceptos, tanto constitucionais como
legais, inspirados en designios laicos e socializantes, en realidade encamiados a destrur, as o inmenso
patrimonio moral como a xa exhausta riqueza material da sociedade espaola; traballarn sen descanso
para lograr a cancelacin de todas as disposicins confiscadoras da propiedade e persecutorias das
persoas, das Asociacins e das crenzas relixiosas. E, finalmente, solicitarn, como prenda de paz, a
concesin dunha ampla e xenerosa amnista, tan xenerosa e ampla como a reclamada e obtida polo
socialismo en 1917.
A impedir que a poltica anticatlica, antieconmica e antinacional, representada polo socialismo e os seus
subalternos auxiliares, mis ou menos descubertos ou subrepticios, prevaleza ou sequera infla
predominantemente, como ata agora, na gobernacin do Estado, irn vigorosa e enerxicamente
encamiados os nosos esforzos.
ABC, 31 de outubro de 1933
O seu lder foi Gil Robles, lder

carismtico
de
Accin
Nacional que, ao longo de
1933
realizou
grandes
campaas
de
masas
utilizando a fondo os temas
relixioso, agrario e nacional
(cunha oposicin frontal
reforma agraria e ao Estatuto
de Catalua).
Tamn neste mesmo ano,
Jos Antonio Primo de Rivera,
o fillo do ditador, nun acto celebrado no teatro da Comedia de Madrid o 29 de outubro fundou
Falange Espaola, un partido nese momento irrelevante pero de gran importancia de cara o
futuro.
18
2.2.2. As eleccins de novembro de 1933

En setembro de 1933 Azaa tivo que dimitir ao perder o apoio do PSOE. En novembro
celebrronse eleccins, unhas eleccins nas que por primeira vez an votar as mulleres.
O programa electoral da dereita, unida na CEDA, centrbase na revisin da lexislacin laica e
progresista. As esquerdas, en troques, foron divididas s eleccins, e os anarquistas, moitos
dos cales votaran en 1931, pediron a abstencin electoral.
Nas eleccins os partidos de centro e dereita
acadaron un gran xito, obtendo actas de
deputado os xefes da CEDA (Gil-Robles), da
Falange espaola (Primo de Rivera) e do
Bloque Nacional monrquico (Calvo Sotelo).
Na composicin definitiva das Cortes a dereita
e o Centro obtian a maiora dos escanos
(386) mentres a esquerda quedaba s cuns
100 escanos. As eleccins fixeron da CEDA o
primeiro grupo parlamentario (con 113
escanos).
Ante estes resultados, a CNT, provocou unha
serie de levantamentos en decembro do 33. O
goberno reprimiu duramente o movemento e
practicronse
milleiros
de
detencins,
declarndose unha vez mis a ilegalidade da
CNT, clausurndose os seus locais e sendo
suspendida a sa prensa.
Cola para votar, novembro 1933
O xiro dereita nestas eleccins debeuse aos seguintes factores: eficacia da campaa de
propaganda das dereitas; ao voto feminino, maioritariamente conservador, anda que non hai
consenso sobre isto; ao descontento de moitos militantes de esquerda, que non apreciaban as
melloras prometidas polo Goberno do primeiro Bienio e abstivronse, sobre todo os anarquistas;
e divisin da esquerda hora de concorrer cita electoral.
2.2.3. O goberno das dereitas
O 18 de decembro quedou constitudo o novo
Goberno presidido por Lerroux do Partido
Radical, que decidiu gobernar de acordo coa CEDA.
O goberno de Lerroux atopouse cunha situacin
poltica cada vez mis radicalizada e con diversos
problemas aos que non puido facer fronte:
a. Fronte de dereitas: constituda pola CEDA que
quera tomar o poder. Nun discurso do 7 de abril do
34, Gil Robles dica: Imos conquistar o Poder, con
este rxime?; co que sexa e como sexa. A
esquerda desconfiaba do respecto legalidade
Gil Robles nun mitin, 1933
republicana da CEDA, consideraban que estaba
disposta a establecer un rxime ditatorial similar ao
dos fascismos europeos. Falange Espaola (que se empezou a organizar en comandos
armados), e o Grupo Tradicionalista de orixe navarra que estableceron os primeiros contactos
con Mussolini para dar un golpe de estado.
1 Que est disposto (Mussolini) a axudar coa asistencia e medios necesarios a ambas partes da oposicin
ao rxime existente, coa fin de derrubalo e reemprazalo por unha Rexencia que preparara a restauracin
completa da Monarqua.
2 Que como demostracin prctica e previa desta intencin est disposto a contribur inmediatamente con
20.000 fusiles, 20.000 granadas de man, 200 ametralladoras e 1.500.000 pesetas en metlico.
3131934
19
b. Fronte obreira: PSOE e PCE chegaron a un acordo a travs das Alianzas Obreiras. As
Alianzas Obreiras tamn se militarizaron e armaron, algo non estrao dentro da CNT, pero si
dentro do mbito dos socialistas e comunistas.
c. Fronte nacionalista: Os nacionalistas vascos estaban anoxados co Goberno, pois o seu
Estatuto estaba detido nas Cortes pola oposicin dos deputados da dereita. En Catalua, o
problema xurdiu coa Lei de Contratos de Cultivos que foi recorrida polo Goberno central e
declarada inconstitucional polo Tribunal de Garantas Constitucionais.
O novo goberno comprometeuse inmediatamente na va de demolicin da obra dos primeiros
anos da Repblica. A sa poltica consistiu en frear todas as reformas postas en marcha.
1. A investigacin inacabada sobre as responsabilidades da monarqua foi cerrada cun
sobresemento.
2. O clero recibiu exorbitantes subvencins, mentres que os crditos das escolas pblicas
diminuron.
3. Anulronse tamn as melloras econmicas e sociais que experimentaran os traballadores,
ata o punto de que os salarios volveron ao nivel de 1931. O paro aumentou (no vern de 1934 o
nmero de parados sobrepasou a cota dos 700.000, dos que 400.000 correspondan ao sector
agrario), e o custo da vida elevouse notablemente.
4. Freouse o proxecto de reforma agraria, promulgndose unha Lei de Reforma da Reforma
Agraria, que foi en realidade unha contrarreforma, pois suprimiu a confiscacin das terras da
nobreza e mesmo anulou as expropiacins xa realizadas. Mis dura foi anda a lei do 11 de
febreiro do 34 que abola os decretos de intensificacin de cultivos e deixaba sen traballo a
28.000 campesios. Volveuse discriminacin hora de dar traballo, segundo que os xornaleiros
foran rebeldes ou submisos.
5. Obstaculizouse o sistema de autonomas, dificultouse a aplicacin do Estatuto cataln, que
chegou a ser suspendido, e impediuse a discusin do proxecto vasco.
6. Houbo unha dura represin contra as mobilizacins populares.
7. Calvo Sotelo, condenado ao exilio tras a cada da Ditadura, foi amnistiado ao igual que
Sanjurjo e os outros xefes do pronunciamento do 32. Os grupos de extrema dereita saan ra
coa aberta proteccin das autoridades.
2.2.4. O movemento revolucionario de outubro de 1934
Ante a situacin descrita arriba a resposta obreira non se
fixo esperar. En Madrid, onde en todo o ano 1933 se
produciran 29 folgas, houbo xa 37 no primeiro semestre de
1934. Pero a tensin esquerdas/dereitas estoupou dun xeito
contundente nos primeiros das de outubro do 34. A
represin dos intentos de folga do campesiado, xunto co
feito de que Lerroux se vira forzado, nos primeiros das de
outubro, a formar un novo goberno no que entraron tres
ministros da CEDA, foron decisivos para o estalido dos
movementos revolucionarios en outubro do 34.
Convencidos de que Gil Robles quera destrur a Repblica,
os dirixentes esquerdistas decidiron recorrer forza. O sector do PSOE encabezado por Largo
Caballero, seguindo a corrente de progresiva radicalizacin poltica e social, adoptou unha
actitude prxima s teses bolxeviques e ameazou cun levantamento armado se a CEDA entraba
no Goberno.
A UGT convocou a folga xeral en toda Espaa o 5 de outubro, que anda que foi seguida
unanimemente nas principais capitais de Espaa, fracasou no campo, e de seguido foi reprimida
e derrotada, ags en Asturias. En Catalua, onde o presidente da Generalitat, Companys
proclamou o Estat Catal dentro da Repblica federal espaola, o Goberno central dominou
rapidamente a situacin.
20
Discurso de Lluis Companys proclamando o Estat Catal (6 de outubro de 1934)

Catalns: as forzas monarquizantes e fascistas que dun tempo a esta parte pretenden traizoar Repblica,
lograron o seu obxectivo e asaltaron o poder. Os partidos e os homes que fixeron pblicas manifestacins
contra as minguadas liberdades da nosa terra, os ncleos polticos que predican constantemente o odio e a
guerra contra Catalua constiten hoxe o soporte das actuais institucins.
Os feitos que se produciron dan a todos os cidadns a clara sensacin de que a Repblica, nos seus
fundamentais postulados democrticos, atpase en gravsimo perigo. (...). Catalua enarbora a sa
bandeira e chama a todos ao cumprimento do deber e obediencia absoluta ao goberno da Generalitat
que, desde este momento, rompe toda relacin coas
institucins falseadas.
Nesta hora solemne, en nome do Pobo e do Parlamento, o
goberno que presido asume todas as facultades do poder en
Catalua, proclama o Estado Cataln da Repblica Federal
Espaola (...).
Catalns: a hora grave e gloriosa. O esprito do presidente
Maci, restaurador da Generalitat, acompanos. Cada un no
seu lugar e Catalua e a Repblica no corazn de todos. Viva
a Repblica e Viva a Liberdade!
A derrota da insurreccin en Catalua significou a

suspensin total do Estatuto e o encarceramento do
goberno cataln, pero fxose sen gran derramamento de
sangue.
Generalitat encarcerada (Alfonso, 1934
En Asturias, porn, a represin contra o movemento obreiro asturiano tivo caractersticas de

guerra civil, coa intervencin do Exrcito e das tropas da Lexin de frica, dirixidas por Franco,
que tardaron das semanas en acabar co movemento. Ademais dos centenares de mortos en
combate, a sublevacin asturiana pechouse cuns 40.000 detidos, a continuacin do estado de
excepcin, a censura sobre a prensa e a ocupacin militar da rexin.
Derradeira proclama do Comit Provincial Revolucionario de Asturias.
A todos os traballadores.
O da 5 do mes en curso comezou a insurreccin gloriosa do proletariado contra a burguesa e despois de
probada a capacidade revolucionaria das masas obreiras, estimamos necesaria unha tregua na loita,
depoendo as armas en evitacin de males maiores. Por isto, reunidos todos os Comits Revolucionarios
co provincial, acordouse a volta normalidade, pedndovos a todos vos reintegredes de forma ordenada,
consciente e serea, ao traballo.
Esta retirada, camaradas, considermola honrosa por inevitable. (...) Ns, camaradas, recordmosvos unha
frase histrica. Ao proletariado pdeselle derrotar, pero xamais vencer.
Todos ao traballo e a continuar loitando polo triunfo!.
18 de outubro de 1934.
A represin foi dursima. En Asturias fusilouse a

calquera persoa que tivera unha arma, anda que
esta non estivera cargada, e equipos especializados
na tortura, baixo as ordes do comandante da
Guardia Civil Doval, recuperaron de novo os
mtodos utilizados pola Inquisicin para facer falar
aos detidos. Revelados opinin pblica por algns
periodistas
espaois,
estes
procedementos
provocaron tal indignacin na propia Espaa que o
comandante Doval tivo que ser destitudo e fuxiu ao
estranxeiro.
Durante o ano 1935, ano no que as Cortes votaron a
Lei de Contrarreforma Agraria, a conflitividade
obreira e campesia acadou as sas taxas mis
baixas, o cal non se debeu a unha mellora nas sas
condicins materiais (os salarios seguiron baixando
Columna de prisioneiros, Asturias 1934
21
e o paro en novembro superaba xa as 800.000 persoas), senn represin que seguiu a toda
manifestacin de protesta e s fortes medidas de control despregadas pola Guardia Civil.
A CEDA, ou as sas xuventudes JAP (Juventudes da Accin Popular), organizaron
concentracins multitudinarias, nas que se manifestaba a ideoloxa fascista: Non cabe dilogo
nin conivencia coa anti-Espaa. Ns e non eles. Ou Accin Popular acaba co marxismo ou o
marxismo acaba con Espaa.. Ao tempo, a Junta Poltica de Falange, reunida en Gredos,
tamn, en palabras de Jos Antonio Primo de Rivera, afirmaba: O noso deber ir, por
conseguinte, e con todas as sas consecuencias, guerra civil
- A cada do goberno Lerroux
A fins do ano 35, Alcal-Zamora pretendeu frear o enfrontamento entre os dous bloques e
aproveitou un escndalo financeiro, o estraperlo, para obrigar a dimitir a Lerroux. O estraperlo
(verba formada da unin dos nomes dos seus inventores, dous aventureiros internacionais:
Strauss e Perl) non era nin mis nin menos cunha ruleta trucada que coa axuda de polticos
algn deles familiar de Lerroux o casino de San Sebastin instalara nas sas salas de xogo.
Formouse un goberno de transicin (14 de decembro de
1935), dirixido polo galego Portela Valladares, republicano
de centro, coa tarefa de organizar unhas eleccins xerais.
O novo goberno entrou en funcins cando os rumores dun
golpe de Estado circulaban por Madrid. E de feito se non se
levou a cabo foi porque o xefe do Estado Maior Central do
Exrcito, Franco, considerou que anda non era o momento
de iniciar un pronunciamento, e preferiu agardar ao
resultado das eleccins.
2.3. A Fronte Popular (febreiro-xullo 1936)
2.3.1. As eleccins de febreiro do 36
Desde que en outubro do 33 se rompera a coalicin
republicano-socialista, Manuel Azaa e Indalecio Preito (o
lder socialista da ala moderada) vieran propugnando a
necesidade de reconstrur aquela coalicin, como nico
medio de establecer unha repblica democrtica, laica e
reformista. No vern de 1935 a Internacional Comunista, no
seu Congreso de Moscova, implantou a poltica de Fronte
Popular ou alianza de todas as forzas antifascistas, desde
os republicanos e burgueses capitalistas, ata a extrema
esquerda.
As, a poltica de Azaa e Prieto, as consecuencias da
revolucin de Asturias e a nova actitude da Internacional
Comunista combinronse a fins de 1935 para impulsar a
alianza das forzas polticas de esquerda. Elaboraron o
chamado Pacto da Fronte Popular, firmado o 15 de xaneiro
do 36 polos representantes do Partido Socialista, Partido
Comunista, Izquierda Republicana, de Azaa (na que se
integrara a ORGA de Casares Quiroga), Unin Republicana
de Martnez Barrio, UGT, POUM, Partido Sindicalista
(Pestaa), Partido Republicano Federal. Integrouse tamn
posteriormente o Partido Galeguista, coa promesa de
Azaa de que o seu partido apoiara o Estatuto Galego,
como xa fixera co cataln.
As forzas aliadas acordaron que en caso de vitoria, o pacto
converterase en norma de goberno que habern de
desenvolver os partidos republicanos de esquerdas, co
apoio das forzas obreiras no parlamento. O programa
mnimo, aceptado por todos os partidos que intervian nel,
22
inclua os seguintes puntos fundamentais:

Programa da Fronte Popular
1. Amnista total para os insurrectos de 1934 e para todos os acusados de atentados poltico-sociais
desde 1933 e procesamento de todos os culpables de actos de violencia ao reprimir os atentados
polticos.
2. Reposicin nos seus postos de todos os traballadores e empregados pblicos despedidos por causas
polticas e compensacin plena de todas as perdas sufridas por eles.
9. Continuacin da reforma agraria.
10. Polticas para superar a depresin industrial.
11. Programa de obras pblicas para atender a falta de iniciativa dos empresarios privados.
12. Posta da banca e da facenda ao servizo da reconstrucin nacional (Prometase unha maior
intervencin do Estado no Banco de Espaa e un control mis rigoroso da banca privada. No relativo
facenda preconizbase unha reforma fiscal progresiva).
13. Restauracin de toda a lexislacin social de 1931-33; aumento de salarios; amplo programa de
vivendas sociais; extensin da educacin a todos os niveis.
O pacto non era un programa revolucionario, senn que

fundamentalmente tratouse dun programa socialdemcrata
reformista. Era un acordo conxuntural co obxectivo de gaar as
eleccins xerais: regreso poltica reformista do primeiro
perodo, aceleracin da reforma agraria e amnista para os
detidos polos sucesos de 1934. A CEDA encabezou pola sa
parte unha alianza de todos os partidos monrquicos e
conservadores en defensa da poltica reaccionaria realizada, e
cunha propaganda centrada na oposicin ao separatismo e ao
marxismo.
Nas eleccins triunfou a Fronte Popular: dos 471 deputados
elixidos, 269 eran da Fronte Popular e 202 da Dereita e do
Centro. En Galicia, na Corua e Pontevedra gaou a Fronte
Popular. O Partido Galeguista obtivo 3 actas de deputados,
entre eles Castelao.
A dereita reaccionou chamando intervencin do Exrcito: Gil
Propaganda da CEDA
Robles tentou convencer a Portela Valladares da necesidade de
declarar o estado de guerra, Jos Antonio Primo de Rivera chegou a pedir armas para que a
Falange se defendera, e o xefe do Estado Maior, xeneral Franco, falaba co ministro de Guerra
pedndolle que declarase o estado de sitio, ao que este se opuxo. Nos medios monrquicos e da
extrema dereita creca o pnico e non foron poucos os aristcratas que emprenderon unha
precipitada viaxe ao estranxeiro.
2.3.2. O Goberno da Fronte Popular e o Estatuto de Galicia
O 18 de febreiro tomou posesin o novo goberno presidido por
Azaa e enteiramente composto por republicanos, conforme ao
acordado no pacto da Fronte Popular. Pronto o mesmo Alcal
Zamora viuse expulsado da Presidencia pola esquerda, que elevou
a Azaa Xefatura do Estado, en tanto que os socialistas, non
querendo comprometerse, rexeitaron a invitacin que o novo
presidente fixo a Prieto para que formase goberno. Confiou entn o
poder Azaa ao seu correlixionario Casares Quiroga, xefe da
ORGA, en momentos nos que a intranquilidade se estenda polo
pas. O novo goberno tomou unha serie de medidas:
1. En febreiro pxose en liberdade a miles de presos polticos, a
maiora deles encarcerados desde os episodios revolucionarios de
1934.
2. A Reforma Agraria acelerouse de tal xeito que distribuuse
moita mis terra durante os cinco meses que van de marzo a xullo do 36 que durante toda a
23
historia anterior da Repblica, segundo di o historiador Malefakis,

chegndose a asentar a uns 110.000 campesios.
3. Devolvronse os poderes Generalitat de Catalua e
empezouse a discusin do Estatuto Vasco. Mentres, o 28 de xuo,
celebrouse o referendo do Estatuto de Autonoma de Galicia,
que foi aprobado polo 74% do censo electoral galego, anda que
cun fraude electoral manifesto. O texto, redactado e alentado
principalmente polo nacionalista Partido Galeguista que tia como
lderes a Castelao, Bveda e Surez Picallo, a ser discutido nas
Cortes espaolas cando se produciu o levantamento militar do 18
de xullo.
Estatuto de autonoma de Galicia de1936
TTULO I. PRELIMINAR
Artigo 1.- Galicia organzase como rexin autnoma no Estado espaol, de conformidade Constitucin da
Repblica e ao presente Estatuto.
Art. 2.- Poderase agregar a Galicia calquera territorio limtrofe de caractersticas histricas, culturais,
econmicas e xeogrficas anlogas, mediante os requisitos que as leis xerais establezan.
Art. 3.- Para os efectos deste Estatuto, consideraranse galegos: os que sexan por natureza e non tean
adquirida vecianza administrativa noutro territorio da Repblica e os demais espaois que gaen vecianza
en Galicia.
Art. 4.- Sern idiomas oficiais en Galicia o casteln e o galego, pero nas relacins oficiais da Rexin con
autoridades doutras Rexins e coas do Estado usarase sempre o casteln. Os funcionarios que se designen
para actuar na Rexin debern acreditar coecemento da lingua galega.
TTULO II. PODER REXIONAL
Art. 5.- As atribucins recoecidas a Galicia neste Estatuto, sern exercidas: por unha Asemblea lexislativa,
polo Presidente da Rexin, e por un rgano de goberno que se denominar Xunta de Galicia.
TTULO III. ATRIBUCINS DA REXIN
Art. 14.- Corresponde Rexin galega:
a) A organizacin e rxime local de Galicia, sobre as bases do recoecemento da personalidade xurdica
parroquia e plena autonoma do Concello; e a divisin do territorio a ditos efectos.
d) O rxime agrario; a creacin de institucins autnomas para a execucin da sa reforma; e a ordenacin
e fomento de Montes, Agricultura e Gandera.
f) O turismo; a conservacin de Monumentos e a defensa do Patrimonio artstico e cultural de Galicia, o cal
non poder ser alienado, nin levado fra da Rexin.
h) As obras pblicas e concesins de todas clases de interese rexional.
i) O rxime do transportes por estradas, camios veciais e vas fluviais e a conducin de enerxa elctrica,
dentro da Rexin.
Art. 15.- (...) Nas Escolas primarias da Rexin e nas do Estado, ser obrigatorio o ensino das linguas galega
e casteln, e nos Institutos e Escolas Normais crearanse as materias de Lingua, Literatura, Xeografa e
Historia de Galicia. Nos establecementos de Ensinos especiais do Estado e na Universidade compostel, a
Rexin poder soster ou subvencionar ctedras e institucins de cultura galega.
4. Decidiuse a reactivacin do programa de construcins escolares

5. Realizronse unha serie de reaxustes no exrcito Os mais sinalados foron os
distanciamentos dos xefes considerados perigosos, Franco e Goded, a quen se destinou a
Canarias e Baleares respectivamente.
Pero a axitacin e a tensin social seguiu en aumento, tanto no campo onde houbo
espontneas ocupacins de terras como nas cidades e nas zonas mineiras onde grande onda
de folgas, os patrns responderon de novo co lock-out, peche das empresas.
Por outra banda, desde o mes de abril a violencia poltica agravouse, enfrontndose nas ras as
organizacins paramilitares sindicais cos grupos falanxistas, que viron aumentar as sas filas
rapidamente, coas achegas das decepcionadas xuventudes cedistas. Multiplicronse os atentados
persoais e contra os edificios relixiosos. O Goberno viuse incapaz de frear a conflitividade, anda
que esta non foi tan esaxerada como quixeron facer ver as dereitas para xustificar golpe que vian
preparando desde meses antes.
24
3. A GUERRA CIVIL (1936-1939)

O complot para acabar coa Repblica vase preparando
desde haba mais dun ano. A conflitividade deulle unha
escusa e o asasinato de Calvo Sotelo o derradeiro
pretexto. O que os golpistas planificaron coma un
pronunciamento militar que os levara axia ao poder
converteuse nunha guerra civil pola resistencia dos
defensores da legalidade republicana e das organizacins
de esquerda. O xeneral Franco ao mando dos nacionais
conseguiu o poder despois dun sanguento enfrontamento
fratricida que acabou coas conquistas democrticas da II
Repblica e implantou unha ditadura fascista que non
rematara ata 1975.
3.1. Sublevacin militar e guerra civil
Desde 1934 algns polticos e militares da dereita
monrquica e falanxista vian establecendo contactos cos
rximes nazi alemn e fascista italiano, co fin de dar un
Barcelona, 19 de xullo de 1936 (Agust
Centelles)
golpe militar. Os conspiradores tian como xefe ao xeneral
Sanjurjo, exiliado en Portugal, e como director das
operacins ao xeneral Mola. O xeneral Francisco Franco,
que gozaba de prestixio polas campaas de Marrocos nas que dirixira Lexin acabou por
unirse tamn rebelin.
O inicio do golpe estaba prevista para fins de xullo, pero o 13 dese mes morreu asasinado polos
gardas de asalto o lder da dereita, Calvo Sotelo, en represalia polo asasinato do tenente
Castillo a mans de falanxistas. A sublevacin iniciouse en Melilla e Ceuta o 17 de xullo,
estendndose pola colonia espaola en Marrocos. O xeneral Franco voou desde Canarias para
poerse fronte das tropas do protectorado. O da seguinte producronse levantamentos en case
todas as comandancias militares, que triunfaron en Navarra, Alava, Len, Galicia, Mallorca e
Canarias, e parte de Aragn e Andaluca, pero fracasaron en moitas das grandes cidades (Madrid,
Barcelona, Valencia, Bilbao) onde a accin conxunta de militares fieis Repblica e das
organizacins obreiras esmagaron a sublevacin. En total, dos 57 xenerais existentes, sumronse
ao movemento 31, mentres que 26 permaneceron fieis Repblica.
O golpe fracasou, aparecendo das Espaas enfrontadas: a Espaa republicana, na que se
concentraban practicamente toda a industria e recursos mineiros, e importantes zonas agrcolas
(Castilla la Nueva, Levante, Catalua, a cornixa cantbrica), que contaba coa case totalidade da
frota e as tres cuartas partes da aviacin; e a Espaa sublevada, que se chamou a si mesma
nacional, que dispoa da maior parte da producin agrcola e gandeira, o que provocou graves
problemas de abastecemento na zona republicana.
En Galicia, o Alzamento militar triunfou de contado, sendo as cidades de Vigo e a Corua os
lugares de maior tensin e resistencia ao mesmo, destacando especialmente o caso do barrio de
Lavadores en Vigo, chamado entn a pequena Rusia.
O da 20, coa presenza xa do alcalde Jess Ignacio Puente Fontanes, procdese a detencin de
simpatizantes fascistas e organzase a expedicin de defensa de Pontevedra, requisando autobuses e
camins para desprazarse capital da provincia. Mais en Pontevedra xa se declarara o Estado de Guerra e
estaba tomada polo exrcito.
O 21 a Garda Civil destite ao alcalde e toma o poder na Estrada e a partir do 22 de xullo comezaron as
detencins sistemticas de dirixentes sindicais e polticos, escritores, mestres, xornalistas e todos aqueles
que profesaban ideais liberais. O mis san e lcido da Estrada a ser segado de speto pola forza bruta e a
incultura.
Os feitos do 19, 20 e 21 de xullo sern determinantes para establecer os argumentos das causas contra
moitos vecios da Estrada o cal tia un sentido positivo porque aquel ao que non topaban nada de que
acusar a ser paseado directamente, o caso mis emblemtico o do mestre Bernardo Mato Castro.
Mis a acusacin de requisa de armas, auxilio rebelin, detencin ilegal ou outras semellantes coas que
os insurxentes quixeron enredar en xuzos sumarsimos cos que tentaron dar carta legal a represin que xa
25
se estaba a cometer de xeito informal, permitiron encher as crceres da Estrada, sita onde hoxe o Centro
Social da Terceira Idade, e logo a Escola Normal de Pontevedra, e finalmente, cando xa non se colla nesta
facultade docente reconvertida en prisin, rematara por habilitarse a colonia penitenciara de San Simn,
onde acabaron moitos dos republicanos estradenses unha viaxe que nalgns casos non tivo retorno, e
noutros anda se prolongou por diversas prisins do Estado.
O golpe fascista na Estrada, Xon Carlos Garrido. http://www.tabeirosmontes.com/o-levantamento-franquista-naestrada.html
3.2. O desenvolvemento da guerra
O paso polo estreito de Xibraltar do exrcito de Africa ao inicio da guerra foi decisivo. Estivo
comandado por Franco que, coa inestimable axuda de barcos e avins alemns e italianos,
trasladou Pennsula un exrcito de mercenarios marroqus e de lexionarios (47.127 homes en
total) que constituan as forzas de choque mis efectivas con que contaba o exrcito.
A finais de xullo do 36 ambos bandos tian os seus territorios divididos. As tropas nacionais
precisaban conquistar Badajoz para enlazar as zonas sublevadas, consegurono o 14 de agosto.
Nun mes, a maior parte de Andaluca e case toda Extremadura, das rexins onde a influencia
anarquista e socialista era ampla, caeron en mans dos nacionais. Os republicanos perderon a
vantaxe de ter divididos aos adversarios. No Norte, as tropas nacionais ao mando de Mola
tomaron Irn e San Sebastin, cortando as comunicacins do sector setentrional republicano coa
fronteira; ao tempo, fracasou o intento de ocupar Zaragoza polas milicias anarcosindicalistas que
saran de Barcelona ao mando de Durruti.
Unha vez asegurado este dominio, as tropas nacionais emprenderon a marcha cara Madrid. As
forzas do Sur dirixidas xa polo xeneral Franco en combinacin coas enviadas por Mola desde o
Norte emprenderon, a principios de outubro, o ataque a Madrid. A fins de outubro, Madrid estaba
cercado por tres lados, o que levou ao Goberno a abandonar a capital e solicitar a axuda exterior,
que se plasmou na creacin das Brigadas Internacionais, que interviron na primeira parte do
conflito. Cando se produciu o asalto xeral capital (9 de Novembro) as milicias populares que se
constituran na zona republicana, xunto s forzas militares e de orde pblica, ofreceron unha tenaz
resistencia, facndoo fracasar. Quedou claro que se trataba dunha verdadeira guerra e non dun
26
paseo militar. Nos tres meses que van de agosto ata primeiros de novembro os nacionais
conquistaron 65.000 km2, nos tres meses seguintes apenas ocuparon 650.
1937
Obxectivo Madrid
En febreiro do 37 ten lugar un novo intento de rodear Madrid desde o Sur (batalla do Jarama), que
acabou coa derrota dos nacionais. O exrcito republicano demostrou a sa efectividade nesta
batalla fronte ao Corpo de Tropas Voluntarias (CTV) da Italia fascista, que sufriu un rotundo
fracaso. Houbo 40.000 baixas entre ambos bandos.
Algo similar sucedeu, pouco tempo despois, nun novo intento, tamn fracasado, de tomar Madrid
desde o norte (batalla de Guadalajara). Franco, aceptando a idea dunha guerra prolongada,
cambiou de estratexia e decidiu concentrar os seus esforzos na illada zona republicana do norte,
abandonando, momentaneamente, o proxecto de tomar o Madrid que resista o asedio ao berro de
No Pasarn.
A campaa do Norte
Pese a tomar Irn e San Sebastin para controlar a fronteira francesa, a verdadeira batalla do
Norte comezou co asedio de Bilbao, un obxectivo de especial importancia por varias razns:
O apoio dos nacinalistas vascos Repblica contradica a afirmacin dos nacionais de que
todos os catlicos militaban no seu campo, e impeda que a igrexa francesa e o Vaticano apoiaran
decididamente a Cruzada.
A conquista do norte dara aos italianos a oportunidade que tanto desexaban de vingarse da
humillacin sufrida no Jarama e en Guadalajara, e servira de adestramento s unidades alems
de artillera, comunicacins e aviacin (Legin Cndor).
Crerase unha importante lia defensiva (o cinto de ferro) o que, unido s dificultades do terreo,
facilitou a resistencia durante dous meses; pero a falta de proteccin area, o bloqueo naval, e a
falla dun mando militar nico (ao que se resista o goberno autnomo vasco), xunto coa descoordinacin das forzas polticas e sindicais, fixo que a superioridade da aviacin e da artillera
dos nacionais permitira a ocupacin de
Bilbao o 19 de xuo.
- O bombardeo de Guernika. Durante esta
campaa tivo lugar unha devastadora
operacin area da Legin Cndor escollendo
un da de mercado en Guernika, unha cidade
indefensa e sen obxectivos militares, smbolo
do nacionalismo vasco, que nin sequera
estaba na lia de avance cara Bilbao. Primeiro
deixaron caer bombas explosivas pesadas e
logo practicaron o metrallamento dos civs que
fuxan da cidade, que antes prenderan lume
con bombas incendiarias. Ante a onda
internacional de indignacin, as autoridades de
Burgos responderon que Alemaa non era
responsable do bombardeo e que a cidade fora
incendiada polos roxos.
Guernika, arrasada pola Legin Cndor alem, abril de

1937
Mentres, durante o mes de xullo, o exrcito

republicano da fronte central tratou de contratacar cunha gran ofensiva en Brunete, que resultou
un fracaso. Tamn fracasou o ataque lanzado un mes despois, na fronte de Aragn (Batalla de
Belchite). Todos estas operacins non foron quen de impedir que as forzas nacionais ocupasen
Santander e entraran o 21 de outubro en Gijn. Coa conquista de Asturias todo o Norte quedou
incorporado Espaa sublevada. O Goberno s tia, a partir de entn, unha terceira parte do
territorio, pero nel estaba a metade da poboacin. As sas dificultades econmicas
aumentaron, anda que a guerra segua sen estar decidida.
27
1938
A campaa do leste: a fronte de Aragn
A fins de 1937 o Exrcito nacional, que agora contaba cunha
clara superioridade de recursos, preparou unha nova ofensiva
contra Madrid. Coa fin de cortar este novo ataque o Exrcito
Popular desenvolveu outra ofensiva no Baixo Aragn, logrando
entrar en Teruel, pero a cidade foi pronto recuperada polos
nacionais que, nun rpido avance, chegaron ata Lleida en
abril. En realidade a toma de Teruel serviu s para atrasar un
pouco a gran ofensiva franquista para illar Catalua.
En abril de 1938 Catalua quedou separada de Valencia,
quedando o territorio da Repblica cortado en dous. Nun
desesperado intento por enlazar de novo as das zonas
republicanas e deter o avance dos nacionais sobre Catalua, o
mando militar da Repblica apoindose na reanudacin de
envos de material sovitico, iniciou a mis importante das
sas ofensivas: a batalla do Ebro, iniciada co cruce do ro o
25 de xullo, conseguindo tomar un extenso territorio cara o Sur,
Muller chorando a morte do seu home nun
que inmediatamente foi seguido dun contraataque nacional
bombardeo, Lleida 1937, Agust Centelles
que obrigou aos republicanos a retirarse a outra ourela de novo.
Durante meses (desde fins de xullo a mediados de novembro)
disputouse palmo a palmo o terreo, o que converteu batalla do Ebro na mis dura de toda a
guerra (a Repblica perdeu 60.000 homes e uns 30.000 as forzas de Franco). A Repblica
esgotara os seus ltimos recursos.
1939
Final da guerra
O triunfo dos nacionais na batalla do Ebro facilitoulles a conquista de Catalua. Mentres,
dirixentes republicanos e milleiros de persoas comezaban o seu xodo cara Francia. A pesar de
que o goberno segua a falar de continuar a loita na zona Centro-Sur (resistir vencer era o seu
lema), en parte do exrcito impoase cada vez mis a idea de negociar a paz.
Un golpe de Estado dentro da Repblica, deu o control do Madrid asediado a un chamado
Consello Nacional de Defensa, presidido polo coronel Casado que iniciou conversacins con
Franco para firmar a paz.
A S.E. o Xeneralsimo. Excelencia:
Un deber de conciencia implsame a romper o protocolo e dirxome Sa Excelencia abafado pola
responsabilidade que teo sobre min nestes momentos que xulgo decisivos para os destinos de Espaa.
Saiba a Sa Excelencia que existe nesta zona o anhelo da paz. A necesidade urxente de asfixiar un golpe
comunista que de ter triunfado tera despregado un rxime de terror sen precedentes, e doutro lado o
desexo de satisfacer os anhelos pacifistas do pobo, impulsronme a derrubar a un Goberno con todos os
vicios polticos imaxinables.
Aventureime a ofrecer o que cra honradamente que poda conseguir: evacuacin de responsabilizados, a
cambio de facer unha entrega pacfica pola cordialidade e a garanta de non restar ao Goberno Nacionalista
nada do que existe nesta zona. posible que defraudadas as esperanzas, a asistencia que ata hoxe me
presta o pobo se converta non mis tarde de ma nun odio moi acusador, por crerme traidor aos seus
desexos, dando a razn aos comunistas que mantian a criminal consigna de resistir.
Respectuosamente sada Sa Excelencia o seu Att.s.s. 25-3-39. Segismundo Casado.
Franco esixiu unha rendicin absoluta e iniciou unha ofensiva xeral. O derrubamento da fronte
republicana permitiulle entrar en Madrid o 28 de marzo de 1939 sen disparar un tiro, e sen
ningunha resistencia. Inicibase un xodo masivo cara os portos de Levante, anda que a
meirande parte da xente non puido fuxir por falla de buques.
Ocupado Madrid, nos das seguintes rendronse as ltimas prazas republicanas. O da 1 de abril
de 1939 todo o territorio estaba en poder dos nacionais, e co coecido parte militar, Franco
28
daba conta da terminacin da guerra civil, unha guerra que

custara entre 250.000 e 300.000 vidas humanas: No da
de hoxe, cativo e desarmado o Exrcito roxo, acadaron
as tropas nacionais os seus ltimos obxectivos. A
guerra terminou.
Espaa estaba en runas; unha Espaa onde o Partido, a
Igrexa e o Exrcito, eran as tres forzas fundamentais, os
piares dun Estado totalitario. Po XII, acabado de designar
Papa, sancionaba a vitoria nacional con estas verbas:
Alzando o noso corazn a Deus, damos sinceras
gracias a Sa Excelencia pola vitoria da Catlica
Espaa.
3.3. As causas da derrota republicana. A intervencin
estranxeira
No inicio da contenda, o bando gobernamental posua
recursos financeiros maiores e tamn as zonas industriais
e mineiras mis importantes. Pero esas vantaxes vronse pronto contrarrestadas por varios
factores que poden considerarse decisivos para o resultado final da contenda:
1. Falta de previsin. Cando a Fronte Popular chegou ao poder en febreiro de 1936 era ben
coecida a existencia de preparativos para asestar un golpe Repblica, porn a nica medida
tomada polo goberno foi a de enviar a destinos afastados dos centros de poder aos xenerais que
consideraba mis perigosos: Mola foi enviado a Pamplona (principal foco de actuacin do
carlismo), Franco a Canarias e Goded a Mallorca.
2. Falta de reaccin inicial. Ante o movemento iniciado polo exrcito de Marrocos, o Goberno
republicano negou a gravidade da situacin. Ao tempo negbase a distribur armas aos
traballadores e aos partidos socialista e comunista, algo ao que finalmente tivo que acceder ante a
presin de centenares de miles de traballadores que invadiron as ras reclammdoas.
3. Falla de unidade. A Espaa nacional contou desde o principio cunha forza aglutinante, o
exrcito, que se impuxo s demais forzas. Constituuse pronto como un Estado militarizado que
concentrou todos os seus recursos para a consecucin da vitoria.
A Espaa republicana, en cambio, tivo que facer fronte a dous conflitos ao mesmo tempo: a
contenda blica e unha revolucin social interna. A isto uniuse a divisin da zona republicana
polas operacins militares en sectores xeograficamente illados.
4. Problemas dentro do Exrcito republicano. A gran desorganizacin provocada polo
estoupido revolucionario fixo que s mis tarde e nunca dun xeito completo se puidese crear
unha forza armada ben ordenada, disciplinada e coa axeitada coordinacin de mando.
Nun principio dentro do bando republicano asistiuse prctica disolucin do exrcito de terra,
substitudo por milicias moi combativas, pero inexpertas e desorganizadas, ata que socialistas e
comunistas chegaron a determinar como prioritaria a contenda, primeiro gaar a guerra, logo
facer a revolucin, e ordenaron militarizar as milicias populares. Pero, para entn, o exrcito
dos nacionais gaara xa importantes posicins.
5. A intervencin estranxeira. A axuda
da Italia fascista e da Alemaa nazi tivo
sempre unha continuidade (ademais dunha
facilidade de trfico, reforzada pola postura
favorable de Portugal) da que careceron as
axudas
ao
bando
republicano,
caracterizadas pola irregularidade, o que fixo
que tal axuda fallase en momentos decisivos
da contenda.
Cartel do bando nacional
29
O Bando Nacional contou co envo masivo de material blico,

homes e cartos por parte das das potencias fascistas do momento:
Alemaa e Italia. Os avins e submarinos italianos e alemns
proporcionaron s tropas de frica medios para pasar sen grandes
dificultades a Andaluca, e a aviacin alem proporcionoulles durante
toda a guerra a decisiva supremaca no aire.
Os primeiros continxentes da Lexin Cndor alem, composta
duns cen avins, canns anti-tanques e antiareos, das unidades
blindadas e uns cinco mil homes, chegaron a Espaa xa a mediados
de novembro do 36. Coa sa actuacin inaugurbase en Espaa o
atroz sistema, logo estendido na II Guerra Mundial, dos bombardeos
masivos sobre poboacins civs (destrucin de Guernika o 26 de abril
de 1937). A masiva chegada de tropas italianas comezou a principios
de 1937 (uns 70.000 homes, un corpo de exrcito, moi ben equipado
con blindados, artillera..., o Corpo di Truppe Volontarie).
A Repblica viuse prexudicada pola poltica de non intervencin
Instrutor da Alemaa nazi na
desenvolvida polas potencias democrticas. Pouco despois de escola de sarxentos de Victoria
iniciado o conflito, Francia propuxo o acordo internacional que impuxo
o embargo de armas s das faccins. Francia e Gran Bretaa
defenderon teimosamente a neutralidade e fixeron grandes esforzos por illar o conflito espaol
mediante a organizacin dun chamado Comit de non intervencin.
Nota francesa. Ministro de Asuntos Exteriores, Ivon Delbos, ao embaixador da Gran Bretaa en Pars, Sir
George Clerk, o 15 de agosto de 1936.
Seor Embaixador:
As negociacins levadas a trmino entre o Goberno da Repblica Francesa e o Goberno da S.M. do Reino
Unido permitiron comprobar o seu acordo comn a cerca da actitude que debe ser observada respecto
situacin en Espaa. (...)
O Goberno da Repblica Francesa, deplorando os trxicos acontecementos de que teatro Espaa;
decidido a absterse rigorosamente de calquera inxerencia directa ou indirecta nos asuntos internos dese
pas; animado da vontade de evitar calquera complicacin prexudicial ao mantemento das boas relacins
entre os pobos; declara o seguinte:
1. O Goberno francs prohibe, no que lle concirne, a exportacin directa ou indirecta, a reexportacin e o
trnsito con destino a Espaa, posesins espaolas e zona espaola en Marrocos, de todas as armas,
municins e material de guerra.
2. Esta prohibicin aplcase aos contratos en curso de execucin.
O Goberno francs, no que lle concirne, por en execucin esta declaracin apenas se tean adherido a ela
os Gobernos britnico, alemn, italiano, sovitico e portugus.
Ivon Delbos
Durante os case tres anos que durou a guerra, franceses e sobre todo britnicos pediron a
Alemaa e Italia a sa adhesin a un pacto de catro potencias, cousa que s conseguiron ao fin
en setembro de 1938 (Acordo de Munich), cando xa era inevitable a derrota final da Repblica
espaola. O goberno republicano, fiel aos compromisos adquiridos, retirou da fronte a todos os
voluntarios das Brigadas Internacionais, recibiu as felicitacins dos ministros europeos, pero non
se produciu a retirada das tropas italianas e alems. En xaneiro de 1939 as tropas italianas
desfilaban polas ras de Barcelona e Mussolini pronunciaba o discurso Pasamos e pasaremos!.
As potencias europeas decidiran non apoiar Repblica e, en cambio escusaron ao fascismo
alemn e italiano polo seu apoio ao bando nacional, polo medo a unha revolucin social e ao
estalido da guerra en Europa, que finalmente non puido evitarse.
A URSS facilitou axuda a Repblica por valor duns 120 millns de dlares e enviou armas e
alimentos que houbo que pagar coas reservas estatais en ouro do Banco de Espaa depositados
no Gosbank sovitico para garantir a sa seguridade. A axuda sovitica, desde outubro do 36, foi
moi importante para a defensa de Madrid, pese a estar obstaculizada por submarinos italianos e
buques nacionais.
- As Brigadas Internacionais. O 22 de outubro do 36 o Goberno espaol aprobou a creacin das
Brigadas Internacionais como parte integrante do Exrcito Popular. Desde todos os puntos do
30
globo chegaron a Espaa homes representantes de mis

de 50 nacins, para prse espontaneamente ao servizo do
Exrcito republicano espaol. Foron tamn coecidos
como voluntarios da liberdade. Convertronse en tropas
de elite, e combateron nos puntos mis difciles da fronte.
As sas perdas foron aterradoras (calclase en 18.000 os
mortos): morreron case a metade dos voluntarios ingleses
e americanos que combateron na Batalla do Jarama.
As Brigadas eran recrutadas e organizadas polos partidos
comunistas nacionais, pero figuraban nelas demcratas de
distintas ideoloxas, desde escritores ata traballadores
europeos parados a causa da depresin, pasando por
obreiros activistas mozos, exiliados endurecidos na loita
antifascista e militantes dos partidos comunistas e
socialistas. Vieron a Espaa loitar contra o fascismo.
As Brigadas Internacionais fixeron a sa presenza na fronte
de Madrid por primeira vez en novembro do 36. No seu
conxunto estmase que pasaron por Espaa uns 40.000
voluntarios internacionais. Cuantitativamente foron moito
menos numerosos que as tropas regulares e voluntarios
enviados zona franquista por Italia, Alemaa e Portugal.
Brigadistas ingleses
3.4. A Repblica durante a Guerra

Evolucin poltica
A reaccin das masas obreiras contra o levantamento militar converteuse de feito, nunha
verdadeira revolucin que desbordou ao goberno republicano. En setembro, ante o ataque a
Madrid, viuse a necesidade de que cabeza do Goberno figurase unha personalidade obreira que
fose capaz de unir os esforzos militares. O persoeiro elixido foi o socialista Largo Caballero que
formou un goberno de concentracin que agrupaba aos partidos e sindicatos da Fronte Popular e
mesmo, en novembro, aos anarcosindicalistas. Este Goberno da vitoria, como o chamaron, foi o
primeiro goberno occidental no que participaron comunistas, uns comunistas que defendan que a
guerra civil esixa unidade contra o fascismo.
Este Goberno foi o que decretou a militarizacin das milicias a fin de dotar de mellor organizacin
e disciplina as sas forzas e o que promulgou o Estatuto Autonmico de Euskadi (1 de outubro,
Cortes de Valencia), e foi tamn o que, ante a previsin dunha cada prxima de Madrid, decidiu o
seu traslado a Valencia (6 de novembro) unha cidade distante da fronte.
O goberno de Largo Caballero deixou o poder en
maio do 37, momento no que o Presidente Azaa
pediu ao socialista Juan Negrn que formase novo
goberno. Constitudo por ministros da Fronte
Popular, sen anarcosindicalistas, tia como
obxectivo gaar primeiro a guerra e adiar a
revolucin. Reforzou a capacidade de combate do
Exrcito Popular establecendo un mando nico e
desenvolvendo unha poderosa industria de guerra.
A Repblica, porn, foi
incapaz de triunfar
militarmente. Nun discurso do 18 de xuo de 1938
Negrn dica: Resistir era e segue a ser hoxe abrir
Miliciana en Somosierra, xullo 1936, Alfonso
paso vitoria. (...) Trtase da existencia de Espaa
como pas libre e ante iso, o sacrificio non pode ter
taxa nin medida. A estratexia era aguantar ata que
se desencadeara a II Guerra Mundial, na que se pensaba que a Repblica contara co apoio dos
aliados fronte aos fascismos aliados de Franco. Despois da cada de Catalua e do golpe de
Estado de Casado en Madrid, o goberno fuxiu a Francia e ao norte de frica.
31
A divisin poltica da Repblica trasladouse s das concepcins de como abordar a

guerra:
a) Gaar a guerra antes de facer a revolucin. Esta tese era defendida polo Partido Comunista,
que acrecentou o seu protagonismo, por ser a URSS a nica que apoiou Repblica. Mantiveron
que a vitoria s poda acadarse se a guerra se planificaba en termos convencionais. A revolucin
social, al onde se producira, deba deterse para lograr o apoio das clases medias urbanas e dos
pequenos propietarios campesios no interior do pas, e fra de Espaa, o apoio dos Gobernos
burgueses.
b) Converter a guerra nunha revolucin. Anarquistas e trostkistas consideraron que a vitoria s
poda ser lograda se a guerra se abordaba con mtodos revolucionarios: Que quede ben
entendido que non estamos loitando pola repblica democrtica. Estamos a loitar polo triunfo da
revolucin proletaria. A revolucin e a guerra son inseparables. Todo o que se diga en sentido
contrario contrarrevolucin reformista (Boletn de Informacin da CNT-FAI, xaneiro 1937)
A tensin entre as das posturas manifestouse
con toda a sa crueza no enfrontamento armado
de maio do 37 en Barcelona entre a CNT e o
POUM dun lado, e o PSUC (PCE) e o goberno
republicano doutro. Saldouse co triunfo dos
segundos, a purga dos poumistas e a imposicin
da autoridade republicana e da opcin comunista.
Este enfrontamento dividiu Fronte Popular e
abriu unha fenda entre as forzas que deban ter
estado unidas fronte aos nacionais se queran
gaar a Guerra.
Revolucin social
Onde foi esmagada a insurreccin, o Estado
republicano desapareceu, e o poder pasou s
organizacins obreiras. Por todas partes foron
aparecendo rganos novos de poder. Xurdiron Comits
Locais, que representaban aos traballadores armados,
organizados para facer fronte a unha complicada tarefa:
a guerra e a continuacin da producin en plena
revolucin social. Os Comits tomaron o poder na maior
parte das cidades da Espaa republicana. S en Madrid
evitouse a formacin dun novo poder que competira co
goberno establecido, pero mesmo aqu as milicias dos
partidos e sindicatos actuaron con independencia. Os
Comits crearon milicias armadas con pouca eficacia
militar. Tamn pretenderon establecer unha autoridade
policial que acabase coa violencia incontrolada que
provocaba o asasinato de moitas persoas da dereita e
da Igrexa, ademais da destrucin de edificios relixiosos.
No
territorio
controlado
pola
Fronte
Popular
desenvolveuse unha revolucin social durante os
primeiros meses da guerra. Expropironse os bens dos
facciosos e dos grandes propietarios, distribundo as
terras entre os campesios pobres ou ben explotndoas
colectivamente, nun intento de realizar os ideais do
comunismo libertario preconizado pola CNT. O Goberno
legalizou as ocupacins de fincas e expropiou sen indemnizacin as posesins dos implicados na
rebelin.
Decreto de 10 de agosto de 1936
Artigo primeiro. Todo cultivador directo, propietario, colono, arrendatario ou parceiro que abandone ou
tea abandonado voluntariamente a sa explotacin rural (...) considerarase que incorre en
32
responsabilidade e que consiste en que a sa explotacin sexa intervida, aos fins do oportuno e racional
rendemento da mesma.
Decreto do 7 de outubro de 1936
Artigo Primeiro. () acrdase a expropiacin sen indemnizacin e a favor do Estado, das fincas rsticas,
calquera que sexa a sa extensin e aproveitamento, pertencentes o 18 de xullo do 36 a persoas naturais
ou aos seus cnxuxes e s xurdicas que interviran dun xeito directo ou indirecto no movemento
insurreccional contra a Repblica.
As colectividades agrarias aragonesas, ao igual que

algunhas do sur convertronse no modelo por
excelencia da CNT. Nelas abolronse os cartos e
eliminouse o comercio ao por menor.
Tamn se socializaron fbricas e empresas, que
foron incautadas por obreiros e sindicatos,
procedendo colectivizacins de distinto tipo. A
onda de incautacins afectou aos servizos pblicos
(ferrocarrs, transportes urbanos, martimos) e a
case todos os sectores do pequeno comercio. A
Marina Ginest, miliciana en Barcelona, 1936
socializacin provocou reaccins hosts entre a
pequena burguesa urbana (en moitos casos
contraria ao levantamento militar), levou o caos distribucin de mercadoras e favoreceu o
mercado negro.
Despois do 19 de xullo a burguesa declaradamente fascista desertou dos seus postos. A maiora fuxiu ao
estranxeiro; unha minora desapareceu. As empresas industriais afectadas non podan quedar sen direccin
e os traballadores decidronse a intervilas, creando Comits Obreiros de Control. O Consello da Generalitat
tivo que sancionar e procurar endereitar o que espontaneamente os obreiros realizaban nas empresas. ()
Consello de Economa de Catalua. Agosto, 1936
Barcelona non s ofreca o aspecto dunha cidade poboada exclusivamente de obreiros, senn dunha cidade
na que os obreiros tian o poder: vaselles por todas partes, nas ras, ante os edificios, camiando polas
Ramblas, co fusil en bandoleira, a pistola ao cinto e roupas de traballo. () En Barcelona desapareceron
das ras os sombreiros de feltro, smbolo do status da burguesa. Os restaurantes de luxo e os hoteis
foron ou ben colectivizados ou incautados polos empregados. Os clientes ceaban en mangas de camisa e a
direccin obreira aboliu as propinas. Todos os obreiros levaban armas, mis importantes como smbolo de
emancipacin que como tales armas. ()
En Madrid as ras estaban cheas de milicianos vestidos con monos azuis, prenda que se convertera nunha
especie de uniforme dos exrcitos republicanos na fronte de Madrid. A clase media prescindiu de
sombreiros, garabatas e colos, nun esforzo por parecer proletaria nunha cidade onde, noutros tempos, tera
sido unha ofensa pasear sen garabata ou chaqueta.
Broue, P. e Temine, E: La Revolucin y la guerra en Espaa. Madrid, 1977.
A represin: No campo republicano existiu unha importante represin pero, ao contrario que
no territorio nacional, foi mis individual que institucional. O Goberno republicano condenou
sempre enerxicamente os paseos e a criminalidade desatada, e permitiu a un bo nmero de
embaixadas (s que acudiran a refuxiarse miles de persoas que se sentan ameazadas) alugar
edificios prximos para estender o seu status de extraterritorialidade. Mesmo, moitos radicais e
cedistas preferan estar no crcere que nas sas casas porque haba menos perigo de que os
tribunais os condenaran a morte que de que lles deran un paseo os incontrolados, e Juan
Negrn e outros funcionarios visitaban os crceres pola noite para protexer aos internados de
posibles asaltos.
3.5. A Espaa franquista
Evolucin poltica
a. Concentracin de poderes na persoa do xeneral Franco. En xullo do 36 creouse unha Junta
de Defensa Nacional, presidida polo xeneral Cabanellas e integrada por Mola, Queipo de Llano e
o propio Franco, para coordinar os esforzos dos Exrcitos do Norte e do Sur. En setembro, e ante
a necesidade dun mando nico, esta Xunta decidiu escoller para este cargo ao xeneral Franco
que acrecentara o seu prestixio despois da rpida marcha do exrcito de frica ata os arredores
33
de Madrid. Este poder persoal viuse reforzado

pola morte de Mola nun accidente de aviacin, o
3 de xuo do 37, e a execucin nun crcere de
Alicante, de Jos Antonio Primo de Rivera, xefe
da Falange.
A Junta de Defensa Nacional, creada por Decreto de
24 de xullo de 1936, responde s mis urxentes
necesidades da liberacin de Espaa. Organizada
con perfecta normalidade a vida civil nas provincias
rescatadas, e establecido o enlace entre as varias
frontes dos Exrcitos que loitan pola salvacin da
Patria, vez que pola causa da civilizacin, imponse
xa un rxime orgnico e eficiente, que responda
axeitadamente nova realidade espaola e prepare coa mxima autoridade, o seu porvir.
Razns de todo liaxe sinalan a alta conveniencia de concentrar nun s poder todos aqueles que
conducirn vitoria final () En consideracin aos motivos expostos e segura de interpretar o verdadeiro
sentir nacional esta Xunta, ao servizo de Espaa, promulga o seguinte DECRETO
Artigo primeiro. En cumprimento do acordo adoptado pola Junta de Defensa Nacional nomase Jefe de
Gobierno do Estado Espaol ao Excelentsimo Seor Xeneral de Divisin don Francisco Franco
Bahamonde, quen asumir todos os poderes do novo Estado.
Artigo segundo. Nomeselle, asemade, Generalsimo das forzas nacionais de terra, mar e aire,
confreselle o cargo de Xeneral Xefe dos exrcitos de operacins ()
Decreto do 29 de setembro de 1936 da Junta de Defensa Nacional de Burgos
Para as tarefas polticas e institucionais, Franco viuse asistido ata 1938 por unha Junta Tcnica
del Estado, pero ao empezar este ano formouse xa propiamente un goberno, con sede en
Burgos e integrado por militares e polticos.
b. A unidade poltica conseguiuse tamn a travs dun proceso de unificacin entre o carlismo
e a Falange que desembocara na imposicin da xefatura de Franco. Polo Decreto de Unificacin
de 19 de abril de 1937 naceu Falange Espaola Tradicionalista y de las J.O.N.S., partido
nico tamn definido como Movimiento Nacional que estaba baixo o mando do generalsimo.
Unha accin de goberno eficiente, como debe ser a do novo Estado espaol, nacido por outra banda baixo o
signo da unidade e a grandeza da Patria, esixe supeditar o seu destino comn accin individual e colectiva
de todos os espaois. Esta verdade, tan claramente percibida polo bo sentido do pobo espaol,
incompatible coa loita de partidos e organizacins polticas (...).
Chegada a guerra ao punto moi avanzado e prxima a hora vitoriosa, urxe xa acometer a gran tarefa da paz
().Falange Espaola e Requets teen sido os dous expoentes autnticos do esprito do alzamento
nacional iniciado polo noso glorioso Exrcito o dezasete de xullo. Como noutros pases de rxime totalitario,
a forza tradicional vn agora en Espaa a integrarse na forza nova. (...)
A sa norma programtica est constituda polos vinteseis puntos de Falange Espaola. ()
DISPOO
Artigo Primeiro. Falange Espaola e Requets, cos seus actuais servizos e elementos, intgranse, baixo a
Mia Xefatura, nunha soa entidade poltica de carcter nacional, que de momento denominarase Falange
Espaola Tradicionalista e das J.O.N.S. Esta organizacin, intermedia entre a Sociedade e o Estado (...).
Son orixinariamente, e por propio dereito, afiliados da nova organizacin todos os que no da da publicacin
deste Decreto posan o carn de Falange Espaola ou da Comunin Tradicionalista, e podern selo, previa
admisin, os espaois que o soliciten. Quedan disoltas as demais organizacins e partidos polticos.
Decreto de Unificacin de Falange e Requets, baixo o mando de Franco (Burgos, 20-04-37). Salamanca a 19 de abril
de 1937. Francisco Franco
En realidade o decreto unificaba a todos os espaois; para poder acceder a calquera cargo ou
emprego pblico esixiuse pertencer a esa forza nova, na que quedaron integrados tamn os
monrquicos, catlicos e conservadores que apoiaran o movemento, e mesmo os restos da
CEDA. Os monrquicos sumronse oficialmente o 16 de maio.
No Novo Estado Franco concentrou todo o Poder na sa persoa: exrcito, goberno do Estado,
partido nico. Un novo rxime con caractersticas totalitarias e de extraordinario poder persoal que
se manifestou tamn na adopcin do ttulo de Caudillo, desde decembro de 1936. Un rxime
formalmente fascista.
34
Co obxecto de evitar incidentes, consciente ou inconscientemente provocados, pero que en todo caso
poden perturbar a boa harmona da retagarda, ponse en coecemento de todos os afiliados Falange
Espaola Tradicionalista e das JONS, que os nicos berros que deben darse en concentracins,
manifestacins e desfiles, etc., son estes: FRANCO, FRANCO, FRANCO; ARRIBA ESPAA; VIVA
ESPAA e ESPAA UNA, GRANDE Y LIBRE. Calquera outro en relacin co Movimiento ser
considerado como lanzado con propsito de perturbacin e axeitadamente sancionado polas autoridades do
Partido e do Estado. Sern responsables do incumprimento da anterior os xefes respectivos.
Boletn del Movimiento, n 7, 1 noviembre 1937, II Ao Triunfal
O rxime ditatorial
Desde 1936 o novo rxime ditou unha lexislacin
regresiva e leis represivas, que nas sas ideas
fundamentais foron a base da Espaa franquista, sobre
todo nas sas primeiras etapas.
O Estado concibiuse como centralista e unitario, como
se dica no punto 2 do programa da Falange: Espaa
unha unidade de destino no universal. Non teen
cabida, polo tanto, os poderes autonmicos.
A Igrexa identificouse co novo rxime poltico, o que lle
permitiu unha situacin de privilexio. O franquismo
encontrou nela a sa lexitimacin. O rxime pasou a
denominarse nacional-catolicismo, que expresa a
identificacin do Estado coa Igrexa. Contando co apoio
moral e material da Igrexa, a sublevacin e a guerra foron
cualificados de Cruzada nacional.
As leis e decretos do Goberno de Burgos derrogaron a
lexislacin da Repblica e, concederon importantes
privilexios Igrexa. Quedaron suprimidas as leis de
divorcio e matrimonio civil, a Lei de Confesins e
Congregacins Relixiosas, restableceuse a Compaa
de Xess, restableceuse a retribucin aos sacerdotes,
eximiuse de contribucin territorial aos bens da Igrexa, a
educacin relixiosa fxose obrigatoria, etc. A relixin estaba presente en todo: un decreto de abril
do 37 obrigou aos mestres a colocar na aula unha imaxe da Virxe, de preferencia en la
invocacin muy espaola de la Inmaculada Concepcin e a imaxe do santo crucifijo nos
institutos de ensino medio e universidades.
Derrogouse toda a lexislacin social e laboral da Repblica, anulndose as iniciativas de reforma
agraria e suprimndose todos os partidos e sindicatos.
Como Presidente da Junta de Defensa Nacional, veo en decretar o
seguinte:
Artigo segundo. As fincas rsticas invadidas por campesios ou
xornaleiros, con posterioridade data de 16 de febreiro de 1936,
cunha situacin non lexitimada pola superioridade e se os
propietarios desexan recuperalas para a sa explotacin,
reintgranse plena disposicin dos seus donos, quedando anulados
e sen valor, mentres non se renoven por vontade das partes os
pactos ou contratos que, para formalizar a situacin creada, puidesen
firmarse. Os propietarios non tern a obriga de satisfacer os labores
que nas mesmas tean realizado os intrusos.
Burgos, a 25 de setembro de 1936. Miguel Cabanellas
En marzo do 38 promulgouse o chamado Fuero del

Trabajo, inspirado nas ideas sociais do fascismo italiano.
Definase ao novo Estado como Nacional e Sindicalista.
Na orde cultural e educativa, estableceuse unha rxida
suxeicin s normas dogmticas e relixiosas, combatndose
35
os postulados do liberalismo e da democracia. O novo calendario de festas reflecta claramente os

intereses do novo Estado: o 13 de xullo declarouse da de loito nacional, e a Calvo-Sotelo primeiro
mrtir; o 18 de xullo, festa nacional, aniversario da sublevacin no que Espaa se alzou
unanimemente en defensa da sa fe, contra a tirana comunista e contra a encuberta
desmembracin do seu solar.
Finalmente, a derrota da Repblica destruu toda esperanza de emancipacin para a muller. Os
grupos que participaron no Alzamiento estaban de acordo en que o lugar da muller estaba na
casa. Mantvose a vixencia da lexislacin laboral anterior Repblica, e proxectouse unha nova
lexislacin para protexer familia tradicional: O Estado en especial prohibir o traballo nocturno
das mulleres, regular o traballo a domicilio e liberar muller casada do taller e da fbrica.
A nova muller que defenda o rxime pode
definirse polas promesas que teen que cumprir
as Margaridas de Tafalla:
Prometen ao Sagrado Corazn de Xess () catro
cousas:
1. A modestia no vestir como uniforme: manga longa,
escote cerrado, faldra ata o calcaar, traxe folgado no
peito e faldra folgada.
2. Non ler novelas, peridicos, revistas sen a licenza
eclesistica.
3. Non acudir ao cine e nin ao teatro sen contar coa
censura de Accin Catlica e non bailar nin en pblico
Seccin Femenina en Vilanova, 1937
nin en privado os bailes sados deste sculo e estudar e
aprender os rexionais antigos non s de Navarra, senn
de Espaa enteira.
4. Mentres dure a guerra non usar pinturas nin cosmtico ningn.
!Viva Cristo Rei! !Viva Espaa!
A represin
Na zona dominada polos sublevados desencadeouse un proceso de sistemtica persecucin e
asasinato dos adversarios polticos, membros de organizacins sindicais e polticos esquerdistas e
republicanos, s que seguiron as execucins dos mandos militares que se negaran a unirse
sublevacin. Foron decenas de miles as vtimas mortais da represin durante a guerra e a
postguerra.
A Anxo Casal paserono ao pouco tempo. A Alexandre Bveda fusilrono. E con eles centos mis.
Nos primeiros das o que mis se notaron foron as medidas derivadas do estado de guerra (non poder
circular en grupos maiores de tres, etc) e ns, con moitas precaucins, claro, procurabamos vernos uns aos
outros para intercambiar a informacin que se ouva pola radio ou se recolla por outras fontes. Pero pasado
algn tempo comezaron as detencins. Logo, os paseos. Iniciouse o terror, o gran medo que a ir en
aumento. Polas noites, cando sentas o motor dun coche encollaseche o corazn de anguria pensando
onde parara. Se pasaba sen se deter, respirabas tranquilo. Logo, polas mas, pescudabas con medo as
novas dos que morreran aquela noite (). Mentres, foron desaparecendo moitos compaeiros: uns como
Bveda foron fusilados, outros como Galn Calvete, paseados; algns estaban presos agardando o consello
de guerra; outros fuxidos no monte. O terror represivo fora producindo a total incomunicacin.
Testemuo do galeguista Ramn Pieiro
A represin, de todas maneiras, continuou durante anos, manifestndose non s nos mortos
oficiais senn na persecucin de dirixentes polticos e sindicais, nos significativos cambios dos
nomes das ras ou en confesins esixidas aos militares e funcionarios pblicos considerados non
adictos (Acta de retractacin).
Acta de retractacin
Ante o tribunal de persoas honorables que estn presentes DECLARO.
1. Non estar conforme coa poltica da chamada Fronte Popular, cos procedementos de que esta se vale e
ten valido para esnaquizar e afundir nosa amada Espaa, coa vileza dos seus directivos e homes de
goberno, cos seus asasinatos e roubos, coa submisin a Rusia, coa desvinculacin da Patria, manifestando
que se algunha vez puido desviarme como ideal demcrata, repgnoo actualmente.
36
2. Non pertencer seita masnica, nin ter relacins con ela,

crndoa vil, miserable e inimiga da Patria, da mia familia e da
mia dignidade como home e como espaol.
3. Non pertencer a ningn partido poltico nin afiliarme no
sucesivo mentres me atope en servizo activo.
4. Estar de acordo coa alteza de miras, patriotismo e nobres
finalidades que conduciron ao Movimiento Salvador do noso
Exrcito.
Autorizo para que se faga deste documento o uso que tean por
conveniente.
O triunfo do bando nacional pechaba un perodo da

Historia de Espaa caracterizado polas expectativas, as
esperanzas e as liberdades e abra outro, o Franquismo,
que en palabras do poeta Celso Emilio supuxo unha
longa noite de pedra.
Cando o 9 de outubro do 36 aparecen paseados na Ponte do
Regueiro os corpos de Manuel Guilln Abalo, Ramn Muos
Lorenzo, Severino Garca Teijeiro, Jos Domnguez Gonzlez
Boullosa, Xess Froiz Gmez e Juan Bacariza Snchez,
prodcese un grande impacto na Estrada.
Don Nicols, o crego, demostrou a sa simpata cos perseguidos
en mltiples ocasins nas que era testemua habitual no seu
favor en moitas causas militares. (...) Do xuz, Fermn Bouza
Brey, xa se ten comentado a estratexia de procesar pola va civil
a aqueles que an ser paseados, para poelos a custodia formal
e evitar males maiores. Neste caso, como a sa obriga, anda
que lle insisten que se abstea, esixe explicacins Garda Civil
para que se investigue eses crimes. (...)
Na praza do mercado, diante do crcere e dos cuarteis da
falanxe e da Garda Civil, reunronse entorno a Don Nicols
ducias de mulleres que o acompaaban para esixir un enterro
cristin. Cmo os van enterrar no monte? como crego a mia
obriga darlles un enterro cristin!.
E nese contexto que destaca unha muller que entre a multitude
vai mis al que o xuz e o crego. Unha vez que Bouza Brey
identificou os cadveres e recibiu as explicacins da Garda Civil
(que como eran de esperar mentan para encubrir aos falanxistas
alegando unha suposta fuga) e que Don Nicols logrou que se
enterraran no cemiterio de Figueroa, anda que nunhas caixas de
pino e nun corredor sen ningunha lpida; unha moza leva a
iniciativa de ir levarlle flores, e con ela moitas mulleres
estradenses dan o paso de renderlle homenaxe aos cados. Esta
moza Mara Pereira Rial, quen fora tesoureira do Partido
Galeguista, irm do Concelleiro e dirixente dese partido, Camilo;
prima de Virxinia, a muller de Castelao; agora tia unha razn mis para levar flores. O seu home, co que
via de casar haba menos dun ano, estaba a ser procesado e pedase a pena de morte. Manuel Vzquez
Cruz, o Gaitas. Un mecnico excepcional e xovial. A acusacin, a de costume, os militares que se
rebelaron contra o goberno imptanlle a el, que foi leal, o delito de rebelin militar. As testemuas a favor,
as de costume. Non poda faltar Don Nicols, xunto ao xuz Bouza Brey e mesmo unha empresaria de
dereitas.
De nada valeu porque a maquinaria de matar necesitaba unha vtima mis para alimentarse e non escoitaba
a ningun. As 715 da ma do da dous de decembro de 1936, foi conducido Manuel Vzquez Cruz, desde
o instituto de Segunda Ensinanza no que estaba confinado en Capilla at o quilmetro 1 da estrada de
Campa onde se atopaba formada a forza armada. Al colocado fronte ao piquete de execucin recibe a
morte. O certificado mdico indica colapso cardaco. Qu corazn non deixara de latir logo dunha descarga
dun pelotn de fusilamento, anda que s tia 29 anos? A sa muller non puido recuperar o corpo mais
rendeulle homenaxe no corpo sen vida dos que sufriran a sa mesma sorte na Estrada.
Debuxos dos albums de Castelao:
Galicia Mrtir e Atila en Galicia
Quen leva flores a unha foxa comn. O caso de Manuel Vzquez Cruz, Gaitas. Xon Carlos Garrido.
http://www.tabeirosmontes.com/ponte-do-regueiro.html
37
NDICE
Introducin: o contexto internacional
pax. 1
1. A Ditadura de Primo de Rivera (1923-1930)
pax. 2
1.2. O Directorio Militar
pax. 2
1.3. O Directorio Civil
pax. 4
1.4. Fin da Ditadura e da Monarqua
pax. 6
2. A Segunda Repblica (1931-1936)

2.1. O Bienio Progresista (1931- novembro 1933)
pax. 7
pax. 7
2.1.1. As eleccins de xuo de 1931
pax. 7
2.1.2. A Constitucin de 1931
pax. 8
2.1.3. O voto feminino
pax. 9
2.1.4. As grandes reformas
pax. 10
2.1.5. A conflitividade social
pax. 16
2.2. A Repblica de Dereitas. O Bienio Negro (novembro 1933-1935)
pax. 18
2.2.1. A organizacin das dereitas: a CEDA
pax. 18
2.2.2. As eleccins de novembro de 1933
pax. 19
2.2.3. O goberno das dereitas
pax. 19
2.2.4. O movemento revolucionario de outubro de 1934
pax. 20
2.3. A Fronte Popular (febreiro-xullo 1936)
pax. 22
2.3.1. As eleccins de febreiro de 1936
pax. 22
2.3.2. O Goberno da Fronte Popular. O Estatuto de Galicia.
pax. 23
3. A Guerra Civil
pax. 25
3.1. Sublevacin militar e guerra civil
pax. 25
3.2. O desenvolvemento da guerra
pax. 26
3.3. As causas da derrota republicana. A intervencin estranxeira
pax. 29
3.4. A Repblica durante a guerra
pax. 31
3.5. A Espaa franquista
pax. 33
Desfile de la victoria, Madrid, maio 1939
38

Unidade 5 - Ditadura, República e Guerra

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Unidade 5 - Ditadura, República e Guerra

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

UNIDADE 5: DITADURA, REPBLICA E GUERRA

- O contexto internacional de entre

1. A Ditadura de Primo De Rivera (1923-1930)

O Presidente do Goberno propuxo a destitucin de Primo e dos demais xenerais implicados. O

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

A Ditadura obtivo un amplo consenso na primeira

O Directorio Militar con Alfonso XIII

Reunidos os Comits Executivos do Partido Socialista e

A Executiva da UGT mesmo aceptou a participacin dos seus representantes en organismos

- O control da colonia de Marrocos

a industria espaola e o intervencionismo estatal

- As eleccins municipais do 12 de abril de 1931

2. A Segunda Repblica (1931-1936)

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

En xuo do 31 celebrronse as eleccins cunha participacin do 65% do electorado e deron a

Entre os partidos da dereita, ademais dos monrquicos alfonsinos e os carlistas, foron

2.1.2. A Constitucin de 1931

Os poderes de todos os seus rganos emanan do pobo

A Repblica constite un Estado integral, compatible coa

A bandeira da Repblica espaola vermella, amarela e morada.

O principal obxectivo da Constitucin foi a ampliacin dos dereitos cidadns, recollendo

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

Clara Campoamor, tamn deputada e membro do Partido Radical,

<<ACCIN POPULAR, MUJER: Vota la candidatura de derechas y contra

demasiada lentitude (movemento revolucionario anarquista da zona industrial do Llobregat, en

A redaccin do famoso artigo 26 serviu dereita non republicana

Ilustracin anticlerical do diario

Discurso de Azaa, Ministro de la Guerra

O goberno provisional enviou a Barcelona aos

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

As terras da nobreza e as dos que participaran no

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

En tres ocasins a CNT lanzou movementos insurreccionais de mbito nacional.

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

A partir de Casas Viejas a coalicin entre socialistas e republicanos de esquerda empezou a

O seu lder foi Gil Robles, lder

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

2.2.2. As eleccins de novembro de 1933

Cola para votar, novembro 1933

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

Discurso de Lluis Companys proclamando o Estat Catal (6 de outubro de 1934)

A derrota da insurreccin en Catalua significou a

Generalitat encarcerada (Alfonso, 1934

En Asturias, porn, a represin contra o movemento obreiro asturiano tivo caractersticas de

A represin foi dursima. En Asturias fusilouse a

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

Columna de prisioneiros, Asturias 1934

inclua os seguintes puntos fundamentais:

O pacto non era un programa revolucionario, senn que

historia anterior da Repblica, segundo di o historiador Malefakis,

4. Decidiuse a reactivacin do programa de construcins escolares

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

3. A GUERRA CIVIL (1936-1939)

3.2. O desenvolvemento da guerra

Guernika, arrasada pola Legin Cndor alem, abril de

Mentres, durante o mes de xullo, o exrcito

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

daba conta da terminacin da guerra civil, unha guerra que

Unidade 5: Ditadura, Repblica e Guerra. H Espaa. IES Antn Losada

O Bando Nacional contou co envo masivo de material blico,