ANADOLUDA

KIRSAL MMARLIK

Metin ve grseller: EKL Vakf

Tasarm: Yakup ahiner
Basm tarihi: Eyll 2012
Bursa Bykehir Belediyesi, Tarihi Kentler Birlii ve EKL Vakf ibirlii ile Ekim
2012 tarihinde Bursada dzenlenen Uluslararas Krsal Yaam, Krsal Mimari
Sempozyumu iin hazrlanmtr.

indekiler
nsz

Krsal Mimarlk

Anadoluda Krsal Mimarlk

Anadolu mimarlnn tarihesi

Anadolu ncesi Trklerde konut

Trk boylar Anadoluda

10

Anadolu Krsal Mimarlnn zellikleri

11

Krsal mimarlkta malzeme

14

Krsal Mimarlk rnekleri iin Koruma Yaklamlar

Ulusal zmler iin ereve

16
18

21. Yzylda Krsal Mimarlk

21

Sonu

23

Kaynaka

24

nsz
Anadoluda ilk savunma yaplar ve kalelerden balayarak arlara ve giderek mahallelere
uzanan paylamlar dizisinin son aamasnda, bu kez de byk lekli yerleimleri besleyen
ana kaynaa, krsal alana odaklanm bulunuyoruz. Bursa Bykehir Belediyesinin
nderliinde dzenlenen bu sempozyumlar dizisi, yerleik yaamn ana eksenini oluturan
eleri, ulusal ve uluslararas boyutta tartmaya aarak, 2009 ylndan bugne bir tarihsel
drtlemeyi gerekletirmi oluyor.
Tarihin ilk yerlemeleri arasnda yer alan Anadolu kylerinin evresinde oluan krsal alan,
insan topluluklar iin beslenme bata olmak zere, temel gereksinimleri karlayan, olmazsa
olmaz yaam kaynadr. 15. yzyldan bugne ulaan Aksarayn Kalanlar ky gibi, bugn
bu yerlemelerin bazlar hl yaamn srdryor. Bugne kadar koruma politikalarmzda
bilerek, bilmeyerek gz ard ettiimiz bu yerlemelerin de koruma yntemlerinin artk
konuulma zamandr.
Kentlerimiz yllardr, on yllardr youn bask altnda Gecekondudan kentsel dnme
uzanan, iki arada, ar bir Almanya deneyimini de yaamak zorunda kalan krsal
insanlarmz, neredeyse yarm yzyl bulan bir dnemi savrularak geirdiler. Tarm
alanlarnn k, kylerin yallara kalm olmas bu srecin, en yaln ifadeyle ac sonudur.
Bugn genler kentlerin kargaasnda kendilerine yaam frsatlar ararken, ky retiminin
ykn yallar tayor. Yarn ise bilinmezlerle dolu.
Bugn kentlerin boucu temposundan bunalan insanlar, krn iyiletirici gcnn zlemiyle
kylere yneliyor. Bir anlamda laboratuvar deeri tayan kyler, bugnn kuaklarna
mimarln en katksz halini sunuyor; doa-insan-kltr etkileimini en yaln biimiyle gzler
nne seriyor. Binlerce yllk deneyimlerden szlerek gelen krsal mimarlk rneklerinden
renecek ok eyimiz var. Ky varlmzn envanter haritasnn karlmas, bu hazinenin
altnn izilmesi, bugnn kentlerinin bunaltan sorunlar karsnda yaanabilir ortamlar
tasarlayabilmenin en yaln ipularn verecektir.
Kaynan krsal alandan alan yeni bak alarnn nn amak istiyoruz. Yerlemelerin
btncl bir biimde deerlendirilerek, yeni bir doal ve kltrel evrenin olumasna
nayak olacaz. Amacmz mimarlkta ilevselliin kaybolmasn nlemek, blgesel
farkllklardan kaynaklanan eitlilie ve birikim zenginliine dikkat ekmek olacak. Bursa
Bykehir Belediyesi bu bilinle yakn evresindeki kylerden dalara uzanarak, ky
rgtlenmesine destek verirken, amaca ynelik ilk admlar atyor. Ekim 2012 tarihinde
Bursada yaplacak Krsal Yaam, Krsal Mimari Sempozyumunun bu yolu aacana
inanyor, bu organizasyona inanan ve emei geenleri gnlden kutluyorum.

Prof. Dr. Metin Szen

Krsal Mimarlk
Krsal mimarl en iyi, halk tarafndan yaplan halkn mimarldr szleri anlatr belki
de Sanayi ncesi usta ii yaplar ifade eden bu deyim, birbirine akraba farkl nitelemelerle
de anlr: halk mimarl, yresel/yerel mimarlk, vernakler mimari, spontan mimarlk,
Tarm a mimarl gibi. Krsal mimarlk, ou kez konutlar iin kullanlan, belli bir dneme
ve yreye zg mimarlktr. klim, yeryz ekilleri, toprak ve su gibi doal zellikler, yakn
evredeki malzemeler ve yaam kltr krsal mimarln oluumunda balca etkenlerdir.
Krsal mimarln en nemli boyutu yapnn ilevidir; estetik kayg ikincil nemdedir.
Krsal mimarlk yerel gereksinimlere ve yapm malzemelerine dayanan, yerel gelenekleri
yanstan bir mimarlk trdr. ou kez incelikten uzak olarak grlp gzard edilse de
ada tasarma ynelik nemli bir esin kayna olduunu savunan hayranlar pek oktur.
Yapnn ilevsel gerekliliklerinin tesine geen bir estetik kaygyla, meslekten bir mimar
tarafndan bilinli olarak yapya eklenen slup zellikleriyle tanmlanan incelikli mimarlk
anlayndan btnyle farkldr. Bu iki anlay, sanayi ncesi dneme zg yap tasarm ve
retimi ile Sanayi Devrimi sonrasnda gelien mimarlk eitimi ve profesyonel mimarlk
arasndaki temel fark birbirinden ayrr. Ayrca, antlar, saraylar, konaklar da ieren incelikli
bir tasarm ve slup anlayna sahip olan geleneksel mimarlktan da farkl dnlmelidir.
Dnya Vernakler Mimarlk Ansiklopedisinin tanmna gre ise krsal mimarlk; [...] halk
tarafndan yaplm tm evler ve dier yaplar kapsar. Seilen evrenin olanaklar ve elde
varolan malzemelerle, ounlukla konut sahibi ya da yerel yap ustalar tarafndan
geleneksel tekniklerle ina edilmitir. Halk mimarlnn tm formlar belirli gereksinimleri
karlamaya yneliktir; bu gereksinimlerin ardndaki kltrn, yaam tarznn, ekonomik
faaliyetin ve deerlerin izlerini tar.
Krsal yaplar ve yerlemeler, insanla doa arasndaki etkileimin benzersiz rnekleridir. Halk
mimarl ya da krsal mimarlk, bir tasarm metodolojisine bal, eitimli profesyonel
mimarlar tarafndan deil, gndelik yaamn iinden gelen yap ustalar tarafndan ina
edilen yaplar ifade eder. Zaman iinde evrilir, yapdan yapya deiir ve duraanlktan uzak
bir faaliyettir. Bu evler doal evreleriyle olaanst bir uyum iindedir ve evreye olumsuz
bir etkileri hemen hemen yoktur.
Barnaktan te: Anadolu Kr Yaplar balkl kitabnda Aran, mimar gzyle ele ald kr
yaplarn zetle yle anlatyor: Kr yaplarnn fark, doal karakteridir. Yapay bir slup
kaygsna dmeden, sanayi ncesi toplumun geleneksel gereksinimleri dorultusunda, yer
ve iklimin koullarna kar bir yanttrlar. Okumas yazmas olmayan yap ustalar eliinde

yresel insanlar, basit ara gerelerle, evreleriyle uyum iinde ve yzlerce yldr evrilen bir
zanaat yntemi ile bu yaplar kurgularlar. Btn bu salam yapnn ardnda kuaktan kuaa
aktarlan bir kadim bilgi, deneyim, beceri ve ustalk yatmaktadr. Krsal yaplar kltrn zel
yaamn, barnma gereksinimini, doa ile i ie yaayp gitme bilgeliini sergiler. Sradan
insanlarn gnlk yaamlarn tm yalnl ile doann acmasz koullarna kar durarak
srdrme mcadelelerinin birer simgesidirler. (Aran, 2000: 14-15,48) Aran ayrca kr
ustalarnn hnerlerini sze, yazya, izgiye dkme becerisine uzak olduklarn, bu zanaat
babadan dededen, ustadan kalfadan grdklerini yaparak rendiklerini, deneye deneye,
uygulaya uygulaya yaama aktardklarna iaret eder. Ta, toprak, kire ve ahabn her birinin
farkl younluunu, tama gcn, s tutmasn, nem geirmesini, eskime mrn,
damarlarn ve katmanlarn zamanla tanyp, malzemeyi doasna gre kullandklarn
vurgular (Aran, 2000: 15, 194, 198).
Krsal mimarlk ve halk mimarlna ilk olarak dikkat eken, Arts and Crafts Movement olarak
nitelenen akmn nclerinden William Morris oldu. 19. yzyln ikinci yarsnda ngilterede
ortaya kan hareket, sanat-zanaat ayrmn ortadan kaldrmay, el emeine dayanan retimi
yeniden canlandrmay savundu. Mimarlar W. Morris ve P. Webb, tasarladklar yaplarda
krsal mimarla zg bir yalnl ve retim biimini denediler. Sanayinin yaratt evre
irkinliine kar, halk sanatlar ve yntemlerini yeni bir k olarak grmekteydiler. Ne var ki
krsal mimarlk rnekleri yakn zamanlara kadar mimarinin nemsiz paras saylarak
incelenmeye deer bulunmadlar. Ancak 20. yzyln ortalarnda, estetik deeri olan birer
rnek olarak mimarlk sergilerinde yer almaya ve kltr evrelerinin ilgi merkezi olarak
kitaplarda grlmeye baladktan sonra krsal mimarlk tannrlk kazand.
Halkbilimi de bu yaplarn halkn deer yarglarn, dnya grn, gelenek-grenek ve
inan sistemlerini, aile ve akrabalk balarn, komuluk ilikilerini anlamaya kaynaklk eden
en nemli verilerden biri olduu anlaldktan sonra krsal mimarlkla ilgilenmeye balad.
Halkbilimci Mahmut Davulcunun tanmyla halk mimarisi, Halkn kendi olanaklar, koullar
iinde, gereksinimlerine dorudan karlk arayarak, kltr birikimine ve gelenek izgisine
doatan eklenerek, katlml bir yolla gerekletirilen yaplardr (Davulcu, 2008:
www.folklor.org)
Her ne kadar evler krsal mimarlk iinde zel bir konuma sahip ise de, ky yerlemelerindeki
samanlk, ahr, avlu, bahe, ambar, ky mescidi, cami, depo, ky kahvesi, deirmen, ky
odas, kpr, tuvalet, kuyu, kmes, al, ilik gibi yaplar da krsal mimarln alan iine girer.
Krsal mimarlkta yap tipleri ve yaplara verilen isimler yreden yreye farkllk gsterebilir.
klim artlar, corafi konum, yeryz ekilleri, gelenek ve grenekler, toplum yaam, retim

ve tketim biimleri ve inanlar kr yaplarnn biimlenmesi srecini belirler. zellikle evlerin

oluturulmasnda dikkate alna her e, ev sakinlerinin yaam biimine ve ekonomik
faaliyetlerine gre tasarlanr ve retilir. Bu nedenle ilevsellik biim ve estetiin nnde yer
alr. Yaplarda insani llere gsterilen zen, modern mimarinin aksine, insana ve yaamna
gsterilen saygy ifade eder.
Halk mimarisinde inaat ya bizzat evin sahibi ya da yerel ustalar tarafndan, ii smarlayann
da katlmyla gerekletirilir. Bu zanaat babadan oula usta-rak ilikisi ierisinde, kuaktan
kuaa aktarlan bilgi, beceri ve deneyime dayanr. Gelenek bazen artc bir biimde
binlerce yl geriye kadar uzanr. Bat Anadoluda yaplan kazlarda karlalan dikdrtgen
planl, n avlulu evler bugn dahi Anadolunun yaygn emalarndandr. 1950li yllara ait
Boazkyn kerpi evleri de biraz tesinde, ren yerinde bulunan Hitit konutlarn hatrlatr.
M.. 5400 yllarna tarihlenen Haclarda bulunan evler Anadoludaki 20. yzyl evlerine,
gerek kullanlan malzeme ve gerekse mekn anlay bakmndan ar derecede
benzemektedir (Szen&Eruzun, 1992:19).
Krsal mimarlkta bilgi ve becerinin byk lde deneyimle elde edilmesi, zellikle ilevsel
yn ar basan yaplarda, farkl corafyalarda bile artc benzerlikler dourabilir. rnein
Trkiyenin Dou Karadeniz blgesindeki ahap serenderler ile spanyann Galicia
blgesindeki ta zahire ambarlarndaki benzerlik buna rnektir (Gke, 1979: 22).
Kr yaplar ve bunlarn bir araya gelerek oluturduu geleneksel doku, modern mimarlk
uygulamalarnn tersine, bireyden topluma doru genileyen bir yap gsterir. Bir baka
deyile tasarm oda, ev, sokak, mahalle ve kent biiminde organik bir anlayla yaylr. Bu
yap ierisinde kimlikler, gelenekler, inanlar ve kltrler ifade edilme olana bulur. Krsal
mimarlk rnleri gsterisiz, yaln ve evresiyle uyumludur. Kullanlan doal malzeme en
yakn yerel kaynaklardan, ustalar veya ev sahipleri tarafndan salanr. Malzemenin kolay
elde edilmesi ve iklim zelliklerine uygunluu nemlidir. Krsal yerlemelerin en temel
ilkelerinden biri de evlerin iini grmemek, bakasnn nn kapatmamak, mahremiyeti
engellememektir.

Anadolu Mimarlnn Tarihesi

nsanolu tarih boyunca doayla elikili bir iliki ve etkileim iinde yaad. Doann egemen
gcn temsil eden tufanlar, depremler, heyelanlar, seller, dondurucu klar ve kavurucu
yazlar, glnn gsz yok ettii canllar dnyas ve daha nice doa olay ve esi, insan
srekli savunmaya ve direnmeye zorlad. Yaam olanakl klan tm kaynaklar canllara ve
tabii insana, cmerte sunan doa, yerine gre insan iin en acmasz tehditlerin de kayna
oldu. Doann yok edici gleriyle var edici gleri arasndaki sonsuz mcadele srp
giderken, insanla doa arasnda da hi bitmeyen bir egemenlik mcadelesi yaanageldi.
Varolu mcadelesi iinde bir yandan doann sunduklarn kullanarak yaamn srdren
insanolu, bir yandan da doann kart glerini kontrol altnda tutma abas ile yeni
teknikler, yaratc zmler retti. Bu srete barnma ihtiyac ile yaplan konutlar, zellikle
varolula ilgili ok katmanl anlamlar barndran bir olgudur. Konut, yalnzca fiziksel bir
korunma ihtiyacnn soncu olmayp, ayn zamanda sosyal, kltrel ve duygusal ihtiyalar da
karlayan, insann dnyasn anlamlandrma abasn ve aidiyet duygusunu da temsil eden
bir gerekliktir.
Yeryz ekillerinden iklime, bitki rtsnden canl trlerine artc bir eitlilie sahip
olan Anadolu corafyasnda insan topluluklarnn grlmesi ilk kez Paleolitik dneme
rastlar. Karain, Beldibi ve Belba gibi maaralar, bu avclk / toplayclk ann
insanlarnn balca barnaklar arasnda yer almaktadr. Yerleik hayata geilen Neolitik
dnem ise ilk insan yapm evlerin, bir baka deyile ilk mimarlk uygulamalarnn, giderek
ky olarak tanmlanabilecek ilk yerleim yerlerinin ortaya kt zaman dilimidir.
lk yerlemeler su kaynaklarna yakn, yerleime uygun alak tepelere kurulur. Bu
yerlemelerin ilk rneklerinden olan ayn, Anadoluda halk mimarisinin ilk
nclerinden saylr. Dnemin en byk yerlemesi olan atalhyk ise, avlularn
evresine yerlemi birbirine bitiik, kk dikdrtgen evlerden oluan daha ileri bir
yaplama rnei sergiler. Girileri damlardan salanan bu kapsz evler kerpi veya
balkla ina edilmitir; atya yakn yerlerdeki kk deliklerden k ve hava alrlar.
Mersin Ymektepedeki ayn dneme ait, ta temel zerine kerpiten yaplan evlerin ise
bir oca, yan tarafnda da bir ahr/al bulunmaktadr.
Madenin bulunmasyla Kalkolitik aa geildiinde, evlerin bazlarnda iki kata kld
grlr. Bugn Anadolunun birok yerindeki krsal mimarlk rneklerinde hl grlen
sundurmal giri bu dneme zg bir yeniliktir. Kendilerinden nceki rneklerdeki
zelliklere ek olarak; duvarlarnn sval oluuyla dikkat eken Burdur yresi Haclar evleri,
ahap hatllarla takviyeli Yozgat Aliar evleri, iki odal, ocak ve tandrl Alacahyk ve

Byk Gllcek evleri, d alar ke talar ile salamlatrlm Mersin Ymektepe evleri,
daha sonraki alarn krsal yaplarna rnek oluturacak mimarlk oluumlardr. Yine bu
dneme ait anakkale Troya ve Denizli Beycesultanda megaron tarz (uzun duvarlar kap
duvarn aarak darya doru uzanan ve bir avlu oluturan dikdrtgen odal) kerpi evler
bulunmutur.
Anadolunun yaz ile tant Tun anda, Mezopotamya ile ticaret ilikileri de
hareketlenmitir ve bu corafyada gelien kent yaamnn etkisiyle, Anadolunun
dousunda bit-hilani denilen, bir avlunun iki yanndaki meknlardan oluan konutlar
grlmeye balamtr. Ayn ada Orta Anadoluda, bugn de kylerde yaygnln
koruyan bir iki odal kerpi ev mimarisine karlk, Antalya Karata-Semaykte duvarlar
ahap kaburgal, tek katl megaron tarznda kerpi evler karmza kar. Genel olarak
bakldnda, ta temel zerine kerpi malzemeden, iki odal, frn, oca bulunan,
duvarlar sval basit evler, bu dnem Anadolu konutlarnn genel karakterine iaret
etmektedir. Asur ticaret kolonileri ana ait Kayseri Kltepedeki evler de oca ve tahl
ambarlar bulunan, alt kat depo ve iliklerden, st kat ise yatma ve oturma meknlarndan
oluan iki katl kerpi yaplard.
Anadolunun ilk merkezi devletini kuran Hititlerin kentleri; avlulu, dikdrtgen planl, bir
ka mekndan oluan, ta temel zerine kerpi basit konutlardan olumaktayd. Evlerin
pek ou iki katldr ve alt katlar ambar veya ilik olarak kullanlmaktadr. st katlarda ise
oturma ve yatak odalar bulunur. Dikdrtgen planl iki odal ev tipi, bu dnemin ana
biimidir ve dz balk at ile rtl evlerin iinde muhakkak ocak bulunmaktadr. orum
Boazky (Hattua) ve dier Hitit yerleimlerindeki konutlarn hemen hemen hepsinin
tasarm byledir.
Dou Anadoluda Urartular ise konutlarnn temellerini kayalara oymu, stne evlerini
kerpiten ina etmilerdi. Bu blgede n avlulu iki odal evlerle, ikinci kat ahap stunlar
zerine oturan hatllarn hasrla kapland iki katl evler de bulunmutur.
Bat Anadoluda Frigyallarn, megaron ya da ksaltlm megaron tipinde konutlarda
yaad Gordion kazlarnda bulunmusa da, onlardan sonra blgeye gelen Lidyallarn ta
duvarl, ahap daml ve sazdan yaplm evleri tercih ettikleri tahmin edilmektedir.
Bat Anadolu kylarna Yunanistandan gelen onlarda ise megaron tipi evlerden tremi,
avlu, n galeri (prostas) ve ana salondan (oikos) oluan, daha sonra selamlk olarak
nitelendirilebilecek andron olarak adlandrlan meknlar eklenmi, prostasl evler yaygnd.
Hellenistik dnemle birlikte Anadoludaki konut mimarisinde, stunlu revaklarla evrili bir

avlu evresinde sralanan meknlardan oluan peristilli evler, lks konutlar ortaya kt.
Bu tarz, Roma a boyunca da Anadoluda devam ederken, Efesteki yama evlerine
benzeyen, tipik Roma evini simgeleyen atriumlu evler de grlmeye balad. 2.-3. yzyllarda
kalabalklaan Roma metropollerinde halk iin yaplan ok katl, bitiik dzende, apartman
tarz konutlar da vard.
Bizans dnemine gelindiinde konut tipinde yine bir deiim gzlendi. Belli bir plan
olmakszn, yrenin yer ekillerine gre ve devirme malzemeyle yaplan evleriyle,
kanalizasyon benzeri hijyen sistemlerinden yoksun Bizans yerlemelerinin, ky
yerlemelerinden fark yoktu. Bakent Kostantinopolisin zengin evleri dndaki konutlar,
sktrlm toprak tabanl, hasr kapl atlaryla yoksul grnmlyd. Krsal kesimde de alt
kat kmes, ahr ya da kiler, dardan merdivenle klan ikinci kat, yaam alan olan iki katl
evler yaygnd. Bizans dneminde Kapadokyada maara ilerindeki evler, Orta Anadoluda
tek odal basit evler egemen iken, Akdeniz sahillerinde Antik a gelenekleri devam
ediyordu.

Anadolu ncesi Trklerde konut

Orta Asyada gebe ve yar gebe bir hayat sren Trkler yazn yaylaklarda yurt ad
verilen adrlarda, kn da klaklardaki ahap veya kerpi evlerde yaard. Maverannehir,
Dehistan, Sistan, Harezm, Crcan, Talas ve u ovalarndaki kazlar, Trklerde yerleik
yaamn M..3.-4. yzyllara dayandn gstermekte ise de adr, uzun zaman yaamsal
nemini kaybetmedi ve Anadolunun Trklemesiyle birlikte ta ve tula konut mimarisini de
etkiledi.
Arkeolojik kazlar, M.. 5.-3.yzyllarda Altayl gerlerin usta dlgerler olduunu, gelimi
bir ahap geme teknii kullanarak ev yaptn gstermektedir. Ayrca araba zerinde
tanan, ahap strktrl kulbeleri de bulunmaktayd. Hun ve Gktrk alarnda da ayn
konutlarn devam ettii grlmtr. Yerleik hayatn sz konusu olduu Uygur dneminde
ise arkeolojik kalntlar ve yazl kaynaklara gre gelimi bir konut mimarisinden sz
edilebilir. Uygurlarn bindirme ahap tavan tekniine bugn Anadoluda Erzurum evlerinde
rastlanmaktadr. Yerleik topluluklarn evlerinde Orta Asyann geleneksel toprak mimarisi
egemen iken, gerlii srdren halk, adrlarda yaamaya devam etmekteydi. Gerlik
kltr ve adr hayat Orta Asyada olduu gibi Anadoluda da yzyllarca srd ve Trkslam mimarisini etkiledi.

Trk Boylar Anadoluda

Trk boylar 11. yzyln ikinci yarsndan sonra yerlemeye baladklar Anadoluda,
kkenleri binlerce yl ncesine giden, eitli kltrlerin izleriyle farkllklar gsteren bir

10

mimarlkla karlatlar. Yerleik topluluklar Anadolu corafyasnn ok katmanl geleneini

sahiplenip, nceki dnemin mimari ve kltrel geleneklerini yeni yorumlarla kentlerde
yaattlar. Gebe topluluklar ise kendi barnma alkanlklarn buraya tadlar ve zellikle
krsal kesimde, kendi gelenekleriyle yeni topraklarn koullarndan yeni sentezler yarattlar.
Anadolunun ok kltrl birikimi Trklerin gelmesiyle daha da zenginleti, giderek Seluklu
uygarlna dnt.
Sonu olarak Trklerin Orta Asyadan getirdikleri mimarlk birikimiyle, Anadoluda
karlatklar mimarlk gelenei yzyllar ierisinde kaynaarak zgn bir yapy ortaya
kard. Anadoluda yaratlan bu mimari gelenek Osmanl Devletinin snrlar geniledike,
farkl corafyalara tand, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk, Makedonya, Bosna, Krmda
da benimsendi, etkileri Badat, Kahire ve Sudana kadar uzand.
Osmanl dzeninde krsal kesim kapal bir yap sergilemekteydi. Kk lekli yerlemelerde
halk geimini tarm, hayvanclk ve el sanatlarna dayal ve kendi kendine yeten bir
retimden salamaktayd. Aile iletmeleri ile srdrlen, hem ekonomik hem sosyal hem de
kltrel adan da kapal bir ortam egemendi. Halk mimarisi ve halk sanatlar da bu
ortamda, gemi kltrlerden miras alnan bir birikimle olumutu. 18. yzylda buhar
makinesinin icad ila balayan ve toplumlar kkl bir dnme uratan gelime, Neolitik
dnemden beri sren tarm ve el sanatlarna dayal geleneksel hayat tarzn temelden
sarsacakt. Kk yerlemeler 19. yzyldan itibaren deiime uramaya baladlar.
Batllama abalar kk Anadolu ky ve kasabalarn d dnyaya almaya zorlad; ancak
bu sosyo-ekonomik ve kltrel deiime hazr olmayan geleneksel yaam tarzlar giderek
kntye urad. Gelenekten kopu ve deiim sonucunda, halkn kendi yaratmlar olan
halk sanatlar ve krsal mimarlk da gerileme ve yok olma srecine girdi. Osmanlnn son
dnemlerine kadar varln srdren Anadolu krsal mimarl 19. yzylda, imparatorluu
her ynden kuatan ve sonunu hazrlayan Sanayi Devrimi ile birlikte giderek gemie
gmlmeye yz tuttu.

11

Anadolu Krsal Mimarlnn zellikleri

Geleneksel konutun biimi bir yandan kltrn dnya grn, yaam biimini, deer ve
toplumsal kurallarn yanstr, dier yandan kltrn mahremiyet anlayn, bireyin zel
yaam snrlarn izer, baka insanlarla etkileimini denetim altna alr. Krsal alanda bu
ilkeler dorultusunda evleri biimlendiren balca 4 etkenden sz edilebilir (engl, 2005:
165)
1. evresel etkenler: klim, toporafya, doal doku, insan dokusu, evrede bulunan
malzeme, vb
2. Kltrel etkenler: Dnya gr, kltrel deerler ve normlar, din, dil, aile, akraba ve
toplum ilikileri, yaam biimi, evre/mekn-konut kullanm ile ilgili normlar,
konutun temel ilevi ve anlam
3. Sosyal etkenler: Aile bykl, ailenin sosyoekonomik stats ve toplumsal etki
alan, ailenin dnya gr ve toplumsal tutumlar, aile yaps/ailede roller, ailenin
yaam biimi, ailenin kendilik algs, beklentileri ve umutlar, ailenin konut
deneyimleri
4. Bireysel etkenler: Bireyin konutla kurduu yarar ilikisi, bireyin konutla kurduu
duygusal iliki, bireyin kltrel normlarla ilgili yorumu, eitimi, bireyin yaam
younluu, konut deneyimi, benlik algs
Anadoluda krsal mimarlk, tekdze bir yap olarak karmza kmaz; farkl blgelerin farkl
koullar yaplar zerinde ayrt edici zellikler oluturur. Yine de bu farkllklara ramen, bu
corafyaya zg ortak kltrel etkiler sonucunda aile yaps, dini inanlar ve gnlk yaam
biimleri nedeniyle mimarlk rneklerinde bir btnlk fark edilir.
Trk konut mimarisi ile ilgili ilk sistemli almaya imza atm olan S.H. Eldem, Trk evini plan
zelliklerine gre balca drt gruba ayrmtr:
1. Sofasz plan tipi
2. D sofal plan tipi
3. sofal plan tipi
4. Orta sofal plan tipi
Eldem bu snflandrmada, ev iinde hava akmn salayan sofann konum ve eklini temel
almtr. Sofasz tip olarak nitelenen plan tipi, genellikle scak iklimli blgelerde grlen en
eski tarihli ve yaln evleri kapsamaktadr. Bu tip evler bir avlu araclyla birbirine balanan,
yan yana dizilmi odalardan oluur. D Sofal tipler ise Hitit ve Helenistik dnem evlerine
benzeyen, odalarn basit bir sofa ile birbirine baland evlerdir. klime bal olarak sofa baz
blgelerde kapal, baz yrelerde aktr. nc ve drdnc ev tipleri olan Sofal ve Orta

12

Sofal tipler ounlukla kentlerde grldklerinden, krsal ya da halk mimarl alannn

dnda kald sylenebilir.
Baz aratrmaclar da Anadolu konutlarn ya da Trk evini iklime, corafi blgeye ve
kullanlan malzemeye gre snflandrmtr. rnein D. Kuban iklimin yan sra malzeme ve
teknii de gz nne alarak Anadolu ev mimarisini yedi blgeye ayrmtr:
1. Ta konut mimarisi: Gneydou Anadolu blgesi
2. Ahap hatll ta mimarisi: Erzurumdan teye Kuzey Dou Anadolu blgesi
3. Ahap iskeletli ev mimarisi: Dou Karadeniz blgesi
4. Dz daml kbik ta mimarisi: Ege ve Akdeniz blgesi
5. Ta mimarisi: Orta Anadolunun zellikle Nide ve Kayseri(Eski Kapadokya) blgesi
6. Kerpi mimarisi: Orta Anadolunun ky ve kk kentleri
7. Hm (tayc sistemi aa, kerpi dolgulu, zemin kat okluk ta) yap teknii:
Anadolunun kylar ile orta yayla arasnda, Sivas dolaylarndan batya ve Egeden
Toroslarn kuzey yamalarna uzanan, Balkanlarda da grlen mimari
Ahap atk, kerpi dolgu tekniinin, Orta Asyada Harzem blgesinde en azndan 8.
yzyldan beri kullanld bilinmektedir. te yandan ahap dikme ve hatl yntemi ile kerpi
malzeme ise Anadoluda tarihncesi alardan beri kullanlagelmektedir. zellikle bu
sonuncu grup, Trklerin Anadoluda gelitirdii ev kltrnn gerek temsilcisi olarak
deerlendirilir. Bu tr evler geni bir alanda uygulanm ve Trk evinin ortak zelliklerini
oluturmutur.
C. Bekta, Osmanl corafyasn kapsayan incelemeleri sonucunda, sanayi ncesi Anadolu
krsal mimarlnn temel ilkelerini yle belirlemitir:
1)Yaama, doaya, evre koullarna uygunluk
2)Gerekilik, aklclk
3)ten da zm
4) mekn ve d mekn uyumas
5) Tutumluluk
6) Kolaylk
7)llerin insan bedeni temel alnarak oluturulmas
8) klime uygunluk
9)Gerelerin en yakndan seilmesi
10)Esneklik

13

Krsal dokuyu oluturan parsellerde genellikle ana yapya ek olarak ahr, samanlk, tandr,
frn, depo, tuvalet vb. ilevi gren, avlu / bahe evresine dizilmi tek katl servis yaplar
mtemilat mevcuttur.
Bu ltler zerinden bakldnda Anadolu krsal mimarlnn gsteriten uzak, yaln, insani
boyutlarda ve ilevsel olduu dikkati eker. Genellikle evler bir veya iki katldr. Tek katl
evler zeminden ykseltilerek mekn nemden korunmaktadr. Tatan ina edilen zemin
katlarda, sar duvarlarla mahremiyetin korunmas gzetilmi, bahe duvarlaryla da evin
sokakla ilikisi kesilmitir. Zemin katlar baz yrelerde ahr, tarmsal retimin youn olduu
blgelerde ise tahl deposu olarak kullanlmtr; bu kat mutfak olarak da ilev grr. ki katl
tiplerde ise yaam alan olarak tasarlanm st katlarda odalar ve sofa yer alr. st kat
pencereler, kmalar ve cumbalarla darya alr.
Odalar meknsal dzenlemenin ana birimi ve en nemli esidir. Kare yada kareye yakn
dikdrtgen odalarda ilevsellik, kullanllk ve uyum gzetilmitir. Yaam tarznn gerektirdii
sedir, dolap, yklk, ocak, guslhane, raf gibi elere yer verilmitir. Mobilya yerine
kullanlan malzemelerin kaldrlarak sakland dolaplarla, meknn deiik ilevlere hizmet
etmesi salanmtr.
Orta Asyada adrla simgeleen gebe yaam biiminin etkileri evlerin zellikle oturma
meknlarnda kendini gsterir. Gneydou Anadoluda ak orta alanlar, Akdeniz kylarnda
ak odalar ve hayatlar, Kuzey ve Orta Anadoluda caml, rtl sofalar bu etkinin eitli
yansmalardr. Oda says ailenin byklne ve maddi durumuna baldr. kmalar ve
pencerelerin asl amac snma, aydnlanma, havalandrma gibi ilevseldir.
Sofa Anadolunun farkl blgelerinde farkl isimlerle anlr: Hayat, sergh, ev ortas, yazlk,
sayvan, ardak, divanhane, nanay, tahtabo, anr gibi. Pek ok ilevi karlayan ortak bir
yaam mekn olan sofa, baz yrelerde eyvanlarla geniletilmitir. Temeli tarmsal ev ii
retime dayal olan krsal ekonominin birok etkinlii sofada gerekletirilir. klim
koullarnn uygun olduu yrelerde sofalarn yalnzca st rtlmtr ve dorudan
doruya arkaya ya da baheye alr. Tandr, kuyu, eme, havuz, ocak gibi elerin
bulunduu bahe ya da avlular evlerin sokakla balantsn salar. klimin ok scak olduu
blgelerde zellikle Gneydou Anadolu Blgesinde serin, havadar, rahat ve aydnlk
hacimler olarak dinlenme ve alma meknlar olan, avluya bakan taraf ak, taraf
kapal, st tonozla rtl eyvanlar da grlr.
Krsal konutlar, tekdzelikten uzak bir biimde, birbirlerinden farkl planlar ve cephe
grntleri ile deiik boyutlardaki parsellerde araziye konumlanmtr. Bu yerleim

14

biiminde arazi yaps kadar, etkili rzgrlara aklk, sokaa, manzaraya ve gnee bakan
yn de etkili olmutur. En sk rastlanan kr evi plan, Osmanl dneminde Anadolu ve
Balkanlarda grlen alt kgir, st kat ahap atkl, Trk Evi olarak bilinen yaplara benzer.
ounlukla geni saakl ve alaturka kiremitli atlarla rtldr. Yaplarda, eitlilie ramen
sanki ayn ustann elinden kmasna bir btnlk, dzen ve ahenk grlr. Bu da yzyllar
boyunca olumu geleneksel usta rak ilikisinin sonucudur. Deimeden kuaktan kuaa
aktarlan temel yapm ilkeleri, yerlemede doku btnln salamaktadr (Hersek,
2000:33).
Kr yaplarnn birou, doal arazi yapsna gre alm yollarn snrlad, kendiliinden
olumu parseller zerinde ina edilmitir. Bunun doal sonucu olarak da zemin katlarda
farkl byklk ve biimdeki meknlar bulunur. Daha ok servis hacimlerini barndran zemin
kat planlar yapdan yapya, yreden yreye farkllk gsterir. Bu farkllk, iklim koullarna ve
rn desenine bal olarak, her yrede deikenlik gsteren retim faaliyetlerine baldr.
Baz evlerde ttn kurutulup saklanrken, baka bir blgede bykba hayvanlarn
barndrlmas gereklidir. Ev ii gnlk yaamn getii odalar, sofalar ve hayatn bulunduu
st katlarn plan zellikleri ise deimez. Alt katlarda pek de dzgn olmayan mekna
karlk, st katlarda belirli bir geometrik disiplin vardr. Hemen her yrede benzerlik
gsteren bu dzen, ortak bir kltr, gemiten miras bir yaam biimini yanstmaktadr.
Yzyllar boyunca yazl olmayan grg, ahlak ve inan kurallar erevesinde olumu olan
deerler sistemi ve birlikte yaama grenei, tm geleneksel dokularda olduu gibi, krsal
yerlemelerde de egemendir. Komu yaplara sayg gsterilir, hibir ev bir baka evin n,
havasn ve grn engellemez. Komunun bahesine bakan pencere almaz, yan
baheye atdan gelen yamur suyu boaltlmaz (Hersek, 2000:33-38).
Hersek, Safranbolunun Yrk kyn incelerken, krsal mimarln temel ilkelerini yle
zetlemektedir: Gerek tek yap gerekse kent leindeki uygulamalarda; insan, yapl evre
ve doal evre arasnda salkl bir uyumun ve estetik gzelliin bulunmas gnmzde arzu
edilen bir eydir. Geleneksel yaplama rnekleri her ne kadar kendi dnemlerinin koullar
ve olanaklar erevesinde gereklemi olsa da, bu konutlar ana esi insan olan bir
tasarm anlayn temsil etmektedir. Sokak-ev-komu yap ilikisi, sokak oluumu, komuluk,
parsel boyutlar, younluk gibi zellikler ada anlamda hem salkl hem de estetik bir
tasarm rndr. Hareket, denge, ritm, renk, ton ve benzeri estetik deerleri iinde
barndran doku, ideal bir yerleme dzeni yaratr. Hi kukusuz kopyalamak sz konusu
deilse de, kltrmzn yaam felsefesinden esinlenen, bugnn geerli yaplama
ilkeleriyle harmanlanan salkl bir yerleme ve kentsel evre kurmak mmkndr (Hersek,
2000:105).

15

Krsal mimarlkta malzeme

Ahap: Anadolu mimarlnn en yaygn malzemelerinden biri olan ahap, zellikle
ormanlarn bol olduu Karadeniz Blgesinde youn olarak kullanlmtr. Tayclk, kullanm,
estetik ve ekolojik alardan nitelikli bir malzeme olan ahap, Dou Karadenizin
serenderlerinden stanbulda Boazii yallarna kadar ok eitli rneklerde grlr. Ahap;
ta, tula ve kerpicin yannda ana tayc olarak da tercih edilir. Gerek aras kerpi, ta veya
tula ile doldurulan kiri ve dikmelerle gerekletirilen ahap konstrksiyon hmta veya
dolma tekniinde, gerekse ahap direklerin ince ta veya kamlarla kapatlarak
svanmasyla uygulanan Badadi teknikte, bu tr karma yntemler kullanlr. Bu teknikler
bir yandan ev ii scakl korurken bir yandan da nemi nler. Bunlarn dnda en youn
kullanlan tekniklerden biri de ahap yma (ant) ve ahap atmadr.
Kerpi: Orta Anadolunun en yaygn mimarlk malzemesi ise toprak ve toprakla yaplan
kerpitir. Toprak daml, kerpi duvarl evlerin Hititlerden beri kullanlageldii bilinmektedir.
Killi toprak, saman veya tala gibi katk malzemeleri ve su ile karlarak yaplan kerpi,
kalplanp gnete kurutulduktan sonra kullanlr. Is geirmeyen ve kolay retilen bir
malzeme olan kerpi bugn de kullanma uygundur. Topraktan yaplan bir baka yapm
malzemesi de tuladr. rt sistemlerinde de genellikle kiremit yer alr.
Ta: Anadolunun her blgesinde tan tayc e olarak kullanldna rastlanr. En ok da
Ege ve Akdeniz kylar, Gneydou Anadolu, Orta Anadolunun Erciyes evresindeki volkanik
blgeleri ve Dou Anadolu blgesinde grlr. Bazen ta duvar rlrken ahap ve pimi
toprak eklendii de olur.

16

Krsal Mimarlk rnekleri iin Koruma Yaklamlar

nsan doa etkileiminin en sekin rnleri, tarihsel srekliliin en yaln tanklar, kltrel
birikimimizin en retici rnekleri olan ky yerlemelerini ve krsal mimarlk kltrn btn
zorluklarna ramen korumak ve yaatmak, bugn kentleme sorunlaryla bouan dnyann
gndeminde yer alyor. Krsal mimarlk, ada mimarlk uygulamalar iin deerli bir esin
kayna olmann yan sra bir miras olarak da korunmas gereken bir kltr varl olarak
nem kazanyor. Doal evreyi korumak gelecek kuaklar iin ne kadar zorunluluk ise
tarihsel dokuyu ve krsal mimarlk rnlerini korumak da o kadar gerekli.
Yaklak yarm yzyldr kk yerlemeler arazi kullanmnda meydana gelen
deiikliklerden, dlanmlktan, gten, ana eksenlerin dna dmekten, nfusun
yalanmasndan, deiime ayak uyduramamaktan ciddi anlamda etkilendiler, kltrel ve
doal varlklarn tehdit eden eitli basklarla karlatlar. Srekli artan ve kentlerde
younlaan nfus, gda retimindeki ve paylamndaki adaletsizlik, fosil yaktlara ar
bamllk, ba dndrc teknolojik gelime, etik deerlerdeki anma, kalknma ile ekolojik
ncelikler arasndaki kartlk, krsal alann dlanmasna ve zlmesine neden oldu. Yine de
bugn hl ky yerlemeleri, insann ihtiyac olan ve ders alaca tm temel deerlerin
kayna olarak nemini koruyor. Krsal mimarlk da bu temel deerlerin tam da kesime
noktasnda bir arayz olarak duruyor.
Kentlerin dndaki yerlemelerde, arlkl olarak tarmsal faaliyetlerle geinen krsal
topluluklar tarafndan ina edilen evreye iaret eden krsal mimarlk ev, samanlk, ahr, al
gibi iftlik yaplar ile ky okulu, ky kahvesi, ky mescidi, ky odas gibi ortak meknlar ve
sanayi ncesi retim yaplar olan deirmen, mandra ve ilikleri kapsamaktadr. Krsal alan
ise, doal evre ierisinde gerekleen insan faaliyetlerinin grnr ya da grnmez izleri ile
insanlarn bu evreyle ilikilerinin oluturduu btn ierir. O halde krsal alan, doal evre
kadar insanlarn doayla ilikileri srecinde onunla ilgili alglarn, ona atfettikleri anlam ve
deeri de ierir. Bu da krsal mimarlk mirasnn nemini ve incelenmesi ve haritalanmas
gereini gndeme getirmektedir.
Krsal alanla ilgili sorunlarn ok boyutlu nitelii karsnda, krsal mimarlk rneklerini bu
sorunlardan soyutlayarak zmek olanakl grnmemektedir. Krsal alanlar ve burada
yaayan yerel halk, zellikle de kreselleme sonucunda gerekleen dnmden ciddi
anlamda etkilenmi bulunuyor. Bu deiimin krsal alanda yaratt etkiler sonucunda ortaya
kan tablo yle zetlenebilir:
Kylerin nfus kaybna urayarak tenhalamasnn krsal ekonomilerin kmesine,
Merkezi konumdaki kentlerin salksz genilemesinin ve sanayinin krsal blgelere doru

17

yaylmasnn krsal alann doal ve mimari mirasna zarar vermesine,

Tarmda modernizasyonun krsal alanda yaratt tahribatn yaban hayatn yok olmasna,
tarmn ve topran terk edilmesine,
Topran, suyun ve havann kirlenmesinin, sanayi faaliyetleri, maden ocaklar, baraj
inaatlar ve topran yanl kullanlmasnn arazi ve orman bozulmalarna,
Dinlence ve turizm sektrlerinin ar gelimesinin baz yrelerde doal ve kltrel alann
hrpalanmasna,
Ticari ve kamusal sektrlerdeki merkezilemenin kltrn standartlamasna, yerel
yaam kltrnn ve eitliliin kaybolmasna, halkn sesini duyuramamasna,
Ekonomik politikalarn kentsel odakl olmasnn, krsal blgelerin temsil edilememesine
ve bu yrelerin zarar grmesine
Tm bu koullarn sosyal ve kltrel hayatn canlln yitirmesine neden olduu
grlmektedir.

Yalnz Trkiyede deil, gnmzde birok gelimi lkede de benzer sorunlar

yaanmaktadr. Avrupa Ky ve Kk lekli Kentler Birlii (ECOVAST)n henz 1994 ylnda
hazrlad ve 2006 ylnda gncelleyerek Avrupa Konseyine tekrar sunduu Krsal Avrupa
iin Strateji balkl rapor ve neriler demeti, krsal alandaki sorunlara zm gelitirme
amacn tamaktayd. Raporun amac ncelikle krsal mimariyi tanmlamak, korumak,
onarmak ve bakmn yapmak eklinde ifade edilmiti.
ECOVASTn Krsal Avrupa iin Strateji raporunda yer verilen politika ve eylem nerilerine
bakldnda, krsal mimarl korumann ok boyutlu nitelii aklk kazanmaktadr:
1. Krsal ekonomilerin canlandrlmas: Yrenin kaynaklar, kltr ve ustalk miras ile
ezamanl olarak, krsal alanda gncel frsatlarn da deerlendirilmesi ve gelitirilmesi
gerekmektedir. Gelitirilecek zmler her blgenin yerel kltr, yerel/blgesel
rnleri, pazarlar ve frsatlar ile uyumlu olmaldr. Yerel tarm rnlerinin
iyiletirilmesi, organik tarm ve el sanatlar rnlerinin gelitirilmesi, krsal turizmin
devreye sokulmas ilk akla gelen nlemler arasndadr.
2. Tarmda nceliin deimesi: Krsal ekonominin temel ta olan iftiliin
srdrlmesi salanmaldr. Bu yalnz gda gvenlii asndan deil, yaam
biimlerinin, krsal ekonominin ve kltrel peyzajn yaatlmas iin de nemlidir.
Gdada nicelik yerine niteliin vurgulanmas, hayvan salnn ve evrenin
gzetilmesi, geleneksel tarm yntemlerinin korunarak desteklenmesi gerekir.
3. Ormanclk: Son yllarda ithal trler ya da monokltr dikimlerle endstriyel
kullanma alan ormanlar, geleneksel kullanmlara yant verecek biimde, dengeli bir
ynetim planlamasyla ele alnmaldr.
4. malat, zanaatlar ve hizmet sektrleri: Ekonomik faaliyetlerin byk kentler ve

18

5.

6.

7.

8.

9.

evresinde toplanmas krsal alanlarn yoksullamasna ve ge neden olmaktayken,

bir yandan da kentlerde birok kii ve iyerinin byk kentlerden uzaklamak istedii
gzlenmekte, yerel rnlere ve krsal turizme rabet artmaktadr. Bu yeni eilimlerin
deerlendirilmesi gerekir.
Krsal turizm: Krsal turizm hem gelir getirmesi hem de yerel kltrel mirasn
korunmas iin bir frsat olarak ynetilmelidir. Gezginler iin uygun rnler
gelitirilmesi ve yerel giriimciliin artrlmas zendirilirken, gezgin says ve trafii
gibi tehdit oluturacak sonulara kar nlem alnmaldr.
Krsal Konut: Dayankllklar, ilevsellikleri, iklime uygunluklaryla zamann snavndan
gemi bulunan kr yaplar ile yerel yap teknikleri ve gelenekleri, kolektif bellein
birer esi olarak korunmaldr. ounun z bozulmadan, i meknlar gnn
koullarna uydurulurken, yeni yaplama da uygun lekte ve malzemelerle gelenee
uygun ekilde planlanmaldr.
Sosyal ve kltrel canllk: Krsal alanda nfusun azalmas izolasyona ve canlln
kaybolmasna neden olurken, yerel kltrlerin kendilerine olan gvenleri
azalmaktadr. Bu yerlemelere yeniden hayatiyet kazandrmak iin geleneksel
alkanlklar, grenekler, enlikler, yerel diller canlandrlmal, bunun iin genlerin
krda kalmasnn ve nfus istikrarnn salanmas iin nlemler alnmaldr.
Doal miras. Sulak alanlarn kurutulmas, rmak yataklarnn deitirilmesi, ar tarm
ilac kullanm, hava kirlilii, karayollar yapm, ar avlanma, ar turizm gibi
nedenlerle birok blgede 50 yldr hzla azalan yaban hayatnn korunmas iin aba
gsterilmelidir.
Kltrel miras: Krsal alan bir tarih kitab gibi okunursa kuaklar boyu insanlarn
topra nasl ilediini ve onun grnmn nasl deitirdiinin yksn anlatr. Kr
yaplar, toprakla insan arasndaki etkileimin izlerini tayan krsal alanlarn
simgesidir. Her krsal yerlemenin insanlar ve kltr (trks, halk oyunu, giysileri,
grenekleri, enlikleri, dili, dini) o topluluun mirasdr. Gnmz insannn kkleri,
gemile arasndaki ba, toprakla ilikisi ve huzur kayna krsal alanda varln
srdrr. Kuaklar boyunca insan emeiyle olumu bu olaanst birikimi korumak
nemli bir sorumluluktur.

Ulusal zmler iin ereve

2001-2023 dnemini kapsayan Uzun Vadeli Gelime Stratejisinin gereklemesine katk
salamak ve kalknma planlar ile uyumu gerekletirmek amacyla, Devlet Planlama Tekilat
tarafndan Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi hazrlanmtr. Bu belgede krsal kalknma krsal
alanda, srdrlebilir doal kaynak kullanmn esas alarak, bir taraftan krsal kesimin gelir
dzeyinin ve yaam kalitesinin ykseltilmesi yoluyla gelimilik farklarnn azaltlmas
amacna ynelen, dier taraftan evresel ve kltrel deerlerin korunmasn ve

19

gelitirilmesini gzeten, yerelde farkllaan sosyal, kltrel ve ekonomik zellikleri,

ihtiyalar, potansiyelleri ve dinamikleri dikkate alarak, ok sektrl yaklamla planlanan
faaliyetler btn olarak tanmlanmaktadr(mevzuat.dpt.gov.tr, 2006:3). Yine ayn belgede
krsal kalknmada temel ama; yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesini, doal ve
kltrel varlklarn korunmasn esas alarak, krsal toplumun i ve yaam koullarnn kentsel
alanlarla uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmas olarak
belirtilmektedir (a.g.e., 2006:10). Bu tanmlardan da anlald gibi, krsal alanda gelir dzeyi
ve yaam kalitesinin ykseltilmesi amac ile yrelerin doal kaynaklar, evresel ve kltrel
deerleri ve yerel sosyal, kltrel ve ekonomik zellik ve dinamikleri arasnda gzard
edilemeyecek bir etkileim ve karlkl bamllk bulunmaktadr. te yandan strateji
belgesinin dayand saysal saptamalar, geen yarm yzylda krsal alanda dengelerin ciddi
anlamda krsal alan aleyhine bozulduuna da iaret etmektedir.

1950li yllarda nfusun yzde 75i kylerde yaamaktayken, bu oran 1980de yzde
56ya, 2000 ylnda ise yzde 35e gerilemitir. Ancak, nfus yapsndaki bu hzl deiime
ramen lke nfusunun nemli bir blm oluturan 23,7 milyon kii ky statsndeki
yerleimlerde yaamaktadr (a.g.e., 2006: 6). TK tarafndan aklanan 2011 Adrese
Dayal Nfus Kayt Sistemi sonularna gre ise, krsal alanda yaayanlarn saysnn daha
da gerileyerek 17,3 milyon kiiye dt grlmektedir. Bir baka deyile Trkiyede
krsal alanda yaayanlarn toplam nfusa oran sadece yzde 23,2sidir. 1
Trkiyenin 769 bin 632 kilometrekare olan toplam karasal yzlm iinde krsal alan
bykl, DE tarafndan yaplan 2001 yl Ky Genel Bilgi Anketine gre 668,782
kilometrekare olarak verilmektedir (a.g.e., 2006:33) 2. Buna gre 2001 ylndan bu yana
kentsel alanlardaki olas genilemeyi gz nne alarak, bugn lkemizdeki krsal
alanlarn hl lke topraklarnn yzde 80i dolaylarnda olduu sylenebilir.
2000 yl verileriyle, Trkiyede ky ve belde yerleimlerinden oluan37.366 adet krsal
yerleim bulunmaktadr. Ancak nfusu 250 ve altnda olan ky oran yzde 41,7 ve ky
bana ortalama nfus 637 kiidir.

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=39
442 sayl Ky Kanununa gre, nfusu 2000den aa olan yerlemelere ky, nfusu 2000 ile 20.000 aras
olanlara kasaba, 20.000den ok nfusu olanlara ise ehir denmektedir. DPT,kalknma planlar ile uyumun
salanmas amacyla krsal alanlar, 20 bin ve daha fazla nfusa sahip kentsel yerlemeler dnda kalan
alanlar olarak kabul etmektedir. Hanehalk gc Anketlerinde de nfusu 20.000in altndaki yerlemeleri
kr olarak tanmlanmtr. Ancak burada krsal alan rakamlar, DE Genel Tarm Saym 2001 (Ky Genel Bilgi
Anketi ve Tarmsal letme Listeleri) almalarndan alnmtr. 2000 yl nfus saymnda getirilen tanm
gerei ky nfusu ky, bucak ve beldeleri kapsamaktadr. Sz konusu alma, tm kyler ve nfusu
25.000den aa olan yerleimleri kapsamaktadr. http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-

2.pdf, s.4, 35.

20

Krsal istihdamn yaklak te ikisini oluturan tarm sektrnn (bitkisel retim,

hayvanclk, su rnleri ve ormanclk alt sektrleri) GSYH iindeki pay dnemler
itibaryla azalma gstermi; 1980 ylnda yzde 26,1 iken, 1990 ylnda yzde 17,5e,
2004 ylnda ise yzde 11,2ye dmtr (a.g.e., 2006:34).
Dnya Bankas verilerine gre, BM Gda ve Tarm rgt snflandrmasyla, Trkiye 213
bin 188 kilometrekare tarm alan ile dnyada 14. srada bulunuyor. Topraklarnn yzde
27,7'si tarm alan olan Trkiye, dnya genelinde kii bana den tarm alanna gre de
205 lke iinde 3 dekarla 40. srada yer alyor. Bu oran esas alndnda Trkiye,
yzlm oranna gre en fazla tarmsal alana sahip 15 lke arasnda Ukrayna,
Hindistan ve Nijerya'nn ardndan 4. srada yer alyor. 3Buna gre Trkiyenin hl kii
bana yeterli tarmsal alana sahip olduu grlyor.

Trkiyede krsal alan genellikle tarmsal faaliyette bulunan nfus zerinden

tanmlanmaktadr. te yandan corafyac ve sosyologlar zellikle aratrma ve planlama gibi
almalarda, nfusun yannda dier krsal ya da kentsel fonksiyonlarn da ayrntl olarak
incelenmesi gerektiine iaret etmektedir. Nfus ile birlikte tarmsal faaliyetin arl, doal
evre koullar, topraa ballk gibi etkenlere de bakmann uygunluu konusunda grece
gr birlii olduu anlalmaktadr (Avc: 9-28).
Yukarda iaret edilen veriler, Trkiyede krsal alann hl nemli bir lde canlln
koruduu, btncl ve gereki bir planlama anlay, srdrlebilirlii gzeten bir
ynetiim modeli ile doa ve kltr ncelikli krsal kalknmann gerekletirilmesinin olanakl
olduu grlmektedir.

Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB) Bakan emsi Bayraktarn 24 Nisan 2012 tarihli aklamas,

http://www.tzob.org.tr/Uploads/14%20TARLA.htm

21

21. Yzylda Krsal Mimarlk

Krsal mimarlk bize, yaadmz deiim ann tm gerekliine karn, insanln sahip
olduu, deimeyen temel deerleri hatrlatmaktadr. nsann doaya baml oluu, doa
sevgisi ve saygs bunlarn banda gelir. Krsal mimarlktan alnacak ilk ders, insann
evresiyle kurduu yaamsal badr. Geleneksel mimarlk bir bireyin ya da bir toplumun
barnma gereksinimine verdii en saf tepkidir. Bu tepki sayesindedir ki insan, mimarlardan
ok nce, koullara uygun barnaklar ina edebilmitir. Kr yaplar biz insanlara, dnyada ait
olduumuz yeri hatrlatr, mimarl mimarn nne koyar, varlmz srdrebilmenin ne
anlama geldii konusunda dnmemizi salar.
Gnmzde ou kii kentlerinde, kasabalarnda, krsal alanlarda daha nitelikli bir evrenin
zlemini ekerken, iyiletirme ve yenileme adna yaplanlar, nceki olumsuzluklarn yerine
yenilerini retiyor. Oysa mimarlk, yapnn ilevsellii ile estetiini badatrma ilkesine
dayanan ve binlerce ylda evrilerek bugne ulaan bir gelenee sahip. Geleneksel mimarl
savunanlar, gelecei daha berrak grebilmek iin gemie bakyorlar. nsanlk tarihinin byk
blmnde egemen olan geleneksel mimarlk ilkeleri, bugn yeil mimarlk ya da ekolojik
mimarlk olarak geri dnyor. Gelecekte insan merkezli ve srdrlebilir yaplar ina
edebilmek iin gemiin yaplama stratejileri inceleniyor, bugnn koullarna uygun yeni
zmlerle uygulamaya konuyor. Krsal mimarlk alanndaki aratrmalar, dne k tutmann
yan sra geleceimiz iin de aydnlk ipular ieriyor. Farkl disiplinlerden uzmanlarn bu
alanda yapacaklar belgeleme, koruma ve deerlendirme almalar gnmz iin nemli
sonular dourmaya aday.
Modern mimarlk yakn zamana kadar, insann barnma ihtiyacn karlamann en yaln hali
olan geleneksel mimarl neredeyse unutmu gzkyordu. Son yllarda ciddiyeti
yadsnamaz bir dzeye ulaan evre sorunlar ve ykselen enerji maliyetlerine bal olarak
bu eilimde ters ynde bir gelime bagsterdi. Teknolojik gelimenin ve kentlemenin
bylesine hzla artt bir ada, eski ustalardan ve geleneksel yapm tekniklerinden
renilecek pek ok ey olduu konuulur oldu. Mimarlar, enerji verimlilii ve
srdrlebilirlik adna, yresel kltrlere ve yerel yap tekniklerine daha fazla ilgi duyuyorlar.
Gezegenimizin bize sunduu kaynaklarn doru ve aklc ynetilmesi gnmzn en yakc
konularnn banda gelmektedir. Gnmzn yaplarnda kullanlan malzemeler dnya
kaynaklarn ok byk oranlarda kullanan, tketen zellik tayor. Modern mimarlkta byk
miktarlarda mineraller, petrol rnleri, madenler ve kereste kullanlyor. stelik modern
yaplarn sakinleri snma, aydnlanma, gvenlik ve gndelik ara gereleri iin byk oranda

22

enerji harcamak zorunda. Bunlara yapnn gerek yapm aamas gerekse kullanm
aamasndaki kirletici etkilerini de eklemek gerek.
Geleneksel mimarlk, bir yapnn mr boyunca tketimini azaltacak zm seenekleri
sunuyor. Geleneksel yapmda kullanlan malzemelerin ou yerel kaynaklardan, dk enerji
ile doadan salanabilir nitelikte. Geleneksel mimarl benimseyen mimarlar ve inaatlar,
gemiin yapm tekniklerini tanmak ve anlamak, geri dntrlm malzemeleri kullanmak
ve tasarmlarnda yrenin dokusunu gzetmek iin aba gsteriyorlar.

23

Sonu
Anadolu binlerce yldan beri insan topluluklarna kucak am bir toprak paras. eitli
uygarlklar zellikle suya yakn yerlere snmlar ve evrelerinde bulduklar yerel
malzemelerle evler ina etmiler. Bunun sonunda her blgeye bir ev deseni miras kalm ve
kendine zg bir yerleme olumu. Her blgede Anadolunun tarihini temsil eden bir doku
paras, hem ortak hem de farkl zellikler bulmak mmkn. Krsal alanlar, orada yaayan
nfusla birlikte yaam ve deiime uram, insan eliyle dntrlm ve ona uyum
salam. Yerel tarihi ve kltrel deerleri tanyp anlayarak bu topraklar daha iyi
deerlendirmek mmkn. Kk yerlemeler, iinde var olduklar doa paras ile birlikte
Anadolu tarasn tanmlayan eitlilii, gzellii ve yer duygusunu deneyimlememizi
salyor.
Trkiyenin krsal alan, insanlarmzn tkettii gdann kaynadr. Ayn zamanda
soluduumuz havann, kullandmz suyun, kerestenin, madenlerin ve dier tm
hammaddelerin kaynadr. Gzel duygularn ve huzurun da kaynadr. Yabanc gezginler
iin bir kltrler harman, bir keif alan, yaban yaam iin zengin bir barnaktr. Ve daha
nice kuaklar beslemek, hayata balamak iin, Anadolu kimliini ve toplumsal dayanmay
glendirmek iin bu alanlarn korunmas gerekmektedir.
Zengin tarihsel miraslaryla gz kamatran, ancak bugn kentsel merkezlere uzak dm,
krsal ya da gzden rak alanlarda kaderine terk edilmi ky ve kasabalarn tarihi ve doal
varlklarn korumak amacyla yaplacak almalar iin;
1. Krsal alann kltrel deerlerini saptamal, tanmlamal ve dkmn karmalyz.
2. Uygulamaya konulan nlemler sonucunda kltrel deerlerde meydana gelecek
deiimi ve iyilemeleri lecek gstergeleri belirlemeli ve bir izleme mekanizmas
oluturmalyz.
3. Doal ve kltrel varlklarla ilintili yeniliki ve katma deer retecek etkinlikleri tevik
etmeli, srdrlebilir kltr odakl ekonomik faaliyetleri ve istihdam kolaylatracak
nlemler gelitirmeli, kltrel deerleri korumak ve gelitirmek iin blgesel politikalar
oluturmalyz.
4. Korumay zendirmek amacyla yerel halka ve idarecilere ynelik bilinlendirme
programlar dzenlemeli, blgesel ve yerel dzeyde tarihsel dokunun ynetiminde rol
alacak kiileri eitmeli ve yetitirmeliyiz.
Krsal yerlemelerin sahip olduu tarihsel miras, etkin ve srdrlebilir bir ynetim ve
ibirlii anlayyla dinamik bir kaynak olarak ele alnp, bir kalknma frsatna
dntrldnde, krsal mimarlk mirasn korumak da olanakl olacaktr.

24

Kaynaklar:
Ahunbay, Zeynep, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, stanbul 1999
Akn, Nur, Ev, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1997
Akurgal, Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, Ankara 1998
Aran, Kemal, Barnaktan te: Anadolu Kr Yaplar, Tepe Mimarlk Kltr Merkezi, 2000
Arboleda, Gabriel, What is vernacular architecture? (zet), Berkeley, CA, 10 Ocak 2006, (alnma
tarihi 6 Haziran 2012), http://www.ethnoarchitecture.org/web/articles/article/449
Avc, Sedat, ehirsel yerlemelerin belirlenmesinde kullanlan kriterler ve Trkiye rnei, .. Ed.
Fak. Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 9. Say s. 9-28. (alnd tarih 16 Haziran
2012) http://www.istanbul.edu.tr/turkiyecografyasi/pdfs/savci/article/Sosyoloji09_02.pdf
Bammer, Anton, adr ile Anadolu Evi likileri, Tarihten Gnmze Anadolu da Konut ve
Yerleme, stanbul 1996
Batur, Afife ve ymen Gr, engl. Dou Karadenizde Krsal Mimari, Milli Reasrans T.A.. 2005
Bekta, Cengiz, Halk Yap Sanat, stanbul 2001
Brunskill, R. W. Illustrated Handbook of Vernacular Architecture (4. bask). London, 2000 [1971]
Davulcu, Mahmut, Halk Mimarl http://www.erkanince.com/mahmut_davulcu.htm,
(alnd tarih 14 Haziran 2012)
Davulcu, Mahmut, Anadoluda Konut ve
Ev, http://www.folklor.org.tr/haber_detay.asp?id=28/08.09.2008 ((alnd tarih 14 Haziran 2012)
Edwards, Sarah, "Vernacular Architecture and the 21st Century" 12 Austos 2011. Arch
Daily. http://www.archdaily.com/155224 (alnd tarih 12 Haziran 2012).
Eldem, Sedat Hakk, Trk Evi Plan Tipleri, stanbul 1955
Eldem, Sedat Hakk, Trk Evi Osmanl Dnemi, stanbul 1984
Gnay, Reha, Trk Ev Gelenei ve Safranbolu Evleri, stanbul 1999
Hersek, Can M. (ed.). Safranbolu Yrk Ky, Geleneksel Yaam Biimi ve Evleri, 2000
HISTCAPE, http://www.historic-towns.org/pdfs/18.03.11.%20Draft%20description%20project.1.pdf
Hodder, Ian, atalhyk: Orta Anadoluda 9000 Yllk Konut ve Yerleme, Tarihten Gnmze
Anadolu da Konut ve Yerleme, stanbul 1996
Kuban, Doan, Trk Evi Gelenei zerine Gzlemler, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler,
stanbul 1995
Kkerman, nder ve emsi Gner, Anadolu Mirasnda Trk Evleri, stanbul 1995
Mutlu, Asm, Trk Evleri, Sanat Dnyamz 3, 1975
Naumann, Rudolf, Eski Anadolu Mimarl, Ankara 1991
Oliver, Paul, ed. Encyclopedia of Vernacular Architecture of the World 1. Cambridge University Press,
1998 http://en.wikipedia.org/wiki/Vernacular_architecture#cite_ref-7
Soysal, Mine (Haz.), Konut ve Yerleimin yks, stanbul (Tarihsiz)
Szen, Metin ve Zeki Snmez, Anadolu Trk Mimarisi, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, c.5, 1982
Szen, Metin ve Uur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul 1992

25

Szen, Metin ve Cengiz Eruzun, Anadoluda Ev ve nsan, stanbul 1992

Tunay, M. hsan, Bizans Dnemi stanbul Evleri, Sanatn Ortaa, stanbul 1997
http://www.traditionalarchitecture.co.uk/aims.html
Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat, 2006, (alnd tarih 13
Haziran 2012) http://mevzuat.dpt.gov.tr/ypk/2006/20060204-9-2.pdf
Trkiye statistik Kurumu, http://www.tuik.gov.tr/Start.do
Trkiye Ziraat Odalar Birlii, http://www.tzob.org.tr/Uploads/14%20TARLA.htm, 24 Nisan 2012,
(alnd tarih 13 Haziran 2012)

26