Wayang

Wayang iku pagelaran

nganggo bonka kang
umum katon ndah
ing wewayangan lan
dilakokak
dning dalang kanthi
iringan gamelan . Bonka kasebut bisa kang awujud 2 dhimensi utawa awujud 3
dhimensi. Umum, kang wujud 2 dhimensi, kagaw saka kulit (walulang), kang
biyasan kulit sapi, utawa wedhus. Lan kang wujud 3 dhimensi, lumrah digaw
saka kayu kang direnggani penganggo saka kain kang manka warna
adhedhasar karakter wayang kasebut. Nanging ing sawatara tlatah, uga ana
kang gaw wayang saka suket, lan kerdhus, ananging wayang jinis ngn iki ora
pati akh ditemoni. Manut ing kemajuane jaman, wus tinatah lan sinungging
wayang kanthi ngginakaken media digital kanthi piranti empuk pangolah citra.
Wayang kang tinatah lan sinungging kanthi media digital kasebat e-wayang .
dhalang lan wayang ing
Australia

Gambar:Ismayaewayang.jpg
e-wayang kang tinatah lan sinungging mawa media digital
Crita kang dilakonak dijupuk saka pos Mahabharata lan Ramayana kang
uga sinebut Wayang Purwa . Uga ana kang nggelar lakon crita-crita 1001 wengi
saka tanah Arab. Wayang kang ngn iki diarani Wayang Menak. Pagelaran iki
misuwur ing tanah Jawa.
Ing pagelaran iku wayang ditanjepk ing debog ing sisih tengen lan kiwan
dhalang. Ing tengah, critan digelar. Sedina sewengi lakon diwedhar.
Wayang iki ora mung sumebar ing Jawa wa, nanging uga ing tlatah liya
ingNuswantara . Pagelaran wayang wis diakoni dning UNESCO ing tanggal 7
November 2003 , dadi karya kabudayan kang di pni ing babagan crita
dongng lan warisan sing berharga banget (Masterpiece of Oral and Intangible
Heritage of Humanity). Suwalik, UNESCO nyuwun supaya Indonesia njaga
(preserve) warisan kuwi.[1]
Sajarah
Para ahli durung ana kang bisa mesthkak kapan wayang wiwit ana
ing Indonsia . Nanging yn ndeleng prasasti lan tinggalan jaman kepungkur,
wayang kira-kira wis ana sadurung agama Hindu mlebu. Nalika kuwi lakon
wayang durung nganggo crita-crita kang dijupuk seka India. Pagelaran iki
dienggo srana nyembah marang roh leluhur.
Sawetara anggitan sastra jaman Mataram anyar akh kang nulis perkara sajarah
wayang. Nanging, para ahli sajarah ora sarujuk marang apa kang tinulis ing kono
amarga ora cocok marang cathetan lan tinggalan sajarah kang wis ana.

Prasasti paling kuno ana ing abad kaping IV Masehi . Prasasti ngemot
ukara mawayang kanggo pagelaran pahargyan sima utawa bumi perdhikan.
Katrangan kang luwih trewaca ing prasasti Balitung , udakara 907 Masehi. Ing
kono tinulis si galigi mawayang bwat Hyang macarita bimma ya kumara. Artin
kira-kira: Si Galigi ndhalang kanggo Hyang kanthi lakon Bimma Sang Kumara."
Agama Hindu kang mlebu ing Nusantara gaw crita wayang bda karo aslin.
Crita Ramayana lan Mahabharata wiwit dienggo kanggo dakwah agama. Ing
panguwasaning Dharmawangsa Teguh (991-1016), akh crita seka India kang
mlebu lan digaw gagrag jawan. Wayang wiwit nyebar ing ngendi-ngendi
nalika Majapahit nguwasani Nusantara.
Crita-crita kang aslin seka India iku pungkasan wis geseh karo maun. Para
pujangga Jawa gaw crita dhw kanggo mepaki apa kang wis ana. Ing
Pedhalangan, crita-crita iki sinebut lakon carangan.
Jaman Islam mlebu, Walisanga uga nganggo wayang ing panyebaran. Ing
jaman iki wiwit ana Wayang Menak . Gagrag-gagrag tambah akh
ngepasi Mataram
anyar

.
Walanda
kang
digdaya
gaw
kraton Surakarta ngracik akh crita wayang kanggo nglelipur ati.
Indonsia merdika uga nyumbang gagrag wayang kang manka warna. Manka
warna wayang mau ana kang tetep digelar ana kang mung urip ing jaman
dhw. Wayang kang paling akh dienggo yaiku wayang kulit purwa.
Wayang Bali
Sebutan Wayang
Yn dijupuk seka ukaran,
wayang
kuwi
seka
wewayangan,
amarga
pagelaran
ana
ing
wayah wengi lan nganggo
lampu.
Nanging
katrangan iki wis ora bisa
diugemi manh. Wayang
dadi ora mligi bonka
kang ana wewayangan.
Wayang
golk
kang
digaw seka kayu ora
ngandhelak wewayangan. Ukara wayang wis dadi pagelaran bonka kang
digelar dning dhalang.
Umum, sebutan wayang tinuju marang wayang kulit purwa. Wayang iki digaw
seka tatahan kulit kwan kanti lakon seka Mahabharata lan Ramayana.

Wayang kalebu salah sawijining ewoning budaya warisaning leluhur

wiwit kuna makuna urip ngrembaka ing bumi nuswantara. Pagelaran wayang iku
asli budaya saka nuswantara, dene critane wayang purwa iku asale saka India,
saka epos Mahabharata lan Ramayana.

Miturut jinise, wayang iku werna-werna, kayata:

1. Wayang Purwa

Wayang purwa nyritakake jaman kadewatan nganti tekan Prabu Parikesit

ing Negara

Ngastina.

Lakon wayang purwa kaperang dadi papat, yaiku:

A.

Kadewatan

Nyritakake lelakone para dewa wiwit sang Hyang Manikmaya (Bathara

Guru) lan
B.

sadulure tuwa Sang Hyang Ismaya (Semar).

Arjuna Sasra

Nyritakake perange Prabu Arjuna Sasra ratu ing Maespati mungsuh

Prabu Dasamuka

ratu Ngalengka. Patihe Prabu Arjuna Sasra aran patih

Suwanda (Raden Sumantri), duwe adhi aran Raden Sukasrana (wujud

buta bajang, ala rupane).

C. Ramayana
Nyritakake perange Prabu Rama ratu ing Pancawati mungsuh Prabu
Dasamuka ratu ing Ngalengka. Rama kang prajurite awujud kethek kang
dipandhegani deneing ratune kethek, Prabu Sugriwa bisa ngalahake
Dasamuka sawadyabalane kang awujud buta.
Perange Rama karo Dasamuka jalaran saka murkane dasamuka anggone
nyidra (ndhustha) Dewi Sinta, garwane Rama. Wasana dadi perang
gedhe kang sinebut Brubuh Ngalengka.
Sawise

Dasamuka

(Kumbakarnna

lan

sawadyabalane
Sarpakenaka),

tumpes,
dening

kalebu
Prabu

adhine
Rama

loro

kraton

dipasrahake Raden Gunawan Wibisana (adhine Dasamuka kang bagus

rupane lan luhur bebudene). Prabu Rama mejang marang Raden
Gunawan Wibisana bab tata caraning nyekel panguwasa/paprentahan
kang sinebut asthabrata. Kraton Ngalengka banjur diganti jeneng dadi
Singgela

(Singgelapura).

Sawise

Wibisana

leren

keprabon

banjur

dipasrahake marang putrane kang aran Bisawarna.

E. Mahabharata
Nyritakake sarasilahe Pandhawa lan Kurawa nganti tekan perang gedhe
Bharatayuda Jayabinangun ing Tegal Kurukasetra. Lawase perang nganti
wolulas dina. Dene panggedhene Ngastina akeh kang padha gugur ing
madyaning paprangan, kayata Resi Bisma, Pandhita Durna, Adipati

Karna, Prabu Salya, Patih Sengkuni, lan Prabu Duryudana. Mahabharata

uga diarani asthadasaparwa sebab ana 18 parwa (perangan/bab), yaiku
Adiparwa, Sabhaparwa, Aranyakaparwa, Wirathaparwa,
Udyogaparwa,

Bismaparwa,

Gadaparwa,

Sauptikaparwa,

Aswamadhaparwa,

Dronaparwa,

Salyaparwa,

Stripalayaparwa,

Asramawasanaparwa,

Karnaparwa,
Santikaparwa,
Mosalaparwa,

Prastanikaparwa, lan Swargarohanaparwa.

2. Wayang Madya
Nyritakake wiwit Prabu Gendrayana ing Astina tekan Lembusubrata ing
Majapura. Sing dicritakake lakon-lakon sabubare Prabu Parikesit ing Ngastina,
yaiku Yudayana, Gendrayana, Sudarsana, lan Jayabaya.

3. Wayang Antara

Wayang sing ana ing jero

kraton

kang

nyritakake

lelakone Sri Gatayu tekan Panji Kudalaleyan.

4. Wayang Beber

Wayang kang anggone

mitontonake

sarana

dibeber
(dijereng).Nyritakake
lelakone

Panji

Inu

Kertapati, Jaka Kembang Kuning, lan sapanunggalane.

5. Wayang Gedhog (Wayang Wasana)

Nyritakake wiwit Lembusubrata tekan Panji Kudalaleyan ing Pajajaran. Kang

misuwur dhewe lakon Panji Putra (Jenggala).

6. Wayang Dupara
Wayang kang nyritakake lelakone kewan, upamane lakon Kancil.

7.

Wayang Klitik (Krucil)

Wayang saka kayu

gepeng,
tipis. Nyritakake
Pajajaran

tekan

Majapahit,
Brawijaya
pungkasan. Kang
misuwur

lakon

DamarwulanMinakjingga.
8. Wayang Golek (Jawa Tengah/ Brebes- Tegal)

Nyritakake lelakone
Amir

Ambyah

(Menak
Jayengrana),
Umarmaya,
Umarmadi. Babone

crita saka Serat Menak. Wayang Golek Tegal digunakake kanggo dakwah agama
Islam.

9. Wayang Golek Pasundhan (Jawa Barat)

Wayang
kayu

saka

kawangun

golek. Critane saka

Mahabharata

lan

Ramayana.

10.

Wayang

Jemblung
Wayang saka kayu awangun wong,. Critane bab/saka babad, ing dhaerah pesisir
lor pulo Jawa.

11. Wayang Suluh

Wayang
saka

karton/kardus awangun wong kanggo menehi sesuluh (penerangan) marang

masyarakat.
12. Wayang Wahyu

Wayang
saka

walulang awangun wong. Babon critane saka kitab Injil. Wayang wahyu sing
yasa (gawe) Bruder Temotheos kanggo nyiarake agama Kristen. Uga kerep
diarani wayang bibel.
13. Wayang Potehi
Wayang kang awujud boneka cilik-cilik. Critane jaman kraton Tartar (Babad
Cina).
14. Wayang Wong

Wayang

kang

ditindakake dening
wong
wayange.

minangka
Lakon

kang digelar saka

crita Ramayana lan
Mahabharata.

Wayang
Purwa, madya, lan gedhog digawe saka kulit (walulang). Wayang beber digawe
saka dluwang kandel, gombal utawa mori. Wayang golek saka kayu awangun

reca. Wayang krucil saka kayu awangun gepeng. Wayang suluh digawe saka
kardus utawa karton.