TALAAN NG MGA NILALAMAN

I.
II.

May Akda
Buod
a. Kabanata 1 (Sa Itaas ng Kubyerta)
b. Kabanata 2 (Sa Ilalim ng Kubyerta)
c. Kabanata 3 (Mga Alamat)
d. Kabanata 4 (Kabesang Tales)
e. Kabanata 5 (Noche Buena ng Isang Kutsero)
f. Kabanata 6 (Si Basilio)
g. Kabanata 7 (Si Simoun)
h. Kabanata 8 (Maligayang Pasko)
i. Kabanata 9 (Si Pilato)
j. Kabanata 10 (Kayaman o Karalitaan)
k. Kabanata 11 (Los Baos)
l. Kabanata 12(Si Placido Penitente)
m. Kabanata 13(Ang Kalse sa Pisika)
n. Kabanata 14(Ang Tirahan ng Mag-aaral)
o. Kabanata 15(Si Ginoong Pasta)
p. Kabanata 16(Ang mga Kapighatian)
q. Kabanata 17(Ang Perya sa Quiapo)
r. Kabanata 18( Ang Pandaraya)
s. Kabanata 19(Ang Mitsa)
t. Kabanata 20(Ang Nagpapalagay)
u. Kabanata 21(Mga Ayos Maynila)
v. Kabanata 22 (Ang Palabas)
w. Kabanata 23(Isang Bangkay)
x. Kabanata 24(Mga Pangarap)
y. Kabanata 25(Tawanan at Iyakan)
z. Kabanata 26(Mga Paskin)
aa.
Kabanata 27(Ang Prayle at ang Pilipino)
ab.
Kabanata 28(Mga Pananakot)
ac.Kabanata 29(Mga Huling Salita Kay Kapitan Tiyago)
ad.
Kabanata 30(Si Juli)
ae.
Kabanata 31(Mga Mataas na Kawani)
af. Kabanata 32(Mga Ibinunga ng mga Paskin)
ag.
Kabanata 33(Ang Huling Matuwid)
ah.
Kabanata 34(Ang Kasal)
ai. Kabanata 35(Ang Piging)
aj. Kabanata 36(Mga Kagipitan ni Ben-Zayb)
ak.
Kabanata 37(Ang Hiwaga)
al. Kabanata 38(Kasawian)
am.
Kabanata 39(Katapusan)

I.

KALIGIRANG KASAYSAYAN NG AKDA

Pagkakaiba ng Noli Me Tangere at El Filibusterismo sa ibat ibang kaligiran

Ang Noli Me Tangere at El Filibusterismo ay mga nobelang isinulat ng ating Pambansang Bayani na si Dr.
Jose Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda. Ano nga ba ang pagkakaiba ng dalawa sa iba't ibang
kaligiran?
Simulan natin sa pamagat at kung sino/ano ang nakapagimpluwensya sa pagsulat ng dalawang nobela.

>Noli Me Tangere- "Huwag Mo Akong Salingin" na galing sa ebanghelyo ni San Juan Bautista.
> Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa "Uncle Tom's Cabin" ni Harriet
Beacher Stowe, na pumapaksa sa kasaysayan ng mga aliping Negro sa kamay ng mga panginoong putting
Amerikano. Inilarawan dito ang iba't ibang kalupitan at pagmamalabis ng mga Puti sa Itim. Inihambing niya
ito sa kapalarang sinapit ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila.
>El Filibusterismo- "Ang Subersibo/ ANG PAGHIHIGANTI" na isinulat niya para sa kaibigan niyang si
Ferdinand Blumentrit.
>Ang "El Filibusterismo" naman ay buong puso niyang inalay sa tatlong pareng martir na lalong kilala sa
bansag na GomBurZa.
Pangalawa: Saan naisulat ang mga nobela?
>Noli- Sinimulan ito sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng medisina. Nang makatapos ng pag-aaral,
nagtungo siya sa Paris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa Berlin natapos ni Rizal ang huling
bahagi ng nobela.
>El FIli- Sinimulan niya ito sa Calamba, Laguna habang nagpapraktis ng medisina. Itinuloy niya ito sa
London at gumawa ng napakaraming pagbabago sa plot at ipinagbuti pa ang ilang mga kabanata.
Ipinagpatuloy niya ito sa Paris, Madrid, Brussel at natapos sa Biarritz.
Pangatlo: Saan Nailimbag ang mga nobela
>Noli- Sa Impentra Letre nailimbag ang Noli na ipinautang ni Dr. Maximo Viola.
>El Fili- Isang Nagngangalang Valentin Viola na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa
kanya upang maipalimbag ang aklat noong Setyembre 22, 1891.
Pang-apat: Iba't ibang pagkakaiba ayon sa aking pagsasaliksik.
Gaya ng sinasabi ng marami, mas angat sa mga katangiang pampanitikan at panlipunan ang Noli Me Tangere
kaysa sa El Filibusterismo. Tulad ng Noli Me Tangere, ang El Filibusterismo ay may layuning panlipunan.
Ang dalawang nobelang ito ay kapwa bunga ng isang uri ng pagbabangon sa katauhan ng bayani, na noong
panahong iyon ay maituturing na isang matapang na hakbang sapagkat alipin ang mga Pilipino.
Ngunit kakaiba sa Noli Me Tangere, ang paghahain ng katotohanan sa El Filibusterismo ay naglalayong ang
bayan ay magising at maghimagsik, at hindi upang mangarap lamang ng pagbabago. Sa Noli ay may
pangarap, may ganda, may damdamin ng pag-ibig, may awa. Sa Fili ay walang madarama kundi ibayong
poot, kapaitan na tumitigid sa bawa't munting bahagi ng aklat, na bahagi ng bawat karanasan ng mga
mahahalagang tauhan ng nobela.
Ngayon, bakit dapat basahin ng mga Pilipino sa kasalukuyang panahon ang Noli Me Tangere at El
Filibusterismo? Ano ba ang mapapala natin sa dalawang aklat na ito?
Una, mataas na uri ng panitikan ang dalawang aklat na ito, partikular na ang Noli. Pangalawa, wala nang iba
pang nobelang sinulat tungkol sa lipunan at lahing Pilipino na may sinlawak at singlalim na pagtalakay na
tulad ng sa Noli at Fili. Pangatlo, magsisilbi itong salamin upang makita natin ang tunay nating mukha bilang
mga Pilipino dahil ang kanser noon ng ating lipunan ay kanser pa rin nating mga Pilipino sa kasalukuyang
panahon. Napapanahon pa rin ang mga paksa dito, akma sa ating kalagayan at angkop sa ating sitwasyon.
Pang-apat, tigib ito ng mga sindi ng pag-ibig sa bayan na magpapalagablab ng ating nahihimbing na
damdaming makabayan.
Ang nobelang El filibusterismo (literal na "Ang Pilibusterismo") o Ang Paghahari ng Kasakiman / ANG
PAGHIHIGANTI ay ang pangalawang nobelang isinulat ng pambansang bayani ng Pilipinas na si Jos Rizal,
na kaniyang buong pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa bansag na Gomburza o Gomez,
Burgos, at Zamora. Ito ang karugtong o sequel sa Noli Me Tangere at tulad sa Noli, nagdanas si Rizal ng
hirap habang sinusulat ito at, tulad din nito, nakasulat ito sa Kastila. Sinimulan niya ang akda noong Oktubre
ng 1887 habang nagpapraktis ng medisina sa Calamba.
Sa London, noong 1888, gumawa siya ng maraming pagbabago sa plot at pinagbuti niya ang ilang mga
kabanata. Ipinagpatuloy ni Rizal ang pagtatrabaho sa kaniyang manuskrito habang naninirahan
sa Paris, Madrid, at Brussel, at nakompleto niya ito noong Marso 29, 1891, sa Biarritz. Inilathala ito sa taon

ring iyon sa Gent. Isang nagngangalang Valentin Ventura na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa
kanya upang maipalimbag at mailathala ng maayos ang aklat noong Setyembre 22, 1891.
Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwatig at nagpapagising pang lalo sa maalab
na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan ng bayan.
Ang nobelang "El Filibusterismo" ay isinulat ng ating magiting na bayaning si Dr. Jose Rizal na buong
pusong inalay sa tatlong paring martir, na lalong kilala sa bansag na GOMBURZA - Gomez, Burgos,
Zamora.
Mga Tauhan:
1. Simoun-Ang mapagpanggap na mag-aalahas na nakasalaming may kulay
2. Isagani- Ang makatang kasintahan ni Paulita
3. Basilio-Ang mag-aaral ng medisina at kasintahan ni Juli
4. Kabesang Tales-Ang naghahangad ng karapatan sa pagmamay- ari ng lupang
sinasaka na inaangkin ng mga prayle
5. Tandang Selo -- Ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyang sariling apo
6. Ginoong Pasta-Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal
7. Ben-zayb --Ang mamamahayag sa pahayagan
8. Placido Penitente -Ang mag-aaral na nawalan ng ganang mag-aral sanhi ng
suliraning pampaaralan
9. Padre Camorra -Ang mukhang artilyerong pari
10.

Padre Fernandez --Ang paring Dominikong may malayang paninindigan

11.

Padre Florentino Ang amain ni Isagani

12.

Don Custodio ---Ang kilala sa tawag na Buena Tinta

13.

Padre Irene --Ang kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Akademya

ng Wikang Kastila
14.

Juanito Pelaez -Ang mag-aaral na kinagigiliwan ng mga propesor;

nabibilang sa kilalang angkang may dugong Kastila

15.

Makaraig --Ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban

para sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila ngunit biglang nawala sa

oras ng kagipitan.
16.

Sandoval --Ang kawaning Kastila na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban

ng mga mag-aaral
17.

Donya Victorina -Ang mapagpanggap na isang Europea ngunit isa

namang Pilipina; tiyahin ni Paulita.

18.

Paulita Gomez -Kasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito

Pelaez
19.

Quiroga --Isang mangangalakal na Intsik na nais magkaroon ng konsulado

sa Pilipinas
20.

Juli --Anak ni Kabesang Tales at katipan naman ni Basilio

21.

Hermana Bali -Naghimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre

Camorra

22.

Hermana Penchang --Ang mayaman at madasaling babae na

pinaglilingkuran ni Juli
23.

Ginoong Leeds -- Ang misteryosong Amerikanong nagtatanghal sa perya

24.

Imuthis --Ang mahiwagang ulo sa palabas ni G. Leeds

II.
Buod
a. Kabanata 1

(Sa Itaas ng Kubyerta)

Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay sumasalunga ang Bapor Tabo. Lulan

nito sa kubyerta sina Don Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi, Donya
Victorina, Kap. Heneral at Simoun.
Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog Pasig. Mungkahi ni Don Custodio:
mag-alaga ng itik. Ani Simoun namang kilalang tagapayo ng Kap. Heneral:
Gumawa ng tuwid na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at sa look ng
Maynila. Nagkasagutan sila ni Don Custodio at ng ilang pari. Ayaw ni Donya
Victorina na matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil darami ang balot na
pinandidirihan niya.
Mga Tauhan

Mga Talasalitaan at Kahulugan:

Bapor tabo - pabilog na bapor kubyerta palapag/sahig ng bar,

katunggakan- kalokohan,
wawa- bukana ng ilog

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

-Ang bapor Taboy larawan ng ating pamahalaan, ng ating bayan. Mahina ang pagtakbo at maraming balakid
sa landas na ang ibig sabihiy mahina ang pag-unlad. Marami pang dapat gawin upang sumulong ang bansa.
-Ang mga taong sakay ng bapor ay may dalawang kinalalagyan; ang kubyerta at ang ilalim nito. Ang
pamahalaan ay nagpapalagay na may mataas at mababang uri ng tao.
-Si Simoun, ang mayamang mag-aalahas na siyang tagapayo ng kapitan heneral, ay walang iba kundi si
Ibarra.

Kaisipan / Aral:
b. Kabanata 2

(Sa Ilalim ng Kubyerta)

Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. Masikip sa pasahero ang

ilalim ng kubyerta. Naroon ang dalawang (2) estudyate na
pinakukundanganan ng iba-si Basilio na nag-aaral ng medisina at mahusay
ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa Ateneo, isang makata, si
Isagani. Kausap sila Kap. Basilio. Napag-usapan si Kap. Tiyago. Pinauwi raw
siya, ani na naging tagapayo ng kapitan nitong mga huling araw. Napaling
ang usapan sa paaralang balak ng mga estudyante ukol sa pagtuturo ng
mga Kastila. Hindi raw ito magtatagumpay ayon kay Kap. Basilio.
Magtatagumpay, ayon sa dalawang binata. Lumayo ang matandang
Basilio. Napag-usapan si Paulita Gomez, ang kasintahan ni Isagani at tukod
ng ganda, mayaman at may pinag-aralan kaya nga lamang ay tiya si
Donya Victorina. Ipinahahanap ni Donya Victorina kay Isagani ang asawa ,
si De Espadaa, na sa bahay pa ni Padre Florentino, amain ng binata,
nagtatago.
Dumating si Simoun at kinausap ng magkabigan. Ipinakilala ni
Basilio kay Simoun si Isagani. Sinabi ni Simoun na di niya nadadalaw ang
lalawigan nina Basilio sapagkat ang lalawigan nina Basilio sapagkat ang

lalawigang itoy mahirap at di makabibili ng alahas. Matigas na tumutol Si

Isagani at anya: Hindi kami namimili ng alahas dahil di namin kailangan.
Napangiti si Simoun. Nasabi raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang
mga pari sa simbahan ay Pilipino.
Nag-anyaya si Simoun sa pag-inom ng serbesa. Tumanggi ang
dalawa. Ayon kay Simoun, Sinabi ni Padre Camorra na kaya tamad ang
mga Pilipino ay dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa. Mabilis na
tumugon si Basilio; Sabihin ninyo kay Padre Camorra na kung siya ay iinom
ng tubig sa halip ng serbesa, marahil ay mawawala ang sanhi ng mga
usap-usapan. At dagdag ni Isagani: lumuluhod sa alak at sa serbesa na
pumapatay ng apoy; na kapag pinainit ay sumusulak; nagiging malawak
na dagatan at gumugunaw ng santinakpan. Hindi niya pinakinggan ang
pagsingkil ni Basilio.
Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni
Padre Camorra kung kailan magiging sulak at malawak na karagatan ang
tubig. Tugon ni Isagani: Kapag pinainit ng apoy; sa sandaling ang
mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang
hinuhukay ng tao. Binigkas ni Basilio ang isang tula ni Isagani na rin ukol
sa pagtutulong ng apoy at tubig sa pagpapatakbo sa makina (steam
engine). Pangarap daw ayon kay Simoun dahil ang makina ay hahanapin
pa.
Nang umalis si Simoun saka lamang nakilala nang lubusan ni Isagani
ang mag-aalahas na tinawag na Kardinal Moreno. May dumating na
utusan. Ipinatawag ni Padre Florentino ang pamangkin. Ngunit nakita ng
kapitan si Padre Florentino at itoy inanyayahang pumanhik sa ibabaw ng
kubyerta.
Mga Tauhan
Mga Talasalitaan at Kahulugan:

Indio- katutubong pilipino

akademya paaralan

karalitaan kahirapan

serbesa alak mapusok agresibo / marahas

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

-Ang mga kabataan ay masigasig sa kanilang mga balak. Humahanap sila ng mga paraan upang maisakatuparan
ang kanilang mga adhika. Lipos ng pag-asa ang mga kabataan.
-Mapupusok ang kanilang kalooban. Hayagang sinasagot nang makahulugan si Simoun gayung ang pagkakakilala
nilay malapit sa kapitan heneral.
- Ang pagpapari ni Pare Florentino dahil sa kagustuhan ng ina ay nagpapakita ng kapangyarihan ng mga magulang
sa anak noong unang panahon. Anumang bagay na naisin ng magulang maging laban man sa kalooban ng anak ay
nasusunod.

Kaisipan / Aral:
c. Kabanata 3

(Mga Alamat)

Dinatnan ni Padre Florentino na nagtatawanan na ang nangasa

kubyerta. Nagdaraingan ang mga prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino at
pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si Simoun. Sayang daw
at di nakita ni Simoun ang mga dinaanan ng bapor. Kung wala raw alamat
ay walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay Simoun.
Isinalaysay ng kapitan ang alamat ng Malapad-na-bato. Ito raw ay banal sa
mga katutubo noong una bilang tahanan ng mga espiritu. Nang

panahanan daw ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa

mga tulisan.
Sinabi ng Kapitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya
Geronima. Si Padre Florentino ang nahingang magkuwento. May
magkasintahan daw sa Espanya. Naging arsobispo sa Maynila ang lalaki.
Nagbabalatkayo ang babae. Naparito at hinihiling sa arsobispo na sundin
nito ang pangako pakasal sila. Iba ang naisip ng arsobispo. Itinira ang
babae sa isang yungib na malapit sa Ilog Pasig.
Nagandahan si Ben Zayb sa alamat. Nainggit si Donya Victorina na
ibig ding manirahan sa kuweba. Tinanong ni Simoun si Padre Salvi. Sa
inyong palagay, hindi ba higit na mainam ay ilagay sa isang beateryo tulad
ni Sta. Clara? Hindi raw siya makakahatol sa mga ginawa ng isang
arsobispo, ayon kay padre Salvi. At upang mabago ang paksa ay
isinalaysay ang alamat ni San Nicolas na nagligtas sa isang Intsik sa
pagkamatay sa mga buwayang naging bato nang dasalan ng intsik ang
santo.
Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan
kung saan sa lawa napatay ang isang Guevarra, Navarra o Ibarra.
Itinuro ng Kapitan. Naghanap si Donya Victorina ng bakas ng
pagkamatay ng tubig labingtatalong taon matapos mangyari iyon.
Nakasama raw ng ama ang bangkay ng anak, ani Padre Sibyla. Iyon daw
ang pinakamurang libing, ayon kay Ben Zayb. Nagtawanan ng iba! Si
Simoun ay namumutla at walang kibo. Ipinalagay ng Kapitan na si Simoun
ay nahilo dahil sa paglalakabay.
Mga Tauhan
Mga Talasalitaan at Kahulugan:
Alamat pinagmulan ng isang bagay

lumigid palibot na naglakbay

beaterio paaralan ng madre

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

-Ayon sa alamat, Si Donya Geronima ay tumanda dahil sa kahihintay sa kaniyang kasintahan. Itoy
nagpapahayag ng pagkamatapat ng babaing Pilipina.
-Maalamat ang ating bansa. Hindi lamang Pasig ang mayroon. Halos lahat ng bayan pati na ang pinagmulan
ng mga bagay, halaman o tao.

Kaisipan / Aral:
d. Kabanata 4

(Kabesang Tales)

Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na.

Ang ama ng dalagang si Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang Selo,
ay isa nang kabesa de baranggay. Yumaman ito dahil sa tiyaga. Nakisama
muna sa isang namumuhunan sa bukid. Nang makaipon ng kaunti ay
naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay walang may-ari, ar
ginawa niyang tubuhan. Inisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si Huli
upang mapantay kay Basilio na kasintahn nito. Nang ang bukid ay
umunlad ito ay inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si Kabesang Tales.
Tinaasan nang tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales.
Nakipag-asunto sa mga prayle.
Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang
kanilang titulo sa lupa. Wala. Naging kawali si Tano. Di ibinayad ng kapalit
ang anak. Anya: Binungkal kot tinamnan ang lupang ito, namatay at
nalibing dito ang aking asawat anak na dalaga {si Lucia} sa pagtulong sa
akin kayat di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig
muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng kanyang asawat mga

anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni Tano, akoy bumabayad sa

abogado. Kung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin
upang siyay mapabalik; ngunit kung akoy matalo, di ko na kailangan ang
anak.
Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang bukid. Lagi siyang may
pasang baril. Di makapasok doon ang sino man dahil balita si Kabesang
Tales sa pagbaril. Nagdala siya ng gulok. Balita sa arnis ang kabesa.
Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si Kabesang Tales ay
nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. Isinanla ni Huli ang
kanyang mga hiyas liban sa isang locket o agnos na bigay sa kanya ni
Basilio. Hindi rin nakasapat ang panubos. Ipinasyang mangutang kay
Hermana Penchang at maglingkod dito bilang utusan. Noon ay bisperas ng
Pasko. Kinabukasan. Araw ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila.
Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang gabing iyon.
Mga Tauhan
Mga Talasalitaan at Kahulugan: buwis taripa/ upa sa lupa cabeza de
brgy - puno ng nayon
Tabla- kapiraso ng kahoy

tulisan nagnanakaw sa daan

agnos

palawit ng kuwintas

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

-Ang pagkakaagaw ng Korporasyon sa lupain ni Tales ay nagpapahiwatig ng mga kasamaang

umiiral noong panahon ng Kastila.
-Ang paghahanda ni Kabesang Tales ng baril, gulok o palakol ay nagpapakitang handang
ipakipaglaban ng mga Pilipino ang kanilang karapatan.
-May mga Pilipino ring nagpapahirap sa kapwa Pilipino. Nariyan ang mga tulisang dumakip kay
Kabesang Tales upang itoy ipatubos.

Kaisipan / Aral:
e. Kabanata 5

(Noche Buena ng Isang Kutsero

Gabi nat inilalakad na ang prusisyong pang-noche buena nang dumating si Basilio sa
San Diego. Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng kutsero ang sedula nito at itoy
kinakailangang bugbugin muna ng mga guwardiya sibil.
Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinaka-matandang taong nabuhay sa mundo.
Kasunod na idinaan ang mga imahen ng tatlong Haring Mago. Nakapagpaalaala kay
Sinang ang itim na Haring Melchor. Itinanong kay Basilio kung nakawala na ang
kanang paa ni Bernardo Carpio na naipit sa kabundukan ng San Mateo. Kasunod sa
prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag-ilaw. Si San Jose naman. Kasunod naman
ay mga batang may mga parol. Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen.
Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na walang ilaw an parol ng karitela.
Pinarusahan uli ng mga sibil ang kutsroong si Sinong. Naglakad na lamang si Basilio.
Tanging bahay ni Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni Basilio. May mga
manok na pinapatay. Nasilip ni Basilio na ang Kapitan ay nakikipag-usap sa kura, sa
alperes, at kay Simoun.. nagkakaunawaan na tayo, G. Simuon, ani Kapitan Basilio,
Tutungo tayo sa Tiani upang tingnan ang inyong mga alahas. Nagbilin ng isang kairel
sa relo ang alperes. Isang pares na hikaw naman ang ipinakikibili ng kura. (Bakit kaya
hikaw?)
Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may kasindak-sindak na pagkatao. Ang lahat
ay nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban sa amin.

Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng matandang utusan, nang

makitang tumistis ng isang maysakit si Basilio na parang walang ano man.
Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. Mga kalabaw na namatay, mga katulong na
napipiit at namatay ang matandang nagtatanod sa gubat. Nanghinayang si Basilio
nang mabatid na sa katandaan namatay ang matanda.. Ibig niyang makatistis ng tao.
Ang huling balitay ukol sa pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab. Tales. Di nakakain ng
hapunan si Basilio.
Mga Tauhan
Mga Talasalitaan at Kahulugan: kinulata hinampas
ipipiit - ikukulong

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

Ang kaawaawang mga Pilipinoy tumatanggap ng mabigat na parusa sa kaunting pagkukulang. Malulupit ang
maraming mga nasa tungkulin.
-Malaki ang pagnanais ni Kapitan Basiliong makasundo ang kura at alperes. Sila ang makapangyarihan sa bayan.

Kaisipan / Aral:
f. Kabanata 6

(Si Basilio)

Nang tumutunog ang mga batingaw ng noche buena si Basilio ay palihim na

nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan. Kayat paaninaw na tinungo ni Basilio ang libing
ng kanyang ina. Ipinagdasal ang kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang may 13
taon.
Namatayan ang kanyang ina. May dumating na lalaking sugatan. Pinahakot siya ng
kahoy na ipansusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki. May dumating pang
isang lalaki. Tumulong ito sa pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing sa kanyang ina.
Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng Maynila. Maysakit at gulanit ang damit.
Ninais nang pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap at gutom. Natagpuan niya sina
Kap. Tiyago na katatpos dalhin sa beateryo si Maria Clara. Kinuha siyang katulong o
utusan. Ping-aral sa Letran. Unang taon: wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan
niya at ang salitang adsum o narito po. Minaliit siya dahil sa luma at gulanit na suot.
Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos niyang sa tatlo o
apat na paraan sa kanyang klase ay may 40 lamang ang nagtatanong di na sumama
ang loob niya. Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya
para sa unang taon ay aprovado. Ang siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay
nangag-ulit na lahat.
Ikatlong taon. Naisipan ng professor na Dominiko ang pagtanong kay Basilio na
akala niyay tanga upang magpatawa sa klase. Natugon ni Basilio ang tanong. Parang
loro siya sa pagsagot. Nooy di na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin itoy di naman
nakapag-papatawa sa klase? Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio. Ngunit isang
professor niya ang nasiyahang tumanggap ng hamon ng mga kadete sa isang
pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa mga kadete sable
laban sa baston. Namayani si Basilio sa labanan. Nakilala ng professor. Nang
magtapos: sobresaliente at may mga medalya pa.
Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria Clara.
Pinalipat si Basilio sa Ateneo Municipal. Malaki ang natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya
sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki siya ng kanyang mga profesor. Nakasulit siya at
kumuha ng medisina. Pagkatapos, naging matiyaga at masigasig sa pag-aaral si
Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya. At huling taon na ng
pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niyay pakaksal na sila ni Huli.
Mga Tauhan
Mga Talasalitaan at Kahulugan: ripeke - kalembang misa de gallo - 9 na
misa bago ang pasko

nanaog bumaba

kinahihimlayan kinalilibingan magpaalila-

magpaalipin
sobresaliente pinakamataas na karanglan

batsilyer - antas ng pag-

aaral sa kolehiyo

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

Ang pagpapaalila ni Basilio upang makapag-aral ay nagpapakita ng pagpapahalaga ni Rizal

sa Karunungan. Maging ano mang uri ng gawain bastat marangal ay kailangang pasukan
upang makatapos ng pag-aaral. Kailangan ang pagtitiis, pagtitiyaga at pagsusumigasig
upang matuto.
-Sa kabanatang itoy napabulaanan ang kasabihang kung ano ang punoy soyang bunga. Si
Basilio ay may mga mabubuting katangiang kabaligtaran ng sa ama.

Kaisipan / Aral:
g. Kabanata 7

(Si Simoun)

Pauwi na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at

liwanag na palapit. Nangubli siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng puno
tumigil ang dumating. Nakilala ito ni Basilio-ang mag-aalahas nang magalis ito ng salamin. Nangsimulang maghukay si Simoun sa tulong ng isang
asarol. Naalaala si Basilio. Ito ang taong tumulong sa paglilibing sa
kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking doon namatay. Nag-isip si
Basilio. Sino sa dalawang lalaking ito ang namatay o ang buhay na
nagbubuhay Simoun- ang si Ibarra?
Napakita na kay Simoun si Basilio at nag handog ng pagtulong
bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay 13 ton na ang
nakalilipas. Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako sa palagay
mo? tanong ng mag-aalahas. Tugon ni Basilio. Kayo poy isang taong
mahal sa akin, kayoy ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay na
at ang mga kasawian sa buhay ay madalas kong ikinalulungkot. Lumapit si
Simoun sa binata. Aniya: Basilio, ikay naghahawak ng isang lihim na
maaring magpangayaya sa akin, at ngayoy natuklasan mo pa ang isa na
kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. At sinabi ni Simoun na
dapat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin.
"Gayunman, hindi ko marahil pagsisihan na ikay di ko patayin. Gaya ko rin
ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw at ako ay uhaw sa
katarungan Dapat tayong magtulungan.
At inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang
pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman. Nagbalik upang
ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang ipagdanak ng dugo. Siya raw
ay sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong
pamahalaan at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa
paghihimagsik.
Ngunit sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na
nagbabalak magtayo ng paaralan ng Wikang Kastila at humihinging
gawing lalawigan ng Espanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na
karapatan ang mga Kastila at Pilipino. Ito raw ay magbibigay daan sa
Pilipinas sa pagiging bayang walang sariling pagkukuro, walang kalayaan
at pati kapintasan ay hiram dahil sa pagpipilit manghiram ng wika. Ibig
raw nina Basilio na matulad ang Pilipinas sa mga bansang magugulo sa
Timog Amerika (South Amerika).
Ayon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa
mga pulo ng Pilipinas.

Itoy pinabulaan ni Simoun. Anya: Ang kastila kailanman ay di

magiging wikang pangkalahatan sa bayang ito ; sapagkat sa mga kulubot
ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang mga akmang
pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang nakapagsasalita ng
Kastila. At ang iilang ito ay mawawalan ng sariling kakayahan,
magpapailalim sa ibang utak, paaalipin. Tinuligsa ni Simoun ang mga
pangkat na naghahangad luminang sa wikang Kastila at di sa kaalamang
magsalita o sumulat sa sarili nilang wika. Tinuligsa rin niya ang mga
nagpapanggap na di sila maalam magsalita at umunawa ng sariling wika.
Mabuti, ani Simoun, at hangal ang pamahalaang Kastila na ayaw
magpaturo ng wika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Rusya at
Alemanya. Ani Simoun: Kayoy nakalilimot na habang ang isang bayan ay
may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. Ang wika ay
isang pag-iisip ng bayan .
Inihimutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng
Kastila ay ipinagdurusa ng kanyang loob. Naniniwala siyang matapat sa
kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng bayan ang kanilang
ginagawa. Ninais niyang kausapin sina Isagani at Macaraeg. Ngunit baka
di siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito.
Nagpatuloy si Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod
sa isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa
sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga mapangamkam.
Ayaw silang matulad kayo sa mga Kastila? Napakabuti! Paunlarin ninyo
ang katutubong ugali. Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa Kortes?
Mabuti. Ano ang magagawa ng isang tinig sa karamihan? Habang
nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang
matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang
sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang
katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at magkaroon ng
mga layuning pambansa. Huwag hayaang magpalagay ang Kastila na sila
ang panginoon dito at silay bahagi ng bayang ito kundi manlulupig at
dayuhan. Sa gayoy matatamo ninyo ang paglaya. Iyan ang dahilan at
binayaan ko kayong mabuhay!
Nakahinga si Basilio. Aniyay di siya pulitiko. Lumagda siya sa
kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyoy mabuti. Sa
panggagamot daw siya nakaukol.
Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot nang
mahusay si Basilio ayon kay Simoun. Ang sakit ng bayan ay siyang higit
nangangailangan ng kagamutan. Walang halaga ang buhay na di nauukol
sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa halip maging
sangkap sa isang gusali.
Ani Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan.
Nauwi sa kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap. Ang karunungan ay
panghabangpanahon, makatao at pandaigdig. Sa loob ng ilang daantaon,
kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang lahi-lahi, lahat
ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang
katarungan at lahat ng taoy mamamayan na ng daigdig at ang tanging
layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan, ang salitang kagitingan at
pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at ikabibilanggo ng
nagsasabibig nito.
Napailing si Simoun. Upang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni
Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay
nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil
ay makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang kay Basilio. Ang

kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon

kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan at hangarin sa pagunlad.
Napuna ni Simoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos
niya ng tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun na walang ginagawa si Basilio
kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. Paano ako
makapaghihiganti? tanong ni Basilio. Akoy dudurugin lamang nila. Sinabi
ni Simoun na tutulungan siya. Hindi na raw bubuhayin ng paghihiganti ang
ina o kapatid niya, tugon si Basilio. Ano ang mapapala ko kung silay
ipaghihiganti?
Makatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian, tugon
ni Basilio. Ang pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, itoy kasalanan
kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Walang mang-aalipin kung walang
paaalipin. At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-aaral ni Basilio ay maaaring
danasin nito ang dinanas ni Ibarra. Nagtaka si Basilio. Siya na raw ang
inapi ay siya pa ang kamumuhian. Likas sa tao ang mamuhi sa kanyang
inaapi, ani Simoun. Ngunit di ko sila pinakikialaman; pabayaan nila akong
makagawa at mabuhay. Tugon ni Basilio na sinundan ni Simoun ng:
At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga damdaming mabuti o
masama ay namamana ng anak. Kayo ay walang hangad kundi isang
munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa; isang dakot na
bigas; at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa
inyo, ituturing ninyong kayoy mapalad na.
Magmamadaling araw na. Matapos sabihing di niya pinagbabawalan
si Basilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may
kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa
Escolta. Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si Simoun na nag-iisip: Di kaya
niya napaniwala si Basilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti
ngunit naglilihim lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang
hangad maghiganti. Lalong nagtumining sa loob ni Simoun ang matinding
nasa na makapaghiganti.

Mga Tauhan
Mga Talasalitaan at Kahulugan:
panghukay

kaluskos ingay

asarol- pambungkal/

rebolber maiksing baril dumanak dumaloy

lihis -

salungat

Mga Pahiwatig / simbolong Ginamit sa Kabanata:

-Ang lahat ng pag-uusap sa kabanatang itoy mahalaga. Isinisiwalat dito ang buong diwa, kaisipan, damdamin at
mga mithiin ng may akda para sa kaniyang bayan.
-Nalalarawan din dito ang dalawang pangkat ng mga Pilipino na humihingi ng pagbabago. Ang isay humihiling na
maging bahagi ang Pilipinas ng Espanya at ang isa namay nagnanais humiwalay upang maging ganap na malaya.

Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun ng kanyang paghihiganti

a) Si Don Rafael
b) Si Maria Clara
c) Si Elias-pawang mga sinawing-palad ng lipunang nais niyang iwasak.

Kaisipan / Aral:
h. Kabanata 8

(Maligayang Pasko)

Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng karagdagang salaping

kailangan ni Huli. Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana Penchang.
(Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng loob ay napipi si Tandang Selo.
i. Kabanata 9

(Si Pilato)

Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo at kung sino

ang may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda.
Ang alperes o tenyente ng guardia sibil? Ano raw ang kasalanan
niya? Kaya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya
iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot
si Kabesang Tales. At di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si
Kabesang Tales.
Ang asenderong bagong gumagawa ng lupa ni Kabesang Tales?
Paano raw niya isusuplong ang pagdadala ni Kabesang Tales ng armas e
kung tingnan siyay parang pinipili ang pinakamabuting patamaan sa
kanya. Kung namalagi raw si Kabesang Tales sa bahay ay di sana nadukot
ng mga tulisan.
Si Hermana Penchang na bagong panginoon ni Huli? Ang may sala
raw ay si Tandang Selo na rin na may kasalanan dahil di marunong
magdasal at di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga kaanak na tulad ng
ginagawa niya ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa
niya ng aklat na. Tandang Basyong Makunat. Nang mabalitaang tutubusin
ni Basilio ang kasintahan ay nagsabing si Basilio ay isang demonyong nagaanyong estudyante na ibig magpahamak sa kaluluwa ng dalaga.
Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng salaping napagbilhan ng
mga alahas ni Huli at nautang ng dalaga kay Hermana Penchang. Nabatid
niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa, nagpaupang utusan si
Huli, pipi ang amang si Tangdang Selo, at pinaalis siya sa kanyang bahay,
sa atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa. Si
Kabesang Tales ay naupo sa isang tabi at nanatiling walang kibo.
j. Kabanata 10

(Kayamanan o Karalitaan)

Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan si Simoun. Itoy nasa

pagitan ng San Diego at Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales ngunit dala
nang lahat ni Simoun ang pagkain at ibang kailangan at dalawang kaban
ng mga alahas.
Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang Tales.
Nagdatingan ang mga mamimili ng alahas. Si Kapitan Basilio, ang anak na
si Sinang at asawa nito, Si Hermana Penchang mamimili ng isang singsing
na brilyante para sa birhen ng Antipolo. Binuksan ni Simoun ang dalawang
maleta ng alahas. Mga alahas na may ibat ibang uri, ayos, at kasaysayan.
Napatingin si Kabesang Tales sa mga alahas ni Simoun. Naisisp
niyang parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni Simoun,
nilalait ang kanyang kapahamakan. Sa bisperas pa naman ng araw ng
kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga
brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay Huli at makapagbigay ng
kapanatagan sa matanda na niyang ama. Wala namimili isa man sa mga
nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang alahas ni Simoun.
Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina Sinang at
iba pa. Siya raw ay namimili rin ng alahas, ani si Simoun. Tinanong si
Kabesang Tales kung may may ipabibili. Iminungkahi ni Sinang ang
kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng makilalang iyon nga ang kuwintas
ng kasintahang nagmongha. Limandaang piso. O ipagpalit ng Kabesa sa

alin mang hiyas na maibigan niya. Nag-isip si Kabesang Tales. Ani

Hermana Penchang ay di dapat ipagbili iyon dahil minabitu pa ni Huli ang
paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw muna ni Kabesang Tales sa
anak ang bagay na iyon. Tumango si Simoun.
Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni Kabesang Tales
ang prayle at ang bagong gumagawa ng lupa. Nangagtawanan pa iyon ng
makita si Kabesang Tales. Tulad niya ay isang lalaking nakita ang kanyang
asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at
nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay
si kabesang Tales. Sinabi kay Simoun na di niya nakausap ang anak.
Kinabukasan, wala si Kabesang Tales. Gayundin ang rebolber ng
mag-aalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni
Maria Clara. Humingi ng paumanhin si Kabesang Tales sa pagkakahuha ng
baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mgas tulisan. Pinagbilinan
si Simoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat pagnahulog ang magaalahas sa kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito. Ani Simoun-sa
wakas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan: Pangahas ngunit
mabuti nga ito-marunong tumupad sa mga pangko.
Dinakip ng mg a guwardiya sibil si Tandang Selo. Natutuwa si
Simoun. Tatlo ang pinatay ni Kabesang Tales ng gabing iyon. Ang prayle,
ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito ay nagkaroon ng
madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi
ng bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng Tales na isinulat
ng daliring isinawsaw sa dugo.
k. Kabanata 11

(Los Baos)

Ang Kap. Heneral ay nangaso sa Bosoboso. May kasama siyang

banda ng musiko sapagkat siya ang pangalawang patrono real ng Pilipinas
o kinatawan ng patrono real ng hari. Walang nabaril na ibon o usa ang
Kapitan heneral. Ibig na sanang pagbihisang- usa ang isang tao. Mabuti na
raw iyon sapagkat maawain siya sa hayop. Ang totooy natutuwa siyat di
makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin. Nagbalik sila sa
Los Banos.
Nooy ika-31 ng Disyembre.
Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa Los-Banos ang Kapitan
Heneral, si Padre Sibyla at Padre Irene. Galit na galit naman si Padre
Camorra. Hindi alam ng huli na kaya nagpapatalo ang dalawang kura ay
sapagkat nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag-usap sa Kapitan
ukol sa paaralan ng kastilang balak ng kabataan.
Samantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng Kapitan
ang mga papeles ng pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng
tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at iba pa. Saka na ang
ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si Don Custodio at isang prayleng
Dominiko- si Padre Fernandez.
Nagalit si Padre Camorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni
Padre Irene na ikinapanalo ng Kapitan. Punyales, si Kristo na ang
makipagsugal sa inyo! ani Padre Camorra at tumayo na.
Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre
Irene na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante. Pumayag si Simoun.
Wala raw namang maitataya ang kura. Ani Simoun: Akoy babayaran ninyo
ng pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako na
kayoy di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa
kabutihang asal (magmamalabis siya sa maluhong pamumuhay at

paggugol, di siya magpapakita ng awa sa mga dukha, at di siya susunod

sa mga tuntunin ng kabutihang asal.); at kayo, Padre Irene, sasabihin
lamang ninyo na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa,
at iba pa. Sa maliit na hinihingi koy kapalit ang aking mga brilyante. At ito
(tinapik pa ang Kapitan Heneral), sa limang bilang ay isang vale na limang
araw sa piitan (karapatan ni Simoun na mapabilanggo sa isang tao nang
limang araw); isang pag-papapiit sa limang buwan; isang utos na
pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan; karapatan sa isang
madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong pipiliin ko at iba pa.
Sa kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don
Custodio , Padre Fernandez at ang Mataas na Kawani. Ang huli ay
nagtanong kung ano ang mapapala ni Simoun sa kanyang mga hiling.
Para raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang
damo, tugon ni Simoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni Simoun ay
gawa ng pagkaharang sa kanya ng mga tulisan. Sinabi naman ni Simoun
na nang pigilan siya ng mga tulisan ay walang kinuha sa kanya kundi ang
2 niyang rebolber at mga bala. Kinumusta pa raw ang heneral. Marami raw
baril ang tulisan . Anang heneral ay ipagbabawal niya ang mga sandata.
Ani Simoun: Huwag. Ang mga tulisan ay marangal; sila ang tanging
marangal na kumikita ng ikabubuhay nila. Halimbawa, pawawalan ba
ninyo ako nang di man lang kukunin ang aking mga alahas ? Ang
kasamaan ay wala sa mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at
siyudad.
Gaya ninyo, ani Padre Sibylang nakatawa.
Gaya natin , ganti ni Simoun, Tayo nga lamang ay mga di-hayagang
tulisan.
Ika-11:30 na. Itinigil ng heneral ang laro at parunggitan. May
kalahating oras pat manananghali na marami pa tayong suliraning paguusapan.
Ipinasiya ng heneral na ipagbawal ang armas de salon (sandatang
pampalamuti sa salas). Tumutol ang Mataas na Kawani. Wala raw bansa sa
daigdig na nagbabawal niyon. Manok lang daw ang kayang patayin niyon.
Laging sinasalungat ang heneral ng Mataas na Kawani. Walang nangyari sa
pagtutol ng huli. Nagbigay ng payo si Simoun. Huwag ipagbawal ang
armas de salon liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili noon. Ito ang
nasunod.
Sunod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa Tiyani. Ang
guro ay humihingi ng bahay-paaralan. Ani Padre Sibyla si Socrates ay
nagturo sa plasa, si Plato sa ilalim ng mga kahoy at si Hesus ay sa mga
bundok. Pilibustero raw ang guro sa Tiyani, ayon kay Padre Camorra.
Ipinasiya ng heneral na pigilin sa pagtuturo ang guro. Tumutol ang Mataas
na Kawani.
Anang heneral ay di dapat humusay pa sa Espanya ang mga
paaralan pa sa Pilipinas. Sa susunod , dugtong pa nito, lahat ng daraing ay
pipigilin sa tungkulin.
Ipinayo ni Don Custodio na gawing paaralan ang sabungan. Kung
linggo at pista lang lang daw ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang
mga sabungan. Kung simpleng araw daw ay nakatiwangwang lamang.
Pinutol ng heneral ang pagtatalo. Pag-aaralan daw niya. Isinunod
ang balak na paaralan ng kabataan ukol sa Wikang Kastila. Anim na buwan
nang naghihintay ito ng pagpapasiya.
Tinanaong ng heneral ang kawani Sang-ayon ang tinanong. Pinuri
ang balak ng kabataan. Tumutol sa balak si Padre Sibyla. Wala raw sa
panahon at isang paghamak sa mga Dominiko. Ayon kay Simoun ay

kahina-hinala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na tagapagsalita ng

kabataan para sa paaralan na wala nang pag-asa ang paaralan. Tutol si
Simoun. Ipinasyang huwag nang magsalita.
Inisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan. Si Isagani raw ay
mahilig sa pagbabago at pagsulong kayat mapanganib. Ipinagtanggol ni
Padre Fernandez si Isagani. Ani Padre Camorra, ang binata ay bastos. Sa
bapor da ay itinulak niya at siyay itinulak din nito.
Ang mayamang si Macaraig na paborito ni Padre Irene ay may tagatangkilik na isang kondesa kayat di ito pinag-usapan. Isinunod si Basilio.
Tubig na tulog daw ito, ayon kay Padre Irene. Tahimik daw at may
pinagmulang si Padre Salvi ang higit na nakaaalam(ngunit wala si Padre
Salvi.) Tila raw nakabangga na ito ng mga sibil at may ama itong napatay
sa isang paghihimagsik. Itala raw ang pangalan ni Basilio, utos ng heneral.
Tumutol ang kawani. Ipinagtanggol ang kabataan. Tumango sina Padre
Fernandez, Padre Irene at Don Custodio.
Tumutol si Padre Camorra: Ang mga Indiyo ay di dapat matuto ng
kastila at pagnatuto ay makikipagtalo sa mga kastila.
Ani Padre Sibyla: Hindi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng kastila:
dito ay may isang lihim ng paghahamok ng mga estudyante at ng
Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag nasunod ang kanila, natalo kami (mga
Dominiko), yayabang ang mga iyan at tuloy-tuloy na. Pagkatapos naming
bumagsak, isusunod nila ang Pamahalaan.
Nagsalita si Padre Fernandez na isa ring Dominiko: Pulitikahin natin
sila para di nila masabing tinalo nila tayo. Sa halip na labanan natin sila ay
sang-ayunan natin at purihin sa balak nila. Bakit makikipagkagalit tayo sa
Bayan; kakaunti tayo, marami sila. Kailangan natin sila, tayoy di nila
kailangan. Ngayoy mahina ang bayan. Ngunit bukas-makalaway lalakas
iyan. Matuwid ang mga kahilingan ng mga estudyante. Kikilala pa sila sa
atin ng utang na loob. Gumaya tayo sa mga Hesuwita.
Lalong nagalit si Padre Sibyla nang mabanggit ang hesuwita.
Nagsabad- sabaran ang magkakaharap at di naunawaan ang lahat.
Pumasok ang kura sa Los Banos upang sabihing nakahanda na ang
pananghalian.
Siyang pagbulong ng mga Kawani sa Heneral. Ang anak noong si
Kab. Tales ay humihiling na palayain ang kanyang nuno na napipiit kapalit
ng ama.
Kumatig si Padre Camorra sa pagpapalaya. Sumang-ayon ang
Heneral.
l. Kabanata 12

(Si Placido Penitente)

Malungkot na patungo sa Unibersidad ng Santo Tomas si Placido

Penitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pag-aaral tulad ng nasabi na
niya sa 2 sulat niya sa ina. Pinakiusapan nga lamang siya ng ina na kahit
batsilyer sa artes ay matapos niya.Nasa ikaapat na taon na siya.
Ang paghahangad ni Placido na magtigil ng pag-aaral ay palaisipan
sa kanyang mga kababayang taga Tanawan. Siya ang pinakamatalino sa
bantog na paaralan ni Padre Valerio roon. Hindi naman siya sugarol,
walang kasintahang magyayayang pakasal, at laban sa mga aral ng
Tandang Basyong Makunat, masalapi.
Nagulat pa si Placido nang makapasok na siya sa Magallanes (dating
Sto.Domingo) at siyay tapikin ni Juanito Palaez sa balikat. Si Palaez ay
mapaghangin at paborito ng mga guro. Anak ng mestisong Kastila.
Mayaman. May pagkakuba.

Kinumusta ni Juanito ang bakasyon ni Placido. Pagkatapos ay

ibinalita ang pagbabakasyon niya sa Tiyani, kasama si Padre Camorra.
Nangharana raw sila ng magagandang babae. Wala raw bahay na hindi
nila napanhik. At may ibinulong kay Placido na ikinamangha tila ng huli.
Tanga raw si Basilio sa pagkakaroon ng katipang tulad ni Huli. Pero susuko
rin daw si Huli kay Padre Camorra.
Nagtanong ng leksyon si Palaez kay Penitente sapagkat noonh
lamang papasok ang kuba. Pulos walang pasok noong nakaraang mga
araw. May kaarawan ng guro, may pista ng santo, mayroong umambon.
Ang leksyon daw nila ay ukol sa mga salamin. Niyaya ni Pelaez si
Penitente na maglakwatsa. Tumutol ang huli. Nagpatuloy sila ng paglakad.
May naalala si Pelaez. Nang hingi ng abuloy para sa monumento ng isang
paring Dominiko. Nagbigay si Placido para magtigil na si Pelaez at alam din
ng Batangueno na nakatutulong ang gayong mga abuloy sa pagpasa ng
estudyante. Malapit na sila sa Unibersidad. Naroon si isagani na
nakikipagtalo ukol sa aralin. Ang ibang estudyante ay naniningin ng
magagandang dalagang nagsisimba. Namutla at namula sa lugod si
Isagani nang magkulusan ang mga mag-aaral at magtinginan sa isang
bagong dating na victoria o karuwahe. Nakita niya si Paulita Gomez, ang
kanyang katipan, na kasama si Donya Victorina. Si Donya Victorina ay
ngumiti kay Juanito Pelaez. Si Tadeo na kaya lamang pumasok sa paaralan
ay upang alamin kung may pasok at kung mayroon ay aalis at
magdadahilang maysakit ngunit nakapapasa, sa anong himala ay
napasunod kay Paulita sa simbahan.
Nagpasukan na sa paaralan ang mga estudyante. Ngunit may
tumawag kay Placido. Pinalagda si placido sa kasulatang tutol sa balak na
paaralan ni Macaraig. Hindi lumagda si Placido. Walang panahong basahin
ang kasulatan. Nalaala niya ang isang amain na nawalan ng mga pag-aari
nang lumagda sa isang kasulatang di binasa. Ngunit sa matagal na
pagpipilitan ay nahuli sa klase si Placido Petinente. Pumasok parin si
Placido. Hindi na patiyad. Pinatunog pa ang takong ng sapatos. Inakala
niyang ang pagkakahuli niya ay pagkakataon na upang siyay mapuna at
makilala ng kanyang guro. Silay may mahigit na 150 sa klase. At siya
ngay napuna ng guro na lihim na nagbanta. Bastos magbabayad ka sa
akin.
m. Kabanata 13

(Ang Klase sa Pisika)

Isang silid na taluhaba ang silid ng klase. Ang upuan ay parang

hagdan na tatlong baytang at nakapaligid sa 3 panig ng silid. Sa isang dulo
ng silid ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang pisarang may nakasulat
na Viva! na naroon mula pa nang unang araw ng pasukan sa taong iyon.
Walang palamuti ano man ang mga dingding na bato. May mga
kasangkapan sa pisika ngunit ito ay nakasusi sa isang aparador na may
salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa
malayo tulad ng Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita lamang sa mga
dayuhan upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang UST sa ibang bansa
sa kahusayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga Pilipino ay
dahil katutubo ang walang-katalinuhan.
Ang guro, si Padre Millon ay isang batang Dominikong napabantog sa
pilosopiya sa Kolehiyo ng San Juan de Letran. Iyon ang una niyang
pagtuturo ng pisika.
Unang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo itong
tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, bahagi nito,
kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro ang estudyante. Pinilosopiya

ang musika. Kung kalaing, metal at bubog daw ang salamin ano raw uri
ang kahoy na may makintab na barnis o marmol na binuling maigi? Di
tinugon ng estudyante ang tanong. Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na
parang plakang natigil at muling pinaandar sa ponograpo. Pinatigil uli ang
estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na kastila.
Binulungan ito ni Pelaez. Mali ang idinikta. Sinunod nito. Natawa pati
ang guro matapos insultuhin ang estudyante. Binigyan uli ng tanong sa
bahagi ng salamin. Kung ano ang ibabaw ay siyang salamin, bale wala ang
harapan; ang mahalagay ang nasa likuran. Di ba? Nalito ang estudyante.
Lahat ay sumesenyas na sumang-ayon na siya at nadiktahan siya ni Pelaez
nang Concedo, Padre, (sang-ayon Padre). Iyon ang itinugon ng estudyante.
Tanong uli ng prayle: Kung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng
bibingka, ano mayroon?
Bulong ni Pelaez: Bibingka!
Tinawag ng propesor si Pelaez. Tumayo ang tinawag. Napabubulong
ito kay Placido. Sa katatapak sa paa ni Penitente ay napasigaw sa sakit
ang tagadikta. Siya ang tinatanong ng propesor matapos na siyay
murahin at taguring espiritu sastre. Sinasabi ng aklat na ang mga
salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o hindi?
tanong ng guro.
Ganyan ang sabi ng aklat, Padre, tugon ni Placido.
Ang salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang
magkabilang mukha ay pinakintab ng maigi at ang isang mukha ay
kinulapuan ng tinggang puti, tama?
Iyan ang sabi ng aklat,Padre?
Ang tinggang puti ba ay kalaing?
Sabi po ng aklat.
Ergo (samakatuwid), ang salaming bubog na may merkuryo, isang
kalaing, ay salaming bubog-kalaing. Paano mo maipaliliwanag, espiritu
sastre?
Nalito si Placido. Inulan ng mura si Placido. Nagtawanan ang klase.
Itinanong ang pangalan ni Placido. Napalatak na patuya ang kura. Anito:
Placido Penitente lalong angkop ang Placido suplado. Lalapatan kita ng
penitencia. Hinanap sa mahabang talaan ang pangalan ni Placido. A
labinlimang pagliban! I*sa lang at aalisin ka na sa klase.
Napatindig si Placido. Aapat daw ang liban niya at ikalima ang
pagkahuli niya. Himig intsik na nanuya ang guro. Bihira akong bumasa ng
talaan kayat sa bawat isang huli ay limang liban ang inilalagay ko.
Makaikatlo kitang nahuli kayat labinlima. Kung ang limang liban mong
inamin ang susundin ko, may utang ka pang 10. At bibigyan kita ng
masamang marka sa masamang sagot mo ngayon.
Ngunit Padre, hindi dapat na ang isang wala sa klase ay makabigkas
ng mali sa aralin, tanong ni Placido.
"A... pilosopong metapisiko! Hindi mo ba alam na maaaring ang
lumiban sa klaseng iyon, saan man siya naroon, ay di rin nakaalam ng
aralin? Pilisopastro!"
panunuya pa ng Pari.
Nagpanting ang tainga ni Placido. Tama na, Padre. Maaring
markahan ninyo ako nang ano mang marka ngunit wala kayong
karapatang umaglahi sa akin! Inyo na ang inyong klase! At ang estudyante
ay umalis nang walang paalam .
Natigagal ang klase. Di nila akalaing magawa iyon ni Placido.
Nagsermon ang pari. Nagsuwail daw si Placido sa mga tumataguyod sa
paaralan ng kastila. Nagmura si Padre Millon hanggang sa tumugtog ang
kampanilya. Naglabasan ang may 234 na estudyanteng di pumapasok
nang walang nalaman at lumabas nang sa gayon ding kalagayan.

n. Kakabanata 14

(Ang Tirahan ng Mag aaral)

Malaki ang bahay na tinitirahan ng estudyanteng si Makaraig.

Maluwag ang bahay na ito at puro binata ang nakatira na pawang
nangangasera. Iba-iba ang kanilang edad at pag-uugali.
Si Makaraig ay isang mayamang mag-aaral ng abogasya at pinuno
ng kilusan ukol sa isyu sa Akademya ng wikang kastila. Ang pangunahing
estudyante na sina Isagani, Sandoval, Pecson at Pelaez ay inimbitahan ni
Makaraig upang pag-usapan ang kanilang pakay. Mananalig sina Isagani at
Sandoval na pagbibigyan hiling, samantalang nag-aalinlangan si Pecson. Si
Sandoval ay larawan ng mga kastilang may malasakit at pagpapahalaga
sa mga Pilipino.
May dalang magandang balita si Makaraig. Ibinalita nila na si Padre
Irene ay ang nagtatanggol sa kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang
adhikain. Kailangan ng grupo ang pagkiling ni Don Custodio, isa sa mga
kataas-taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig. Dalawang paraan ang
kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don Custodio, si G. Pasta isang
manananggol at si Pepay na isang mananayaw na matalik na kaibigan ni
Don Custodio. Napagkaisahan ng lahat na piliin ang manananggol upang
maging marangal ang kapamaraanan.
o. Kabanata 15

(Si Ginoong Pasta)

Si Ginoong Pasta ay isang bantog na manananggol. Sinadya ito ni

Isagani upang pakiusapan na kung maari ay mamagitan ng sang-ayon sa
kanila kung sakaling sumangguni si Don Custodio. Ngunit nabigo siya dahil
nagpasiya ang abogado na huwag nakialam dahil maselan ang usapan.
Marami na siyang pag-aari kayat kailangang kumilos nang ayon sa batas.
Ang ganting katwiran ni Isagani ay lubos na hinangaan ng abogado dahil
sa katalinuhan at katayugan ng pag-iisip nito.
p. Kabanata 16

(Ang mga Kapighatian ng Isang Intsik)

Si Quiroga, isang negosyanteng Intsik na naghahangad magkaroon

ng konsulado ang kanyang bansa ay naghandog ng isang hapunan.
Dinaluhan ito ng mga tanyag na panauhin, mga kilalang mangangalakal,
mga prayle, mga militar, mga kawani ng pamahalaan, gayun din ang
kanilang mga suki.
Dumating si Simoun at nang singilin niya si Quiroga sa utang na
siyam na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya. Inalok ni Simoun na
bawasan ng dalawang libong piso ang utang ni Quiroga kung papaya gang
intsik na itago sa kanilang bodega ang mga armas na dumating. Hindi raw
dapat mangamba ang Intsik, sapagkat ang mga baril ay unti-unting ililipat
sa ibang bahay na pagkatapos ay gaagawan ng pagsisiyasat at marami
ang mabibilango. Siya ay lalakad sa mga mapipiit upang kumita.
Napilitang sumang-ayon si Quiroga. Ang pangkat ni Don Custodio ay naguusap tungkol sa komisyong ipapadala sa India para pag-aralan ang
paggawa ng sapatos para sa mga sundalo.Sa pulutong ng mga pari, ay
pinag-uusapan nila ay tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa
Quiapo na pinamamahalaan ni Mr. Leeds.

q. Kabanata 17 (Ang Perya sa Quiapo)

Maganda ang gabi. Ang peryay punong-puno ng panonoorin at

manonood. Ang 12 galing sa bahay ni Quiroga ay patungo sa kubol ni Mr.
Leeds. Tuwang-tuwa si Padre Camorra sa dami ng magagandang dalagang
nakikita lalo na nang makasalubong si Paulita na kasama nina Isagani at
Donya Victorina. Punyales! Kailan pa ako magiging kura sa Quaipo, anang
makamundong prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb. Si Isagani namay
inis sa bawat tumititig kay Paulita.
May pinasok na tindahan ng mga tau-tauhang kahoy ang pangkat
nina Padre Camorra. Naghawigan sila-sila. Ang isa raw ay kahawig ni Zayb.
Kahawig daw ni Padre Camorra ang isa. Marami ang lilok na anyong Prayle.
May isang kuwadrong tanso ng babaing pisak ang mata, gula-gulanit
ang damit, nakalupasay at namimirinsa at namimirinsa ng lumang damit.
Ayon kay Padre Camorra ay isang hanggal ang umisip ng larawang iyon.
Sumagot si Ben Zayb na iyon ay ayon sa pamagat: la Prenza Filipina o
prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa namang kuwadro ay naglalarawan ng
isang lalaking nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga guwardiya
sibil. Pamagat Ang Bayan na Akaba . Pinagtawanan din nila ito.
May nakitang larawan na kahawig ni Simoun. Hinanap nila ang magaalahas. Wala ito. Ayon kay Padre Camorray natakot na baka pagbayarin
nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr. Leeds. Ani Ben Zayb naman: Baka
natakot na matuklasan natin ang lihim ng kanyang kaibigan si Mr. Leeds.
Makikita ninyot ang lahat ay sa salamin lamang.
r. Kabanata 18

(Ang Pandaraya)

Sinalubong ni Mr. Leeds ang mga panauhin sa kanyang perya. Bago

nagsimula ang palabas, nagsiyasat si Ben Zayk upang Makita ang salamin
sa kanyang inaasahang matagpuan, ngunit wala siyang nakita.
Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at may dalang kahong kahoy sa
kanyang pagbabalik. Ipinaliwanag niya na ito ay natagpuan naiya sa isang
libingang nasa-piramid ni Khufu, isang Paraon ng Ehipto. Ang kahon ay
may lamang abo at kapirasong papiro na kinasusulatan ng dalawang
salita. Sa pamamagitan ngpagbigkas ngunang salita ang abo ay
nabubuhay at nakakausapang isang ulo at pagbanggit ng ikalawang salita
ito ay babalik sa dating kinalalagyan nito.
Bumigkas ng isang salita si Mr. Leeds, lumabas ang isang ulo at
sinsbi nitong siya si Imuthis. Siya ay umuwi sa sariling bayan pagkatapos
ng pag-aaral at mahabang paglalakbay. Sa kanyang pagdaraan sa
Babilonia ay nabati niya ang isang lihim na hindi ang tunay na Sumerdis
ang namamahala doon kundi si Gautama, isang magnanakaw ng
kapangyarihan at namamahala sa tulong ng pandaraya. Sa katakutang
isumbong siya kay Cambises ay binalak ang ikakasawi ni Imuthus sa
tulong ng mga saserdoteng Taga-Ehipto na siyang nakapangyayari noon sa
kanilang bayan. Siya ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaagaw
niya rito ang pari sa Abidos. Nagpanukala ang pari ng kaguluhan at siya
ang sinangkalan. Isinakdal siya at napiit, tumakas at napatay. Ayon sa ulo
siya ay nabuhay muli upang ihayag ang gayong kataksilan. Titig na titig
kay Padre Salvi ang espinghe habang nagsasalita ito. Dahil sa takot
hinimatay ang prayle.
Kinabukasan nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbabawal sa
palabas ngunit wala na si Mr. Leeds, nagtungo ito sa Hongkong dala ang
kanyang lihim.
s. Kabanata 19

(Ang Mitsa)

Lumabas sa klase si Placido Penitente. Hindi na siya ang dating

mapagtimpi. Galit na galit siya. Nais niyang gumawa ng isang libo`t isang
paghihiganti. Parang ibinubulong ng kanyang budhi: Placido Penitente,
ipakilala mong ikaw ay may karangalan, na ikaw ay matapang at maginoo.
Taga-Batangas ka na ang paglait ay hinuhugasan ng dugo.
Nakitang nagdaan ang isang sasakyang kinalulunanan nina Padre
Sibyla at Don Custodio. Nais niyang habulin ang kura at ihagis sa ilog.
Napadaan sa Escolta. May naraanang dalawang Agustino sa pinto ng
basar ni Quiroga. Ibig pag-uundayan ng suntok. Nagpigil. May naraanang
dalawang kadete na nakikipag-usp sa isang kawani. Sinagasa niya ito.
Tumabi ang mga kadete. Inaalihan ng hamok si Placido.
Inakala na ni Placidong wala na siyang pagkakataong mag-aral.
Aniya sa sarili. Hindi raw kami marunong maghiganti. Dumating na sana
ang lintik at nang makita nila.
Naratnan ni Placido sa bahay na kanyang tinutuluyan ang kanyang
ina si Kabesang Andang. Kararating nito mula sa Batangas. Sinabi ni
Placido na di na siya mag-aaral. Naghinagpis ang ina. Nakiusap sa anak.
Nagpaalam si Placido sa ina. Ginala nito ang Sibakong, Tundo, San Nicolas,
Sto. Kristo. Mainit pa ang ulo. Nguni`t nakaramdam ng gutom. Naisipang
umuwi. Inakalang wala na sa bahay ina`t nagtungo na sa kapitbahay
upang makipangginggi. Mali siya. Naroon pa ang ina. Naghihintay.
Ipinakiusap daw ni Kabesang Andang sa prokurador ng Agustino na
iayos ang suliranin ni Placido sa nakagalit na Dominiko. Ayaw ni Placido.
Tatalon daw muna siya sa ilog Pasig o magtutulisan bago mag-aral na muli.
Nagsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis. Di na kumain muna, muling umalis
ang binata. Nagtungo sa daungan ng mga bapor. Inisip niyang magtungo
sa Hongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle.
Ginabi siya sa paggagala. Walang natagpuang kaibigan. Napatungo
siya sa perya. Nakita niya si Simoun. Sinabi niya dito ang nangyari sa
kanya at ang hangad niyang pasa- Hongkong. Napatulog siya sa magaalaha.
Isinama ni Simoun si Placido sa kanyang karuwahe. Pag-karaan ng
pagtakbo ipinatigil ang sasakyan. Bumaba sina Simoun at Placido. Nakita
nina Placido sina Isagani at Paulita na namamasyal. Nainggit si Placido.
Kinainisan sina Simoun at Isagani. Anya: Sa ganyan lamang
mapapakinabangan. Nagpatuloy ng paglalakad sina Simoun at Placido
hanggang sapitin nila ang isang bahay na munti pagawaan ng mga
pulbura na pinangangasiwaan ng dating guro sa San Diego. Inatasan si
Simoun na pakipagkitaan ng guro ang tenyente at ang kabo ng mga
militar, gayundin si Kabesang Tales. Nagtanong ang guro sa di pa nila
kahandaan. Ani Simoun: sapat na sina Kabesang Tales, ang mga naging
kabinero at isang rehinameyento ng mga kawal. Kung ipagpapaliban ay
baka patay na si Maria Clara. Tumalima ang dating guro.
Dalawang oras na nag-usap sa bahay ni Simoun ang magaalahas at
ang binata bago umuwi sa kaserahan si Placido.
Nang mapag-isa ang mag-aalahas ay nagtalo ang loob ni Simoun.
Sinurot siya ng budhi dahil bahagi siya ng kabulukang nais niyang puksain.
Waring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at ng kay Elias na tumututol
sa kanyang ginawa. Ngunit umiling siya. Kung ako`y tumulad sa inyo ay
patay na ako, aniya. Gumawa ako ng masama upang mabigyang daan ang
mabuti. Nilalagnat noon si simoun.
Kinabukasan ay buong bait na nakikinig si Placido sa nangangaral na
ina. Hindi tumututol sa mungkahi nito. Ipinayo na lamang sa ina na

bumalik na sa lalawigan kaagad dahil kung malaman daw ng prokurador

na naroon si Kabesang Andang ay hihingian pa ito ng regalo at pamisa.
t. Kabanata 20

(Ang Nagpapalagay)

Ang usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa mga kamay

ni Don Custodio, na siyang pinagkatiwalaan lumutas sa suliraning ito.
Si Don Custodio de Salazar y Sanchez deMonteheredondo ay kilalang
tanyag sabahagi ng lipunan sa Maynila at tinaguriang Buena Tinta. Siya
ay nakapag-asawa ng isang mayaman at sa pamamagitan ng yaman ng
asawa, nakapagnegosyosiya kahit kulang sa kaalaman sa mga tungkuling
kanyang hinahawakan siya ay pinupuri dahil siya ay masipag.
Nang bumalik siya sa Espanya walang pumansin sa kanya dahil sa
kakulangan niya sa pinag-aralan, kaya walapang isang taon nagbalik na
siya sa Pilipinas at nagmagaling sa mga Pilipino sa kanyang kunwaring
magandang karanasan sa Madrid.
Lumagay siya parang amot tagapagtanggol, ngunit siyay
naniniwalang may ipinanganak upang mag-utos at ang ibay upang
sumunod. Ang Pilipinoy ipinanganak upang maging utusan, kayat
kailangang pagsabihang lagi na ang mga itoy sa gayon lamang ukol.
Sa loob ng labing limang araw, si Don Custodio ay bumuo ng pasiya
ukol sa kasulatan at handa na niya itong ipaalam sa lahat.
u. Kabanata 21

(Mga Ayos Maynila)

Nang gabing iyon ay may pagtatanghal sa teatro de Variendades,

ang Les Choches de Corneville ng bantog na mga Pranses. Ubos kaagad
ang tiket, at mahabang-mahaba ang hanay ng nagsipasok.
Isang Kastila ang tanging walang bahala sa pagpasok sa dulaan.
Itoy si Camarroncocido na anyong pulubi o palaboy. May lumapit sa kanya
na isang kayumangging lalaki na matanda at may amerikanang mahabat
hanggang tuhod. Siyay si Tiyo Kiko. Pinakitaan nito ng mga mamisong
Mehikano si Camarroncocido. Iisa ang kanilang hanapbuhay: pagdidikit ng
mga paskil.
Anim na piso ang iniupa ng mga Pranses kay Tiyo Kiko. Ani
Camarroncocido: E, magkano naman ang ibinigay nila sa mga prayle?
Dapat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas ay mauuwi sa
mga kumbento.
Ang palabas ay humati sa Maynila. Mayroong nagsitutol dito bilang
masagwa at laban sa moralidad, tulad nina Don Custodio at ng mga
prayle. Mayroon namang nagtanggol dito. Mga pinuno ng hukbo at mga
marino, ang kawani, at maraming matataas na tao. Laban ang mga
babaing may asawa o may kasintahan. Ang wala namay sang-ayon sa
opera. Naging malaki at malaganap ang bulung-bulungan at kasamang
nababanggit ang Kapitan Heneral, si Simoun, si Quiroga at mga artista.
Ani Camarroncocido kay Kiko: Ang kalahati ng mga nagsisipasok sa
teatro ay manonood dahil sinasabi ng mga prayle na huwag manood: at
ang palabas dahil ipinagbabawal ng mga prayle. Mabuti ang iyong mga
paskil ngunit higit na mabisang pantawag ng tao ang pastoral o
pagbabawal ng mga pari.
Nang makaalis si Tiyo Kiko ay may napansin si Camarroncocido na
mga taong tila hindi sanay mag-amerikana at sa wariy umiiwas mapuna.
Anya: Mga sekretarya kaya o magnanakaw? Kinapa ang sariling mga
bulsa. Walang laman. Ano sa akin sino man sila? anito at nagkibit-balikat.
Isang kagawad ng hukbo ang kumausap sa mga di-kilalang tao na apat o

lima sa bawat pulutong. Pagkatapos, ang kagawad ay lumapit sa karwahe

at masiglang nakipag-usap sa taong lulan niyon si Simoun. May narinig
ang palaboy na Kastila: Ang hudyat ay isang putok. At umalis ang
karwahe. May binabalak! ani Camarroncocido.
Nagpatuloy ng lakad si Camarroncocido. Dalawang tao ang narinig
niyang nag-uusap. Anang isa na may hawak na rosaryo at kalmen: Ang
mga kura ay malakas kaysa Heneral. Ang heneral ay umaalis; ang mga ay
naiiwan. At yayaman tayo. Ang hudyat ay isang putok.
Ani Camarroncocido: Doon ang heneral dito si Padre Salvi. Kaawaawang bayan! Ngunit anio sa akin?
Sa labas ng dulaan ay naroon si Tadeo at isang kababayang baguhan
sa lungsod. Niloloko ni Tadeo ang kababayang tanga sa pagsasasbi ng
mgsa kahanga-hangang kasinungalingan. Maraming mga taong nagdaraan
ang sinasabi ni Tadeo na mga kaibigat kakilala niyang malalaking tao
kahit di totoo. Dumarating sina Paulita Gomez at ang tiyang si Donya
Victorina. Nakilala ni Tadeo si Padre Irene na nakabalatkayo ngunit di
naitago ng tunay na katauhan dahil sa mahaba niyang ilong. Dumating din
si Don Custodio.
Nang makita ni Tadeo na dumating sina Makaraig, Pecson, Sandoval
at Isagani ay lumapit ito at bumati sa apat. May labis na tiket ang mga ito
dahil di sumama sa kanila si Basilio. Inanyayahang pumasok si Tadeo. Di
na naghintay ng ikalawang paanyaya si Tadeo. Iniwan ang taga-lalawigan
na nag-iisa.
v. Kabanata 22

(Ang Palabas)

Maingay sa dulaan. Lampas na sa oras ay di pa nagsisimula ang

palabas dahil wala pa ang Kapitan Heneral. May nagsisipadyak ng baston
at sumisigaw na buksan na ang tabing. Maraming pabastos na paghanga
sa mga babae na maririnig sa mga artilyero. Maraming tsismisan. Mausok.
Maraming pagtatalo. May isang matigas ang ulo sa isang luklukang di
kanya at ayaw ibigay iyon sa may-aring si Don Primitivo. Hindi ito
napakiusapan ng tagapamahala. Nagsigawan ang mga artilyero. Ibibigay o
hindi na oo na hindi! Nalibang ang mga tao. Ang mga tanod ay di
makapangahas magpaalis sa nasa upuan ni Don Primitivo dahil sa ito ay
isang mataas na tao sa pamahalaan.
Dumating ang Heneral. Tumugtog ng marcha real. Si Pepay ay nasa
isang palko na handog ni Makaraig. Katapat ito ng palko ng mga
estudyante. Si Don Custodio ay tinipan ni Pepay sa dulaan kayat di man
ibig ay napilitan ang tagapagmungkahi na pasadulaan.
Masaya si Pepay. Masaya rin ang mga estudyante pati si Pecson. Si
Isagani lang ang hindi dahil nakita niya sa dulaan si Paulita na kasama ni
Pelaez na kanyang karibal.
Isang Pransesa ang umawit, si Gertude. Isang awit na puno ng
tsismis ng linggo ang kanyang ipinaririnig. Tigas na kasasalin ni Tadeo sa
Kastila ng mga salitang Pranses. Gayon din ang ginawa ni Juanito Pelaez
kina Paulita at Donya Victorina. Karaniwan naman ay mali si Juanito.
Umawit si Serpolette. May pumalakpak sa una. Nakilala ito ni Tadeo. Padre
Irene na pinapag-espiya ni Padre Salvi sa kung sadyang masama nga ang
palabas ng mga Pranses ay namukhaan ng mananayaw. Kakilala pala siya
ni Serpolette sa Europa pa.
Isang babae ang dumating na kasama ang asawa. Ipinamalaki ang
pagdating niya nang huli sa lahat. Nang makitang may palko pang walang
laman ay inaway ng ginang ang asawa. Sinutsutan siya ng mga tao.

Wikang paismid: Ang mga ungas! Akala moy marurunong ng Pranses.

(Tama naman.)
Si Juanitoy nagpapanggap na maalam ng Pranses na di naman
nalalayo sa Espaol. Kapag nagtawa ang mga taoy nakikitawa siya. Kapag
nagsiungol o nagsiubo, napapailing siya. Humanga sa kanya si Donya
Victorina at hinangad pakasalan ang binatang kuba pag namatay si De
Espadaa.
Inubo nang masasal si Juanito. Sinigawan siya. Paalisin ang tisiko.
Nais awayin ito ni Pelaez. Nakilalang si Don Custodio iyon. Natakot ang
binata. Kundi lamang kasama ko kayo anya kina Paulita. Lalong humanga
si Donya Victorina kay Pelaez.
Ayon kay Ben Zayb, na isa sa mga nagsiganap ay hindi artista, di
marunong umawit.
Napag-usapan ang di pagsipot ni Simoun sa dulaan.
Pinagtalunan ng mga estudyante ang kagandahan at kapangitan ng
wikang Pranses . Dumating si Makaraig mula kay Pepay. Malungkot. Nagusisa ang lahat. Napasiyahan na raw ang tungkol sa paaralan ayon kay
Padre Irene. Sinang-ayunan nag paaralan. Ngunit itoy ipaiilalim sa
Unibersidad ng Sto. Tomas, sa pamamahala ng mga Dominikano.
Kung gayoy mga kabesa de baranggay tayo, ani Tadeo. Hinagisan ni
Pecson ng maruming medyas si Sandoval.
At ang masakit ayon kay Makaraig ay ipinayo pa ni Padre Irene na
ipagdiwang ng mga estudyante ang tagumpay nila.
Ani Pecson: Sigi, magdiwang tayo sa isang pansiteryang
paglilingkuran ng mga Intsik na hubad! Pinagtibay ang balak. Hindi na
hinintay ng mga estudyante ang ikalawang yugto ng opereta. Nagsialis sila
sa gitna ng alingasngas ng buong bulwagan.
w. Kabanata 23

(Isang Bangkay)

Ang gabing iyon, ikapito, ay makalawang umalis at dumating si

Simoun sa bahay na may ibat ibang taong kasama. Nakita siya ni
Makaraig nang mag-iikawalo sa may daang Ospital, malapit sa kumbento
ng Sta. Clara. Nakita siya ni Camarroncocido sa may dulaan nang magiikasiyam na may kausap na tila estudyante.
Si Basilio ay dir in nanonood. Nagrerepaso siya sa bahay. Hindi na
nag-sasama sa mga kamag-aaral mula nang tubusin si Huli sa
pagkakaalila. Pinag-aralang mabuti ang pagpapagaling kay Kapitan Tiyago
na noon ay lalong naging mahirao pakiba-gayan. Kung minsan ay mahal
na mahal nito si Basilio at kung minsay nilalait. Pabigat
nang pabigat ang karamdaman nito.
Ang pagbabawas sa paghitit ni Kapitan Tiyago ay isinasagawa ni
Basilio ngunit kung nasa lalawigan o nasa paaralan siyay may nagbibigay
ng labis na apyan sa matanda. Si Simoun at si Padre Irene lang naman ay
walang itinatagubilin kay Basilio kundi ang pagalingin ang maysakit,
pagtiisan ito sa pag-aalaga.
Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating si Simoun. Mula nang magkita
sila sa San Diego ay noon lamang sila nagkaharap. Kinumusta ni Simoun
ang maysakit. Malubha, ani Basilio. Malala na raw ang kalat ng lason sa
katawan. Tulad daw ng Pilipinas, ani Simoun.
Hinimok ni Simoun si Basilio na makiisa sa himagsikan liban sa
pama-halaang Kastila dahil ang hindi kakampi sa kanila ay ituturing na
kaaway na dapat pata-yin. Inatasan ni Simoun si Basilio na itakas si Maria
Clara mula sa kumbento ni Sta. Clara habang nagkakagulo ang buong
lungsod.

Sinabi ni Basilio na huli na, dahil sa nagpakamatay na si Maria Clara.

Naroon siya sa kumbento upang makibalita kaya niya nabatid. Nang
bumalik siya ay nakita niya ang liham na padala ni Padre Salvi kay Padre
Irene na siyang nagpabasa niyon kay Kapitan Tiyago na nagpanangis nang
mabatid na patay na si Maria Clara.
Litong-lito na patakbong nanaog ng bahay si Simoun. Nawala sa pagaaral ang isip ni Basilio. Ang naglaro sa isip ay ang kahabag-habag na
buhay nina Ibarra at Maria Clara.
x. Kabanata 24

(Isang Pangarap)

Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta. Handang-handa si

Isagani
sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. Pany raw ang tingin ni Isagani
sa mga Pransesa. Kaya
raw siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni Isagani. Si Donya
Victorina raw ang
may ibig kay Pelaez. Nagkatawanan ang dalawa.
Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan. Nais ni Isagani
na sa nayon manirahan. Pinakaiibig raw niya ang kanyang bayang iyon.
Bago raw niyanakita si
Paulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan at magandangmaganda para sa kanya. Ngunit nang makilala niya si Paulita ay naging
parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita
Ngunit ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw niyang magdaan sa
mga bundok na malimatik. Ang ibig niyang paglalakbay ya sa
pamamagitan ng tren.
Pinaghambing ni Isaganisa isip ang pansin ng mga taong
pamahalaan sa
nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang kawal na galling sa
digma. Sa huliy ni walang pumapansin. Ngunit kay Simoun ay nabahala
ang marami. Iba na raw ang mayaman, ayon sa
binata. Ang bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati ang
Espanya.
Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani. Nangiti na rin ang
binata
at napawi ang lahat ng kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos na sana
ang kanyang tuwa nang
itanong sa kanya ni Donya Victorina kung nakit ang binata ang
pinaghahanap na asawang Kastila.
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang bayan sa nayon (kay
Padre Florentino) nagtatago si De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang mag-asawa uli.
Nagtanong pa ang donya kumg anot pakasal siya kay Pelaez. Ang pilyong
Isagani naman ay namuri pa sa kinaiinisan niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang kausap.
Kung matutuloy ng naman si Paulita kay Isagani, magiging sarili niya si
Juanito.
y. Kabanata 25

(Tawanan at Iyakan)

Idinaos ang piging ng mga estudyante sa Panciteris Macanista de

Buen Gusto. Labingapat sila, kasama si Sandoval. Pinakyaw nilang lahat
ang mesa. Ani ng isang paskin: Luwalhati kay Don Custodio sa kaitaasan
at Pansit sa lupa sa mga Binatang may Magagandang Kalooban!

Matatlim ang mga salita ng mga estudyante. Naghalakhakan silay

pilit at may tunog ng paghihinakit.
Dumating si Isagani. Si Pelaez na lang ang kulang. Ani Tadeo sanay
si Basilio na ang inanyayahan nila sa halip ng impormal na si Juanito. At
malala-sing pa raw sana nila si Basilio upang mapagtapat ng mga lihim
ukol daw sa nawawalang bata at sa isang mongha.
Nagkainan. Inihandog nila ang pansit-langlang klay Don Custodio.
Ang sopas ay tinaguriang sopas ng panukala;lumpiang intsik ay inalay kay
Padre Irene ; ang tortay inukol sa prayle (torta de Frailes). Tumutol si
Isagani. May isa raw prayleng di dapat isama sa panunumpa. Tumutol din
si Tadeo. Kahabag-habag daw na inihambing ang alimasag sa mga prayle;
ang pansit gisado ay inukol sa pamahalaan at sa bayan. Ayon kay
Makaraig, ang pansit ay katutubong lutuing Pilipino. May ibig mag-alay ng
pansitkay Quiroga na isa raw sa apat na kapangyarihan sa Pilipinas. Anang
isa naman ay sa Eminencia Negra (Simoun) raw dapat ialay ang pansit.
Pinapagtalumpati si Tadeo. Di ito nakahanda. Nagsimula ito kahit
papaano. Sinigawan siya ng mga kasamahan . Gaya daw ang binigkas ni
Tadeo. Naghingian ng pagkain. Nahilingan ng talumpati si Pecson. Inatake
ni Pecson ang mga prayle. Mula raw sa kamusmusan hanggang sa libingan
ay prayle ang kasama natin.
May nakakita sa utusan ni Padre Sibyla, ang biserektor sa
Unibersidad. Sumakay ito sa karuwahe ni Simoun. Nagtiktik ito sa mga
estudyante. Ani Makaraig: Ang busabos ng bise-rektor na pinglilingkuran
ng panginoon ng Heneral!
z. Kabanata 26

(Mga Paskin)

Maagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital. Nais

niyang pakialaman ang kanyang linsensiyatura sa Unibersidad pagkatapos
madalaw ang may sakit. Uutang siya kay Makaraig ng perang gugugulin.
Ang naimpok niya ay naipanubos kay Huli.
Sa tapat ng San Juan de Letran ay may nagtanong sa kanya ukol sa
pagbabangon. Iniugnay niya sa isip ang pagkakatungo sa kanya ni Simoun.
Marami raw nadadamay na mga estudyante ayon sa nagbabalita.
Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio.
Nakasalubong niya ang isang katedratiko na malapit ang loob sa
kanya. Itinanong kung nasa piging ng mga estudyante si Basilio. Mabuti
raw at wala. Nang malamang kasapi si Basilio sa kapisanan ay pinayuhan
nitop ang binata na umuwi nat sirain niya ang lahat ng kasukatang
magdadawit sa kanya. Nabanggit ni Basilio si Simoun. Wala raw kinalaman
dahil nahihiga ang mag-aalahas dahil sa sinugatan ng kung sino. Ditoy
may ibang mga kamay na nakapangingilabot, anang katedratiko.
Itinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan. Wala raw. Panay
raw mga estudyante. Nagkatagpo raw sa unibersidad ng mga paskil o mga
paskin (posters) na mapanghimagsik.
May nasalubong silang isa pang katedratiko na kakilala ni Basilio,.
Ang una: Nangangamoy na si Kapitan Tiyago. Nilalapitan na siya ng mga
uwak at buwitre.
Nagpatuloy si Basilio sa paglalakad. Mga karagdagang balita.
Marami raw estudyante ang papupugutan ng ulo, ipabibilanggo, ibabagsak
sa pag-aaral.
Nagunita ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Sa oras na kayoy itiwalag
nila di kayo makatatapos sa inyong karera. Pinaghinalaan ni Basilio na may
kinalaman si Simoun sa mga paskil.

Nakita niya si Sandoval. Tinawag ito. Naging bingi ito sa tawag niya.
Tuwang-tuwa si Tadeo. Wala na raw klase. Ibibilanggo raw lahat ang
kasama sa kapisanan ng mga estudyante. Tuwang-tuwa pa rin ito dahil wal
ng klase.
Si Pelaez naman ay parang baliw na paulit-ulit ang pagsasabi: Walawala akong kinalaman, wala akong kinalaman ; ikaw ang saksi ko Basili, na
sinabi kong isang quijoterias ang lahat
Mabilis tumalilis si Juanito nang makita ang isang tanod na palapit sa
kanila.
Natanaw ni Basilio si Isagani. Namumutla ang huli ngunit
pinagpupuyusan ng kalooban.
Nakapagtataka, mga ginoo, na walang kakuwenta-kuwentang mga
bagay ay nagkakagulo tayo na parang mga mayang paking na itinaboy ng
tau-tauhang panakot. Ito lang ba ang pangyayari na ang kabataan ay
mabibilanggo dahil sa kalayaan? Nasaan ang mga binitay, ang mga
pinagbabaril? Bakit tayo magsisiurong ngayon?
May nagtanong: Sino ba ang ungas na sumulat naiyon?
Walang halaga ang kung sino ang sumulat. Tungkulin nilang ( mga
kura ) alamin niyon. Ngunit di tayo dapat patangay sa kaguluhang ito
kung saan naroon ang panganib ay doon tayo dumako dahil naroon ang
karangalan. Kung nasasabi sa paskil ay kaayon ng ating kalooban, sino
man ang sumulat noon ay dapat nating pasalamatan. Kung hindi naman
ay sapat nang tutulan natin at tanggihan, ani Isagani.
Tumalikod si Basilio. Di siya sang-ayon sa sinabi ng kaibigan. Tutungo
siya kay Makaraig upang mangutang. Di niya alintana ang mahiwagang
senyas ng mga kalapit bahay ni Makaraig.
Napadubo siya at napaharap sa dalawang tanod na beterana. Anya:
Naparito ako upang makipagkita ako sa kaibigan kong si Makaraig.
Nagkatinginan ang dalawang tanod.
Dumating si Makaraig at ang kabo at dalawang kawal. Nagtaka si
Makaraig kay Basilio. Anito: Marangal na pagkatao! Sa panahon ng
kapayapaan ay umiwas kayo sa amin ..
Inusig ng kabo si Basilio. Dinakip rin ito nang pakilala kung sino Pati
ba ako? tanong ni Basilio. Nagatawa si Makaraig. Huwag kayong mag-alala.
Mabutit ng maibalita ko sa inyo ang ukol sa hapunan kagabi samantalang
nasa sasakyan tayo.
Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang pagsasadya kay
Makarai. Sinabi ni Makaraig na ma-aasahan siya ni Basilio at sa
magtatapos raw ng madodoktor ay aanyayahan pa nila ang mga kawal na
dumakip sa kanila.
aa.

Kabanata 27

(Ang mga Prayle at Pilipino)

Si Isagani ay ipinatawag ni Padre Fernandez na isang katedratiko.

Labis na iginagalang ito ng binata.
Ayon sa pari narinig nito si Isagani sa pagtatalumpati ng binata.
Itinata-nong ng kura kung kasama si Isagani sa hapunan. Pinuri rin ang
pagkakaroon ni Isagani ng paninindigan . Pinaupo ang binata. Ngunit
nanatiling nakatayo si Isagni. Patuloy na nagsalita ang pari. May mga
dalawang libong estudyante na raw ang naturuan niya o sinikap niyang
turuang mabuti at karamihay pumupula at lumalalos sa mga prayle
ngunit walang makapagsalita nang tapatan o harapan.
Ayon kay Isagani ay di kasalanan iyon na kabataan na pag nagsalita
laban sa maykapangyarihan ay kaagad nang sinasabing pilibustero at
alam ng pai ang ibinubunga ng gayong paratang. Baliw ang sino mang

magsabi nang malakas sa kanyang iniisip sapagkat siyay magtitiis ng

pag-uusig, ani Isagani.
Sinabi ng prayle na di niya inuusig si Isagani at malaya itong
nakapagsasalita ng anuman sa kanyang klase. Sa halip ay paborito pa niya
si Isagani.
Pangiting nagpasalamat ang binata. Sinabi niyang itinatangi rin niya
ang katedratiko. Ngunit di tayo maguusap dito ng ukol sa ating sarili
kayat ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na ibahin na ang paksa.
Maaari raw si Padre Fernandez ay gayon nga ngunit di raw gaya ng
katedratiko ang ibang prayleng Domoniko. At tiniyak ni Isagani ang mga
sakit sa pagtuturo ng mga prayle. Binabawasan hanggat maaari ang
pagbibigay ng mga kaalaman sa pagpatay sa sigla at sigasig ng magaaral.
Walang inihahasiksa amin kundi mga kaisipang luma, mga lisyang
simulaing kasalungat ng pagkakasulong. Parang mga bilanggong gobyerno
ang mga estudyante. Salat na salat ang mga ito sa natututuhan tulad ng
pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng nakasubasta sa
pagpapakain. At sinabi ni Isagani na parang may sabuwatan ang
pamahalaan at ang mga Pilipino upang manatili sa kamangmangan ang
mga ito.
Napakagat-labi si Padre Fernandez. Sinabi nitong lampas na sa guhit
ng pag-uusap ang mga paratang ni Isagani.
Hindi, Padre, ganti ni Isagani. Ang mga prayle sa lahat ng orden
ay naging mga kontratista ng karunungan at sila ang nagsasabi mismo na
kami ay hindi nararapat matuto pagkat baling araw ay magpapahayag
kami ng paglaya. Itoy pagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa upang di
na makalabas sa bilangguan. Ang kalayaan ay katambal ng tao at,
gayundin, ng talino at katarungan. Ang pagtanggi ng mga prayle na
maging amin iyan ang dahilan ng kawalan naming ng kasiyahan.
Ang karunungan ay hindi ipinagkakaloob kundi sa karapat-dapat
lamang, anang Pari. Ipagkaloob iyan sa mga walang tibay ng loob at
kapos sa wastong asal ay taliwas sa layunin niyon.
Tinutulan ito ni Isagani. Hindi raw totoo iyon. Kung ano kami ay
kayo ang may gawa. Ang bayang inaalipin ay natutong magkunwari; ang
paghaharian ay lumikha ng mga alipin. Ipagpalagay natin, kahit di totoo,
na ang mga estudyante ay mgawalang dakilang asal at katibayanng loob.
Sino ang may kasalanan? Kami o kayong nagturo sa amin sa loob ng may
tatlong siglo? Kung pagkatapos ng panahong iyon ay walang nayari ang
manggagawa ng palayok kundi mga sira siyay napakatanga marahil.
O masama at marumi ang putik na ginagamit?
Kung gayoy higit pang napakahangal gayong alam na palang
masama at marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy pa sa pagsasayang
ng panahon, at di lamang hangal, kundi manlilinlang at magnanakaw pa
dahil alam nang walang ibubunga ang ginagawa niyay patuloy pa sa
pagtangap kabayaran.. at di lamang hangal , mandaraya at
magnanakaw kundi isa pang talipandas dahil ayaw nilang subukin ang
kakayahan ng iba sa paggawa ng magiging kapakipakinabang.
Nakilala ni Padre Fernandez ang kanyang kagipitan. Noon lamang
siya nakaranas niyonpagkatalo sa isang estudyanteng Pilipino lamang.
Anang kura: Kinapopootan ng bayan ang sundalo na dumakip at hindi ang
hukom na nagpanaog ng hatol na pagkabilanggo Kamiy napapagitna sa
dalawang sibat sa inyo at sa pamahalaan . Kung ano ang utos sa amin ay
siya naming sinusunod. Ang nag-uutos sa pagpapaputok ay masasabung
siya na ring naglalagay ng balas a kanyon.

Pinulaan ni Isagani ang pagtatago ni Padre Fernandez sa likod ng

pamahalaan. Nangatwiran ang katedratiko. Ang ibig kong sabihiy may
mga batas na mabuti ang layon ngunit masama ang ibinubunga. Upang
maiwasan ang isang pagdaraya ay nagpapatibay ng maraming panugpo
na pinaglalaruan lamang ng mga mamamayan. Maglagda kayo ng isang
batas, kahit sa Espanya, at pag-aralan ng mga tao kung paano ito
madaraya. Ngunit nalalayo tayo tayo sa paksa Kaya sasabihin kong ang
masamang ugali ninyo ay di dapat isisi sa amin ni sa Pamahalaan kundi sa
masamang pagkakatatag n gaming kapisanan. Ang naghahangad
magpatotoo ng lahat ay wala isa mang napatutunayan. Ang mga
kapisanan ay nawalan ng pg-iingatdahil sa umaapaw na kasaganaan.
Opo, may pumipilit na silay mag-aral. Katungkulan ng bawat tao na
hanapin ang kanilang kaganapan ng pagkatao. Katutubo sa tao na linangin
ang kanyang talino at lalong matindi ang nais na ito rito dahil itoy
hinahadlangan.Ang bumubuhay sa pamahalaan ay humihingi sa
pamahalaan ng liwanag upang lalong makatulong sa bansa. Pamahalaan
na rin at ang mga prayle na rin ang pumipilit na kaming mga indiyo ay
maghanap ng karunungan dahil sa inyong pag-aglahi sa amin sa
kawalangpinag-aralan at kamangmangan. Kamiy inyong hinuhubaran at
pagkarapos ay pinagtatawanan ninyo an gaming kahihiyan.
ab.

Kabanata 28

(Mga Pananakot)

Ipinangalandakan ni Ben Zayb sa El Grito na tama siya sa madalas

niyang sabihing nakasasama sa Pilipinas ang pagtutuo sa kabataan. Itoy
pinatunayan ng mga paskil.
Naging takot ang lahat mula sa Heneral hanggang sa mga intsik.
Ang mga prayle ay di nakasipot sa basar ni Quiroga. Ang intsik man ay
nag-ayos ng tindahan na madaling maisara kung sakali. Inisip ni Quiroga
na magtungo kay Simoun at isangguni kung panahon na upang gamitin
ang mga baril at pulburat bala na ipinatago nito sa kanya. Ayon sa
himatong ni Simoun iyon ay palihim na ilalagay sa mga bahay-bahay at
saka magpapahalughog ang pamahalaan. Daami ang madarakip at
mabibilanggo. Maami, lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni
Simoun at iyon ay mangangahulugan ng malaking salapi. Ngunit di niya
nakausap si Simoun. Ipinasabi lamang na huwag galawin ni Quiroga ang
anuman sa kinalalagyan.
Nagtungo si Quiroga kay Don Custodio upang isangguni kung dapat
sandatahan ng intsik ang sariling tahanan. Ayaw ring tumanggap si Don
Custodio ng sinuman. Kay Ben Zayb nagtungo ang intsik. Nang makita
niya na nakapatong sa mga papeles ng manunulat ang dalawang rebolber,
kaagad nagpaalam ang intsik. Umuwi ,nahiga at nagdahilang maysakit.
Kinahapunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga
estudyante at mga tulisan sa San Mateo; niyari daw ang balak na paglusob
sa lungsod sa isang Pansiterya; may bapor pandigma aw ang mga Aleman
sa look, katulong ng mga estudyante; may mga estudyante pa aw na
nagtungo sa Malakanyang upang magpahayag ng pagkamaka-Kastila
ngunit nahulihan sila ng armas kayat pinagpipit; naligtas daw ang Heneral
dahil nooy nakikipanayam sa mga puno ng orden o provincial sa Pilipinas.
May nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang
pilibusterilyo upang matigil ang gulo. Anang isay sapat nang palakarin sa
mga lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may hilang kanyon at ang
lahat ay magsisipanhik ng bahay upang manahimik. Anang isa naman,
pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan.

Kina Kapitan Tiyago. Unay ibinilanggo na si Basilio at naghaluhog sa

mga kasulatan ng binata. Nayanig ang kahinahunan ni Kapitan Tiyago.
Saka ngayoy dumating si Padre Irene at nagbabalita ng kung anu-anong
mga nakatatakot. Nanginig sa takot ang matanda. Nakadilat ang mata na
napakapit sa kura. Nagpilit bumangon. Ngunit di nakaya. Bumagsak na
bumubula ang bibig. Patay na. Nasindak ang kura. Tumakbo. Nakahawak
sa kanya ang patay na nakaladkad niya hanggang sa gitna ng silid.
Kinagabihan. Sa isang binyagan ay may nagsabog ng kuwalta. Nagagawan ang mga bata. Nagkaingay sa may pinto ng simbahan. Isang
opisyal ang nagdaan. Nabigla ito sa pag-aakalang gawa iyon ng mgs
pilibusterilyo. Hinabol ng sable ang mga batang nagsipasok sa simbahan.
Nagtakbuhan ang mga tao. Nagsimula na raw ang himagsikan.
Dalawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng
isang bahay na tabla. Hinabol ng mga tao ang dalawa upang ibigay sa
pamahalaan. Di ito nangahuli. Ang mga baril ay lumang eskopeta na maari
pang makasugat sa gagamit.
Isang beterano ang napatay dahil pinagkamalan ng isang kawani na
yaon ay estudyante. Isang bingi ang sinino sa Dulumbayan. Hindi ito
sumagot. Binaril. Patay!
Sa isang tindahan ay si Tadeo kaagad ang ipinakibalitaan. Binaril na
raw, anang pinagtanungan. Napadaing ang babae. Malaki raw ang utang ni
Tadeo sa kanya. Anang kausap ay baka raw madamay pa kay Tadeo ang
may tindahan. Natahimik ang babae.
Luku-luko raw si Isagani. Kusa pa raw nagpadakip. Babarilin daw
malamang. Walang anuman daw sa kanyat walang utang sa kanya si
Isagani, anang ginang na may tindahan. Ano raw kaya ang gagawin ni
Paulita. Baka raw pakasal sa iba, anang tumugon. Halos lahat ng bahay ay
may mga nagrurosaryo.
Sa tirahan nina Placido Penitente, hindi naniniwala ang platero sa
mga paskil. Gawa lang daw iyon ni Padre Salvi. Ayon naman sa isay si
Quiroga ang may gawa. May ibig daw ipasok na kontrabando si Quiroga at
nasa look na sandaang libong pisong mehikano. Nagkaroon daw ng
kaguluhan. Pinadulasan ang mga kawani sa adwana at nakalusot ang
salapi.
May narinig silang mga yabag. Natigil ang usapan kay Quiroga.
Kunway binanggit ng isa si San Pascual Bailon. Ang dumating ay si Placido
. Kasama ang manggagawa ng kuwitis o pulbura si Simoun.
Hindi raw nakausap ni Placido ang mga bilanggo.Tatlumpu raw. Ayon
sa manggagawa ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing iyon. Hindi
raw mangyayari iyon, anang isa, dahil si Simoun na siyang madalas
magpayo niyon ay maysakit. Nagkapalitan ng tingin ang dalawang bagong
dating.
Nang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad.
Ipinalit ay mga artilyerong Kastila. Kinabukasan ay nakatagpo sa Luneta,
malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang kayumanggi. Halos
hubad. Ngunit nakita man iyon ni Ben Zayb ay di na nabalita.
ac.Kabanata 29

(Mga Huling Salita kay Kapitan Tiyago)

Marangal ang libing ni Kapitan Tiyago. Si Padre irene ang hinirang na

tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento ng kapitan. Paghahatihatiin ang kanyang kayaman sa Sta. Clara, sa Papa, sa Arsobispo, at sa
mga orden. P20.00 ay itinira para pangmatrikulang mga estudyante
mahihirap. Iminungkahi ito ni Padre Irene para masabing tagatangkilik siya

ng mga estudyante. Inalis ni kapitan Tiyago ang P25.00 pamana kay

basilio dahil sa kawalang-utang na loob ngunit isinauli ni paddre Irene at
siya raw ang magpapaluwal sa sariling bulsa.
Nang nakaburol si Kapitan Tiyago ay marami ang usap-usapan ukol
sa kanya. Nakita raw ng mga mongha ang nagliliwag na kaluluwa ni
Kapitan Tiyago. Iyon daw ang utang sa maraming pamisang nagawa ni
Kapitan.
Naisip ng sakristan na ipanabing ang kaluluwa ni Kapitan Tiyago ay
may hawak pang mangkok ng taho. May nangaghaka namang hamunin ni
Kapitan Tiyago ng sabong si San Pedro. Pero paano magkakamatayan o
magkakatalo mag manok na kaluluwa? Ayon kay Pilosopo Primotivo, di
magkakatalo sagkat ang pagkataloy kaugnay ng sama ng loob ay walang
puwang sa langit.
Hinandugan ni Quiroga ng isang tabako si Don Primotivo. Saka
nagtanong nang malumanay: Sigulo puede de contalata aliedo galela con
kilisto, a? Cuando muele, mia contalista, ja? May nagtalo sa damit na
isusuot kay KapitanTiyago. Abito? Mayroon nito si kapitan tinong. Lumangluma at binayaran niya ng P36.00. Ipagkakaloob niya ito sa mahal na
kaibigan. Tumutol ang sastre.Prak daw ang kailangan nakaprak ang
kaluluwang nakita ng mga mongha. May yari na ang sastre na P32.00 ang
halaga, dahil suki niya ang namatay. Lumang damit ang ipinasuot ni Padre
Irene. Hindi raw mahalaga sa langit ang damit.
Tatlong prayle ang dapit sa libing ni Kapitan. Maraming kamanyang
nang sinunog at gayundin ang iwinisik na agua bendita.
Si Donya Patrocinio na matandang kaagaw ni Kapitan Tiyago sa
pagpapataasan ng ihi sa pagkabanal ay nagnais mamatay na kinabukasan
upang malibing siya ng lalong dakila at kahanga-hanga.
ad.

Kabanata 30

(Si Juli)

Nabalita sa San Diego ang pagkamatay ni Kapitan Tiyago at ang

pagkadakip kay Basilio. Dinamdam ng bayan nang higit ang huli. Maari raw
ipatapon o patayin ang binata. Enero rin daw nang bitayin ang tatlong
martit sa Kabite. Mga pari na iyon, nabitay pa. Tiyak daw na bibitayin din si
Basilio.
Nagkagayon daw si Basilio, ayon kay Hermana Penchang, dahil di
nag-aagwa bendita sa Simbahan dahil narurumihan sa tubig. Hindi raw
nakasasakit ang agwa bendita. Nakagagaling pa nga raw ito. May ilan pa
ang nanisi rin sa binata.
Ngunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay
Basilio.Tahimik ito. Naghihiganti raw lamang ang mga prayle dahil sa
pagkakatubos ni Basilio kay Huli na anak ng tulisang si Tales.
Mabuti raw at pinaalis na niya si Huli, ani Hermana Penchang. Ayaw daw
niyang magalit ang mga prayle sa kanya. Ang totooy di niya ibig ipatubos
si Huli.
Si Hermana Bali ang nagbalita kay Huli ng tungkol kay Basilio.
Hinimatay pa si Huli dala ng balita. Sa Pilipinas ay kailangan ang ninong sa
ano mang pagkilos. Wala nang tagatangkilik si Basilio sa pagkamatay ni
Kapitan Tiyago kayat tiyak na mabubulok sa bilangguan si Basilio o
mabibitay wala mang kasalanan.
Naisip niyang tulungan si Basilio. At may kung anong nagbulong sa
kanya na patulong kay Padre Camorra, ang nakapagpalaya kay Tandang
Selo. Kung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay di ito nasiyahan.
Humingi ito ng pagpapasakit pa. Mula nooy iniwasan na ito ni Huli.

Gayunman, may mga binatang binambo ni Padre Camorra nang

mangharana ang mga iyon sa dalaga. May nangagsapantaha na ng di
mabuti kay Huli ukol kay Padre Camorra.Pinarunggitan siya sa paglalakad
niya.
Mula nooy naging malungkutin si Huli. Minsay naitanong kay
Hermana Bali kung nahuhulog sa impiyerno ang nagpapakamatay. Di
natuloy ang balak niya. Natakot siya sa impiyerno.
Ipinayo ni Hermana Bali na magtanong sila sa tribunal. Kaunting
pabagsak lang daw at papayuhan na sila nito. Ngunit ang tagasulat ay
walang nagawa o naipayo kundi patunguhin ang dalawang babae sa
hukom pamayapa. Sa wakas ay nagpayo ang hukom: Ang tanging
makapagliligtas kay Basilio ay si Padre Camorra kung iibigin niya, sabay
turo kay Huli.
Hindi kumibo si Huli. Inaakala ni Hermana Bali na tumpak ang payo.
Ayaw ni Huli na magtuloy sila sa kumbento. Batid ni Hermana Bali ang
dahilan. Si Padre Camorra
ay tinaguriang Si Kabayo sadyang malikot sa babae.
Nakiusap si Huli na ang manang na lamang sana pumasakumbento.
Wika ng hukom ay higit na mabisa ang pamanhik ng isang dalagang may
mukhang sariwa kaysa mukha ng isang matanda. Nanaog ang dalawa.
Nang nasa daan nay ayaw na naman ni Huli. Ang pagpapakasakit na
hinihingi ni Padre Camorra ay pinagbingihan ni Huli mangahulugan ng di
kapatawaran ng sariling ama. Ngayon bay gagawin niya iyon dahil kay
Basilio? Magiging isa siyang lusak. Maging si Basilioy mandidiri sa kanya.
May ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura. Maraming
dalaga sa bayan. Aanhin nito ang isang taganayon lamang. At babarilin si
Basilio!
Binangungot si Huli nang gabing iyon. Dugo! Sindak! Mga putok.
Nakita ang ama. Si Basilioy naghihingalo.
Kinahapunan ng sumunod ng araw ay kumalat ang balitang may
mga binaril na sa mga estudyante. Ipinasiya ni Huli na kinabukasan uli ay
magsasadya na siya sa kumbento, mangyari na ang mangyari. Ngunit
nang mag-uumaga nay di rin siya nagtungo sa kumbento. Dumaan ang
mga araw. Umasa si Huli sa isang himala. Gabi-gabiy di siya pinatulog ng
mga pangamba.
Sa wakas ay dumating ang balita mula sa Maynila na si Basilio na
lamang ang nabibilanggo. Nakalaya ng lahat ang kasamahan. Ipatatapon
na raw sa Carolinas si Basilio. Ito ang nag-udyok kay Huli na hanapin si
Hermana Bali. Nagbihis ng pinakamahusay na damit.
Kinagabihan ay naging usap-usapan ang nangyari kay Huli nang
hapong iyon. Tumalon sa bintana ng kumbento at patay na dinampot sa
batong nakabunton sa ibaba. Si Hermana Bali ay patakbong bumaba sa
pinto ng kumbento at nilibot ang daan at nagsisigaw at nagpupukpok sa
pinto ng kumbento si Tandang Selo. Itinaboy ito ng palo at tulak.
ae.

Kabanata 31

(Mga Mataas na Kawani)

Hindi man lamang nabalita sa mga pahayagan ang nangyari kay

Huli. Nangakalaya ang mga estudyanye. Unay si Makaraig. Pinakahuli si
Isagani. Nabalita sa tulong ni Ben Zayb, ang pagiging mahabagin ng
Heneral. Ang tanging di nakalaya ay si Basilio.
Ipinagtanggol ng Mataas na Kawani si Basilio. Mabuting bata raw at
matatapos na ng panggagamot. Lalong napahamak si Basilio dahil lahat
ng sabihin ng Kawani ay tinututulan ng Heneral. At kailangan daw
magkaroon ng halimbawang di dapat tularan ang mga mahilig sa

pagbabago. Si Basilio ay pinagbintangan ng Heneral na gumamit ng bawal

na aklat sa medisina. Sinabi ng Kawani na dapat matakot ang Heneral sa
bayan. Natawa ang Heneral wala raw siyang pakialam sa bayan dahil ang
naghalan sa kanya ay ang bayang Espanya hindi ang bansang Pilipinas.
Kapag itinanggi sa isang bayan ang liwanag, tahanan, katarungan at
kalayaan ituturing ng bayan na magnanakaw ang nagtanggi ng mga ito.
Nang nasa kanyang sasakyan na ang Mataas na Kawani ay nasabi
niya sa kanyang kutserong katutubo: Kapag dumating ang araw ng
inyong pagsasarili ay alalahanin mong sa Espanyay hindi nawalan ng mga
pusong tumitibok dahil sa inyo.
Makaraan ang dalawang oras ay nagbitiw sa tungkulin ang Kawani at
nagsabing siyay uuwi sa Espanya lulan ng kasunod na koreo (bapor).
af. Kabanata 32

(Mga Ibinunga ng mga Paskin)

Dahil sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming

magulang ay din a nagpaaral ng mga anak. Buti pa ang maglimayom o
kayay masaka.
Marami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil.
Natuwa pa si Tadeo, sinigan ang kanyang mga aklat. Si Pelaez ay napatali
sa negosyo ng ama. Napasa-Europa si Makaraig. Si Isaganiy sa aklat
lamang ni Padre Fernandez nakasulit. Si Salvador ay nakapasa dahil sa
kahusayang magtalumpati. Si Basilio lamng ang di nakakuha ng
pagsusulit. Nasa bilangguan pa siya. Doon niya nabatid ang pagkawala ni
Tandang Selo sa tulong ni Senong na kutsero na tanging dumadalaw sa
bilanggong kanayon.
Si Simoun ay mabuti nat ayon kay Ben Zayb ay di mag-uusig at sa
halip ay madaraos ng isang pistang walang katulad bago umalis sa bayan.
Naipayo ni Ben Zayb na bilin ni Simoun ang bahay ni Kapitan Tiago
na nabili ng ama ni Pelaez. Mula nooy madalas si Simoun sa tindahan ng
mga Pelaez na wika ng ibay pinakisamahan na niya. At tumagal ang ilang
linggo ay nabalitang ikakasal si Juanito kay Paulita.
Higit na magkabagay si Juanito at Paulita. Kapuwa walang isip at
muning lampas sa pansariling kaligayahan kapwa anak-Maynila.
Hinintay-hintay ng buong Maynila ang piging sa kasal ng dalawa. Si
Simoun daw ang mamamahala. Itoy ganapin dalawang araw bago umalis
ang Heneral. Ang mga
taga-Maynila ay nakipag-agawan sa
pakikipagkilalakay Simoun upang silay anyayahan sa piging.
ag.

Kabanata 33

(Huling Matuwid)

Araw ng pag-alis ni Simoun. Sasama na siya sa Kapitan Heneral.

Nakahanda na ang kanyang dadalhingmga alahas at lahat na. Paniwala ng
marami na hindi makapangahas magpaiwan si Smoun. Maring
paghigantihan siya ng mga galit sa kanya o pag-uusigin siya ng kahaliling
Heneral.
Nagkulong si Simoun sa kanyang silid. Wala raw dapat tanggapin
kundi si Basilio. Dumating ang binata. Pinatuloy siya sa utusan Kay laki ng
ipinagbago ni Basilio. Payat na payat, gusot ang buhok at walang ayos ang
pananamit. Wala ang dating kaamuan sa kanyang mga mata.Matalim na
ang mga iyon. Para siyang bangkay na nabuhay. Maging si Simoun ay
nagulumihan sa anyo ng kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya
ay naging masama na anak at kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng
kapatid kaya siya ay pinarusahan ng Diyos. Siya ngayon ay nakahanda ng
gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag-iwas niya sa gulo na tulad

ng pakikiisa kay Simoun ay nagbunga lamang ng kanyang pagkabilanggo

Sasanib na raw siya kay Simoun.
Noon lamang nagsalita si Simoun . Nasa sa panig daw pala niyang
talaga ang katwiran. Ang kanyang usapin ay siyang usapin ng mga
sawimpalad na tulad ni Basilio.
Tumindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha. Sinabi niyang
matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-aatubili. Sinabi ni
Simoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo ang siyang nagtulak
sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak. Kung noon sanay
nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga nasa
ibaba ang gawain sana ay mapagkawanggawa at hindi madugo at
buktot.Sa mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga katulong. Kung sila
man ay hindi makagawa ng makinis na estatuwa sapat nang simulan nila
ang paglilok at bahala na ang mga susunod sa kanila.
Di maunawaan ni Basilio si Simoun. Nagtuloy sila sa laboratoryo. Sa
mesa roon ay may isang kakaibang ilawan. Ang pinakalalagyan ay anyong
Granada, may bitak at naiino pa ang mga tila buto nito. Tinanggal ni
Simoun ang mitsa. Bakal na may dalawang sentimetro ang kapal na
sisidlan na may isang litrong gas. Binuhusan ito ni Simoun ng likido.
Nabasa ni Basilio ang nakatitik sa lalagyan ng likido nitroglisirina.
Tumango si Simoun. Ipinaliwanag niya na ang granada ay hindi isang
payak na dinamita. Iyon daw ang mga tinipon na luha ng mga api na
siyang panglaban nila sa lakas at dahas. Noon lamang nakakita ng
dinamita si Basilio. Hindi makakibo ang estudyante. Tinurnilyuhan ni
Simoun ang isang masalimuot na kasangkapang inilagay sa ilawan.Sinabi
ni Simoun na ang ilawan ay gagamitin sa isang pista. Pagkaraan ng 20
minuto ang liwang nitoy mangungulimlim at kapag ginalaw ang mitsa ay
sasabog ang Granada kasunod ang mga supot ng pulbura sa kainan at
walang makaliligtas sa mga bisita ng kapistahan.
Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero dahil sa
kawalan ng pangangasiwa.Ngayon kailangan niya si Basilio upang
mangunguna sa labanan. . Kukunin nila sa tindahan ni Quiroga ang mga
baril at patayin ang lahat ng kalaban at ayaw sumama at patayin. Hindi na
sinuri ni Basilio ang narinig. Binulag na siya ng tatlot kalahating buwang
pagkabilanggo.Nais niyang maghiganti.
ah.

Kabanata 34

(Ang Kasal)

Nasa sa daan si Basilio. Ika-8 ng gabi. Makikituloy sana siya kina

Isagani ngunit hindi umuwi ang kaibigan sa buong araw na iyon.
Dalawang oras na lamang at sasabog na ang ilawan ni Simoun. Maraming
dadanak na dugo. Marami ang mamamatay. Sinalat ni Basilio ang kanyang
rebolber at mga bala. Naalala niya ang babala ni Simoun na siya ay
lumayo sa daang Anloague.
Naghinala si Basilio. Ang bahay ni Kapitan Tiyago ay nasa daang
iyon.May binanggit na kasayahan si Simoun. Sa bahay na iyon idaraos ang
piging sa kasal nina Paulita at Juanito. nakita niyang dumating ang
sasakyan ng bagong kasal. Nahabag si Basilio kay Isagani. Naisip niyang
yakaginng sumama sa kanya si Isagani.Siya rin ang tumugon. Hindi
papayag si Isagani sa gayong madugong pagpatay sa marami. Hindi pa
nararanasan nito ang nangyari sa kanya.
Nagunita niya ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral,ang
nangyari kay Huli. Muling hinaplos ang puluhan ng rebolber at ninasang
dumating na sana ang sandaling hinihintay. Nakita niyang dumating si

Simoun. Si Sinong ang kutsero ni Simoun. Sumunod ang sasakyan ni

Simoun sa mga bagong kasal.
Nagtungo si Basilio sa Anloague. Doon ang tungo halos ng lahat sa
bahy ni Kapitan Tiyago. Ang Kapitan Heneral ang ninong at dadalo sa
hapunan, dala ang isang tanging ilawang handog naman ni Simoun.
Ang mga dingding ng bahay ay dinikitan ng magagarang papel ar
magagarang aranya at mga bulaklak ang palamuti. Mga angkat ang
alpombra. Kurtinang pulang pelus na nabuburdahan ng ginto at may
unang titik ng pangalan ng mag-asawa. May tinuhog na artipisyal na
bulaklak ng suha. Magarang- magara ang bahay na iyon. Parang hapag ng
mga diyoses ang pagdarausan ng hapunan. Ang mesa para sa mga
dakilang panauhin at mga diyus-diyusan ay sa asotea nakalagay. Pipito
ang doon ay luluklok.Naroon ang pinakamasarap at pinakamamahaling
alak. Ubos-kaya si Don Timoteo.Kung sinabi lamang ng Heneral na ibig
nitong makain ng tao, gagawin iyon ni Don Timoteo.
ai. Kabanata 35

(Ang Piging)

Ikapito ng gabi nang magsisimulang dumating ang mga may

paanyaya. Una ang maliliit. Sunod ang palaki sa katayuan sa tungkulin at
sa kabuhayan. Lahat ay pinagpupugayan ni Don Timoteo.
Dumating ang bagong kasal. Kasama si Donya Victoria. Batian.
Kamayan. Naroon na sina Padre Salvi ngunit wala pa ang Heneral. Nais
tumungo ni Don Timoteo sa palikuran ngunit di siya makaalis at wala pa
ang Heneral. May pumintas sa mga kromo sa pader. Nagalit si Don
Timoteo. Iyon saw ang pinakamahal na mabibili sa Maynila. Sisisngilin daw
niya ang utang ng namintas kinabukasan.
Dumating na rin ang heneral. Nawal ang mga dinaramdam ni Don
Timoteo. May nagsabi na ang araw ng kapitan dahil natititigan na tio nang
harap-harapan.
Si Basilio ay nasa harap ng bahay at pinapanood ang mga
nagdaratingan. Naawa siya sa mga inakala niyang mga walang malay na
mamamatay roon. Naiisip na bigyan ng babala ang mga iyon. Ngunit
siyang pagdating ng sasakyan nina Padre Slavi at Padre Irene. Nagbago
siya ng isip.
Hindi ako dapat magmalabis sa pagtitiwalang inilagak sa akin. Akoy
may utang na loob sa kanya; sa kanilay wala. Siya ang humukay ng
libingan ng aking ina na pinatay nila. Akoy nagpakabuti; pinagsikapan
kong magpatawad, ano ang ginawa sa akin? Mangamatay na nga sial na
ang aming pagtitiis, nasabi ni Basilio.
Nakita niya si Simoun, dala ang ilawan. Waring kakila-kilabot ang
anyo ni Simoun na naliligid ng apoy. Parang nag-alinlangan sa pagpanhik
sa hagdan si Simoun. Ngunit nagtuloy rin ito. Nang dumating ang Kapitan
Heneral ay sandaling nakipag-usap dito at sa ibang naroon ang magaalahas. Saka ito nawala sa paningin ni Basilio.
Namayani na naman ang kabutihang-loob ni Basilio. Nalimot ang ina,
ang kapatid, si Huli, ang sariling kaapihan. Ninais na iligtas ang
nangasabahy. Ngunit hinadlangan siya ng mga tanod dahil sa marusing
niyang anyo. Namutla si Simoun nang makita si Basilio na iniwan ng tanodpinto upang magpugay sa mag-aalahas. Matigas ang mukha ni Simoun na
tumuloy sa sasakyan at nag-utos. Sa Eskolta. Matulin!
Mabilis ding lumayo si Basilio. Ngunit may nakita siyang isang
lalaking tatanaw-tanaw sa bahay. Si Isagani! Niyaya niya itong lumayo.
Marahang itinulak ni Isagani ang kaibigan. Nagpilit si Basilio. Bakit ako
lalayo Bukas ay hindi na siya ang dati. May hapdi ang tinig ni Isagani.

Ipinaliwanag ni Basilio ang ukol sa ilawan. Hinila niya si Isagani. Tumutol

ito. Mabilis na lumayo si Basilio.
Nakita ni Isagani na nagtungo sa kainan ang mga tao. Naisip niyang
sasabog ang bahay kasama si Paulita. Mabilis na nagpasya ito.
Sa loob ay nagkatagpo ang nagpipiging ng isang kaputol na papel na
ganito ang nakasulat.
MANE THACEL PHARES
JUAN CRISOSTOMO IBARRA
Isa raw biro iyon, ani Don Custodio. Patay na raw si Ibarra. Nang
makita ni Padre Salvi ang papel at sulat ay namutla ito. Sinabi nitong iyon
nga ang lagda ni Ibarra. Saka nahilig sa sandigan ng silya ang kura
nanlambot sa takot.
Nagkatinginang takot na takot ang lahat. Tatawag sana ng mga
kawal ang Kapitan Heneral. Walng nakita kundi mga utusang di niya kilala.
Nagkunwang hindi takot. Magpapatuloy tayo sa pagkain, aniya. Huwag
intindihin ang isang pagbibiro.
Ngunit nagsalita si Don Custodio. Ipinalagay kong ang kahulugan ng
sulat ay papatayin tayo ngayong gabi .
Di nakakibo ang lahat. May nagsabi. Baka lasunin tayo. Binitiwan ang
mga kubyertos. Lumabo ng ilawan.
Iminungkahi ng Kapitan Heneral kay Padre Irene na itaas ng huli ang
mitsa ng ilawan. Biglang may mabilis na pimasok, tinabig ang utusang
humadlang, kinuha ang ilawan, itinakbo sa asotea at itinapon sa ilog, May
humingi ng rebolber, may magnanakaw raw. Ang anino ay tumalon sa rin
sa ilog.

aj. Kabanata 36

(Mga Kagipitan ni Ben-Zayb)

Mula sa bahay ni Kapitan Tiyago ay patakbong tinungo ni Ben Zayb

ang kanyang tanggapan upang sulatin ang pangyayari. Pinalabas niyang
bayani ang Kapitan Heneral, sina Padre Irene, Don Custodio at Padre Salvi.
Ang lathalain ay isa ring paghahangad ng mabuting pagyao at paglalakbay
ng Heneral.
Ngunit ang kanyang isinulat ay ibinalik sa kanya ng patnugot ng
pahayagan. Ipinagbawal ng Heneral ang pagbanggit ng ano mang ukol sa
pangyayari.
Dumating ang balita mula sa Pasig. Nilusob dawn g maraming
tulisan ang bahay-pahingahan ng mga prayle at nakatangay ng may
dalawang libong piso. Malubha ang isang prayle at dalawang utusan.
Gumalaw ang guni-guni ni Ben Zayb. Gagawin niyang bayani ang kura na
sa pagtatangol ay nagkasira-sira ang isang silyang ginamit laban sa mga
tulisan.
Nagtungo siya sa Pasig. Natagpuan niyang ang nasugatan ay si
Padre Camorra. Doon siya pinapagtika sa kasalanang ginawa sa Tiyani.
May isang maliit na sugat sa kamay at may pasa sa ulo. Tatlo ang mga
magnanakaw na may taglay ng gulok. Limampung piso ang nanakaw. Ayon
kay Ben Zayb ay hindi tama ang salaysay ni Padre Camorra. Kailangan
daw gawing marami ang mga tulisan.
May nadakip sa mga tulisan. Sila raw ay inanyayahang sumama sa
pangkat nina Matanglawin upang sumalakay sa kumbento at mga bahay
ng mayayaman. Pangungunahan sila ng isang Kastila na mataas,
kayumanggi, puti ang buhok at ang pasabiy kumikilos sa utos ng Kapitan
Heneral na kaibigan niyang matalik. Katulong pa raw nila ang mga
artilyero. Wala raw dapat ikatakot. Ang hudyat daw ay isang malakas na

putok. Walang putok. Inakala ng mga tulisan na sila ay nilinlang.

Nagsiurong ang ilan Ang ibay nagsibalik sa bundok. Balak nilang
maghiganti sa Kastila na makalawa nang lumoko sa kanila. Ang tatlong
tulisan ay nagpasiyang manloob.
Ayaw paniwalaan ang mga tulisan sa paglalarawang si Simoun ang
puno nila. Ngunit si Simoun ay di matagpuan sa bahay niya . Maraming
bala at pulbura roon. Si Don Custodio ay naghanda ng habla laban kay
Simoun. Mabilis na kumalat ang balita ukol sa mag-aalahas. Marami ang di
makapaniwala.

ak.

Kabanata 37

(Ang Hiwaga)

Nabatid din ng madla, sa likod ng pagpigil sa balita, ang mga

pagbabangon at mga supot ng pulbura . Ito ang naging paksa ng usapan
ng lahat - palihim nga lamang. Si Chikoy kasi, payat na platero. Ay nagdala
ng hikaw para kay Paulita nang tinatanggal na ang mga palamuti at mga
hapag sa bahay ni Kapitan Tiyago at nakita niya mismo ang suput-supot
na pulbura sa ilalim ng mesa, sa silong, sa bubungan, sa likod ng mga
upuan.
Ayon daw kay G. Pasta ay iisa ang maaring gumawa ng gayon-isang
kaaway ni Don Timoteo o kaagaw ni Juanito.
Naroon sa bahay ng mga platero si Isagani. Anang may-aring si
Kapitan Loleng ay magtago si Isagani.
Ngumiti lamang si Isagani.
Nagpatuloy si Chikoy. Dumating daw ang mga sibil. Wala namang
mapgbintangan. Si Don Timoteo lamang daw at si Simoun ang nangasiwa
sa pag-aayos ng bahay na iyon. Pinaalis daw ang lahat ng mga di
kailangan sa imbestigasyon.
Naku, kung may isa man lang daw na nanigarilyo sa mga
trabahador, sasabog ang buong daan ng Anlogue. Kung sumabog daw ang
mga pulbura ang noong gabi.
Nangatakot ang mga babae. Naghulaan kung sino ang
pinaghihinulaan. Mga prayle. Si Quiroga. Isang estudyante. Si Makaraig. At
tumingin si Kapitan Toringgoy kay Isagani. Ani Chikoy: ayon sa ilang
kawani, si Simoun. Nagtaka ang lahat.
Naalala ni Momoy, isang dumalo sa piging, ang pagalis ni Simoun sa
bahay bago magsimula ang hapunan.
Si Simoun daw ay nawawala, patuloy ni Chikoy. Kasalukuyang itoy
pinaghahanap ng mga sibil. Lalong nabuo sa isip ng mga kababaihan ang
pagiging demonyo ni Simoun na nagkakatawang-tao.
Naalala uli ni Momoy ang pagkakaagaw sa ilawan ni Simoun na
nuoy namamatayan ng ningas. Nagpayot dito sa silid ni
Isagani.Nagpatuloy si Chikoy.Tinataya raw ng mga maykapangyarihan na
ang ilawan ay siyang magpapasiklab sa pulbura.
Nahintakutang gayon na lamang si Momoy. Ngunit nang makita ang
kasintahang si Siensa na nakatingin sa kanya ay nagtapang-tapangang
nagsabi: Masama ng ginawa ng magnanakaw. Mamatay sanang lahat!
Nag-antanda sa takot ang lahat ng matanda at babae. Lumapit si Momoy
kay Isagani.
Hindi nga mabuting kumuha ng di kanya. Ani Isagani na mahiwang
nakangiti. Kung nalaman lamang ng magnanakaw na iyon kung ano ang
nilalayon .kung siya ana ay nakapag-isip-isip tiyak na di niya gagawin ang
gayon. Pantayan man ng kahit ano . Hindi ako tatayo s kanyang
kalagayan!

Saka nagpaalam si Isagani. Ngunit upang hindi na bumalik pa sa

kanyang amain.

al. Kabanata 38

(Kasawian)

Buong Luzon halos ang nilaganapan ni Matanglawin sa kanyang

panunulisan. Siyay pumatay sa hukom pamayapa sa Tiyani, nanunog,
nangulimbat. Ngayoy sa Batangas, bukas ay sa Kabite, di maglilipat-araw
ay sa Tayabas, pagkatapos ay sa Panggasinan o sa Albay. Laging
naliligtasan ni Matanglawin ang mga habol sa kanya. At sa kawalangkaya
ng mga sibil sa dumakip sa mga tulisan ay mga magsasakang walang sala
ang kanilang dinarakip.
May anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga sibil matapos ang
isang pagsalakay ni Kabesang Tales. Abut-siko at kabit-kabit ang gapos ng
mga ito na inilakad nang tanghaling tapat sa kainitan ng Mayo walang
sombrero at nakayapak. Ang pawis nilat alikabok ay nagpuputik sa
kanilang mukha ang magkahalong poot at kawalang pag-asa.
Ni hindi nila mapahid ang mahapding pawis na sumisigid sa kanilang
mga mata. Kung may isang nabubuwal sa hapo at gutom ay hinahagupit
silang lahat at ang nabuwal ay makakaladkad sa kanilang pagtakbo.
Sumisigaw ang nabuwal na patayin na siya. Umiiyak. Parang bata.
Isinusumpa ang oras ng kanyang pagsilang.
Nilalait pa sila ng mga guwardiya sibil. Ngunit may isang sibil na
tutol sa gayong pagmamalupit. Nang di makatiis ay sumisigaw na rin ito sa
mapagparusa: Hoy, Mautang, bayaan mo silang magsilakad nang payapa!
Nagpakikilalang bago ka nga lamang Carolino patuya pang tugon ni
Mautang. Ano ba ang ginagawa ninyo sa mga bihag ng digma?
Pinakukundanganan namin. Tugon ni Carolino:
Mangyariy kaaway na nagsilaban ang mga iyon ang mga itoy mga
kababayan natin! ganti ng mapagpahirap. At bumubulong kay Carolina:
Ginaganyan natin iyan upang lumaban o tumakas at nang barilin na
lamang natin.
Isang bilanggo ang sinumpong ng pagdumi o pag-ihi marahil at
nakiusap na payagan muna siyang makatigil nang sandali. Di siya
pinayagan. Mapanganib daw ang lugal na iyon. Naliligid sila ng bundok.
Higit kang malupit pa kaysa mga Kastila, anang bihag.
Isang putok nang narinig. Gumulong-gulong si Mautang tutop ang
dibdib na nilabasan ng dugo sa bibig
Alto! Sigaw ng kabong putlang-putla. (matatapang lamang sa
walang laban). Isang putok pa at ang kabo naman ang tinamaan sa bisig
at namaluktot sa sakit.
Itinuro ng kabo ang mga bilanggo. Fuego! sigaw niya. At ang mga
bihag ay pinagbabaril. Saka pa lamang lumaban ng putukan sa mga nasa
batuhan sa bundok. Ang mga nasa batuhan ay tinayang may tatatlong
riple lamang. Lumusob ang mga sibil. Ang unang umakyat patungo sa
pinangungublihan ng mga di kilalang kalaban ay gumulong-gulong na
pababa.
Hala, Carolino! Nahan ang mabuti mong pagpapatama! pasigaw na
wika ng kabo.
Isang lalaki ang biglang lumitaw sa ibabaw ng isang talampas.
Nagwawasiwas ito ng baril.
Paputukan! sigaw ng kabo kasabay sa pagmumura.
Tatlong kawal ang nangagputok. Patuloy na may isinisigaw ang
lalaki. Hindi siya mauunawaan.

Natigilan si Carolino. Parang nakilala niya iyon. Tinutukan siya ng

baril ng kabo. Ipinagbabaril sa kanya ang lalaki. Tumalima si Carolino.
Gumulong at nawala sa talampas ang lalaki. May isinigaw ito. Natulig si
Carolino.
Parang nagsitalilis ang mga nagtatago sa itaas. Lumusob ang mga
sibil. Isa pang lalaki ang lumitaw, sa talampas. Iniamba ng lalaki ang sibat.
Pinaputukan siya ng mga kawal. Nabulid ang lalaki.
Ang unang umabot sa kaitaasan ay may dinatnang matandang
lalaking naghihingalo. Binayuneta ito. Di man lamang kumurap ang
matanda. Nakatingin kay Carolino. Nakaturo ang daliri sa likod ng
talampas.
Gulilat at putlang-putla si Carolino. Nakilala niyang ang matanday
ang ingkong niyang si Tandang Selo. Nakita niyang ang mga nanlalalim na
mata ng matanda ay mga salamin ng matinding hinanakit. At nang
mamatay ito ay patuloy na may itinuturo sa likod ng talampas.
am.

Kabanata 39

(Katapusan)

Malungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre Florentino.

Kaaalis ni Don Tiburcio de Espadana na nag-akalang siya ang Kastilang
tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa gabing iyon. Inakalang siyay
natunton na ni Donya Victorina.
Ang telegrama ay pinabasa ng tenyente ng guwardiya sibil sa bayan
kay Padre Florentino sa ngalan ng pagkakaibigan. Anang telegrama:
Espanyol escondido casa Padre Florentino cojera remitara vivo muerte.
Ang totoo, si Simoun ang Kastilang tinutukoy sa telegrama.
Sugatang dumating doon si Simoun may dalawang araw na. Di man
lamang siya inusisa ay tinanggap siya ng pari. Hindi pa nakabalita ang pari
ng nangyari sa Maynila. Inakala ng pari na dahil wala na ang Kapitan
Heneral ay may nagtangkang maghiganti kay Simoun. Ang sugat niyay
buhat daw sa kawalang-ingat, ayon sa mag-aalahas. Nagkasiya ang pari sa
mga palagay. At nakatulong ang hinala ng pari na si Simoun ay tumakas
samga kawal na tumutugis nang tanggapin nito ang telegrama.
Si Simoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera.
Pumayag siyang paalaga kay Dr. de Espadana lamang. Malubha ang mga
sugat ni Simoun.
Tumigil sa pagtugtog si Padre Florentino. Iniisip ng pari ang
kahulugan ng pakutyang ngiti ni Simoun nang mabatid nito ang tungkol sa
telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga darakip. Naisip ni Padre
Florentino na isang taong palalo si Simoun. Datiy makapangyarihan,
ngayoy kahabag-habag. Ngunit bakit sa kanya pinili ni Simoun na
makituloy? At darakpin na lamang nang patay o buhay ay nakukuha pang
ngumiti nang pakutya. Inisip ni Padre Florentino kung paano maililigtas ng
isang paring Pilipino si Simoun gayong noong kapanahunan nito ay
humamak sa kanyang pagkamahabang-uri ng pagkapari at pagka-indiyo.
Di pinansin ni Simoun ang pakisuyo ni Padre Florentino may
dalawang buwan ang nakalilipas upang tulungang makalaya si Isagani sa
piitan. Si Simoun ang gumawa ng mga kaparaanan upang mapadali ang
pagaasawa ni Paulita kay Juanito na lubos na ipinagdamdam ni Isagani at
ikinalalayo nito sa mga kapwa tao. Nilimot ni Padre Florentino ang lahat.
Wala siyang inisip kundi ang pagliligtas kay Simoun. Ngunit parang
walang pagnanasang mailigtas ni Simoun ang sarili.

Pumasok si Padre Florentino sa silid ni Simoun. Wala nang

mapangutyang anyo sa mukha ni Simoun. Waring isang lihim na sakit ang
noon ay tinitiis ng mag-aalahas.
Napaghulo ng pari na uminom ng lason si Simoun. Nabaghan ang
pari.
Tinangka ni Padre Forentino na ihanap ng lunas si Simoun. Pasigaw
na sinabi ng mag-aalahas na huwag na silang mag-aksaya ng panahon
dahil mamatay siyang dala niya ang kanyang lihim. Ang pari ay lumuhod
sa kanyang reclinatorio (luhuran sa pagdarasal) at nanalangin sa paanan
ng imahen ni Hesukristo at pagkatapos ay buong kabanalang kanyang
inilapit ang isang silyon sa maysakit, at tumalagang makinig.
Ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pangalan. Halos nasindak ang
pari. Malungkot na ngumiti ang maysakit. Tinakpan ng pari ng panyo ang
mukha at tumungo upang makinig. Isinalaysay ni Simoun ang kanyang
buhay. Labintatlong taon siya sa Europa. Nagbalik siyang puno ng
pangarap at pag-asa.Pinatawad ang mga nagkasala sa kanyang ama
pabayaan lamang siyang mabuhay nang payapa. Ngunit mahiwagang mga
kamay ang nagtulak sa kanya sa isang kaguluhang gawa-gawa at ang
lahat ay nawala sa kanya.: pangalan, yaman, pag-ibig, kinabukasan,
kalayaan at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang
kaibigan. Tinika niyang maghiganti. Nangibang bansa siya dala ang bahagi
ng kayamanan ng kanyang magulang at siyay nangangalakal. Nakilahok
siya sa himagsikan sa Kuba. Nakilala niya roon ang kapitan heneral na
noon ay kumandante pa lamang. Pinautang siya. Naging kaibigan matalik
dahil sa kawalanghiyaan ng kapitan na si Simoun ang nakaalam. Sa tulong
ng salapi ay nakuha niyang maging kapitan heneral ang kaibigan at naging
sunud-sunuran sa kanya dahil sa katakawan sa salapi.Inupatan niya ang
kapitan sa paggawa ng maraming kabuktutan.
Mahaba ang pagtatapat ni Simoun at gabi na nang matapos.
Sandaling naghari ang katahimikan. Inihingi ng tawad ng pari ang mga
pagkukulang ni Simoun at hiniling niya kay Simoun na igalang ang
kalooban ng Diyos Mahinahong nagtanong si Simoun kung bakit hindi siya
tinulungan ng Diyos sa kanyang layunin. Ang sagot ng pari ay dahil
masama ang kanyang pamamaraan.Hindi maililigtas ng krimen at
kasamaan ang mga dinumihan ng krimen at kasamaan.Ang poot ay
walang nalilikha kundi mga panakot ; ang krimen ay mga salarin ang
nalilikha. Pag-ibig lamang ang nakagagawa ng mga bagay na dakila. Ang
katubusan ay kabutihan; ang kabutihan ay pagpapasakit, ang
pagpapasakit ay pag-ibig.
Tinanggap ni Simoun ang lahat na sinabi ng pari. Inamin niyang siya
ay nagkamali. ngunit naitanong niya ng dahil ba sa magkakamaling iyon
ay ipagkait na ng Diyos ang kalayaan ng isang bayan at ililigtas ang
napakaraming higit pang salarin kaysa sa kanya. Ang matatapat at
mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila ay makilala at
lumaganap.Ang nararapat na gawin ay magtiis at gumawa ang tugon ng
pari.
Napailing si Simoun. Ang magtiis at gumawa ay madaling sabihin sa
mga hindi pa nakaranas ng pagtitiis at paggawa. Anong klaseng Diyos ang
humingi ng ganoon kalaking pagpapasakit. Sinabi ng pari ay ito raw ang
isang Diyos na makatarungan.Diyos na nagpaparusa sa kakulangan natin
ng pananalig at sa mga gawa nating masama.Pinabayaan natin ang
kasamaan kayat katulong tayo sa paglikha nito. Ang kalayaan ay di natin
dapat tuklasin sa tulong ng patalim. Tuklasin natin ito sa tulong ng

nagpapataas ng uri ng katwiran at karangalan ng tao.. Gumawa tayo ng

mabuti , tapat at marangal hanggang mamatay tayo dahil sa kalayaan.
Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari. Naghari ang katahimikan.
Dalawang pisil pa. Nagbuntunghininga si Simoun. Higit na mahabang
katahimikan.
Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na
nagwika si Padre Florentino; Nasaan ang kabataang naglalaan ng
magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at kasiglahan alangalang sa ikabubuti ng kanilang bayan ? Saan naroon ang handang
magpakamatay upang hugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasala?
Upang karapatdapat ang pagpapakasakit itoy kailangang malinis at
busilak. Nasaan ang kabataang may lakas na tumanan na sa aming mga
ugat, ng kalinisan ng diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng sigla na
patay na sa aming puso? O kabataan, kayoy aming hinihintay!
Nangilid ang luha sa mga mata ng pari. Binitawan ang kamay ni
Simoun. Lumapit sa durungawan. May kumatok na utusang nagtanong
kung magsisindi na ng ilawan. Sa tulong ng isang lampara ay tinanglawan
si Simoun. Hinipo ito; nabatid na ito ay patay na.Lumuhod at nanalangin si
Padre Florentino.
Tinawag ang mga utusan, pinaluhod at pinagdasal. Umalis sa silid si
Padre Florentino Kinuha ang takbang bakal ni Simoun. Dinala ito sa
talampas na laging inuupuan ni Isagani upang sisirin ng tingin ang
kalaliman ng dagat. Doon ay inihagis ng pari ang mga takba ng brilyante
at alahas ni Simoun. Nilulon ng dagat ang kayamanang yaon.
III.

Pangyayari
A. Pamagat
Ang nobelang El filibusterismo (literal na "Ang Pilibusterismo") o Ang
Paghahari ng Kasakiman ay ang pangalawang nobelang isinulat ng
pambansang bayani ng Pilipinas na si Jos Rizal, na kaniyang buong
pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa bansag na
Gomburza o Gomez, Burgos, at Zamora. Ito ang karugtong o sequel sa Noli
Me Tangere at tulad sa Noli, nagdanas si Rizal ng hirap habang sinusulat
ito at, tulad din nito, nakasulat ito sa Kastila. Sinimulan niya ang akda
noong Oktubre ng 1887 habang nagpapraktis ng medisina sa Calamba.
Sa London, noong 1888, gumawa siya ng maraming pagbabago sa plot at
pinagbuti niya ang ilang mga kabanata. Ipinagpatuloy ni Rizal ang
pagtatrabaho sa kaniyang manuskrito habang naninirahan sa Paris,
Madrid, at Brussel, at nakompleto niya ito noong Marso 29, 1891, sa
Biarritz. Inilathala ito sa taon ring iyon sa Gent. Isang nagngangalang
Valentin Ventura na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa kanya
upang maipalimbag at mailathala ng maayos ang aklat noong Setyembre
22, 1891.
Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwatig at
nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay
na kalayaan at karapatan ng bayan.
B. Tagpuan
UNANG TAGPO
Tagpuan: Sa isang bapor na nagngangalang Tabo. Kakikitaan
ang bapor ng ibat ibang uri ng tao. May mayayaman, mahihirap,
kawani ng pamahalaan at iba pa.ang bapor ay patungong Laguna
mula Maynila. Ilan sa mga lulan ng bapor ay anng mga

prayle/reverendos, si Isagani, ang mamamahayag na si Ben Zayb, si

Donya Victorina, isang mag-aalahas na nagngangalang Simoun, at si
Basilio. Sa ilalim ng kubyerta ng bapor makikitang naguusap si
Isagani, Basilio at Kapitan Basilio.
Tagpuan: Bisperas ng Pasko ngunit si Basilio ay lulan ng isang kalesa
patungo sa bahay ni Kapitan Tiago sa bayan ng San Diego. Inabutan
nila sa daanan ang prusisyon ng ibat ibang santo. Si Kapitan Tiago
ang tumulong kay Basilio upang makapagaral ng medisina. Sa
tuwing uuwi sa Basilio sa San Diego, lagi niyang binibisita ang
libingan ng kanyang ina. Ngunit isang gabi, isang di inaasahang
sikreto anng nalaman ni Basilio.
IKATLONG TAGPO
Tagpuan: Sa bahay ni Macaraig nagtipon-tipon ang mga
estudyanteng kasama sa grupo na naghahangad mapatayo ang
Akademya ng Wikang Kastila. Ilan sa mga ito ay si Sandoval, ang
estudyanteng mahilig manalumpati, si Isagani, ang makata, si
Pecson, na puro pag-aalinlangan, at si Pelaez,ang anak ng isang
Kastilang mangangalakal. Hinihintay na lamang nila ang pagdating
ni Macaraig upang ibalita sa kanila ang tungkol sa akademya. Naguusap ang mga mag-aaral kung sa palagay ba nila ay papayagan ng
mga prayle ang kanilang mga mungkahi. Tanging si Pecson lamang
ang nag-iisip ng negatibo sa grupo. Nasa gitna ng paguusap anng
mga mag-aaral ng dumating si Macaraig dala ang isang magandang
balita.
IKAAPAT NA TAGPO
Tagpuan: Nagpakitang muli si Simoun kay Basilio upang
anyayahan itong sumama sa binabalak nitong paghihimagsik.
IKALIMANG TAGPO
Tagpuan: Sa isnag pansiterya na nagngangalang Pansiteria
Macanista de Buen Gusto. Ang mga estudyante ay nagtipon-tipon
dahil sa pare-pareho silang masasama ang loob pagkat silay nabigo
sa kanilang panukala ukol sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang
Kastila.

IKA-ANIM NA TAGPO
Tagpuan: Maagang gumising si Basilio upang dalawin ang mga
pasyente niya sa ospital at upang asikasuhin ang mga papeles na
kanyang kakailanagnin sa kanyang pagtatapos sa Unibersidad.
Pinaplano niyang lapitan si Macaraig upang humiram ng kaunting
halaga na kanyang gagamitin sa kanyang pagtatapos. Ang lahat kasi
ng kanyang naipon ay nagugol niya sa pagtubos kay Huli at sa
kanilang titirhan ng kanyang lolo, si Tandang Selo. Naglalakad si
Basilio patungong unibersidad.

IKA-PITONG TAGPO
Tagpuan: Tuluyang nakulong ang mga estudyante na kasapi sa
grupong naghahangad na matatag ang Akademya ng Wikang

Kastila, ngunit nakalaya din dahil sa nalakad ang mga kaukulang

papel maliban kay Basilio, dahil walang maglalakad ng kanyang
papel dahil si Kapitan Tiago ay namayapa na. karamihan sa mga
estudyante ay hindi pumasa sa eng serbisyo sibil. Si tadeo naman ay
tuwang-tuwa dahil sinunog ang lahat nang mga aklat at sila ay
pinauwi para sa isang mahabang bakasyon. Si Juanito naman ay
tinuruan na lamang ng kanyang ama kung paano mangalakal. Si
Macaraig naman ay nagtungo ng Europa. Si Isagani ay nakapasa sa
asignaturang pangmadlang pagpapahayag ngunit bagsak sa iba.
Dinaan namn ni Sandoval sa pagtatalumpati kung kaya siya ay
nakapasa. Sinubukan ni Huli, ang kasintahan ni Basilio na
pakiusapan si Padre Camorra na palayain ang kanyang kasintahan
ngunit ito pa ang nagging dahilan ng kanyang kamatayan. Hindi rin
nagtagal ay pinasya ni Paulita, ang maganda at mayamang
kasintahan ni Isagani, na magpakasal. Ngunit hindi sa binata kundi
kay Juanito Pelaez. Buwna na ng Abril at laganap na ang balitang
kasalan. Si Simoun naman ay nais nagdaos ng isang piging dahil siya
ay lilipad na pabalik ng Espanya.
IKA-WALONG TAGPO
Tagpuan: Alas-siyete na ng gabi. Nagsimula nang dagsain ng
mga panauhin ang bahay ni Kapitan Tiago, na pagdadausan ng kasal
nila Paulita at Juanito. Ang pagdating ng Kapitan Heneral na lamang
ang hinihintay upang magsimula ang pista. Sa harap ng bahay ay
naroon si Basilio at nagmamasid.
IKA-SIYAM NA TAGPO
Tagpuan: Napagalaman ng lahat na si Simoun ang may
kagagawan ng lahat. Hinalughog ang kanyang bahay at nakita dito
ang ilang armas at bulbura. Pinaghahanap na siya ng mga sibil.
Ayaw niyang magpahuli ng buhay kaya uminom siya ng lason at
nagtungo kay Padre Florentino upang mangumpisal.
C. Tauhan
a) Simoun - ang mayamang mag-aalahas, na nakasalaming may kulay, na
umano'y tagapayo ng Kapitan Heneral ngunit siya ay si Juan Crisostomo
Ibarra na nagbalik upang maghiganti sa kanyang mga kaaway.
b) Isagani - ang makatang kasintahan ni Paulita, pamangkin ni Padre
Florentino.
c) Basilio - ang mag-aaral ng medisina at kasintahan ni Juli.
d) Kabesang Tales - ang naghahangad ng karapatan sa pagmamay-ari ng
lupang sinasaka na inaangkin ng mga prayle.
e) Tandang Selo - ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyang sariling
apo.
f) Senyor Pasta - Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal.
g) Ben Zayb - ang mamamahayag sa pahayagan.
h) Placido Penitente - ang mag-aaral na nawalan ng ganang mag-aral
sanhi ng suliraning pampaaralan.
i) Padre Camorra - ang mukhang artilyerong pari.
j) Padre Fernandez - ang paring Dominikong may malayang
paninindigan.
k) Padre Salvi - ang paring Franciscanong dating kura ng bayan ng San
Diego.
l) Padre Florentino - ang amain ni Isagani
m) Don Custodio - ang kilala sa tawag na Buena Tinta

n) Padre Irene - ang kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Akademya

ng Wikang Kastila
o) Juanito Pelaez - ang mag-aaral na kinagigiliwan ng mga propesor;
nabibilang sa kilalang angkang may dugong Kastila
p) Macaraig - ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban
para sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila ngunit biglang
nawala sa oras ng kagipitan.
q) Sandoval - ang kawaning Kastila na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban
ng mga mag-aaral
r) Donya Victorina - ang mapagpanggap na isang Europea ngunit isa
namang Pilipina; tiyahin ni Paulita.
s) Paulita Gomez - kasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito
Pelaez.
t) Quiroga - isang mangangalakal na Intsik na nais magkaroon ng
konsulado sa Pilipinas.
u) Juli - anak ni Kabesang Tales at katipan ni Basilio.
v) Hermana Bali - naghimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre
Camorra.
w) Hermana Penchang - ang mayaman at madasaling babae na
pinaglilingkuran ni Juli.
x) Ginoong Leeds - ang misteryosong Amerikanong nagtatanghal sa
perya.
y) Imuthis - ang mahiwagang ulo sa palabas ni Ginoong Leeds
z) Pepay - ang mananayaw na sinasabing matalik na kaibigan daw ni Don
Custodio.
aa)
Camaroncocido - isang espanyol na ikinahihiya ng kanyang mga
kalahi dahil sa kanyang panlabas na anyo.
ab)
Tiyo Kiko - matalik na kaibigan ni Camaroncocido.
ac)
Gertrude - mang-aawit sa palabas.
ad)
Paciano Gomez - kapatid ni Paulita.
ae)
Don Tiburcio - asawa ni Donya Victorina.
D. Balangkas ng Pangyayari
a.SIMULA: KABANATA 7: SI SIMOUN Walang lihim ang hindi
nabubunyag
Malapit sa puntod na pinanggalingan ni Basilio
may nakita siyang di kakilalang lalaki sa malayo at yun
ay si Simoun. Naghuhukay ang alahero, walang suot na
salaming asul kaya naman nagbago ang anyo nito.
Kinilabutan si Basilio dahil alam niyang ito rin ang di
kilalang lalaki na humukay ng paglilibingan ng kanyang
ina labintatlong taon na ang nakalipas, higit na matanda
nga lamang ngayon, may puti na ang buhok, maybigote
at balbas ngunit iyon parin ang mga mata nito at ang
mapanglaw na mukha. Naisip niya na samakatuwid na
ang namatay o naglaho na tagapagmana ng lupaing ito
ay walang iba kundi ang alaherong si Simoun
napagtagpi-tagpi na ni Basilio na si Simoun nga si
Crisostomo Ibarra.
Nilapitan niya ito at tinanong kung may
matutulong siya. Sa pagkagitla ni Simoun, tinanong niya
si basilio kung alam ba niya kung sino siya at sumagot si
Basilio na isa raw siya sa mga taong itinuturing niyang
banal sapagkat 13 years ago tumulong ito sa kanya sa

paglilibing ng kanyang ina. Sumagot si Simoun na taglay

ni Basilio ang lihim na maaaring makasira sa kanyang
mga balak.
b. TUMITINDING GALAW:KABANATA 19: ANG PAGLISAN ang
lumakad ng matulin kung matinik ay malalim
Nakikipag-usap si Kabesang Andang kay Placido at
nagmamaka awa na bumalik ito sa unibersidad.
- Yung dating Maestro na sinuspindi ay naging taga
gawa ng pulbura
-Sinabi na ni Simoun ang mga plano niya kay
Placido at ang hudyat na unang putok ng kanyon. Umalis
si Placido na sigurado na sa kanyang pagsali sa
rebolusyon.
c.TUNGGALIAN
Tunggaliang Tao sa Sarili
Dito
ipinakikita
ang
maigting
a
paglalabang
pangkatauhan. Nilalabanan ang kanyang sarili.Lutang na
lutang ito sa isang tagpo sa kabantang "Ang Kadayaan." Si
Padre Salvi ay halos mawalan ng ulirat sa takot habang
nanonood ng palabas na may kinalaman sa buhay ng isang
ulong pugot. Sa paglalabanang sarili, ang umiiral ay ang
kosensya ng tao. Umiiral din ito sa kanyang mga pagpapasiya.
Kabanata 18"Ang Kadayaan"
Tunggaliang Tao sa Lipunan
Ipinakita rito ang maigting na pakikibaka ng tauhan sa
mga kasawiang dulot ng lipunang kanyang kinabibilangan. Ang
tao ay bahagi ng isang lipunan. Ang kabukulan ng lipunan ay
nagdudulot ng kasawian sa buhay ng isang taong kaanib nito.
Isa sa biktima ng kalakarang panlipunan ay si Kabesang Tales.
Isang marangal at matalinong mamamayan na napilitang
maging tulisan dala nga kasawiang dulot ng lipunan.
Kabanata 4 " Kabesang Tales"
Tunggaliang Tao sa Tao
Ipinakikita rin dito ang kasiphayuan ng isang tao dulot
ng kanyang kapwa. Lutang na lutang sa nobelang ito ang
ganitong sitwasyon. Isinasakripisyo ng bawat isa ang
damdamin ng kanyang kapwa maisagawa lamang niya ang
nais niya. Ito ay naganap sa "Klase sa Pisika", ang panlalait na
ginawa ni Pari Millon, isang propesor na Kastila kay Placido
Penitente, isang mag-aaral na katutubo.
kabanata 13 "Klase sa Pisika"
d.KASUKDULAN:KABANATA 35: ANG PIGING- Binubulag ng pag-ibig
ang isang tao

Nasa harap ng bahay ni Kapitan Tiago si Basilio,

minamasdan ang mga taong pumapasok sa pagdiriwang,
nagdalawang isip siya dahil sa dami ng madadamay na
mga inosenteng buhay. Nakita niyang bumaba sa
karwahe si Padre Salvi at Padre Irene, at naisip niya na
pabayaang magbayad ang mga mabuti kasama ang mga
makasalanan. Dumating si Simoun na hawak ang
lampara, na sadyang napakaganda at kaayaaya, sumond
dito ang pagdating ng Kapitan Heneral. Naawa ulit si
Basilio at tinangkang pumasok sa bahay ngunit hindi
siya pinapasok,dahil sa napakaaba ng kanyang bihis.
Pinigilan siya at binalaan na tatawagin ang isang pares
ng beterana, pag pinagpilitan niya pang pumasok sa
pagdiriwang. Malugod na tinanggap an lampara na
hawak ni Simoun, lahat ay manangha at pinuri ang
lampara. Nasunod sa plano ito ay nilagay sa gitna ng
mesa na pinsadya ni Simoun. Hinay-hinay na umalis si
Simoun na hindi na napansin ng mga tao sa loob dahil sa
pagkamangha sa lampara. Makaraan ang ilang minuto
lumabas si Simoun na bahagyang namumutla. Parang
tinutukoy nito na wala na itong magagawa dahil tapos
na ang pagtaya o :Alea Jecta Est. Sa pagsakay niya sa
karwahe ay sinabi niya na bilisan ang pagpunta sa
Escolta. Dahil doon naisip ni Basilio ang kanyang
kaligtasan, naglakad-takbo papalayo si Basilio sa bahay,
nababangga ang sino mang makasalubong sa daan.
Bigal siyang nabunggo kay Isagani at itoy niyaya niya
papalayo sa bahay. Sinagot naman siya ni Isagani na
bakit daw ito aalis, pag pinatagal niya mag-iiba na si
Paulita bukas. Sinabi ni Basilio na may malaking sakuna
ang darating, mamaya niya ikukuwento ang detalye, ang
importante ay mapalayo sila sa bahay ni Kapitan Tiago.
Pero pinagpilitan pa rin ni Isagani ang tumuloy sa
pagdiriwang. Mabilis na umalis at naglakad papalayo si
Basilio.
e.KAKALASAN:KABANATA 35: ANG PIGING
Matapos nun, at napaisip si Isagani at napagtagpitagpi ang, mga sinabi ni Basilio. Nawala sa isip niya ang
pag-aalinlangan, at selos, at tanging nasa isip niya ay
ang maisalba ang buhay ng kanyang minamahal, si
Paulita.
Sa loob pala ng pagdiriwang ay may isang papel
ang pinasapasa na may nakasulat na Mane thecel
phares at sa ilalim nito ang pangalan at lagda ng isang
nagngangalang Juan Crisostomo Ibarra. Nagtanong ang
Kapitan Heneral kung sino ito, at sinagot naman siya na
ito nga ay matagal ng patay, isang pilibustero.
Nagpatuloy ang kasiyahan. Napaisip si Don Custodio sa
mensahe ng sulat, kamatayan ng lahat sa gabing ito?
Bigla niyang nabitawan ang kanyang hawak na
kubyertas, baka sila ay lalasunin sa pagkain.

Namatay ang ilaw ng lampara, nagkagulo at inutos

ng Kapitan Heneral na itaas ang mitsa uoang magkailaw
ulit. Ngunit biglang may taong kumuha sa lampara at
dalian itong tumalon palabas ng bahay patungong ilog.
Nagsigawan ang mga nakakita, at nagkagulo ulit dahil
may magnanakaw daw! Hindi na nila ito nakilala dahil
dalian itong tumalon sa ilog.

f.WAKAS:KABANATA 39: KATAPUSAN Ang nagtatanim ng hangin,

bagyo ang aanihin
Sa katapusan makikita natin na inamin ni Simoun
na sya ay nagkamali subalit pinanindigan pa din na
dapat makamtam ng mga Pilipino ang kalayaan sa
mapagparusang kamay ng mga Kastila. At hindi
pinahintulot na sya ay mahuli ng buhay mas ninais pa
niyang mamatay na lamang. Ipinakita din ang
pagkakaiba ng kanilang pananaw ukol sa paghihiganti,
Diyos, at sa mga paraan Nito. Nakita din natin ang
kabutihan ng isangn paring indiyo at ang kasawian at
katapusan ni Ibarra na nagpanggap na si Simoun.
E.Estilo ng Pagkakasulat ng Akda
a. Paglalantad sa Likod ng Pagtatago
Isa sa nagiging tatak ng isang masining na akda ay ang
pagkapanitikan nito na makikita sa angkop na pamimili ng mga salita
at kakayahan ng manunulat na humabi ng mga salitang punung-puno
ng kahulugan.
Mula sa Kabanatang " Isang Bangkay"," Ang Mitsa", " Mga AyosMaynila".

b. Pakikipagkapwa-teksto
Kung babasahin ang dalawang nobela, mapapansing ito ay
may pagkakatulad. Maaring sa banghay, sa tauhan, paniniwala sa
mensahe, o sa tunggalian at iba pa. Ito ay patunay lamang na ang
akda ay nakikipagkapwa-teksto.
May pagkakahawig ang nobelang La Loba Negra ni Padre Jose
Burgos at El Filibusterismo ni Dr. Jose Rizal. May ilang kaalamang
nakapaloob sa naunang nobela na makikita sa ikawala t sa ganitong
sitwasyon, ang El Filibusterismo ni Dr. Jose Rizal ay nakikipagkapwateksto sa akda ni Padre Burgos.
c. Paggamit ng makabuluhang tagpuan
May nais sabihin ang isang nobelista sa kanyang nobela. At sa
pagsasabi niya ng katotohanan nagigin mahalagang sangkap ang
paggamit ng mg angkop na tagpuan. Mga tagpuang aakay sa mga
mambabasa na madama ang nais ipahiwatig ng akda.
Maraming nais sabihin ni Dr. Jose Rizal sa nobelang ito at
nasabi niya iyon nang buong linaw sa pamamagitan ng angkop na

mga tagpuan. Ito ang isang magandang istilo ng manunulat na

nakapaloob sa akda ni Rizal.
Mula sa Kabanatang " sa Kubyerta"
d. Paglalahad ng mga karunungan
May nais sabihin ang isang nobelista s kanyang akda. Ito ay
maaaring paglalantad ng isang istema o pagpapahayag ng nais na
mangyari.
Mayaman ang El Filibusterismo ni Rizal sa mga karunungang
nagsasaad ng katotohanang kalagayan ng kanyang panahon at ang
panahon sa kasalukuyan. Ang kanyang mga pahayag tungkol sa
pamahalaan, edukasyon, lipunan, teknolohiya, wika at iba pa ay
pahayag ng katotohanan.

IV.

Epekto sa Mambabasa
Ang El Filibusterismo ay maganda ang epekto sa mambabasa, ito ay
nakakatulong sa kanila para malaman ang mga nangyayari noong mga
panahon ni Rizal. Nakatutulong d sa kanila ang mga tayutay na mapag-aralan
kasi puro tayutay ang ginamit sa El Filibusterismo. Nagdudulot ito ng aral sa
mga taong kaugnay ang mga bagay sa El Filibusterismo.Pero may masama
ring dulot ng El Filibusterismo kasi ang mga pangyayari sa El Filibusterismo ay
hindi ito maganda at baka makakadulot ito ng kasamaan sa mga mambabasa
o kaya'y gayahi nila ang mga nangyayari.

V.

Konklusyon
Nagustuhan ko ang aklat kasi nadagdagan ang aking kaalaman
tungkol sa mga dinanas ng ating lahi noong tayoy sinakop ng mga dayuhan.
Karapat-dapat itong irekomenda sa lahat lalo na sa ating mga Pilipino
upang magsilbing aral na hindi dapat tayong magpaapi dahil wala namang
aapihin kung walang magpapaapi.Ang natutunan ko ay ang maging
makabayan at huwag mag-paapi. Ang pagsasakripisyo ay may maidudulot na
kabutihan lalo na kung itoy para sa kapakanan ng lahat.

VI.

Aral/Kaisipan
Hindi natin dapat sisihin ang Diyos kung di man tayo nagtagumpay sa ating
nais gawin o ating ginawa dahil itoy may dahilan kung bakit niya
pinahintulutang mangyari ang bagay na ganon at hindi rin natin dapat
gamitin ang pangalan ng Diyos para sa ating sariling kapakanan at kasiyahan
bagkus atin itong igalang. At isabuhay at gawin natin ang aral ng Diyos na
huwag gawan ng masama ang masama tulad ng ginawa ni Crisostomo
Ibarra o Simoun dahil walang madudulot na kabutihan ang paghihiganti,
matuto tayong magpatawad dahil nandyan ang Diyos na makatarungan.