"Arhitektonska estetika urbanih formi 20.

vijeka"

1.Uvod

Na pojam forme

se nailazi svugdje u estetici. On se ne moe izbjei, jer je forma ono za ta se

ljepota moe vezati. Kako navodi Nikolaj Hartman, pojam forme postaje prazan jer sve je forma
to je estetski relevantno. Pitanje saraja i forme je jasno- umjetniki sadraj je u sutini sama
forma. Svaka umjetnost ima svoju specifinu materiju, a svaka materija doputa stvaranje
specifinih formi. Treba napomenuti da je svako umjetniko djelo estetiki objekat.
Kada se radi o urbanim formama, njihov umjetniki aspekt ne treba shvatati samo kao
estetsku liniju, uljepavanje, brigu za formu po sebi ili, u najgorem sluaju, urbanistiko
poigravanje umjetnikim formulama. Umjetniko se u planiranju i graenju urbanih formi mora
se shvatiti i kao borba za kvalitet ivota, za zdravu i odrivu okolinu, za dobro kretanje kroz
naselje, racionalnu distribuciju sadraja, bogatu tipologiju zgrada i sl. Lijep grad je prvenstveno
dobar grad, a dobar grad je onaj grad koji je cjelovit ,smislen ,koristan ,saglediv, metaforian,...
Dobra urbana forma je istovremeno i dobar okvir za ivot u njima. Urbane forme se mogu
okarakterisati kao dio "populistike umjetnosti", jer ih ive hiljade ljudi, pa je to dovoljan razlog
da se urbana forma presipita, kako njen pragmatini tako i estetiki segment.
Kamilo Zite smatra da je dananje vrijeme takvo, da je prosto nemogue stvorti neto veliko i
lijepo u urbanizmu. On u svojoj knjizi "Umjetniko oblikovanje gradova" postavlja pitanje kako
danas praviti dobar i kvalitetan urbani okvir, a ne samo reati kue, istog tipa,materijala,strukture
i naravno od istih autora.

2.Pristupi, shvatanja i prouavanja urbane forme

Glavni

zadatak prostornog planera je da razumije materijalno okruenje i da pomogne da

se ono oblikuje tako da slui ciljevima zajednice. Sistematsko razmatranje meuodnosa urbanih
oblika i ljudskih ciljeva izgleda da je u samoj sri teorije planiranja. Meutim, postavlja se
pitanje: postoje li bilo kakve sistematizovne procjene mogueg opsega urbanih formi u odnosu na
ciljeve koje bi ljudi mogli da imaju?
Izbor forme se najee zasniva na obiaju, intuiciji ili povrnoj i privlanoj
jednostavnosti. Jednom konstruisane, te forme se rijetko kasnije analiziraju u pogledu njihove
djelotvornosti u dostizanju prvobitno postavljenih ciljeva. Svi ti ciljevi su estetski prozvod
zajednice, a urbana forma doe neto kao posledica u prostoru.
Postoje samo priblina pravila za projektovanje raskra ulica,stambenih etvrti i
industrijskih zona, za razdvajanje zemljita razliite namjene, razlikovanje razliitih funkcija ili
kontrolisanje urbanog rasta. Kada se razmatraju idalni modeli, oni poprimaju vid utopije. Oni
slue da se oslobodi mata, ali nisu zamjena za prikladne analize.
Veina dananjeg stanovnitva ivi u gradovima, a nezadovoljstvo njima je sve vee.
Stoga treba preispitati alate i koncepte usled kojih nastaju urbane forme. Potrebno je neto vie
od priblinih pravila i vjete improvizacije ,tj. potrebne su bolje ideje, bolja teorija. Potrebno je
razumijeti znaenje postojeih urbanih formi, kako bi se pokuao ustanoviti jedinstven princip za
njihovu uspijenu primjenu.
Kevin Lin navodi neke od moguih pristupa za bolje razumijevanje urbane sredine, kao i
preduslove za stvaranje teorije urbanih formi.
Jedan od pristupa za bolje razumijevanje urbanih formi jeste opisivanje istih, ali je ovo
ujedno najoigledniji i najslabiji pristup, ako se sam koristi. Precizan opis fizikog okruenja je
vaan cilj, ali poto ima bezbroj moguih opisa, teko je biti siguran ta jeste ili nije sutinsko.
Samo opisivanje, tavie, daje mali uvid u mehanizam koji stoji iza operacije.
Prouavanje kako se urbana sredina transformie mogao bi biti drugi pristup za razumijevanje
urbanih formi. Moe se zabiljeiti priroda promjena kao i tekoe i pravci tranzicije, uslovi
vezani za promjene, ali i razni drutveni, ekonomski i politiki procesi kroz koje se promjene
odvijaju.
Jo jedan od pristupa jeste onaj pragmatian. To znai da se svaki sluaj moe smatrati manje
ili vie jedinstvenim. Naglasak je na reavanju konkretnog problema ili na oblikovanju ili
preoblikovanju fizikog okruenja, kako bi se eliminisale odreene specifine potekoe i
3

postigao uinak. Ovdje se naglaava jedinstvenost svakog problema i nemogunost uoptavanja i

generalizovanja. Arhitektura i urbanizam slue praktinim shvrhama, koje po sebi, kako smatra
Nikolaj Hartman, nemaju nita zajedniko sa ljepotom. "Pa i tamo gdje su to najidealnije svrhe,
one same ostaju vanestetike prirode, kao na primjer u zidanju hramova i crkva,ili palata takoe.
Kao to su prvi namjenjeni boijoj slubi, tako ove druge slue ideji politike moi ili njenog
sjaja. Praktina svrha najjae dominira u jednostavnoj stambenoj kui. Ali neobino je to da ona,
uzeto u cjelini, ne remeti estetiki vrijednosni moment, ve ga ak i podrava."1
Apstraktnija forma reavanja problema oko shvatanja urbanih formi, mogla bi se sastojati u
prouavanju odnosa cilja i oblika. Ovdje se sada prouavaju svi fiziki faktori koji olakavaju ili
oteavaju dostizanje ciljeva, kako pojedinanih tako i drutvenih. Ovdje je akcenat na jasnom
definisanju ciljeva, tj. djelotvornou okruenja na ostvarivanje ovih ciljeva. Tako da bi primjena
urbanih formi bila manje nasumina i proizvoljna, jer bi bila zasnovana na pouzdanijem
poznavanju odnosa cilja i oblika.
Poto se na urbanim formama do sada malo radilo, glavni zadatak je da se odlui ta one
jesu i da se nau naini za njihovo klasifikovanje i opisivanje, to je korisno za analizu svega
onoga to utie na ciljeve, ali i za praktinu upotrebu urbanih formi. Usvojeni model prvenstveno
mora biti funkcionalan na svim nivoima-primjenljiv i na gradove i na gradske zone. Gradovi se
esto posmatraju ko zbir manjih cjelina-naselja. Obino se smatra da dobro projektovane etvrti,
sa dobrim putevim, sa dovoljno trgovine i industrije automatski daju optimalno naselje. Meutim,
ovo nije nita tanije od konstatacije da je zgrada nasumina kolekcija privlanih soba. Ne utie
na fiziku cjelinu samo kvalitet njenih djelova, nego i njena ukupna organizacija i ureenje.
Zato je prvi kriterijum analize formi odreivanje kvaliteta forme,kao i njenih efekata u gradskom
okviru.
Drugi kriterijum se tie fizikog oblika grada ili distribucijom aktivnosti unutar njega. Planer
mora biti svijestan da je njegov krajnji cilj humani efekat. Ovdje treba razlikovati pojmove
"ljudske aktivnosti" i "fizikog oblika". Primjer: tradicionalni koncept stambene upotrebe za
jednu porodicu ujedinjuje odreenu vrstu aktivnosti- porodino stanovanje(sa svim propratnim
aktivnostima) sa tipom izolovane fizike strukture nazvane "kuom". Ovo funkcionie dobro u
homogenom drutvu sve dok se ljudi ponaaju prirodno i nastavljaju porodini ivot u ovim
kuama. Ali ta bi se desilo ako bi izabrali da spavaju u zgradama koje nazivamo "fabrikama",
1 Nikolaj Hartman "Estetika", izadnje Dereta, Beograd, 2004.godine
4

onda bi cijeli sistem bio u opsanosti. Danas u sluajevima kombinovane namjene,kada se jedna
struktura koristi kao skladite,drugi put za porodaju, trei put za vjerske skupove, javljaju se
veliki problemi.
Trei kriterijum jeste pitanje upotrebljvosti tj. primjenjivosti na sve vrste urbanih naselja koje
koristi bilo koja kultura.
etvrti kriterijum je da kategorije moraju biti takve da se mogu utvrditi ili izmjeriti na
terenu,zabiljeiti i saoptiti.
K.Lin smatra da je od najveeg znaaja precizno formulisati ciljeve na koje bi se svaki
grad mogao testirati. Time bi urbana forma imala svoje jasno estetiko znaenje, mogla bi se
vrijednovati i analizirati prilino pouzdano. Meutim, javlja se problem ne toliko u broju i
beskonanosti moguih ciljeva, ve u njigovoj uoptenosti. Ciljevi kao to je "dobrota", "da grad
bude dobar" i sl. mogu se uinjeti da reguliu skoro svaku aktivnost, a zapravo to ine na nejasan
i uopten nain. Estetiko "dobro" je u direktnoj vezi sa estetikim objektom koji ima svoje
znaenje i cjelovitost. Stoga da bi spoznali to znaenje kroz cjelovitost urbanih formi, Lin
predlae uvoenje optih ciljeva sa jasnim motivima koji su u njihovoj osnovi.
Uzimajui u obzir odnos ljudi i izgraenog, postoje ciljevi:
1) koji se tiu direketnog funkcionisanja: bioloki i tehniki ciljevi, poput sredine koja
odraava i produava ivot
2) koji se tiu ulih interakcija: psiholoki i estetski ciljevi, poput kreiranja okruenja koje
ima znaenje za stanovnike.
Prouavanje odnosa cilj-forma nalae nove tendencije u ispitivanju istorije planiranja
gradova. Umjesto tradicionalnog istorijskog pregleda dosignua graevinskog projektovanja,
adekvatnost i estetika cjelovitost urbanih formi moe se ispitati u svijetlu nekih od glavnih
ciljeva razliitih kultura. Danas bi se mogli prouavati savremeni planovi kako bi se vidjelo
koliko su ciljevi adekvatno formulisani i koliko su sksplicitni u odnosu na predloene urbane
strukture.

U okviru urbane forme potrebno je izvriti sintezu,tj. spajanje mnotva doivljaja, namjera i
urbanih okvira. U oblikovnom smislu, kako navodi Gvendolin Rajt, moraju se razmotriti i
spomenici i prostori oko njih,obine graevine i mrea ulica i otvorenog prostora, dejstvo ovog
5

sklopa i njegove promjene. Takoe, moraju da se razaznaju razliiti glasovi arhitekata i klijenata,
elite i obinih graana. Uvaavajui sve,nijedan glas ne moe da apsolutno prevlada. Estetska i
urbanstika uvjerljivost plana grada ikaga , autora Denijela Barmana iz 1909.godine zasluuje
priznanje, ali se istorijskom ocjenom mora potvrditi njegov doprinos za gradske industrijalce, ali
i optube za nedovoljno posveivanje panje prenatrpanim imigrantskim kvartovima ikaga.

Fotografija br.1
Plan grada ikaga autora Denijla Barmana, 1909.god.
Izvor: "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion
art, Beograd 2002. godina

Pojednostavljivanje dizajna stambenih objekata u

Sjedinjenim Amerikim Dravama poetkom
prolog vijeka, objanjava se kao uticaj kljunih
arhitktonskih inovatora, prije svega Frenka Lojda
Rajta (Frank Lioyd Right). Rajtova djela su
impresionirala i ostale arhitekte, to je neosporno,
ak i graevinare, stolare i cjelokupnu javnost. Sam grad ikago (kao primjer, jer je Rajt tu
najvie radio) postaje bojno polje na kome svako pokuava da definie sta bi bio dobar stambeni
objekat,dobra urbana forma. Shvatanje ta su ljudi pokuavali da urade sa urbanim dizajnom, u
odreenim trenucima u prolosti, predstavlja aspekt otkrivanja znaenja nekog mjesta. Moraju se
u potpunosti uzeti u obzir estetski ciljevi projektanta i simblone namjere klijenta; moraju se na
umu imati ogranienja koja postavljaju zakoni, ekonomija, tradicija i moda, ali i traganje za
inovacijama.
Shvatanje urbanih formi prua mogunost za razumijevanje mjesta i kultura tokom
vremena( transkulturalnost). Arhitektonski projekat postaje jedan element u sloenom procesu
koji stvara i transformie mjesto; to je i sjeanje i vizija, problem i reenje; individualni i
kolektivni izraz. Svaki projekat ima isprepletanu mreu estetikih zanenja kroz arhitektonski
prostor.

Istog trenutka kada se pitamo o individualnosti i strukturi neke konkretne urbane forme, otvara se
niz tema kao da analiziramo bilo koje drugo umjetniko djelo. Treba napomenuti da u prirodi
urbanih formi postoji neto to ih ini veoma slinim-i to ne samo u metaforikom smisluumjetnikom djelu. To su materijalne tvorevine, koje se opiru materijalnom, neto su drugaije:
iako uslovljene, one uslovljavaju.
Ovaj aspekt "umjetnosti" u urbanim formama blisko je povezan sa njihovim kvalitetom i
jedinstvenou, ali i sa njihovim ciljem,analizom i odreenjem.
Ako se odabere bilo koja urbana forma- zgrada,ulica,kvart, i pokua opisati, javlja se potekoa
prilikom deskripcije. Postoji odreena vrsta iskustva prepoznatljiva samo onima koji su proli
tom zgradom,ulicom ili kvartom. Prema tome, nain na koji neko shvata urbanu formu, uvijek e
zavisiti od shvatanja nekoga ko tu istu formu "ivi". Ovo estetiko znaenje je dio egzistencijalog
prostora koji mora da se proivi. Bio individualni ili kolektivni egzistencijalni prostor, on uvijek
posjeduje estetiku vrijednost.
Kao i svako umjetniko djelo,tako i urbani artefakti moraju biti estetiki objekti, sa estetikom
konotacijom. Klod Levi-tros (Claude Levi-Strauss) primjeuje da, vie od drugih umjetnikih
djela , grad postie ravnoteu izmeu prirodnih i vjetaih elemenata. Grad je objekat prirode i
subjekat kulture. Moris Albvaks (Maurice Halbwachs) je ustanovio da su imaginacija i
kolektivno pamenje tipine karakteristike urbanih formi. Skup urbanih formi predstavlja
sveobuhatnu sliku ljudskog postojanja. Kamilo Zite (Camillo Sitte) navodi da ne postoji ni kap
umjetnike krvi u osnovnim urbanim matricama,ve da umjetniki znaaj ima ona urbana forma
koju posmatra moe sagledati. Estetika cjelovitost dijelova je bitna, nita manje koliko i
cijeline.
Kamilo Zite, kojeg su nazivali "Ocem novog urbanizma", krajem 19.vijeka izdaje knjigu
"Umjetniko oblikovanje gradova", ime postaje osniva i ideolog velikog pokreta koji je zaio
preporod u umjetnosti izgradnje gradova. "Javno miljenje je u pravu: na tehnikom polju
(modernog urbanizma) uinjeno je stvarno mnogo, a na umjetnikom gotovo nista". 2 Zite se
zalagao za tradicionalni, zgusnuti grad, grad bez objekata koje podjeaju na usamljeno "pare
torte na posluaoniku". Oslanjajui se na istoriju gradova u najljepsem smislu te rijei, na
2 Kamilo Zite u Beu, 7.maja 1889.godine ; izvor "Umjetniko oblikovanje gradova"
Kamilo Zite
7

memoriju, na vrijedna iskustva, snagu primjera i shavtanje urbanih procesa kao ivotne injenice,
Zite ostaje autor neprevazienih urbanistikih poruka. On polazi od ivota gradskog ovjeka, od
svoje iskonske tenje da svoju okolinu uini lijepom, emotivno bliskom, i otkriva veliku istinu:
da urbane forme treba da postanu umjetnika djela, jer ona svakodnevno i prije svih ostalih
umjetnosti djeluju vaspitno na velike mase stanovnitva. Njegovo oduevljenje umjetnikim
vrijednostima starih gradova Italije, onim toplim kultovima slikovitih trgova gdje se prolaznik
moe u tiini, pored spomenika, na kamenoj klupi moe odmoriti, navelo je mnoge teoretiare
urbanizma da Zitea shvate kao eklektiara koji eli da prenese stare istorijske vrijednosti urbanih
formi u nove gradove.
Umjetnike vrijednosti starih gradova Zite je shvatio kao ivotnu sredinu koja svojom
udesnom drai i cjelovitou u nama uvijek izaziva "sablajm" i ostale estetike emocije.
Zite je bio protiv kopiranja i prenoenja starih ubranih motiva u savremeno urbanistiko
stvaralatvo. On se zalagao za detaljno prouavanje umjetnikih vrijednosti tradicionalnih
urbanih formi, da bi otkrio "motive kompozicije" i da pokae u emu su njihove umjetnike
vrijednosti. Takoe je prvi podigao glas protiv bezidejnog povlaenja regulacionih linija, protiv
dvodimenzionalnog reavanja trgova gradskih prostora, istiui da samo trodimenzionalnim
reavanjem novih kompleksa, gradovi mogu postati prostorne kompozicije od umjetnike
vrijednosti. Izgradnja gradova predstavlja najiru i najsloeniju oblast arhitektonskog
projektovanja.
Nastankom masovne kulture (koju je omoguila masovna proizvodnja), iza koje je dola suburbanizacija i raireno gledanje televizije, dolo je do opadanja kvaliteta javnog prostora, kao i do
opadanja snane i samopouzdane narodne kulture. Ova deavanja u toku 20.vijeka su dovela do
izmjene nekadanje velike porodice, koja sada postaje jednolana. To doprinosi fragnemtaciji,
osjeanju razdvojenosti i nedostatku centra, kako kod linosti tako i u gradovima. Struktura
porodice, razvojni sklopovi, urbanistiko projektovanje, slobodne aktivnosti i popularna kultura
su nerazdvojni u shvatanju evolucije urbanih formi.
Kako globalizacija silno napreduje,mnogi od naih uobiajnih naina kategorizacije urbanih
formi nisu dovoljni. Jedna od razlika je izmeu centra i periferije. Umjesto da bude mjesto
aktiviranja i inovacije, tradicionalni centar se raspao i mi danas doivljavamo ili policentrinost
ili nedostatak centra, to je postalo tipino za savremene urbane forme. Po rijeima Antoni
8

Vildera "Margine grada su potpuno okupirale centar i razgradile nejgov fokus". Aktivnost i
inovacija su izmetene ka granicama grada ,u predgraa i prirodne okoline.
Objanjavajui kako brojne bioloke aktivnosti u prirodi nastaju tamo gdje se razliite
zone susreu, Riard Senet (Sennett) sugerie kako "projektovanje urbanih formi treba da se
usmjeri ka graninim prostorima kao scenama ivota". Ova izmena fokusa, moe se pripisati
opadanju javnog podruija i konkurentskom uzdizanju privatizacije. Tu je i napredovanje u
astronomiji i fizici u prvoj plovini 20.vijeka, koje nas upuuje na nove puteve shvatanja
centralnosti, reda i haosa, koncepata koji su esti meu savremenim urbanim formama.

3.Futurizam
Pojavu futurizma vrijedno je istraiti, ma koliko smetala estina i neodmjerena kritinost njihovih
kulturnih nositelja. Futuristi su odbacili arhitektonsku gramatku (neoklasicizam i secesiju) i u
njihovim fragmentarnim vizijama grada primjeujemo anticipiranu arhitektonsku formu. Iako
futuristika arhitektura i urbanizam su ostali na crtakom nivou, i nisu realizovani, vrlo su vani u
formiranju savremene arhitekture i uticaja na arhitekte.
Na drutvenom planu, budui da nijedna pojava nije neovisna, futurizam se vezuje sa
anarhizmom, ali i socijalnom pravdom,sindikalizmom, nacionalizmom.Jedno od naela
futurizma,kao to je poznato, jeste stvaranje nepoznatog, ali ne iz oaja, ve iz elje da se istrae
nedokuive dubine apsurda. Jedan znaajnijih umjetnika futurizma, koji su se bavili
arhitektonskim temama, jeste slikar Umberto Boccioni. On smatra da posmatraa treba postaviti
u sredite slike i prisiliti ga da participira. To mjesto je uvijek urbani prostor koji je prikazan u
svom najtipinijem dinamizmu. Konstruisanje grada preko teme graenja bio je tada smisao
ljudskog progresa i razvoja grada kao simbola tog progresa. Znak urbanog prostora bio je i ostaje
sredite interesa, ali tada u dinamizmu koji stvara forme urbane umjetnosti.

-Fotografija br.2
-Umberto Boccioni
"La Citta che sale" 1910.godina
-Politike ideje kao konstruktor
budunosti. Kue grada, kao uvijek u
slikarstvu, su tek ambijent za temu, pa se
naziru kroz mreu figura.
-Izvor: "Utopijske vizije arhitekture grada"
Ivan Juras

Doprinos futurizmu na arhitektonskom planu dao je Antonio Sant Elia u manifestu i studijamacrteima novog grada "La Citta Nuova". Radnikim masama je obean utopijski svijet, sa istim
takvim grdovima, kao konano utoite. Arhitekti i planeri su, kao vizionariti utopije, vidjeli
novo drutvo tek kroz promjenu postojeeg, iako nisu znali kako to ostvariti.

Set fotografiaj br.3

-"La Citta Nuova" Antonio Sant Elia 1913.godine; Izvor: Utopijske vizije arhitekture grada" Ivan Juras

Meutim, najvie zbunjuje nedostatak plana grada ili eme nekog fragmenta grada.On je planirao
urbane forme kroz perspektivne crtee. Planirao je umjetnost kroz umjetnost, preko estetike do
pragmatinog. Tako da prikazane urbane forme proizilaze iz slikarsko-skulptorskog reavanja
10

prostora. To je pokuaj odreivanja urbanih formi kroz saete arhitektonske forme. Ovi crtei
iako na prvi pogled fragmentarni sa prikazanim urbanim formama, oni su zapravo potpuni, jer
svaki crtei sadri mikrokosmos u kojem se reflektuje svijet.
Futuristi su eljeli da kao nova generacija grade svoje gradove. Kue je trebalo da poprime
izgled maine i da ne budu przmatine niti piramidalne forme, jer su statine jednako kao
horizontalne i vertikalne linije. Kose i eliptine linije po svojoj prirodi imaju mnogo veu snagu
od horiznotala i veritkala, a bez njih nema dinamine arhitekture. Novi grad mora izgledati kao
jedno uurbano gradilite. Na urbanim formama se javljaju gotiki elementi: tornjevi u obliku
slova U ili H. Vibracija i kontrast u formi su postignuti kaskadiranjem.
Sant Elijina arhitektura prikazuje ambijent ivotne drame,trajnu napetost i snanu teatralnost,
to je arhitektura u kojoj je poistovjeena iluzija i stvarnost. Umjetnost graenja ovog perioda
zasnivala se na grupisanju masa i detalja. S.Elija je eksperimentisao sa prostornim
kompozicijama, ali vie sa stanovita arhitektonske estetike. Meutim, crtati dijelove grada nama
potpuno neprepoznatljivog prostora nije lako zamisliti. Arhitekta mora predstaviti potpunu
sagledivost prostora, to je bitno za estetsko poimanje istog.
Koncept brzine bio je smisao ivljenja koji se odrazio i na grad, sa naglaenom dinamikom
agresivnou, kroz linijske konture, koje u vizuelizaciji prostora otkrivaju nove prostorne
perspektive vrijednosti. Ono to se najvie zamjera futuristikim urbanim formama, jeste
nedostatak lirinosti; kao i svi utopijski projekti,i futuristiki su stvoreni usled bijega od mune
stvarnosti.

4.Urbane forme post-modernog urbanizma

U poslednih nekoliko decenija, nain ureenja prostora i urbanih formi pretrpio je burne
promjene. Vanost mjesta - genius loci - postanje manje bitan, dok zanaj protoka ljudi, ideja,
kapitala i mas-medija raste.
Pjeaki grad se razvio u manje itljivu teritoriju gdje prvobitne razlike izmeu
grada,predgraa i unutranjosti vie ne postoje. Posledica ovakve promjene je duboki osjeaj
gubitka i nostalgije za "svijetom koji smo izgubili". Da bi se uguio ovaj osjeaj gubitka, javalja

11

se traganje,cilj koji je izraen kroz urbanitet, centar, osjeaj zajednice, susjedstvo,

jednostavnost,raznolikost, znaenje, nevinost, porijeklo,korijene i sl.
elja za oivljavanjem se trai kroz obnavljanje starih gradova, izgradnju novih gradova, koji
lie na stare, razliite pokrete koji veliaju zajednitvo i solidarnost, kao i kroz ponovno
potvrivanje vrijednosti sistema,kao to su brak,porodica i religija.
Dolazi do preispitivanja naina na koje arhitekti i planeri odgovaraju na ove promjene koje se
kreu 1960.-tih godina, napora koji se mogu srstati pod naziv postmoderni urbanizam.
U kritikama urbanih sredina najvie se zamjera nedostatak prostora, to je posledica ubrzanja
globalnih tokova. Ovdje su posebno pogodne arhitektonske metafore zbog dva konkretna razloga:
1) razaranje centralnih gradova kao polotikih, ekonomskih, socijalnih, i simbolikih mjesta i
2) masovna proizvodnja stambenih zgrada.
Posle Drugog svjetskog rata, mnogi zapadni gradovi su decentralizovani, podrani primjenom
novih saobraajnih tehnologija, pekulacijama sa nekretninama, donacijama i modernim
teorijama urbanih formi koje su zahtijevale proirenje i razdvajanje funkcija. Nije bez znaaja to
je ova ekstezivna decentralizacija nastupila posle eksplozije atomske bombe, namjenjene u svrhu
humane destrukcije, u Hiroimi i Nagasakiju. Ova atomske eksplozija porazila je teoriju gusto
naseljenih gradova u koncentrisanim naseljima u cilju bolje zatite.
Nedostatak itljivosti arhitektonskog okruenja posle Drugog svjetskog rata, postakao je elju
za uobiajenim i uputio poziv za projektovanjem na kontekstualan nain, sa osvrtom na lokalni i
istorijski kontekst. Ova elja za zanenjem, koja se javlja u kasnom 19.vijeku, izaziva nostalgiju
za gradovima i urbanim formama prolosti, ali nije propraeno eljom za odricanjem od
tehnolokin inovacija koje podiu standard ivota
Lijekovi za decentralizaciju modernog grada ili su od strogog istoricizma do vie ironinog ili
porodinog povratka koji tumai prolost, pa do iznalaenja inspiracije na licu mjesta, socijalnog
konteksta i masovne kulture. Nove politike strukture tre obnavljanje svega: revitalizaciju,
rehabilitaciju,restauraciju, ponovni razvoj, recikliranje, renesansu,...Sve ovo izraava elju za
povratkom u neko vrijeme koda je ivot bio jednostavniji, zdraviji, i uopte pruao vie
zadovoljstva. Arhitekti i planeri prolaze cijeli politiki spektar kao to ini i javnost, iji rastui
interes u urbanim formama u toku ovog perioda moe biti shvaen istovremeno kao simptom i
simbol primjeenog gubitka istorijskog jezgra grada.

12

Tako dolazi do romantinog zaokreta u okviru postmodernog urbanizma. Romantizam je bio

opisan kao "odvratnost protiv jednolinosti, uoptenosti, proraunate jednostavnosti i svoenja
ivotnih fenomena na zajednike imenitelje. Ovdje estetika ima karakteristiku odbojnosti prema
standardizaciji. Pozitivniji pogledi na Romantizam opisuju: panju ka detaljima, stvarnom i
injeninom, traenje lokalnog kolorita, nastojanje da se u mati obnove posebni ivoti ljudi
udaljenih u prostoru, vremeni u kulturnim uslovima; kult individualnosti, osobenosti i
nacionalnosti; popustljivost prema tajanstvenom,emocionalnom i posebnom,...
Meutim, opisivan kao gubitak organizovanih mitova gradova, ovaj pokret je bio povezan sa
opadanjem znaaja javnih prostora i brzom izgradnjom predgraa koja su se pojavljivala irom
SAD i zapadne Evrope. Kako su granice izmeu grada, predgraa i sela polako brisale, tako su i
granice izmeu "visoke kulture", "masovne kulture" i "popularne kulture postojale nejasnije.
Novu dimenziju u okviru
Neoracionalizam
Neoracionalizam u 1960.-tim, pogotovo u Italiji i paniji, tei da postigne urbanost
preispitujui arhitekturu. Arhitekti i teoretiari pojam grada izraavaju pojmovima tipologije i
morfologije, a urbane forme posmatraju kao "pozorita sjeanja". Neoracionalisti pokuavaju da
nau osnovne tipove stanovanja- ulicu, arkade, trg, dvorite, etvrt, kolonade, avenije, bulevare,
centar, sredite, radijus, vorite,... tako da se kroz grad moe etati, tako da grad postane jasan i
itljiv. Sredstvo da se ovo postigne bio je "tip" koji je zamjenio "model" moderne. Suprotno od
modela, koji je univerzalni proizvod u neutralnom prostoru, tip je arhitektura zaeta u odnosu na
istorijski,geografski i ekonomski kontekst. Ovo pribjegavanje tipovima, mada ne izriito, otkriva
moda i nostalgiju za vremenom kada arhitekta nije projektovao za masovno drutvo, ve za
malu elitu velikog bogatstva, nostalgiju zatrenutkom kada arhitekti nisu morali da brinu o
odravanu egzistencije ili da opravdavaju svoje djelo.
Najuticajniji meu neorealistima je bio Aldo Rosi (Aldo Rossi). U svojoj knizi "Arhitektura
grada" ("Architecture of the City") iz 1982.godine, on odbacuje funkcionalizam kao osnovno
odreenje forme, jer funkcionalizam porie kompleksnost grada, ali i zbog nesposobnosti da se
objasni istrajnost primjenjenih oblika kada se jednom njihova funkcija promjeni ili zastari.
Rosi opisuje grad kao mjesto kolektivnog sjeanja, i naglaava doslednu vanost spomenika i
osjeaj mjesta. Rosi tei "analognom gradu" koji je, kako Kenet Frempton (Kenneth Frempton)
13

objanjava, sastavljen od arhitekture iji su elementi izvedeni iz svakodnevnice u najirem

moguem smislu. Projektovati urbane forme po analogiji znai pozajmiti nekadanje urbane fome
i forme objekata, oblikovno estetska gledita iz prolosti, bez njihovog znaenja, jer se znaenje
ovih oblika tokom vremena mijenjalo. Suprotno od Le Korbizijea (Le Corbusier) koji je smatrao
da arhitektura treba da obezbijedi "spektakl" , Rosi tvrdi da su trgovi jai od ljudi, nepokretna
scena koja je jaa od prelaznog sleda dogaaja. Rosijeva elja da gradi "sa sjeanjem" priziva
renesansno "pozorite sjeanja", a arhitektura koju je on stvorio je puna osjeanja za one
neosjeajne, arhitektura nostalgije za one koji se opiru emocijama, i ova Rosijeva estetika je
stvorena u posleratnoj Italiji, gdje su se "ruevine rata utopile u ostatke klasinog svijeta".
(Muschamp, 1991). Rosi odbacuje ideju konteksta kao odluujueg inioca dizajna urbanih
formi, zaniteresovan umjesto toga za ono to ostaje stalno - znaajan spomenik. On smatra da je
gradovima potrebna monumentalnost da bi posjedovali dostojanstvo i tenziju, koje su neophodne
da bi se izrazile drutvene ambicije.
Kako je neorealizam preao u Sjevernu Evropu, njegove urbanistike komponente su prerasle
u pokret za rekonstrukciju evropskog grada. Zajedno sa studentskim i radikim pobunama
1968.godine, koje su nagovjetavale opte primjeenu krizu zakonitosti u politikoj ekonomiji,
ovaj pokret je bio simptom i simbol irokog nezadovoljstva posleratnim urbanim razvojem i
posledinom zakonitou krize u profesijama urbanistikog projektovanja. Prema Leonu Krieru
(Leon Krier), koji je bio najglasniji zagovornik za Pokret za obnovu evropskog grada, velike
teme pokreta ukljuivale su: fiziku i drutvenu zatitu istorijskih centara kao poeljnih uzora
kolektivnog ivota; zamisao urbanog prostora kao osnovnog elementa urbane morfologije,
tipoloke i morfoloke studije; rastuu svijest da je istorija grada temelj na kojem se grade
smjernice prema rekonstrukciji ulice,skvera i gradske etvrti; rekonstrukciju gradova-spavaonica
u nedjeljiv dio grada, u gradove u okviru grada, u etvrti koje objedinjuju sve funkcije urbanog
ivota; i ponovno otkrivanje primarnih arhitektonskih elemenata kao to su stub, zid i krov.
Urbanisti i arhitekti, ukljueni u ovaj pokret, predlagali su "doslednu zamjenu sadanjem sistemu,
zasnovanom na profitu, na unitenju ivog sjeanja i kulture grada, na otuenju od raspodjele
grada". 3 Spekulacija u urbanizmu i u trgovanju nekretinama unitava sjeanje na umjetnost
nekog drugog doba, a sve ukazuje na socijalnu propast. Krier izdaje i manifest,u kome poziva na
3 "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina
14

prepoznavanje vrijednosti pre-industrijskih gradova, koje e posluiti sada za rekonstukciju

evropskih industrijskih gradova. Krierov bojni pokli glasi: "Napred drugovi, vraamo se
natrag".4
Pozvan da projektuje istorijsko jezgro Bremena 1979.godine, Krier predlae pretvaranje skladita
u stambene zgrade, suavajui ulice, zatvarajui neke trgove,a otvarajui nove, projektujui
stambene zgrade iz 1950.-tih i javne zgrade iz 1960.-tih da bi izgledale tradicionalnije i gradi
nove spomenike. U projektu za konkurs u Amijenu, Krier je postavio crkvu i zvonik u centru
grada, objanjavajui da iako ljudi vie ne idu u crkvu, vano je imati takav javni prostor,
obiljeje uvijek otvoreno za sve one koje ispunjavaju mistine i simboline funkcije.
Upravo to je ono estetiko u urbanizmu. Jer, kako smatra Nikolaj Hartman, arhitektonska i
urbana forma nije razvijena na tlu individualnog, ve joj je potrebna zajednica i tradicija.
Tradicija u arhitekturi je jaka i bitna za oblikovanje - bar dok se gradi iz zajedikog osjeenja
forme. To je i sluaj sa sakralnim objektima, koji sadre duh iz kojeg forma izrasta i koji je
oduvijek zajedniki i objektivan. Tradicija forme i osjeanja forme se odrava, jer ona vrsto dri
samo osjeanje forme. To znai da se pojedinac ne moe proizvoljno izdvojiti iz tog osjeanja,
on je u njemu uhvaen kao u zajednikoj duhovnoj formi, koja za njega misli i djeluje. On ne zna
za drugo osjeanje, a ako zna-iz inostranstva ili daleke prolosti-i ako bi htio da ga podraava,
onda bi se na taj nain dezorijantisao, zalutao i lako doao ma to da shvati tuu formu i da je
nesreno pomijea sa svojom.

Neoklasicizam
U neoklasicizmu su korieni drugaiji uzori koji treba da pomire projektovanje grada sa
arhitektonskim oblikovanjem, po uzoru na antike oblike i Renesansu. Oivljavanje ovih
klasinih jezika ima za cilj vraanje javnom redu ali bez uea metafizike. Ovaj stil, koji
dominira u paniji i Italiji, odnosi se na klasino miljenje da je podraavanje najvei estetski
ideal. Neoklasicizam se usresreuje na fiziki oblik i njegovo asocijativno
znaenje,pretpostavljajui vanvremenske karakteristike. Urbanisti neoklasiari se vraaju
povezivanju sa baroknim urbanim formama 17.vijeka. Neoklasicisti ne praniraju vise urbane
forme kao to su usamljene zgrade u zelenilu, ve graevine paljuvo smjetene ugradsko tkivo.
4 Krier, 1981.godine; "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina
15

Nema vie prozora rasutih po fasadama, nego otvora povezanih ornamentima. Nema vie
zaokupljenosti fukcijom,nego stalne brige o simbolima. Nema vie jednostavne arhitekture,ve
monumentalnih ostvarenja.
Valja podsjetiti na Hartmanovo miljenje o ornamentalnoj umjetnosti kao dijelu arhitektonske
estetike, koja je ovdje u slibi urbanih formi i stvarnju cjelovitije "slike grada".
On navodi: "U ornamentalnoj umjetnosti je drugaije. Ona sama direktno ne slui prektinim
svrhama, ali svakako slue premeti na kojima se ona javlja: u arhitekturi, na upotrebnim
predmetima, na ari ilima. Ona je zato nesamostalna umjetnost, uvrtena je u jednu cjelovitu
formu koju ne smije da razbije, ak i ako ova daje samo okvir. No u tom okviru- npr.povrine
koju treba ispuniti, ona je relativno slobodna i moe se, povrh toga, pribliiti likovnim
umjetnostima. Ako to ini, ona prima i poneto iz njihovog tematskog kruga. Ali to ne pripada
njenoj sutini.Ona se u prvom redu svodi na igru linije,boja ili prostornih motiva koji postoje smo
radi samih sebe".5
Mnogi neoklasiari dolaze do monumentalnog projekta preko megastruktura iz 60.-tih i 70.-tih
godina 20.vijeka. Rikardo Bofil (Ricardo Bofill) je ugledajui se na Adolfa Losa ii njegov
projekat za konkurs "ikago tribjun" iz 1922.godine sa zgradom oblikovanom kao dorski stub,
Bofil je projektovao cijelu grupu zgrada sa stubovima i vijencima, u poveanoj razmjeri, od
armiranog betona.Bofilov moto je bio je svaki "komad konstrukcije spomenik, svaki trg
pozorite, svaka zgrada hram"6. Prema Bofilovom miljenju, jedini nain za igradnju novih
gradova je da se ostvari monumentalizam, u kojem e se podsvjesni snovi ovjeka prepoznati.
Ovaj drutveni stav upuuje na viu drutvenu hijerarhiju,esto monarhiju, a kada se princip
primjeni na kolektivno stanovanje, izgleda kao parodija.
Manuel Injigez (Manoel Iniguez) tvrdi da grad, bio stari ili moderan, ima odreene forme koje
ga ine i odreuju: ulicu, trg, javne zgrade, rezidencije,...-kroz koji lagani i neprekidni proces
prate zakone kompozicije. Ako se takve kompozicione zakonitosti zaborave, kao prethodnih
godina, grad lien mjerila i proporcije, ometa arhitektonske komponetne u njemu, stvarajui
uasnu mjeavinu u njemu, koja nikada nee biti istinski grad.
5 Nikolaj Hartman "Estetika", izadnje Dereta, Beograd, 2004.godine

6 "Postmoderni urbanizam" Nan Elin, izdanje Orion art, Beograd 2002. godina
16

"Funkcionalni grad" je bio predmet prouavanja na konferencijama CIAM-a (Meunarnodni

kongres moderne arhitekture) sa Le Korbizjeom kao jednim od vodeih govornika. Kao i u
"Atinskoj povelji", predlae se striktno funkcinalno zoniranje gradova, dok se stanovanje jedna
funkcija treba organizovati u blokovima zgrada velike spratnosti, sa velikim meublokovskim
prostorom. Meutim, ovaj koncept biva dosta kritikovan jer se pokazao kao lo u praksi.
Le Korbuzije je 1925. godine predstavio savremeni grad za tri miliona
stanovnika kao i radikalni plan rekonstrukcije centra Pariza. Geometrijsko
sredite poslovnog grada formiraju ose saobraajnica, koje jasno odaju strogost u principu
odvajanja kolskog od pjeakog saobraaja i od ostalih gradskih funkcija.
Dominantne urbane forme ovog plana jesu kule - soliteri, osnove krsta, koje poput religijskih
graevina u prolosti u novom gradu budunosti najavljuje dominaciju novog poretka.
Korbizijeov plan je doiveo mnoge kritike savremenika, ali je pokrenuo lavinu ideja u
rekonstrukciji postojeih urbanih formi.

Fotografija br.4
Korbizjeov plan rekonstrukcije 1925.godine
" Arhitektura je uslovljena duhom vremena, a duh
vremena su dubine prolosti, poznavanje sadanjosti
i sagledavanje budunosti 7
Izvor: www.wikipedia.com

7 Le Korbizije u Parizu 1925.godine; Izvor: "Teorija arhitekture i urbanizma" P.Bojani,

V.Djoki
17

5.Zakljuak
Aristotel smatra da grad mora biti takav da ljudi u koji u njemu ive budu ne samo
bezbjedni nego i sreni. Da bi se to postiglo, urbane forme ne smiju biti samo stvar tehnike, nego
i stvar umjetnosti u najpotpuniejm i najviem smislu. Upotrebnost, svrsishodnost, cjelovitost i
smislenost su stvari koje svaki grad treba da ispuni da bi bio dobar/lijep. Za estetiku u prvom
redu ostaje vano opaanje tj. percepiranje. Stoga je vrlo bitno denotiranje urbanih formi koje se
opaaju svakodnevno i koje vre uticaj na populaciju, moda i najvie od svih umjetnosti.
Hartman smatra: " Umjetnik radi u stalnom isprobavanju tj. u stalnoj interakciji opaanja i
oblikovanja. I u pojedinim koracima njegovog sazrijevanja mora biti vodee napredovanje
opaaja,inae bi se to isprobavanje zavrilo u slijepom tapkanju, sto bi svakako predtavljalo
suprotnost od djelanja genija.
To treba tano shvatiti. Istina je da umjetniki pogled otkriva pejza,da bi ga zatim drugima
uinio estetski pristupanim, ali nipoto nije istina da otkriva umjetniko stvaranje. U samom
umjetniku prvo i odluno nije stvaranje,ve opaanje i sa tim istovremeno intencija uivanja.
Moda bi tanije trebalo rei: u umjetniku je primaran estetski stav prema okolnom svijetu. On je
tek u drugom planu stvaralac, u prvom planu on je pronalaza, pa i to samo u granicama svoga
vremena, ili pak samo odreeni korak dalje od njega i pred njim"8. Kada bi se stvaraoci urbanih
formi pridravali ovih naela, gradovi bi danas bili "bolji".
Meutim, postavlja se pitanje grada kao ivog organizma i urbanih formi kao njegovih
organa da bi mogao zdravo funkcionisati u cjelosti. Koliko je mogue kreirati idealno
akomodiranu urbanu formu prema ljudskim aktivnostima, koje se mijenjaju u dimenzijama
prostora i vremena.
Dobronamjerni i naglaeni moderni napori da se gradovi oslobode bolesti i da budu
efikasni, otili su predaleko "isisavajui iz njih ivot", ukidajui u njima njihov krovotk.
Globalizacija, sa svojim nus-pojavama, je dovela u opasnot duh i karatker kako naih
pejzaa tako i nas samih. Potrebno nam je vie mogunosti za izbor i samoiskazivanje. Kao to su
ljudi meusobno zavisni, tako su i nae aktivnosti iskazane u oblicima grada, tj. urbanim

8 "Estetika" Nikolaj Hartman, izdava Dereta 2004.godina

18

formama. Urbane forme su uspjene (odrive), kada ove meuzavisnosti mogu biti duboko
rezvijene.
Svaki dobar grad moe biti "itan" sa mnogih aspekata. U 20.vijeku sve je zasnovano na
modelu maine, pa i urbanizam.Kada se kae da neki grad ima duu, svi shvatamo taj estetiki
epitet, ali malo ko ga umije definisati. Ova katzegorizacija oigledno pretpostavlja da u idealnom
sluaju urbane forme imaju ovakve ljudske osobine.

19

6.Dodatak
U prilogu su date neke od fotografija/skica koje su bile razmatrane pri izradi ovog eseja.

Fotografija br.5
Prikaz varijacija urbanih formi od sella do
metropolisa,sadirektno uslovljenim matricama irenja
i genezom gradskih centaramonocentrinost,policentrinost ili mrea centara.
Ova gradacija slikovito prikazuje estetike vrijednosti
urbanih formi.
Izvor: Lina baza forografija

Fotografija br.6
Prikaz jedinstvenosti urbane matrice i formi u zavisnosti od
kulturnog identiteta,uslovljenog istorijskim,ekonomskim i
sociolokim razlikama.
Izvor: Lina baza forografija

20

Fotografija br.7
Prikaz ispitivanja vie varijanti kombinacija urbanih
formi na istoj lokaciji. Vrednovanje izvreno na
osnovu estetikog i pragmatinog kriterijuma
Izvor: Lina baza forografija

7.Literatura

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

"Umjetniko oblikovanje grada" Kamilo Zite, Graevniska knjiga Beograd 2006.godine

" Utopijske vizije arhitekture grada" Ivan Juras, kolska knjiga Zagreb 1997.godine
"Estetika" Nikolaj Hartman, Dereta 2004.godine, Beograd
"Postmoderni urbanizam-dopunjeno izdanje" Nan Elin, Orion art Beograd 2002.godine
"Urbanizam i sociologija" Zdravko Mlinar, AF Beograd 1979.godine
"Teorija arhitekture i urbanizma" P.Bojani i V.oki, AF Beograd 2009.godina
"Estetika arhitektonskih oblika kroz istoriju-Novo doba" Vladimir Mako
"Urbane forme"- Castex,Depaule,Panerai
"Arhitektura Civilis" - Josef Furtenbah

10. " Arhitektura od praistorije do postmoderne" - M.Traktenberg

11. "Estetike misli o arhitekturi-Doba Antike" -Vladimir Mako
12. "Estetike misli o arhitekturi-Srednji vijek"- Vladimir Mako
13. "Nova paradigma u arhitekturi" - arls Denks
14. "Moderni pokreti u arhitekturi" - arls Denks
15. "Modern Architecture" - Jonatahn Glancey

21