ZORUNLU ASKERLIK HIzMETI KARSNDA VICRANI RET:

BIR INSAN HAKK [Mili

Enurul Cenk Gren

Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi
Aratrma Grevlisi

zet
Bu almada,
zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddin Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi'nin itihad nda bir insan hakk olarak nitelendirilip nitelendirilemeyecei
incelenmitir.
Buna gre, zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdan i reddin bir insan hakk olarak nitelendirilip
nitelendirilemeyeceine
likin bir deerlendirme yaplrken sadece Mahkeme'nin
Avrupa nsan Haklar
Szlemesi 'nin "dnce, vicdan ve din zgrl"n dzenleyen 9. maddesine ilikin itihadnn dikkate
alnmas
yeterli olmayacaktr.
Dolaysyla,
vicdani reddin bir insan hakk olarak nitelendirilip
nitelendirilemeyeceine
ilikin deerlendirme yaparken salkl bir sonuca varmak, ancak. Mahkeme'nin
itihadnn bir bn olarak gz nnde bulundurulmasyla mmkndUr. Bu balamda. Mahkeme'nin genel
eiliminin ve zellikle lke karannda yapt deerlendirmelerin zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani
reddin Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin
koruyucu emsiyesi altnda yer alan bir insan hakk olarak
nitelendirilmesini mmkn kld sylenebilir.
Anahtar Kelimeler: Vicdan ret, zorunlu askerlik, insan haklar. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi,
Avrupa Insan Haklar Szlemesi.

Conscientious
Right (?)

Objection

to Compulsory

Military Service: A Human

Abstract
In this study, whether conscientious objection to compulsory military service
right or not is analyzed in the light of the European Court of Human Rights' case-law.

constitutes

a human

First of all, while evaluating the value of conscientious objection to compulsory military service as a
human right, one should accept that the examination of the mater can not be done solely in the ligh of the
9th artiele of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. Therefore, it is
indispensable to evaluate the mater by analyzing the court's case-law and giving reference to all related
artieles. In this respee. it can be submited that the general tendeney of the court shows that conscientious
objecion to compulsory miliary service can be defined as a human righ which is located under the
protective cover of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.
Keywords: Conscientious objecion, compulsory military service, human rights, European Court of
Human Rights, Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.

90

e Ankara nverstesi SBF Dergisi e 62-1

Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdani Ret:

Bir nsan Hakk (m)?"

Giri
Zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddin bir insan hakk olarak
nitelendirilip
nitelendirilemeyecei
insan haklan alannda alan hukukular
arasnda teden beri tartlmaktadr.l
Bu tartmalara zellikle 90'l yllardan
itibaren dahilolan
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi2,
kamuoyunda
"vicdan i
ret" yanls olarak bilinen ve bu nedenle zorunlu askerlik hizmeti yapmay
reddeden Trkiye Cumhuriyeti vatanda Murat lke'nin bavurusunu 24 Ocak
2006 tarihinde
karara
balam
ve Trkiye'nin
Avrupa
nsan Haklar
Szlemesi'nP
ihlal ettii sonucuna ulamtr.4 Bylece Mahkeme, konuyla

Bu alma, Aybay Hukuk Aratrmalar

Vakf'nn dzenledii
"Kapani-Savc insan
Haklar inceleme Yarmas"nda Prof. Dr. Rona Aybay, Prof. Dr. Cem Eroul, Prof.
Dr. Ahmet Mumcu, Prof. Dr. Faz! Salam, Prof. Dr. lhan Unat, Prof. Dr. Vakur
Versan ve Do. Dr. Serap Yazc'dan
oluan jri tarafndan hirincilik dlne layk
grlmtr.

i Konunun

tarihsel arka plann ve konuyla ilgili gelime ve tartmalar

zetleyen iyi
bir alma
iin: Sevin, Murat (2006), "Ttirkiye'de
ve Bat Demokrasilerinde
Vicdani Ret, Zorunlu Askerlik ve Kamu Hizmeti Seenei", A. . SBF Dergisi (OcakMart 2006, 61[1]): 297-322. Avrupa Konseyi'ne
bal tilkelerdeki durumun ksa bir
zeti iin: Azizolu, Mustafa (2006), "Trkiye Vicdani Ret'te Son kiye Kald", Yeni
Aktel Dergisi
(49, 2006-25):
46-48.
Dnya
apndaki
duruma
ilikin
bir
deerlendirme
iin: Speck, Andreas (2006), "Sava Kart Uluslararas
Hareket
inde Re[t]", Birikim Dergisi (207) : 42-54.
2 Bundan sonra kullanlacak
"Mahkeme"
deyii "Avrupa nsan Haklar Mahkemesi"ne
gnderme yapmaktadr.
3 Bundan sonra kullanlacak

"Szleme"

deyii

"Avrupa

nsan Haklar

Szlemesi"ne

gnderme yapmaktadr.
4 Bu kararn
metnine
Mahkeme'nin
resmi internet
sitesinden
ulalabilir:
www.
echr.coe.int.
Kararn knyesi kaynakada
verilmitir.
Kararn zeti ve Trk hukuk
sistemindeki
olas etkileri hakknda ksa bir deerlendirme
iin: Grcan, Erturul

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlk Hizmeti Karsnda Vicdani Ret. Bir insan Hakk (m)? e

91

ilgili itihadnda yeni bir sayfa at gibi, zorunlu askerlik hizmeti karsnda
"vicdani
reddin" Szleme
tarafndan
korunan bir insan hakk olarak
nitelendirilip nitelendirilemeyecei
tartmasna da yeni bir boyut getirmitir.
te bu almada, zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddin5 Szleme
balamnda ve Mahkeme'nin itihad nda bir insan hakk olarak tanmlanp
tanmlanamayaca
incelenecektir.6
alma, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi' nin Szleme' yi yorumlayan
itihad 7 erevesiyle
slnrIandnlacaktr.8
Bu balamda
zorunlu askerlik
hizmeti karsnda
"vicdan i reddin" bir insan hakk olarak tanmlanp
tanmlanamayaca,
Mahkeme'nin yorumlad Szleme hkmleri asndan9

Cenk
(2006),
Mahkemesi'nin
30-33.

"nsan
Vicdani

Haklarnda
Ret Karar",

Bir

Srat

Kprs:

Avrupa

nsan

Haklar

Mlkiyeliler Birlii Dergisi (Ocak 2006, 25 i-9):

5 "Vicdan i reddin bir kiinin sadece sava zamannda

silah altna alnmasn
reddetmesine gnderme
yapmad
aklda tutulmaldr.
Terim, bireyin toplumun kollektif
kar yerine kendi vicdannn emirlerini izlemeye karar verdii eitli durumlar iin
de kullanlabilir.
Bununla
birlikte,
yakn tarihli olaylarn
tekrar gsterdii
gibi,
vicdan i reddin en dramatik ve belki de en karmak biimi askerlik hizmetine ilikin
olandr." (Major, 1992: 350). Grld gibi vicdan i ret askerlik hizmetinin dnda
da gndeme
gelebilmektedir.
Ancak bu almada,
Major'n
da vurgulad
gibi
"yakn tarihli gelimeler nedeniyle" meselenin sadece askerlik hizmeti boyutu dikkate
alnacaktr.
6 Baka uluslararas
belgelerde
ve uluslararas
rgtlerin kararlar ile koruma mekanizmalarnda
zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddin bir insan hakk olarak
tanmlanp
tanmlanmadna
ilikin kapsaml bir deerlendirme
iin (Major, 1992:
tamam).
Birlemi
Milletler
nsan Haklar Komisyonu'nun
vicdani reddi nsan
Haklar Evrensel
Bildirisi'ne
ve Medeni ve Siyasal Haklara
likin Uluslararas
Szlemesi'nin
dnce,
vicdan ve din zgrln
dzenleyen
18. maddesine
dayanarak bir insan hakk olarak ilan eden 2000/34 nolu karar ve bu karara ilikin bir
deerlendirme
iin (Karda, 2006: 39). eitli lkelerin anayasalarnda
vicdani reddi
tanyan
hkmlerin
karlatrmal
bir deerlendirmesi
ile vicdani
ret hakknn
Avrupa'daki
geliimi ve Amerikan
Yksek Mahkemesi'nin
konuyla ilgili itihad
hakknda tarihsel bir bak iin (De Sousa, 1999: 6 i ivd).
7 Mahkeme'nin,
iinde "vicdan i ret" teriminin (conscientious
objection / objection de
conscience)
getii
ngilizce
ve/veya
Franszca
yazlm
toplam
14 karar
bulunmaktadr.
8 almada
Komisyon'un
ilgili kararlarna deinilmeyecektir.
Komisyon'un
konuyla
ilgili yaklamna
ilikin bir deerlendirme
iin (Major, 1992: 359vd).
9 Dolaysyla,
almann
sorunsal sadece Szleme ve Mahkeme
itihad balamndaki pozitif hukuk asndan incelenecektir.

92

e Ankara niverstes SBF Dergisi e 62.1

deerlendirilecektir.
10 Ancak
bu, almada,
Trkiye'deki
konuyla
ilgili
dzenlemenin
Szleme
karsndaki
durumuna
ilikin bir deerlendirme
yaplmasn engellemeyecektir.
almadaki bir dier snrlama ise, almada
sadece zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddin incelenecek olmas ve
dolaysyla askerlik hizmetine alternatif olarak getirilebilecek
ve btnyle sivil
idare bnyesinde
ngrlen
zorunlu
hizmetlerin
Szleme
karsndaki
durumunun

olmasdr.

deerlendirilmeyecek

almada kullanlacak zorunlu askerlik hizmeti karsnda "vicdani ret"

kavranu, tanmlanmasnn
almada yant aranan soruyla dorudan
ilikili
olmas nedeniyle,

ilgili blmlerde

tanmlanacaktr.

almada
kullanlacak
birincil kaynak, konuyla ilgili snrlandrmann
dorudan
bir sonucu olarak, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'nin
ilgili
kararlandr.
Bununla
birlikte
yeri geldike
retideki
grlerden
de
yararlanlacaktr.
alma,
"vicdani ret kavranu" ile "Szleme
karsnda
vicdan i ret
hakknn korunmas" balkl iki blmden oluacaktr. Birinci blmde hakkn
tannuna ve kullanmnn dayandnlmas
gerektii yntemsel temele ilikin bir

10 Major'a
gre belli bir hak iddiasnn
yeni bir "insan hakk" kategorisi
olarak
nitelendirilebilmesi
iin bu "yeni" insan hakknn
en azndan : esasl neme
(fundamentally
important) sahip bir toplumsal deeri yanstmas; birok farkl deer
sistemlerinde,
[ancak] kanlmaz
olarak eitli derecelerde,
anlaml (relevant)
olmas; Birlemi Milletler bnyesindeki
artlar'da yer alan ykmllklerin
iinde
yer ald, gelenek hukuku kurallarnn bir yansmas olduu ya da hukukun genel
ilkelerini ifade eden bir formlasyana
sahip bulunduu gerekelerine
dayandrlan
bir tannma
iin yeterli bir nitelik tamas;
mevcut uluslararas
insan haklar
hukukunun
sadece bir tekrar olmamas
ve onunla uyumlu olmas; yksek bir
uluslararas
aydam
derecesi
elde etme kapasitesi
tamas;
devletlerin
genel
pratikleriyle
uyumlu olmas ya da en azndan bunlarla aka uyumsuz olmamas; ve
tanmlanabilir
hak ve ykmllkler
dourmaya elverili akla sahip bulunmas,
gerekmektedir.
Yine Major'n yerinde bir ekilde saptad gibi, zorunlu askerlik
hizmeti karsnda vicdan i reddin uluslararas hukuk asndan btn bu zellikleri
tad grlmektedir
(Major, 1992: 376vd). Ancak bu almada vicdani reddin bir
insan hakk olarak
nitelendirilip
nitelendirilemeyecei
meselesi
Szleme
ve
Mahkeme
itihad erevesiyle
snrlandrldndan
burada sz konusu ltlere
gre bir deerlendirme
yaplmayacaktr.
Dahas, zorunlu askerlik hizmeti karsnda
vcdani
reddin
bir insan
hakk
olarak
nitelendirilip
nitelendirilemeyecei
meselesinin
btn bu ltler temel alnarak incelenmesi
bu almann
kapsamn
fazlasyla aan bir deerlendirme
yapmay gerektirmektedir.
II Alternatif
hizmetin
ieriine
kar yaplabilecek
vicdan i redde
ilikin
bir
deerlendirme

iin (De Sousa,

1999: 631 vd).

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdan i Ret: Bir insan Hakk (m)? e

93

deerlendirme yaplacak iken bu blm zerinde ykselecek ikinci blmde

kullanm koullar birinci blmde ortaya konularak tanmlanan haldun
ierimlerinin Szleme karsndaki durumu deerlendirilecektir. Dolaysyla,
bu iki blmn sentezi almann sorunsaln oluturan "zorunlu askerlik
hizmeti karsnda vicdani reddin bir insan hakk olarak nitelendirilip
nitelendirilemeyecei" sorusunun yantn oluturacaktr. Sonu ksrrunda da,
almada yaplan deerlendirmelere ilikin genel bir toparlama yaplacaktr.

1. VICDAN RET KAVRAM

Vicdani reddin Szleme'nin korumas altnda yer alan bir hak olarak
nitelendirilip
nitelendirilemeyeceine
ilikin salkl bir deerlendirme
yaplabilmesi iin en bata "vicdan i ret" kavrarrunn tanmlanmas ve Mahkeme
itihad ile retide hakkn kullanrru iin aranan artlarn ortaya konulmas
gerekmektedir.
La. Kavramn Tammlanmas
retide genel kabul grd ekliyle vicdani ret (conscientious
objection / objection de conscience) "kiinin, dini, siyasi, ahlaki nedenlerle
askerlik hizmetini, silah altna alnmay reddetmesidir". Sevin'in de belirttii
gibi "gerekesi ne olursa olsun sonuta vicdani retilerin vard nokta,
askerliin yani silah altna alnmann reddidir" (Sevin, 2006: 300, 301).
Dolaysyla, Szleme erevesinde vicdani ret haldu tanmlanrken kiinin
vicdani reddi ne srerken dayand motiflerden ok "askerlik hizmetinin
yerine getirilmesinden kanma"y esas almak gerekmektedir. Gerekten,
vicdan i ret dinsel bir motife dayandnlabilecei gibi (rn. Yehova ahitleri'nin
durumu), tamamen ahlaksal ya da siyasal bir motife de (rn. sava kartl)
dayandnlabilir.
nemli olan, bu motiflerden herhangi birine dayanlarak
askerlik hizmetinin yerine getirilmesinin reddedilmesidir. 12
12 "Daha nemlisi, askerlik hizmeti durumunda, [ilgili] kii sadece kendi vicdanna
gre hareket etmekten yasaklanm olmakla kalmamakta, ama daha ok, vicdanna
kar bir harekette bulunmaya zorlanmaktadr. (".) ilki (".) birok durumda kiinin
vicdani kanaatlerine zarar vermez; ancak kii, doru ve yanla ilikin en derin
vicdan i kanaatlerine kar bir harekette bulunmaya zorlandnda vicdan zarar
grm olur" (Major, 1992: 35 I). Ayn vurgu iin (White, 1968: 662). Vicdan i ret
kavramnn "vicdan", "uygarlk", "ldrmemeye ilikin vicdan i basknn reddin
meruluunu salayc gc" gibi kavramlarn deerlendirilmesi yoluyla felsefi
adan arpc bir temellendirmesi
iin (Major, 1992: 350vd). Benzer bir
deerlendirme iin (Ruesga, 1995: 68-75). Vicdani reddi temellendiren felsefi

94

e Ankara nversitesi SBF Dergisi e 62-1

Bu balamda hemen belirtmek gerekir ki Szleme'nin

herhangi bir
maddesinde bu tr bir tanm dorudan yer almamakla birlikte, "klelik ve zorla
altrma
yasa" balkl 4. maddesinin
3. fkrasnda "askeri nitelikte her
hizmet
ya da inanlan
gereince
askerlik
grevini
yapmaktan
kanan
kimselerin durumunu meru gren lkelerde, bu inanca sahip kimselere zorunlu
askerlik yerine grdrlecek
baka bir hizmet"in maddede kastedilen "zorla
altrma veya mecburi almadan
saylamayaca"
aka belirtilmektediL
Maddenin bu almay ilgilendiren ksm "askeri nitelikteki" hizmetin zorla
altrma
ya da mecburi almadan
saylamayaca
hkm ile "inanlan
gereince
askerlik
grevini
yapmaktan
kanan
kimselerin
... " deyiidiL
Szleme'nin,
bu deyile "vicdani ret" kavramn en azndan dolayl olarak
tanmlad dnlebiliLl3
Dolaysyla, vicdani ret "bireyin dinsel, ahlaki ya
da siyasal
nedenlerle
askerlik
hizmetini
yapmay
/ bu hizmetin
zorla
yaptnlmasn
reddetmesi" eklinde tanmlanabilir.14
Bu tanm erevesinde
vicdani reddin Szleme'nin
koruyucu emsiyesi
altnda yer alan bir insan hakk olarak nitelendirilip
nitelendirilemeyecei
konusu,
genellikle,
Szleme'nin
"dnce,
vicdan ve din zgrl"n
dzenleyen 9. maddesine ilikin bir mesele gibi deerlendirilmektediLIS
A-ncak
savlarn yan sra bu tr bir hakkn tannmasnn hukuk devletine aykn dt
yolundaki grleri de aktaran deerli bir alma iin (Henderson, 1996: 99 I).
Henderson' n bu almasnda vicdani reddi -hem genelolarak,
hem de eski
Sovyetler Birlii bakmndan- birey ile hkmet arasndaki "karlara" ilikin bir
"denge modeli" erevesinde tartmas dikkate deerdir (Henderson, 1996: 998vd).
13 "Tanmlamak" ile "tanmak" kavramlarnn farkl olduklar aktr. Mahkeme 'nin
itihad nda Szleme'nin bu tr bir hakk tanyp tanmad baka bir
meseledir ve izleyen satrlarda deerlendirilecektir.
14 Grld gibi tanm, askerlikte silahl hizmet dnda kalmakla birlikte sonular
itibariyle bu tr bir silahl hizmetin gerekletirilmesini salayan / kolaylatran
hizmetleri de (askeri klann yemekhanesinde alk, dikimevinde terzilik, vs.)
kapsamaktadr. Zira Szleme'nin anlan hkmnde "silahl hizmet" snrlamas yer
almad gibi "askeri nitelikte her hizmet" denilerek hukuku askeri rejime tabi olan
btUn hizmetlerin kastedildii dikkati ekmektedir.
i 5 "Askerlik hizmeti karsnda vicdani ret hakknn dayandnlabilecei ilk uluslararas
standart, dnce, vicdan ve din zgrl hakkdr" (Major, 1992: 356; benzer
dnce iin Karda, 2006: 39). "Bir kiinin (ya da bir topluluun), vicdannda yer
alan stn bir gereklilik adna yasal ykmllklerine bilerek boyun ememesi
olarak tanmlanabilecek vicdani ret hakknn temellendirilmesinde, her zaman iin,
dnce, vicdan ve din zgrlne gnderme yaplmaktadr. Birok ekle (iddet
kartl, Yehova ahitlii, siyasal ya da zgrlk ret) brnen vicdani ret temel
olarak askerlik hizmeti karsnda ortaya kmaktadr. Avrupa nsan Haklar
Komisyonu birok kararnda 'vicdani ret hakknn Szleme tarafndan korunmu

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hzmet Karsnda Vicdani Ret: Bir insan Hakk (m)? e

95

almann
ikinci blmnde
ortaya konulaca gibi, Mahkeme itihad gz
nnde
bulundurulduunda
vicdani ret aklamasnn
Szleme'nin
hangi
maddesi tarafndan
korunabilecei
konusunda
bu tr bir snrlama yapmak
mmkn gzkmemektedir.

L.b. Hakkn Kullanmnn

Koullar

Bu ekilde tanmlanabilecek
vicdani ret hakknn kullanmna
ilikin
olarak retide ve Mahkeme
itihadnda
baz koullar ngrld
dikkati
ekmektedir.
Gerekten,
Alman
anayasa
dzeninde
vicdani
ret hakkn
deerlendirirken
Can' n da belirttii gibi, "bu hak silahsz hizmeti ret hakk
vermez.
kinci olarak vicdani ret yoluyla askerlik hizmetinden
kanma
konjonktrel reddi korumaz, yani belirli bir kitleye kar ya da belirli bir zaman
diliminde verilen silahl mcadeleye kar koruma salamaz. 16 Vicdani reddin
objektif
bir olgu olarak
silahl her trl eylemi / hizmeti
kapsamas
gerek[mektedir].
Ayrca kiinin vicdani reddi bir yaam biimi ve dnya gr
olarak benimsediinin
ve yaamn buna gre belirlediinin
bir inceleme ve
deneme sreci iinde inandnc bir biimde sunulmas gerek[mektedir]"
(Can,

2006: 3).

haklar arasnda yer almadn'

belirtmitir ( ... ) sonu itibariyle, Szleme devletlere
vicdan i reddi tanma ykmlln
dayamamaktadr.
Dahas, bir devlet vicdani
reddi meru olarak grdnde
de, Szleme'nin
9. maddesi -4. maddesinin
3.
fkras nda okunduunda
( ... )- zorunlu askerlik hizmetine
alternatif
olarak
ngrlen
sivil hizmetten
bak klnmay iermemektedir"
(Sudre, 2003: 411).
Sudre'n bu deerlendirmesinin
-son cmlesi dnda-, bu tr bir hakkn Szleme
karsndaki
durumunun
saptanmasnda
sadece 9. maddeyi esas alan "genellemeci"
bir yaklamn tuzana dt izleyen satrlarda gsterilecektir.
16 "Gnmzde
uluslararas
toplulukta korunmas gereken inanlarn kapsamyla
ilgili
herhangi bir uzlama yoktur. Birok lke, bir kiinin her koulda ldrmenin
yanl
olduuna
inanmas
durumunda,
askerlik
hizmetine
kar pasifist
bir reddi
tanmaktadr.
Bununla birlikte, birok lke iddet kullanmna
ilikin reddin belli
durumlarda
geerli
deil
iken belli durumlarda
geerli
olabileceini
kabul
etmemektedir"
(Major,
1992: 352; ayn ynde Sciarrino / Deutsch, 2003: 105).
Bunun
nedenleri
(hkmetlerin
yasad
hareket
ettiklerinin
dnlmesini
istememe!eri,
karar yetkisinin
ulusa deil bireye verilmesine
yol almasnn
nlenmesi,
"hileli" reddin saptanmasndaki
glkler vs.) ve bu nedenlerin aslnda
temelsiz olduuna
ve eitli dzenlemelerle
(rn. konjonktrel
ret durumu iin
alternatif kamu hizmeti ngrlmesi)
bertaraf edilebileceine;
stelik, "apartheid"
durumunda
vicdani reddin, yani "konjonktrel
vicdani reddin" Birlemi Milletler
Genel Kurulunca
da tanndna
ilikin dikkate deer bir deerlendirme
iin ayn
almaya baklabilir (Major, 1992: 353vd).

96

e Ankara niversites SBF Dergis e 62.1

Mahkeme'nin
de itihadnda bu son koulu aka arad grlmektedir.
Buna
gre, askerlik
hizmeti
karsnda
vicdani
ret hakkna
dayanma
durumunda,
ulusalorganlarn,
reddin dayandrld
inanca bal kalndn n
kantlanmasn
aramas kabul edilebilirdir (Kosteski, 2006: 39,40).17
Vicdani
ret hakknn
kullanlmasna
ilikin
olarak
Mahkeme'nin
ngrd bir dier koul reddin aa vurulmas srasnda iddete bavuru /
ar yaplmamasdr.
Bu koul, vicdani reddin zellikle ifade zgrl
erevesinde tannmas durumunda aranmaktadr (ztrk, 2003: 79, 80).8
Toparlamak
gerekirse, Mahkeme itihad ve reti nda, "bireyin
dinsel, ahlaksal ya da siyasal nedenlerle askerlik hizmetini
yapmay / bu
hizmetin zorla yaptnmasn
reddetmesi"
eklinde tanmlanabilecek
vicdani
reddin Szleme'de
ngrld
ekliyle
bir insan hakk olarak
kabul
edilebilmesi iin her eyden nce bu hakkn:
1. Silahsz (kamu) hizmetini

reddetmeye

dayanak

yaplmamas

19,

2. Konjonktrel,
yani sadece belirli bir kitleye kar ya da belirli bir
zaman diliminde verilen silahl mcadeleyi deil; objektif bir olgu olarak silahl
her trl eylemi / hizmeti kapsamas,
3. Vicdani reddi bir yaam biimi ve dnya gr olarak benimsediinin
ve yaanun buna gre belirlediinin
bir inceleme ve deneme sreci iinde
inandnc bir biimde sunulmas,
5. Reddin aa vurulmas

srasnda

iddete bavuru / ar yaplmamas,

gerekecektir.
Ancak bu koullar yerine getirildikten
sonradr ki vicdani ret
hakknn Szleme balamnda bir insan hakk olarak ne srlebilmesi
mmkn gzkmektedir.
Dier bir deyile, askerlik ykmllnden
kanmann
ya da askerlik
ykmlli1nn
yerine getirilmemesinin
savunulmasnn
Szleme balamnda bir hak olup olmad aratnlrken
nce bu nkoullara

17 almada Mahkeme kararlarna gnderme yaplrken kararn knyesi verilmeyecek;

kararn ad italik olarak yazldktan sonra tarihi ve gnderme yaplan paragrafn
numaras verilecektir. almada gnderme yaplan kararlarn knyeleri kaynakada
yer almaktadr.
18 fade zgrl balamnda vicdani reddin Szleme karsndaki durumu izleyen
blmde tartlacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Mahkeme'nin
vicdani reddi ifade zgrl balamnda korurken "iddete bavurma / ar
yapmamay" bir nkoul olarak ararnasdr.
9 Ancak bu durumda da reddin silahl hizmete ilikin ksmnn korunabileceine
dikkat etmek gerekir.

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdan i Ret: Bir insan Hakk (m)? e

91

uyulup uyulmadnn saptanmas gerekmektedir.20 te izleyen blmde hu

koullara uygun bir vicdani ret aklamasnn Szleme tarafndan korunup
korunmad deerlendirilecektir.

2. SZLEME KARSNDA VICDAN RET HAKKNN

KORUNMASI
Yukarda tanmland ekliyle ve yine yukarda ortaya konulan koullar
erevesinde vicdani reddin Szleme balamnda nasl ve ne lde bir
koruma rejiminden yararlandnn incelemesinde dikkati eken ilk nokta,
reddin Szleme'nin farkl maddeleri balanundaki sonular baknundan farkl
koruma rejimJerine tabi olduudur. Gerekten, rnein dnce dzeyinde
kalnu bir vicdan i ret aklamas ile zorunlu askerlik hizmetinden kanma
ekline brnerek eyleme gemi bir vicdani ret aklamasnn Szleme
karsndaki durumu farkl olduu gibi, u ya da bu ekilde gerekletirilmi bir
vicdani ret aklamasnn cezalandnmas
yoluyla bu cezalandrmaya
balannu hukuksal sonularn Szleme karsndaki durumunun aratnlmasnda da farkl sonulara ulalabilmektedir. Buna gre, rnein vicdani
reddin en "dorudan" sonucu olan "zorunlu askerlik hizmetinden kanma"nn
cezalandnlmasnn Szleme karsndaki durumu ile vicdani ret nedeniyle
mahkum olmu bireyin bu mahkumiyeti nedeniyle bir meslee alnmamasnn
ya da srekli bir kaaklk durumunda yaatlmasnn Szleme karsndaki
durumu farkl olabilmektedir. Dolaysyla, vicdani reddin Szleme tarafndan
korunup korunmadnn aratrlmasnda ncelikle mevcut olayda vicdani
reddin Szleme'de yer alan dier haklardan herhangi biriyle birleip
birlemediinin saptanmas gerekmektedir. Dier bir deyile, vicdani reddin
aa vurulmasnn dourduu "sonularn" Szleme 'deki dier haklar iin
ngrlen
korumadan yararlanp yararlanamayacann
saptanmasnn,
vicdan i reddin Szleme tarafndan korunup korunmayacann saptanmas
bakmndan da yaamsal bir neme sahip olduu grlmektedir.
Yukarda yaplan deerlendirmeden
karsanabilecei
gibi, birey
tarafndan gerekletirilmi herhangi bir vicdani ret aklamas21 Szleme'nin

20 Dolaysyla, bu koullara uymayan bir vicdani ret aklamasnn, bu ret ister dnce
dzeyinde savunulmu olsun isterse de eyleme geirilmi bir nitelie sahip
bulunsun, Szleme ve Mahkeme tarafndan korunmad savunulabilir.
21 Burada "aklama" ile kastedilenin sadece "szel" bir vicdani ret aklamas
olmadna dikkat edilmelidir. Ykml statsne sokulduu halde askere
gitmemek, askerlik hizmeti srasnda frar etmek ya da askerlik hizmeti

98

e Ankara niversitesi SBF Dergsi e 62-1

herhangi bir maddesince

korunmu hak ya da haklar ile birleebilmektedir22
Dier bir deyile, bireyin vicdani ret aklamas Szleme tarafndan gvence
altna alnm dier haklar balamnda korunabilmektedir.
Bylece, bu tr bir
vicdani ret aklamasnn,
Mahkeme itihad nda Szleme' de ngrlen
koruma alanna dahilolmas
durumunda, bir insan hakk olarak nitelenebilmesi
mmkn gzkmektedir.
Her eyden
nce,
gerek retideki
deerlendirmeler
gerekse
de
Mahkeme
itihad incelendiinde,
zellikle zorunlu askerlik ykmllne
sahip olmayanlar
(rnein kadnlar23),
bu ykmll
bir ekilde yerine
getirmi olanlar ya da ykmll
kamu otoritelerince
henz iletilmemi
bireylerin
askerlik
ykmll
karsnda
vicdani
reddi
savunmalan
durumunda
Szleme'nin
korumas
altnda
yer
alabilecekleri
aka
grlmektedir.
Bu durumda, bir nceki blmde deinilen koullara uygun
olarak yaplan bir vcdani ret aklamas ifade zgrlnn
kapsama alan
24
iine girmekte
ve bu tr bir vicdan i ret aklamas
Szleme'nin
ifade
balangcnda
/ srasnda emirlere uymamak, vs. gibi davranlar da bir "aklama"
olarak deerlendirilmelidir.
22 "Bir ksm uluslararas
yasal ilke askerlik hizmeti karsnda
vicdani ret hakkn
dolayl olarak desteklemektedir.
Dnce, vicdan ve din zgrl, yaam hakk ve
bar hakk bu ilkeler arasnda yer alr" (Major, 1992: 356). Major' n bunlara sava
kart hukuk Uus contra bellum) ile sava srasndaki
hukuka Uus in bello)
aykrlklarn
nlenmesine
ilikin hkmleri de eklemesi dikkate deerdir (benzer
ynde Ezra, 2006: i83). Zira Major' n da belirttii gibi bunlara aykr olarak
gerekletirilen
askeri
faaliyetlerde
yer
almak
kiinin
sorumluluunu
gerektirebildiinden
(rn. Nuremberg art'nn ilgili hkmleri) -ve sorumluluk
da
haklarla ilikili olduundanbu gibi durumlarda vicdan i redin bir insan hakk olarak
nitelendirilebileceini
kabul etmek gerekir (Major,
1992: 363vd).
almann
snrlar
dnda
kalmas
ve ok daha ayrntl deerlendirmelerin
yaplmasn
gerektirmesi
nedeniyle bu konuya burada deinilmeyecektir;
ancak bu meselenin
vicdani reddin uluslararas
hukuk asndan bir insan hakk olarak nitelendirilip
nitelendirilemeyecei
tartmasnda
zerinde
dnlmesi
gereken
bir nokta
olduunu kabul etmek gerekir.
23 Altnay'n
Trkiye'deki
vicdani ret hareketini deerlendirirken
dikkati ektii gibi
"1990'larn
bandan
beri kadnlar vicdan i re(t] hareketinin
iinde son derece
aktifler ama askerliin
erkeklere zorunlu olmasndan
dolay yakn zamana kadar
vicdani re[t] ancak erkeklerin alabilecei bir tavr olarak alglanyor,
kadnlar ancak
onlarn 'destekileri'
olabiliyorlar.
2004'ten itibaren anti-militarist
kadnlar 'vicdani
re[t]' tanmrm] genileterek
kendilerini 're(t]i' ilan ediyorlar. ( ... ) Bugn saylar
l2'yi bulan kadn vicdani ve total re[tiler ( ... )" (Altnay, 2006: 59)
24 "Trkiye'de
askerlik yapmak istemeyenlerin,
bu yndeki aklamalarnn,
'ifade
zgrl'
erevesinde
deerlendirilip
deerlendirilemeyecei
sorusu
akla

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdan Ret Bir insan Hakk (m)? e

99

zgrl
in
getirdii
koruma
mekanizmasndan
yararlanmaktadr
(Grigoriades,
1997: 47, 48; ztrk, 2003: 79, 80).25 stelik, vicdani ret
aklamasnn
sadece szel bir biime brnmesi durumunda bu aklamay
yapan kiinin asker olmas da bu sonucu deitirmemektedir
(Grigoriades,
1997: 47,48). Byle bir durumda Szleme'nin ifade zgrlnn snrlandnlmasnn denetlenmesinde
ngrd koruma mekanizmasnn iletilecei ve
snrlamann
Szleme'ye
uygun olup olmadnn
deerlendirilmesinde
Mahkeme' nin Szleme balarunda kabul ettii snrlama artlarnn aranacak
olmas tartmaszdr (Grigoriades, 1997: 48; ztrk, 2003: 79, 80).26
Vicdani reddin Szleme'deki
dier haklar alanna dahilolmas
nedeniyle Szleme'nin
korumasndan
yararlanabilmesinin
bir dier yolu,
bireyin vicdani reddi sonucunda ortaya kan yeni hukuksal statsnn
dourduu sonularn Mahkeme tarafndan Szleme'ye uygunluk denetiminden geirilmesidir. rnein, vicdani reddini akladktan sonra askeri emirlere
uymamas
nedeniyle
kovuturmaya
uratlarak
cezalandrlmasnn
sabka
kaydn etkilernesi sonucunda kiinin memur olamamas ya da icra edilmesinin
sabkaszlk
artna bal klnd bir meslei yapamamas
durumunda
Mahkeme nnde bir denetim gerekletirilebilmektedir.
Gerekten, byle bir
durum-da Mahkeme'nin ceza alru bir vicdani retinin bu cezas nedeniyle tabi
tutulduu
yeni hukuksal
rejimin Szleme'ye
uygunluunu
aratrd
grlmektedir. Mahkeme Thlimmenos kararnda byle bir durumu incelemi ve
vicdan i reddi nedeniyle askeri niformay giymekten kand iin mahkum
olan bavurucunun
hapis cezasn ektikten sonra bu mahkumiyetine
ilikin
sabkas nedeniyle bir meslei icra edememesini (muhasebecilik) Szleme'nin
ayrmclk yasan dzenleyen 14. maddesine aykr bulmutur (Thlimmenos,
2000: 47, 49).27 zetle, u ya da bu ekilde yaplru bir vicdani ret
geldiinde yant aktr: Bu ynde yaplacak bir aklama, vicdan ve ifade zgrl
kapsamnda deerlendirilmelidir" (Sevin, 2006: 320).
25 Dolaysyla, vicdani ret aklamalarnn "askerlikten souma" olarak deerlendirildii ve cezalandrld durumlarn Mahkemece denetlenecei aktr. Bu tr bir
vicdan i ret aklamasnn bu balamda bir insan hakk olarak nitelendirilebilecei,
bu durumda daha ak bir ekilde grlmektedir.
26 Ne ki, burada Mahkeme'nin Szleme balamnda ifade zgrlne ilikin yapt
denetimin ayrntlarna
ve konuyla ilgili itihadna deinilmeyecektir; zira, bu
almann konusu ifade zgrl deildir. Bu alma bakmndan nemli olan ve
vurgulanmas gereken nokta, bu tr bir vicdani ret aklamasnn bu koullar altnda
bir insan hakk olarak nitelendirilebileceidir.
27 Mahkeme'nin, ad geen kararnda konuyu Szleme'nin "dnce, vicdan ve din
zgrl"n dzenleyen 9. maddesi asndan incelemediine; bu maddenin
vicdan i ret hakkn kapsayp kapsamad ya da meselenin 9. maddeye aykr olup

100 e Ankara

niverstesi SBF Dergis e 62-1

aklamasndan
sonra ceza alm bir kiinin bu cezasna ek olarak hukuksal
statsnde
deiiklik yaplmas ya da bu kiinin dierlerine
gre farkl bir
hukuksal
rejime
tabi
klnmas
durumunda
Szleme'ye
aykrlk
doabilmektedir.
Tahmin
edilebilecei
gibi, bu gibi bir durumda
da
Szleme'nin
ilgili maddesindeki
hakkn Mahkeme itihadnca
saptanan ve
gelitirilen

korunma

mekanizmas

iletilecektir.

Vicdani
reddin
Szleme'deki
dier haklar
alanna
dahilolmas
nedeniyle Szleme'nin
korumasndan
yararlanabilmesinin
buna benzer bir
dier yolu, bireyin vicdani ret aklamas nedeniyle uratld kovuturmann
kendisinin
Mahkeme
tarafndan
Szleme'ye
uygunluk
denetiminden
geirilmesidir.
Bu balamda, rnein bireyin vicdani reddi nedeniyle emirlere
uymamasndan
sonra
uratld
cezai kovuturmann
Szleme'nin
5.
(zgrlk ve gvenlik hakk) ya da 6. (adil yarglanma) maddelerine uygun bir
ekilde yaplmas
gerekecei
aktr. De Jang, Baljet and Van den Brink
kararnda byle bir durumu inceleyen Mahkeme, kovuturmann
5. maddenin 3.
ve 4. fkralarndaki
gvenceleri
tamamas
nedeniyle
Szleme'nin
ihlal
edildii sonucuna varmtr (De Jong/Baljet/Van
Den Brink, 1984: 49, 50, 54,
59. Ayn ynde DuinhoflDuijf,
1984: 29,43; Van Der Sluijs/ Zuider/ Klappe,
1984: 45, 50).28
Vicdani ret aklamasnn
korunduu
dier bir durum,

Mahkeme itihad yoluyla Szleme tarafndan

aklamann
sonularna
ilikin cezalandrma

olmad bakmndan bir deerlendirme yapmadna dikkat edilmelidir. Zira

Mahkeme'nin de vurgulad gibi her ne kadar Szleme'nin ayrmclk yasan
dzenleyen 14. maddesinin bamsz bir varl yok ise de, "14. maddenin
uygulanmas Szleme'nin dier bir maddesinin ya da maddelerinin ihlal edilmi
olmasn gerektirmez ve 14. madde bu anlamda zerk bir maddedir. 14. maddenin
uygulanmas iin bir davadaki olgularn Szleme ya da Protokoller'de yer alan
bamsz dier bir maddenin alanna girmesi yeterlidir" (Thlimmenos, 2000: 40).
Bylece, Mahkeme'nin 14. madde asndan inceleme yapmay kabul edilebilir
bulmakla vicdani reddin sonularna ilikin olgularn 9. maddenin ierisinde yer
aldn dolayl olarak kabul ettiine dikkat edilmelidir.
28 ilk bata aslnda Szleme'nin sadece 5. ve 6. maddeleriyle ilgili grlebilecek bu
denetimin aslnda "vicdan i ret aklamas" nedeniyle tetiklendiine; dolaysyla,
bireyin herhangi bir vicdan i ret aklamasnn olmamas durumunda byle bir ihlali n
ortaya kmayacana dikkat edilmelidir. Kald ki, Mahkeme'nin meseleyi vicdani
ret aklamasnn cezalandrlmasnn 9. madde karsndaki durumu bakmndan
incelemekten kandn ve vicdani reddi dolayl yoardan giderek koruma olana
bulunan durumlarda bu yolu tercih ettiini unutmamak gerekir. Bu durum,
Mahkeme'nin yakn bir tarihte verdii ve Trkiye'deki uygulamay Szleme'ye
aykr bulduu kararnn deerlendirilecei izleyen satrlarda daha iyi anla/lacaktr.

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlk Hizmeti Karsnda Vicdani Ret Bir Insan Hakk (mr)? e

101

rejiminin denetlenmesiyle
ortaya kmakta; vicdani ret aklamasnn
Szleme
tarafndan
dorudan korunup korunmad
sorusunun
yantna en fazla bu
durumda yaklalmaktadr.
Gerekten, yukarda da belirtildii gibi, Mahkeme
konuyla ilgili herhangi bir uygulamay
incelerken vicdani ret aklamasnn
Szleme
tarafndan
dorudan
korun up
korunmadna
ilikin
bir
deerlendirme
yapmaktan
kanmakta;
dolaysyla,
meseleyi Szleme'nin
9.
maddesi
asndan
deil,
dier
maddeleri
asndan
inceleme
yoluna
gitmektedir.
Bu yaklam
ise vicdani ret aklamasnn
Szleme'nin
9.
maddesince
dorudan
korunup
korunmadna
ilikin bir deerlendirme
yapmay nlemektedir.29
Bununla birlikte, Mahkeme'nn
zellikle yakn bir
tarihte verdii ve vicdan ret aklamasnn
eylemsel
sonularna
ilikin
cezalandrma
rejiminin
Szleme'ye
uygunluunu
deerlendirdii
lke
kararyla bu tr bir dorudan korumaya yaklat grlmektedir.
Bu nedenle
hem Mahkeme'nin
konuyla ilgili deerlendirmesini,
hem de itihadnn ne yne
evrildiini
daha
iyi anlamak
baknundan
Mahkeme'nin
vicdani
ret
aklamasnn
sonularnn
cezalandnlmasyla
ilgili bu son kararn yakndan
incelemek yararl olacaktr.30
Sava kart grlere sahip olan, bu nedenle askerlik yapmay reddeden
ve kamuoyunda
"vicdani reti" olarak bilinen bavurucu,
1 Kasm 1998'de
Mahkeme'ye
ulaan bavurusundan
nce, askerlik yapmay ve dolaysyla
askeri niformay giymeyi reddetmesi nedeniyle birok kez cezai kovuturmaya
uranu ve ceza alnutr. Mahkumiyetleri
genelde "ernre itaatsizlikte
srar"
suuna dayandnlan
bavurucunun
1996'dan
1999'a kadarki sre boyunca
defalarca ceza ald ve 701 gn hapis cezas ektii grlmektedir.
Bavurucu
bu sre boyunca -cezaevi niformasn
giymeyi reddetmesi nedeniyle- ayrca
disiplin cezas da (l5 gn boyunca ziyaretisiyle grerneme) alnutr. Bu sre
boyunca,
cezasnn
her bitiinden
ya da birliine
gitmesi
iin her

29 Ancak bu, vicdan i reddin Szleme'nin 9. maddesince dorudan korunduu

anlamna gelmeyecei gibi, korunmad anlarruna da gelmemektedir. Yukarda
belirtildii gibi, Mahkeme'nin itihad kesin bir sonuca varmay her iki bakmdan
da mmkn klmamaktadr.
30 Bu karara ilikin olarak bundan sonra yaplacak deerlendirmelerin bir ksm bu
satrlarn yazarnn konuyla ilgili bir makalesinden alntlanmtr; zira kararda
incelenen olgular ve Mahkeme'nin konuyla ilgili deerlendirmesi ayn kaldna ve
kararn analizi bu satrlarn yazar tarafndan yine yakn bir tarihte yapldna gre
ad geen makalede ortaya konulan deerlendirmelere byk lde bal kalnmas
kanlmazdr. Ad geen makale iin: Grcan, Erturul Cenk, "nsan Haklarnda
Bir Srat Kprs: Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'nn Vcdan Ret Karar",
Mlkiyeliler Birlii Dergisi (Ocak 2006, 251-9): 30-33.

102

e Ankara niversitesi SBF Dergisi e 62-1

salveriliinden sonra askeri birliine gitmeyen veya birlie gtrld halde

askeri niforma giymeyi reddeden bavurucu, ayn gerekelerle (ve bunlara ek
olarak, birliine katlmad iin bir de "firar" suu nedeniyle) tekrar tekrar
mahkum olmutur. En son yarglama sonucunda ald 7 ay 15 gnlk cezasn
henz ekmemi olan bavurucunun halen kaak durumda olduu ve arand
anlalmaktadr. Mahkeme'nin deyiiyle, "bu artlar altnda herhangi bir siyasal
ya da toplumsal etkinlie katlamayacak durumda olan" ve yine Mahkeme'nin
saptamasna gre "idareyle ilikisini kesmi bulunan" bavurucunun,
yine bu
artlar nedeniyle, resmi bir ikametgah da bulunmamakta;
bavurucu birlikte
olduu kadnla yasalolarak
evlenemedii
gibi, bu birliktelikten
doan
ocuunu nfusuna da kaydettirememektedir.
(lke, 2006: 12-41).
Mahkeme'nin
bu olgular zetledikten
sonra Anayasa'nn
ve ilgili
yasalarn konuyla ilgili hkmlerini ortaya koyduu grlmektedir.
Burada
dikkati eken nokta, Mahkeme'nin "Trkiye'de vatan hizmetinin, yrrlkteki
yasal hkmler bakmndan, ordudaki askerlik hizmeti dnda -rn. alternatif
bir kamu hizmetiyerine getirilmesinin
mmkn
olmadna"
vurgu
yapmasdr (lke, 2006: 43).
Bavurucunun, Mahkeme nnde Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin
9. (dnce, vicdan ve din zgrl) maddesinin yan sra 3. (ikence, insanlk
d ya da onur krc ceza veya ileme tabi tutulma yasa), 5. (zgrlk ve
gvenlik hakk), 8. (zel hayatn ve aile hayatnn korunmas) maddelerine
dayand, ayn su nedeniyle srekli yarglanmasnda orantllk ilkesinin gz
ard edildiini ve ortada bir insan hakk ihlali bulunduunu
savlad;
hkmetin ise
Szleme'nin
"vicdani ret" hakkn tanmad yolundaki
Mahkeme itihadna gnderme yapt, byle bir durumda bavurucuya ceza
verilmemesi halinde askere alma sisteminin "alt st olacan"31 ve dolaysyla
ortada bir ihlal bulunmadn savlad grlmektedir.
nndeki meselenin arka plann bu ekilde
yukarda da belirtildii gibi meseleyi Szleme'nin

zetleyen
"dnce,

Mahkeme'nin,
vicdan ve din

3 i Oysa Major'n da belirtii gibi "deneyimler, vicdan i reddi tanyan lkelerde bu

staty talep edenlerin saysnn snrl olduunu ve silahl kuvvetlerde gereinden

fazla insan gcnn kaldn gstermektedir" (Major, 1992: 354; ayn ynde
Sevin, 2006: 3 i2, 3 i9). Karda'n vurgulad gibi "savama hizmetini
re[dd)etmenin
meru]atrlmasnn
modern askeri rgtn
ihtiyalaryla
badatrlabilir bir olgu olduu ve orduyu gszletirmedii (...) grlmtr.
Artk ileri teknolojik sava yntemi, insan gcne bal ykcln yerine, makine
gc kaynakl ykcl koymutur" (Karda, 2006: 39). srailli vicdan i retilerin
srailordusuna etkisi balamnda benzer bir deerlendirme iin (Grossman/Kaplan,
2006: 193).

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hzmeti Karsnda Vicdani Ret Bir insan Hakk (m)? e

103

zgrl"n
dzenleyen 9. maddesi yerine "ikence, insanlk d ya da onur
knc ceza veya ileme tabi tutulma
yasa"n
dzenleyen
3. maddesi
bakmndan deerlendirme
yolunu setii grlmektedir
(lke, 2006: 52). Buna
gre, "Szleme'nin
3. maddesi
asndan
ciddi sorunlar
ortaya koyan"
meseleyi
bir de Szleme'nin
9. maddesinin
uygulanabilirlii
asndan
incelemeye gerek bulunmamaktadr
(lke, 2006: 53,54).32
Bundan sonra Mahkeme, "ikence, insanlk d ya da onur knc ceza
veya ileme tabi tutulma yasa"n
dzenleyen
3. maddenin
demokratik
toplumlar iin temel deerleri dillendirdiini
vurgulayarak ve sava durumunda
bile sz konusu maddenin
herhangi bir istisnasnn
bulunmadnn
altn
izerek
konuyla ilgili itihadn
anmsattktan
sonra meselenin
bu itihat
karsndaki
durumunu
ise u ekilde deerlendirmitir:
"felsefi
inanlar
nedeniyle askeri niforma giymek istemeyen bavurucunun
birbirini izleyen
mahkumiyetleri
ve srekli kovuturulmaya
uratlma
riskinin, bavurucuyu
kk drc ya da alaltc bir duruma soktuu kukusuzdur;
dolaysyla,
burada artk baklmas gereken, bu durumun cezai bir mahkumiyetin
ya da
tutuklamann
doasnda
var olan kilk drclk
unsuru karsndaki
derecesidir"
(lke, 2006: 59). Bu balamda
Mahkeme'ye
gre, "olayda
bavurucunun
birok kez mahkum olmasnn ve kovuturulmaya
uratlmasnn
bavurucuyu
askerlik
ykmllnden
kurtarmad
belirtilmelidir.
Bavurucu, niforma giymeyi reddetmesi nedeniyle 8 kez hapis cezas almtr.
Gerekten,
bavurucu
cezasn
ekip her salveriliinden
sonra birliine
gnderilmi
ve askerlik yapmay ya da niforma giymeyi her reddediinden
sonra yeniden mahkum olmu ve cezaevine gnderilmitir.
Dahas, bavurucu
zorunlu askerlik hizmetini yapmay reddettii mddete, mrnn sonuna kadar
hapsedilme tehlikesiyle kar karyadr. Bu noktada, Trk hukukunda, vicdani
ya da dini motiflerden tr askeri niformay giymeyi reddeden birisi iin zel
bir ceza ngrlmedii
de not edilmelidir.
Meseleye uygulanan
hkmleri n
askeri ceza kanununun
genelolarak
hiyerarik stlerin emirlerine
itaatsizlii
cezalandran
hkmler olduu grlmektedir.
Bu hukuksal erevenin, zorunlu
askerlik
hizmetinin
vicdani
redden
kaynaklanan
nedenlerle
yaplmak
istenmedii
durumlar
yeteri
kadar
dzenlemedii
aktr.
Bavurucu,

durumunu dzenleyen ve uygun bir nicelie sahip olmayan genel nitelikli

dzenlemelerin bu zellii nedeniyle, sonsuz bir kovuturma ya da
mahkumiyet riskiyle kar karyadr. ( ..) Mevcut davada, bavurucuya
yrtlen cezai kovuturmalam
okluu ve bundan kaynaklanan

32 Mahkeme'nin,
vicdani ret aklamasnn
sonularn
dorudan
Szleme'nn
maddes bakmndan
incelemekten
kanmasn dayandrd
gereke.

yasal
cezai
kar
cezai

9.

104 e Ankara

niversitesi SBF Dergisi e 62-1

mahkumiyetierin kmlatij etkisi, kavuturmalarn ya da hapis cezalarnn

birbiri ardna gelileri ve bunlarn bavurucunun btn yaam boyunca
kovuturmaya uratlma olaslyla birlemesi, askerlik hizmetinin yerine
getirilmesini gvence altna alma amacyla orantsz bulunmaktadr. Btn
bunlar, daha ok, bavurucunun zihinsel kiiliinin bastrlmas; bavurucuda,
aalamaya, alaltmaya ve diren ve iradesini krmaya dnk bir sknt, korku
ve krlganlk
duygular dorulmasn
amalamaktadr.
Bavurucunun
zorland (...) kaakhk durumu ve hatta 'medeni lm'D, demokratik bir
toplumda sz konusu olabilecek bir bastrma rejimiyle uyum ierisinde deildir.
Bu artlar altnda, [Mahkememiz] bavurucunun uratld muamelenin, bir
btn olarak dikkate alndnda ve bu muamelenin arlk ve tekrarllk
nitelikleri gz nnde bulundurulduunda, bavurucuda, bir ceza mahkumiyetine ya da hapsedilemeye ikin kk drcln allm derecesini
aan ar aclar dourduunu kabul etmektedir.34 ( ... ) Bu sylenenler nda,
Szleme'nin 3. maddesinin ihlal edildii ne (...)" (lke, 2006: 60-64).
Meseleyi bu ynyle Szleme'ye aykr bulan Mahkeme'nin konuyu
Szleme'nin 5., 8. ve 9. maddeleri asndan inceleme gereini duymamas ise
beklenir bir sonutur (lke, 2006: 68). Mahkeme'nin konuyla ilgili kararn
zetlemek gerekirse u noktalarn altn izmek mmkn gzkmektedir:
1. Ulusal (Trkiye'deki) hukuk sisteminde "vicdani ret" iin herhangi bir
zel ceza ngrlmemesi nedeniyle konunun "emre itaatsizlikte srar" suu
baknundan deerlendirilmesi ve bylece bavurucunun srekli ceza almas;
2. Ulusal hukuk sisteminin bu 'zellii nedeniyle, sz konusu cezann
ektirilmesiyle
mesel eni n kapatlamamas ve bavurucunun bu tavrnn
sonucunda cezasn ekmi olmasna ramen askerlik ykmllnden
kurtulamad iin mrnn sonuna kadar ayn ksr dng ierisinde tutulma
riskiyle kar karya kalmas;
3. Devam eden ve yasal dzenlemeler deimedii mddete bavurucunun mrnn sonuna kadar devam edebilecek bu tr bir "cezalandrlma

33 "mart civile". Vurgu kararn kendisinde de bulunmaktadr.

34 a.b.. GrUldUU gibi Mahkeme, bu gerekelerle, uygulamay Szleme'nin 3.
maddesndeki "onur knc ecza verme yasa"na aykn bulmutur. Karda'a gre ise
"[M]ahkemenin L] kararn dayandrd [S]zlemenin 3. maddesindeki insanlk
d Ll onur knc muamele yasa yannda [Slzlemenin 9. maddesndeki vicdan
ve din zgUrlUU alannda da bir deerlendirme yapmas uygun olacakt. Sonu
olarak TUrkiye profesyonelorduya
geinceye kadar Ll vicdani ret itirazna Ll
alternatif sivil hizmetler seenei getirerek yant vermek zorundadr" (Karda, 2006:
41 ).

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdan Ret: Bir insan Hakk (m)? e

105

riskinin", yasalolarak
evlenemeyen,
ocuk sahibi olamayan, ksacas, mevcut
hukuk sistemi ierisinde kalarak toplumsal ilikilere giremeyen bavurucuyu
adeta "medeni bir lme" mahkum etmesi;
4. Btn bu nedenlerle, dzenlemenin,
demokratik bir toplumdaki hukuk
sisteminin
balayclk
zeiinde
kanlmaz
olarak bulunmas
gereken
"orantll"
fazlasyla amas,
dzenlemenin
kabul edilebilir bir zor kuanma iradesinden ok aalama ve
korkuya dnk olduu savnn kabuln olanakl hale getirmektedir.
Bu ise,
dzenlemeyi Mahkeme nezdinde insan haklar hukukuna aykr klmaktadr.35
Grld
gibi Mahkeme'nin
bu son karar vicdani ret aklamasnn
Szleme
tarafndan
dorudan korunmasyla
ilgili
nemli
bir adm
oluturmaktadr.
Her ne kadar bu durumda da vicdani ret aklamasnn
sonular Szleme' de yer alan dier bir hak ile birletirilmi ise de vicdani ret
aklamas sonucu ortaya kan zorunlu askerlik hizmetinden
kanma ve bu
nedenle
askeri emirlere
uymama
(rn. niforma
giymeme)
davrannn
36
Mahkemece sonu itibariyle korunduu aktr.
Bu durumda, zorunlu askerlik
35 te yandan, retideki baskn gr, Trkiye'deki
anayasal dzenlemenin
vicdani
reddin bir hak olarak tannmasna
aslnda olanak tand ynndedir:
"Anayasa
tarafndan 'vatan hizmeti' olarak adlandrlan ve yasama organna alternatif hizmete
ilikin dzenleme
yapma olana tanyan dzenlemeye
karlk Askerlik Kanunu,
askerliin zorunlu olduunu
hkme balamaktadr.
Dolaysyla
askerliin
vicdan i
gerekelerle
reddine izin verilmesi durumunda
asl deitirilmesi
gereken ( ... ) bu
(Kanun] olacaktr"
(Sevin, 2006: 306, 320, 321; ayn ynde Eminaaolu,
2005:
9). Burada sz konusu kararn btn olas sonularna
ve Trk hukuk sisteminde
sorunun nasl zlebileceine
ilikin ayrntl bir analiz yaplmayacaktr;
zira bu
konu kapsaml bir deerlendirme
yapmay gerektirmektedir.
Bu konuda yakn tarihli
deerlendirmeler
iin (Sevin, 2006: 304vd; Can, 2005: 3; Eminaaolu,
2005: 9).
lgin bir rnek olarak, Rusya Federasyonu'nun
Anayasas'ndaki
ilgili hkmlere
dayanlarak
2002 ylnda gerekletirilen
yasal dzenlemelere
ilikin tarihsel arka
plana ve parlamentodaki
tartmalara
deinen
"Askerlik
Hizmetine
Alternatif
nermeyi renmek
( ... )" balkl dikkate deer bir alma iin (Hansen, 2006:

66vd).
36

Burada dikkati eken bir baka nokta, Mahkeme'nin,

Szleme'nin
"zorunlu
askerlik hizmetinin
zorla altrma
yasana girmedii"
yollu 4. maddesinin
3.
fkras hkmn gz ard etmesidir.
Oysa, retide genel kabul gren yaklam,
Szleme'nin
4. maddesinin
3. fkrasnda yer alan "inanlar
gereince
askerlik
grevini
yapmaktan
kanan kimselerin
durumunu
meru sayan lkelerde
( ... )"
deyiinin
vicdan i reddin
taraf devletlerce
tannmas
zorunluluunu
ortadan
kaldrd eklinde yorumlanmasdr
(Major, 992: 359). Ancak Mahkeme'nin
bu
son kararnda aka grld gibi, "Szleme'nin
vicdan i ret hakkn korumad"
yolundaki savlarn temeIlendirilmesinde
Szleme'nin
9. maddesinin konuyla ilgili

106 e Ankara

nversitesi SBF Dergisi e 62.1

hizmetinden kanma eklinde ortaya kan bu tr bir vicdani ret aklamasnn,

en azndan Trkiye'deki
hukuksal
dzenlemeler
gz nnde bulundurulduunda, Szleme'nin
koruyucu emsiyesi altnda yer alan ve dolaysyla
Mahkeme'nin
korumasndan
yararlanan
bir insan hakk olarak tanmlanabilecei kabul edilebilir.3?
Gerekten,
buna benzer herhangi bir vicdani ret
aklamasnn,
Trkiye'de ve Trkiye'deki
gibi bir cezalandrma rejimine sahip
baka bir ulusal hukuk sisteminde bu ekilde cezalandnmas
Mahkeme'nin
anlan itihad gereince Szleme'ye
aykm deceinden
sz konusu vicdani
ret aklamasnn
bu balamda Szlemece korunan bir insan hakk nitelii
kazand

dnlebilir.

Burada tartma dourabilecek

bir mesele, Trkiye'deki
gibi bir ulusal
hukuk sisteminde
Mahkeme'nin
inceledii ve Szleme'ye
aykr dtn
saptad cezalandrma rejiminin deitirilmesi durumunda bu tr bir vicdani ret
aklamasnn
Szleme'nin
korumasndan yararlanp yararlanamayacadr.
Bu
konuda akla ilk gelen "dzeitme",
vicdani redde ilikin zel bir dzenleme
yaplmas ve vicdani ret aklamas
yapan ve zorunlu askerlik hizmetinden
kanan kiinin -rn. zorunlu askerlik hizmeti sresi kadar hapis cezasylacezalandnlarak
bu cezasn
ektikten
sonra askerlik
hizmetini
yapm
saylmasdr.
Bylece, Mahkeme kararna dayanak yaplan "cezalandrmann
ar ve lsz olmas" durumunun hafiflemi olmas neniyle Szleme'nin
3.
maddesi bakmndan bir aykrln sz konusu olamayaca dnlebilir
mi?
Byle bir durumda kii zorunlu askerlik hizmeti karsndaki vicdani reddinin
hala bir insan hakk olduunu ve dolaysyla
vicdani ret aklamasnn
bir
sonucu olarak askerlik hizmetinden
kanmas nedeniyle cezalandrlmasnn
Szleme'ye
aykr dtn savunabilecek midir?
dorudan koruyucu bir hkm iermedii gerekesiyle
birlikte kullanlan (Sudre,
2003: 4 2; Major, 992: 359; Eminaaolu,
2005: 9) bu Szleme
hkm de
sonucu deitirmemektedir.
Demek ki, Szleme'nin
ne 9. maddesinin vicdani reddi
dorudan tanmamas,
ne de 4. maddesinin "askerlik hizmetinin zorla altrmadan
saylamayaca"
yolundaki
hkm
ve "inanlar
gereince
askerlik
grevini
yapmaktan kanan kimselerin durumunu meru sayan lkelerde ( ... )" deyii vicdan i
reddin Szleme tarafndan
korunmu bir hak olmad "genellemesini"
yapmay
mmkn klmamaktadr.
37 Dahas, Trkiye'deki
gibi bir cezalandrma
rejiminde
reddin emre itaatsizlik
kapsamna
sokularak
defalarca
kez cezalandrlmasnn
Szleme'nin
7 no.lu
Protokol'nn
4. maddesinde
dzenlenen
"ayn sutan iki kez yarglanmama
ve
cezalandrlmama
hakk"na aykr dt de savunulabilir.
Bu balamda, vicdani
reddi
biri insan
hakk
olarak
tanyan
Birlemi
Milletler
nsan
Haklar
Komisyonu'nun
2000/34 nolu kararnda vicdani ret nedeniyle iki kez yarglanmama
ilkesine deinilmesi
anlamldr (Karda, 2006: 39,40).

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdani Ret: Bir insan Hakk (m)? e

107

Her eyden nce belirtmek gerekir ki byle bir durum Szleme' nin 3.
maddesi bakmndan bir sorun dourmasa da -ki bu da tartmaldrvicdani
reddin dier maddelerde
yer alan herhangi bir hak ya da haklarla birleme
durumu (rn. ifade zgrl, kiinin vicdani reddi nedeniyle sokulduu yeni
hukuksal statnn ayrmclk yasana aykrl, vs.) devam edecektir. Dahas,
yukarda
alntland
gibi,
Mahkeme'nin
kararnda
'Trkiye'de
vatan
hizmetinin, yrrlkteki yasal hkmler bakmndan, ordudaki askerlik hizmeti
dnda -rn. alternatif
bir kamu hizmetiyerine getirilmesinin
mmkn
olmadna"
vurgu yapmas (lke, 2006: 43) son derece nemli bir gelime
olarak deerlendirilmelidir.38
Dolaysyla,
Mahkeme'nin
bu son kararn da
iine alan itihadnn ulat nokta ile Szleme'ye
uygunluu deerlendirmede genelolarak
kulland "dinamik yorum" anlay39, yani Szleme'nin
hkmlerini
siyasal, toplumsal
ve ekonomik
yaamn gereklerine
uydurma
abas
da gz nnde
bulundurulduunda4o,
Mahkeme'nin
bu tr bir
38

Bylece
Mahkeme'nin
bundan
sonraki
kararlarnda,
cezalandrma
rejiminin
deimesi
durumunda
bile,
zorunlu
askerlik
hizmetine
kar
vicdan i ret
aklamasnda
bulunanlara
alternatif
kamu hizmeti
seenei
sunulmas
yerine
bunlarn cezalandrlmasnn
tercih edilmesinin
de, kendi hana, hir ihlal eklinde
deerlendirilebilmesinin
yolu alm olmaktadr. Dier bir deyile Mahkeme'nin
hu
vurgusu,
en azndan alternatif kamu hizmeti seenei isteyen bir vicdani ret
yanlsnn Szleme tarafndan korunmasnn
yolunu amaktadr.
39 Mahkeme'nin
Szleme'yi
yorumlarken
kulland "dinamik yorum anlay" iin
(Glckl/Gzbyk,
2002: 140, 141; Sudre,: 317, 369vd.).
40 Bu balamda,
Avrupa
Konseyi'ne
bal lkelerin
sadece
ikisi (Trkiye
ve
Azerbaycan)
dnda hepsinde
ya zorunlu askerlik hizmetinin
kaldrlm
ya da
vicdani reddin bir hak olarak tannm olmas dikkat ekicidir (Azizolu, 2006: 4648;
Karda,
2006:
39).
Dolaysyla,
Major'n
Avrupa
Konseyi
Bakanlar
Komitesi'nin,
yakn bir tarihte, vicdani reddin tannmasn neren bir karar aldn
anmsatmas
anlamldr
(Major,
1992: 375, 376). Avrupa
Konseyi
Bakanlar
Komitesi'nin
sz konusu tavsiye karar (Rec(87)8E] iin:
https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=703967
&BackColorI nternet=9999CC&BackCo
lorlntranet=FFBB55&BackColorLogged=FFAC75
<en
son
eriim
tarihi:
09.10.2006>.
Bu belgeye,
Konsey'in
internet
sitesi zerinden
de ulalabilir:
www.coe.int.
Dahas, Sevin'in
de anmsatt
gibi vicdani ret, Avrupa Birlii
Temel Haklar Bildirgesi'nin
"dnce, vicdan ve din zgrl"
baln tayan
iO. maddesinde
de aka tannmaktadr
(SEVN,
2006: 311, 312). stelik,
Avrupa Parlamentosu'nun
getiimiz gnlerde Trkiye'ye
ilikin olarak kabul ettii
"ilerleme raporunda"
da Mahkeme'nin
lke kararna gnderme
yapldktan
sonra
Trkiye'de
vicdan i reddin
tannmas
gerektiinin
vurgulanmas
nemli
bir
gelimedir.
ok yakn (27.09.2006)
tarihli ve P63A-PROV(2006)0381
no.lu bu
raporun
metnine
Avrupa
Parlamentosu'nun
internet
sitesinden
ulalabilir:
www.europarl.eu.int.

108 e Ankara

niversitesi SBF Dergisi e 62-1

cezalandrmayla karlaan bir vicdani ret aklamasn Szleme'nin bu sefer

9. maddesi asndan deerlendirmesi ve vicdani reddi dorudan koruma
yolunu semesi hakl olarak beklenebilir.41
Toparlamak gerekirse, vicdani ret hakkn halihazrda dolayl bir ekilde
tanyan Mahkeme'nin, reddin dier haklarla birlemesi durumu bir yana, bu
hakk ok ksa bir sre iinde u gerekelere dorudan tanmasn beklemek
gerekmektedir:
. Vicdani reddin Szleme tarafndan dorudan tannm bir hak
olmad Mahkeme'nin imdiye kadarki hibir kararnda aka belirtilmemektedir. Dahas, Mahkeme'nin, dolayl yollar bulunduu srece bu hakkn
sonularn koruma altna alma eiliminde olduu grlmektedir.
2. Mahkeme itihadnn, zellikle yukarda geni bir ekilde alntlanan
lke kararyla ok nemli bir noktaya ulat dikkati ekmektedir. nceden de

belirtildii gibi Mahkeme'nin

kararnda "Trkiye'de
vatan hizmetinin,
yrrlilkteki yasal hkmler bakmndan, ordudaki askerlik hizmeti dnda rn. alternatif bir kamu hizmeti- yerine getirilmesinin mmkn olmadna"
zellikle vurgu yapmas (lke, 2006: 43) bu konuda atlm ok nemli bir
adm olarak deerlendirilmelidir.
3. Mahkeme'nin Szleme'yi yorumlarken kulland ve Szleme'nin
yorumlanmasnda artk yerlemi olan "dinamik yorum anlay", Szleme'de
aka tannan haklarn gelitirilmesinde ve yeni haklarn yorum yoluyla
oluturulmasnda Mahkeme'ye nemli frsatlar sunmaktadr. Bu balamda: a)
Birlemi Milletler, b) Avrupa Konseyi, c) Avrupa Birlii'ne ye lkeler, )
Avrupa Parlamentosu ats altnda yaanan gelimelerin, Mahkeme'nin bu
konuda da "dinamik" bir yorum anlayn benimsemesini ve dolaysyla
zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddi Szleme'nin dorudan
koruduu bir insan hakk olarak tanmlamasn fazlasyla kolaylatraca
aktr.
zetle ve bu koullar altnda, Mahkeme itihadnn vard nokta dikkate
alndnda, vicdani reddin Szleme'nin u an itibariyle en azndan dolayl bir
ekilde korumasndan yararlanan bir insan hakk olarak nitelenebileceini;

41 "Yeni
nsan

haklarn tannmas
haklar
geleneinin

konusunda
savlar ne srldnde:
mesele, bir yanda
bnl
ve gvenilirliiyle,
dier yanda deien

ihtiyalar ve perspektifleri tamamiyle yanstan, insan onurunun ve esenliinin

tehlikeye atlmasna yant veren dinamik bir yaklam benimseme gereksinimi
arasnda bir denge yakalamaktf.
Askerlik
tr bir denge perspektifiyle
incelenmelidir"

hizmetine kar vicdani ret meselesi

(Major, 1992: 349, 350; ab).

bu

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hzmeti Karsnda Vicdan i Ret Bir insan Hakk (m)? e

109

izleyen zaman zarfnda da hakkn dorudan tannacan savlamak mmkn

gzkmektedir.

SONU
Zorunlu askerlik hizmeti karsnda vicdani reddin Avrupa nsan
Haklar Szlemesi
tarafndan korunan bir hak olarak nitelendirilip
nitelendirilemeyecei meselesini deerlendirirken sadece Szleme'nin lafzna
bakarak bir sonuca varmak mmkn gzkmemektedir.
Vicdani ret
Szleme'nin herhangi bir maddesinde aka tannm bir hak olmadndan
retide konuyla ilgili bir deerlendirme yaplrken Mahkeme'nin zellikle 9.
maddeye ilikin itihadnn gz nnde bulundurulduu; Mahkeme'nin konuyla
ilgili olarak bugne kadar verdii kararlarda 9. madde bakmndan bir denetim
yolunu sememesi nedeniyle de yine retide geneikle vicdani reddin
Szleme tarafndan korunmu bir insan hakk olarak nitelenemeyecei
savlanmaktadr. Oysa, yukarda aka ortaya konulduu gibi, vicdani reddin
Szleme balamnda bir insan hakk olarak nitelenebilmesi, yani Szleme'nin
korumasndan yararlanabilmesi iin bu hakkn sadece 9. maddenin koruma
alan ierisinde yer almas gerekmemektedir. Gerekten, Mahkeme'nin verdii
kararlara ve itihadnn geldii noktaya bakldnda, birinci blmde ortaya
konulan koullara uygun herhangi bir vicdani ret aklamasnn Szleme ile
korunan dier haklarn kuanmyla sklkla kesitii ve bylece de bu haklarn
koruma rejimine dahilolduu grlmektedir. Bireyin vicdani ret aklamasnn
ve eitli yasal ykmllkleri karsnda bu aklamaya dayanarak taknd
tavrn zellikle Trkiye'deki gibi bir cezalandrma rejimine tabi tutulduu
lkelerde ise sz konusu cezalandrma rejiminin de Szleme'ye uygunluu
asndan Mahkeme tarafndan denetlendii grlmektedir. Bu ise, vicdani ret
aklamasnn
Mahkeme
tarafndan
-dolaysyla
Szleme
tarafndankorunmas
anlamna gelmektedir; zira Trkiye'deki
mevcut hukuksal
dzenlemelerin
devam etmesi durumunda ileride yaplacak vicdani ret
aklamalarnn ve bunun sonucunda ortaya konulacak askerlik hizmetinden
kanma tutumunun Mahkeme'nin Szleme'nin ihlal edildii ne karar verdii
bir rejim ierisinde cezalandrlacak olmas beklenir bir sonutur. Bu durumda
ister istemez Mahkeme devreye girecek ve vicdani retiyi Szleme balamnda
koruyacak; dier bir deyile, vicdani ret, yrrlkteki hukuksal dzenlernelerin
yol at sonular itibariyle, Szleme'nin korumas altnda yer alan bir hak
olarak nitelendirilebilecektir.
Kald ki, mevcut cezalandrma
rejiminin
deitirilmesi durumunda bile zorunlu askerlik hizmetinden kanma eklinde
ortaya kan bir vicdani ret aklamasnn cezalandrlmasnn
Szleme
karsndaki durumu tartmal olmaktan kurtulamayacaktr. Byle bir durumda

110

e AnkaraniversitesiSBF Dergsie 62-1

vicdani ret aklamasnn

dier haklarla (ifade zgrl, ayrmclk yasa,
vs.) birleme olaslnn devam etmesi bir yana, Szleme'nin
9. maddesinin
devreye sokulmas beklenmelidir.
Zira, Mahkeme'nn
yukarda ortaya konulan
itihadnn geldii nokta ile Szleme'yi yorumlarken kulland -Szleme'nin
deien
siyasal,
sosyal ve ekonomik
koullara
uyarlanmasn
salayan"dinamik yorum anlay" ve Birlemi Milletler ile Avrupa Konseyi' ne ye
lkelerdeki gelimeler dikkate alndnda, zorunlu askerlik hizmeti karsnda
vicdani reddin yakn bir tarihte Szleme'nin
dorudan
korumas
altna
alnmasn
beklemek
mmkn
gzkmektedir.
Dier bir deyile,
zorunlu
askerlik
hizmeti
karsnda
vicdani reddin Szleme' deki dier haklarn
kanatlar altnda korunan ergenlik dnemini atn, yani tek bana bir hak
olarak "olgunlatn"
grmek artk bir zaman meselesi olsa gerektir.

Kaynaka
ALTNAY,

Aye Gl (2006), "Militarizm'den

Miligsteri'ye
Yzleri," Birikim Dergisi, 207: 56-61.

Trkiye'de

Anti-militarizmin

Yeni

ANDERSON, Eric H. (1996), " 'Render to Ceaser the Things That Are Ceaser's, and to God the
Things That Are God's': Conscientious Objection in the Russian Federation,"
Brigham
Law Review, 1996/4: 989-1017.
AZiZOGLU, Mustafa (2006), "Trkiye
46-48.

Vicdan i Ret'te Son ikiye Kald,"

Yeni Aktel

CAN, Osman (2005), " 'Vicdani Ret', Anayasal Bir Hak M?," Radikal 2, 10.07.2005:
EMiNAGAOGLU, mer F. (2005), "zgrlk ve Vatan Hizmeti,"
EZRA, Ovadia (2006), "Consistency
GLCKL,

and Selective Disobedience,"

Radikal, 22.08.2005:

Dergisi, 49/25:
3.
9.

Peace Review, 1812: 183-188.

Feyyaz / GZBYK, A. eref (2002), Avrupa

Uygulamas (Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar).

Insan Haklar

Szlemesi

ve

GROSSMAN, G. / KAPLAN, R. (2006), "Courage to Refuse," Peace Review, 18/2: 189.197.

GRCAN, Erturul Cenk
Mahkemesi'nin

(2006), "insan Haklarnda Bir Srat Kprs: Avrupa insan

Vicdani Ret Karar," Mlkiyeliler Birlii Dergisi, 251.9: 30-33.

HANSEN, Flemming S. (2006), " 'Learning' to Offer an Alternative

Adoption in Russia," Demokratizatsiyo,
14/1: 66.84.
KARDA, mit (2006), "Modern Devlet, Ordu ve Vicdani Red itiraz,"

to Military

Service:

Haklar
Norm

Birikim Dergisi, 207: 36-41.

MAJOR, Marie.France (1992), "Conscientious Objection and International Law: A Human Right?,"
Case Western Reserve Journal of International
Law, 2412: 349-378.
RUESGA, G. Albert (1995), "Selective Conscientious
Theory & Practice, 21/1: 61-81.

Objection

and The Right Not to Kil,"

SEviN, Murat (2006), "Trkiye'de

ve Bat Demokrasilerinde
Vicdan i Ret, Zorunlu
Kamu Hizmeti Seenei," A.. SBFDergisi, 61/1: 297-322.

Social

Askerlik

ve

SCIARRINO, Alfred J. / DEUTSCH, Kenneth, L. (2003), "Conscientious Objection to War: Heroes to

Human Shields," Brigham Young University Journal of Public Law, 18/1: 59-106.
de SOUSA, e Brito J. (1999), "Political Mnorities and The Right to Tolerance: The Development of
a Right to Conscientious Objection in Constitutional Law," Brigham Young University
Law Review (VoL. 199912): 607.633.

Erturul Cenk Grcan e Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdani Ret Bir insan Hakk (m)? e

SPECK, Andreas (2006), "Sava Kart Uluslararas Hareket iinde Re[t),"

54.
SUDRE, Frederic (2003), Droit Europeen et International
Universitaires de France, 6. Edition Refondue).
WHITE, James B. (1968), "Processing Conscientious
(ali/ornia
Law Review, 56/3: 652-680.

des Droits

Objector

Birikim

111

Dergisi, 207: 42.

de I'Homme

(Paris: Press

Claims: A Constitutional

Inquiry,"

A vrupa nsan Haklar Mahkemes'nin lgili Kararlar.

Aye ztrk c. Turquie

15.10.2002,

24914/94.

De Jong, Baljet and V. d. Br. v. The Netherlands

Duinhof and Duijf v. The Netherlands
Grigoriades

c. Grece 25.11.1997,

22.05.1984,

22.05.1984,

24348/94.

Kosteski v. The F. Yugoslav Rep. of Macedonia 13.04.2006,

Thlimmenos

v. Greece

lke c. Turquie

06.04.2000,

24.01.2006,

55170/00.

34369/97.

39437/98.

Van der Sluijs, Z. and Klappe v. The Netherlands

8805/79;8806/79;9242/81.

9626/81 ;9736/82.

22.05.1984,

9362/81 ;9363/81 ;9387/8.

Karar metinlerine Avrupa nsan Haklar Mahkemesi 'nin resmi internet sitesinden
ulalabilir: www.echr.coe.inL
Kararlarn karsnda verilen tarih kararlarn verildii
tarihe; numara ise kararlarn bavuru numarasna gnderme yapmaktadr. Herhangi
bir kararn tam metnine, sz konusu site araclyla bavurucu ad girilerek (rn.
"Kosteski") ulalabilir.