TANZMAT'IN "DAHA AZ ET" UNSURLAR:

. KADNLAR VE KLELER
Gken ALPKAYA'"
Fuat Paa'nn anlatmyla, "Tanzimat'n ilanndan nce, Sultan'
n tebaas, grnte altedilmez bir nyargyla birbirinden ayrlan iki
snfa blnmt: mslmanlarn temsil ettii hakim snf ve tamamen
bunun otoritesi altnda bulunan ve mslman olmayan halkn temsil
ettii aa snf. Hibir meruiyeti olmad halde, siyasi bir dogma
olarak son derece gl olan bu eitsizlik, Sultan'n btn tebaasnn,
rk ve din ayrm gzetilmeksizin mutlak eitliini ilan eden Glhane
Hatt ile ortadan kaldrld."! Yine Fuat Paa'nn deyiiyle bir "eitlik
ferman" olan Tanzimat Ferman, gerekte, Osmanl'nn son dnemi
boyunca geerliliini koruyacak bir eitlik anlaynn snrlarn iziyor ve eitlii zgr ve erkek Osmanl uyruklar arasnda geerli bir
hukuk normuna indirgiyordu. Szkonusu dnem boyu'ca Osmanl
hukukunun neredeyse yok sayd kadnlar ve kleler, farkl nitelikte
olmakla birlikte, modern merkezi devleti oluturma yolunda atlan
admlardan nasibini alamayan toplumsal kategorileri olutuma noktasnda birletiler. Klelik, sk sk karlan fermanlarla grnte yasaklanan, ancak toplumsal rgtlenmedeki geleneksel meruiyeti hukuk
tarafndan da onaylanan bir kurum olarak 20. yzyl bana kadar
varln srdrd. Kadnlar i8e, zellikle II. Merutiyet'le birlikte
gndeme gelen fiili mcadele ve kazammlarnn hukuka da tamndn grmek iin Cumhuriyet'i beklemek zorunda kaldlar. Bu yaz,
Tanzimat Fermam'mn ilamyla balayan ve II. Merutiyet'e kadar devam eden dnemde, Osma~l pozitif hukukunda bu iki kategorinin duru.
munu ele almaktadr; II. Merutiyet dnemi, birok adan CumhUryet'le bir btnlk oluturduundan, bu yazmn kapsa dnda tutulmutur.
\nkara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi, Aratrma Grevlisi.
1 Avrupa'daki Osmanh eliliklerine gnderilen 15 Mays 1867 tarihli yazdan; metnin
tamam iin bk. Aristarehi Bey, Legislation Oomane au Reel/eil des Lois, Beglements, Ordonnaru:es, Traites, Capila.ions

el

Ares Doemenl.< de i'Empir.

metrins ::"Oieolaides,1873-1874, eilt IT, s.25.

Ooman, eostantinople,

De-

GKEN

ALPKAYA

I. Kadn
Tanzimat Ferman'nn ilanyla balayp i. Merutiyet'ten sonra
da devam eden laik ve ada yasalarn benimsenmesi srecinde kadn
hukuksal dzenlemelerde en az yer verilen toplumsal grubu oluturur.
Dnemin balca fermannda, Tanzimat (1839), Islahat (1856) ve
Adalet (1875) fermanlannda2 kadndan ne eitlik, ne de dier reformlar erevesinde sz edilmez. Kad~a, haklar olan bir bireyolarak yer
v-eren ilk hukuksal dzenleme, TCibiiyyet-i Osmaniye Kanunnamesi'
dir.3 Yasann ilk mad.desi, ana-babas ya da yalnzca babas Osmanl
uyrukluunda iken doan herkesin Osmanl uyruu saylacan belirtmektedir. Gerek yasann dier maddelerinde, gerekse dnemin hemen
btn hukuk metinlerinde yalnzca erkei ieren "herkes" szcnn,
yasann 7. maddesiyle birlikte dee:dendirildiinde, kadn da kapsad anlalmaktadr. Szkonusu maddeye gre, Osmanl uyrukluunda
iken yabancyla evlenen kadn, kocasnn lm tarihinden itibaren
yl iinde bavurursa Osmanl uyrukluuna dnebilecektir. Ayn
madde, ilk maddeye uygun olarak, bu kararn kiisel olduunu, yani
kadinn ocuklarn kapsamadn belirtmektedir.
,
Bu yasa, st rtl bir biinide, Osmanl uyruu kadnn yabancyla evlen~e hakkn tanrken, 1874 tarihli "Tebaa-i Devlet-i Aliye ile
Tebaa-i raniyenin zdivac Haklarnda Olan Memnuiyetin
Mhafazasna Dair Nizamname4 Osinanl uyruklarnn ran uyruklaryla evlenmesine ilikin yasan devam ettiini, bu yasaa uymayan kadnn evliliinin geersiz saylarak Osmanl uyrukluunun devam edeceini ve
kadnla ocuklarnn vergi ykn1lklerinin ortadan kalkmayacan
bildirmektedir. 1885 tarihli bir talimatS ise, yasan devam ettiini belirterek ran uyruklu erkekle evlenen kadnn cezalandrlacan duyurmaktad:.
Bu dnemde, genel olarak evlilie ilikin tek dzenleme, zdivac
ve Tenakih Maddesi Hakknda Tenbihat Havi lanname'dir.6 Ailenin,
modern anlamyla toplumsal bir birim olarak alglandn, ancak bu
kurumun meruiyetinin er'i hkmlere dayandnldn ortaya koyan
bu metne gre, evlenme, insann en doal ihtiyalarndan biridir ve
2 Fermanlann metinleri iin bk. eref Gzbyk ve Suna Kili, T,.k Anayasa

M.in-

I.ri (1839-1980), Ankara, A.. S.B.F. Yaynlan, 1982, 2. bas.

3 Dsur, I. Tertip, Cilt i (1289), s.16. Yasann tarihi belirtilmemitir.
4 Dsur, i. Tertip, Cilt 4, 5.651.
5 George Young, Corps de Droi Ooman, Oxford, Clarendon Press, 19'05, cilt II, 5.209.
6 Dsr, i. Tertip, Cilt i (1289), s. 736.

KADNLAR

VE KLELER

kurallar her din ve mezhepte ayr ayr dzenlenmitir. Nikah, slamda, ~eriatn ngrd zere "en aa on dirhem gm" deerinde bir
bedelle gerekletirilir. Ancak, zaman iinde, er'i kurallar unutulup,
evlenebilmek iin "be-on kese ake" harcamak zorunlu hale gelmi ve
evlenmek neredeyse imkansz klnmtr. lanname, evlenememenin
yaratt toplumsal sorunlara da deinmektedir. Bunlar, nfusun azalmas, evlenemeyen gen kz ve delikanllarn doal olarak fulua ynelmesi ve yaamlarnn hapishanelerde berbat olmas, ya da delikanllarn kz karma yoluna bavura~ak her iki tarafn ailesini de lekelemesi gibi "illet ve fenalkl~"dr. Bunlarn nne gemek iin, "er'an
ve rfen ve aklen" doru olmayan israf yasaklayan lanname'de, toplum, erkein statsne gre drt snfa ayrlm ve bu snflarda yer
alanlarn evlenmek iin yapacaklar masrafn alt ve st snrlar belirlenmitir.
Bu metin di.da, evlenme, ne toplumsal yaamn hemen her alamm dzenleyen modern yasalatrma almasna konuolmu, ne de
zel hukukun birok alanndaki er'i kurallan biraraya getiren Mecelle'
de dzenlenmitir; dolaysyla, evlenme, tamamen geleneksel-dinsel
kurallara braklan tek hukuksal ilem olarak kalmtr.
Bu dnemde kadn, ceza hukuku alannda, gerek su, gerekse ce~a bakmndan erkekle aym konumdadr. 1858 tarihli Ceza Kar.unname-i Hmayunu7 yasal cezalandrmada kadnla erkek arasnda bir fark
bulunmadm, ancak baz cezalarn uygulanmasnda kadnlarn zel
durumlarmn gznne alnacan belirtmektedir (m.43). Yasamn
ngrd tek zel durum, hamile kadnn, ocuunu dourana kadar
idam edilememesidir (m.18). Ancak, uygulamada daha kapsaml baz
kurallar da olumutur. Bunlar ara&nda, idam. ya da tehir edilme cezasna arptrlan kadnn cezasnn infaznda tesettr kuralnn bozulmamas, krek cezasna arptrlan kadnn zincire vurulmamas ve
ar ite altrlmamus, kalebendIik cezasna arptrlan kadnn er. keklerle ya da "fena kadnlar"la ayn yerdebulundurulmamas,
srgn
edilen kadmn sokaa dmesini engellemek iin belediyelerin yardm
etmesi saylabilir.8
7 Dstur, i. Tertip, Cilt 1 (1282), s. 400..
8 Halil Rfat, Kl/iyat-, erkoi Ceza, stanbul, Mihran Matbaas, 1312, s.93-94. Yazar,
kadnlarn her durumda uymak zorunda olduklan bicab ve tesettr konulanna ve rz ve namuslarma halel gelmemesi, cinsiyetIeri gerei olan zaaf ve aczIerinin her zaman gznne alnmas gerektiini belirterek, mahkemelerin, zabtamn ve savclann buna dikkat etmelerini istemektedir.

GKEN

ALPKAYA

Ceza yasas, yrrle girdii ilk biimiyle, ne kadn, ne de erkek

n zina suuna yer vermemi olmakla birlikte, bunu dolayl yoldan
ar bir yaptrma balamaktadr. Yasann 188. maddesi uyarnca, bir'
kimse, karsn ya da mah'eminden birini bir bakasyla cinsel iliki srasnda grp o anda ldrrse mazur saylr, bu durumda ancak aydan yla kadar hapisle cezalandrlabilir (m.190). Yasada yl
fonra yaplan deiiklikle,9 zina hem kadn, hem de erkek iin su saylm, ancak hem suun sal~tanna~, hem de cezalandnlmas farkl
ltlere balanmtr. 201. maddeye ek yeni. dzenlemeyle, bir kadn
hakknda rz davasn ancak kocas, ve eer o yoksa velisi aabilir. Zina
yapt saptanan kadn aydan az ve iki yldan ok olmamak zere
hapisle cezalandrlr. Kadnn zinasn kantlamak iin icra hali, suortann haremde bulunmas ya da onun tarafndan yazlm mektup ya
da belgeler yeterlidir. Kadnn suorta, ayn cezayla cezalandrlr,
ayrca para cezas da der. Erkein zinas ise ancak karsyla birlikte
yaad evde yaplmas ve karsnn ikayette bulunmas durumunda
su olarak kabul edilmektedir, ve zina yapan erkek yalnzca para cezas
der.
Kadn, ceza yarglama usul kurallar asndan da erkekle ayn
konumda tutulmutur. 1879 tarihli Usul- Muhakemat- Cezaiye KanunulO esas olarak cinsiyet temeli.nde ht:rhangi bir ayrmclk yapmamakla
birlikte, "tann hasta olmas vcya kadn olup meru bir mazereti
bulunmas" durumunda ifadesinin evde alnmasna izin vererek kadnn toplum:sal konumunu onaylamtr (m.87). te yandan, yine ayn
dnemde yrrle giren ve zel hukuk alann dzenleyen Mecelle-i
Ahkam-
Adliye,n
kadnn tankln, ancak erkeklerin girmesinin
yasak olduu yerlere ilikin olarak ve burada da yalnzca mala ilikin
bir konuda geerli sayar, bunun dnda tanldk iin ya ikierkek, ya da
bir erkek ve iki kadn zorunludur (m.1685). Kadna ynelik benzeri bir
tutum, 1288 tarilli bir talimattalZ grlmektedir. Bu talimata gre
kadna ait mahkemeye ar pusulas, kadnn kocasna, oluna veya
tebaasndan. birine, "velhasl erkekten kim varsa ona"; eer bunlardan
hibiri yoksa mahalle muhtar, imam ya da bekisine verilerek onlar
araclyla iletilecektir. Mahalle rgtlenmesi ve gndelik yaaio iin9 Dii.tur, LTertip,
10 Dli.tu.r, LTertip,

Cilt 1 (1282), sA66,

Cilt 4, 8.136.

II Deiik dnemlerde yaynlanarak

DilsIUT, 1. Tertip,
12 Dilstur,

Cilt 1" 8.79-119.

1. Tertip,

Cilt 3, .s.2B.

yrihle

giren Mecelle'nin ilgili blm iin bk.

KAD1NLAR

VE KLELER

deki kadnn toplumsal konumunuyanstan

bir dier rnek, zabtann
grevlerine ilikin talimatlardr. Bunlardan 1861 tarihini tayan birisi13 "hasta, sakat ~e ihtiyar kimselerden sokaklarda kalanlar" bal
altnda, geceleri vakitsiz sokakta kalan kadnlara rastlanmas durumunda, zabta memurlarnn, nce kadn sorguya ekmelerini, eer
kadn "ehli rz takmndan" yani "iffetli" ise ve evi yakndaysa yanna
emin adamlar ve mahalle bekisini vererek evine yollamalarn ngrmektedir. Eer kadn uzakta oturuyorsa, "o gece misafir olmak iin
mahalle imam efendinin veyahut mahalle muhtarlarndan
birinin
hanesine" gtrlecektir. Kadnn mslman olup olmamas bu uygulama.y deitirmeyecektir (m.SS). te yandan, "fahie takm"nn da
gece sokakta bulunmas uygun grlmemitir, ancak bunlar imam
veya muhtar efendinin evinde misafir edilemeyeceklerinden, Hasky'
de bulunan "mahall-i mahsuslar"na gnderilmelidirler (m.S6). Dnemin Osmanl hukuku, fahielik kurumunu tanyan baz zel dzenlemeler iermekle birlikte, rnein ceza yasasnda iffetli kadn-fahie
ayrn yapmamaktadr. Bu dzenlemelerden birisi,14 1901 tarihlidir
ve Altnc Daire-i ,Belediye iindeki genelevlerin salk kontrolne
ilikindir. Buna gre, gencievlerde dzenli ve srekli bir salk kontrol salanmas iin b komisyon oluturulacak, bu komisyon genelevIerin deyecei vergi miktadarn belirleyecek ve dier idari ilemleri
yerine getirecektir. alan btn kadnlarn kaytlarnn tutulmas,
her blgede bir doktorun grev yapmas, alt ayda bir blge deitirecek olan bu doktorlarn alan kadnlar her hafta salk kontrolnden geirmesi ve hcl' ay komisyona rapor vermesi zorunludur.
Dnemin hukukunun kadna tand en nemli hak, toprak
kuku alanndadr. nce 1264, tarihli bir i~ade-i Seniye,15 ardndan
1858 tarihli Arazi Kanunname-i Hmayun16 bu alanda kadna ilk
erkekle eit hak tanm, ve arazinin kz ve erkek ocuklar ara:snda
bllmesini, erkek ocuk bulunmamas durumunda da tamamen
yalnzca kz ocua gemesini ngrmtr.

huda
kez
eit
ve

Grld gibi, kadn, kendisini dorudan ilgilendiren alanlarda

ve kimi zaman farkll, kimi zaman da eitlii zelolarak vurgulanarak hukuk dzenine katlahilmitir. Bunun dnda, toplumsal rgt13 Dstur,

i. Tertip,

14 Young,

agy,

Cilt 2, s.754.

cilt VI,

s.164.

IS mer Ltfi Barkan, "Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Taribli Arazi Kanunnamesi",

Tanzimat,

1940, 5.359.

16 Dstr, i. Tertip, Cilt 1 (1282), s.16.

GKEN

ALPKAYA
.

lenme ve ileyii yanstan ve ona yon veren hukuksal dzenlemelerde

kadnn yeri yoktur. Bunun en iyi rnei, 1876 tarihli K.anun~Esasi'
dir. "Tebaa-i Devlet-i Osmaniyenin Hukuk-u Umumiyesi" bal altnda toplanan temel hak ve zgrlklerin kadnlar iin de geerli olduunu dnmek iin hibir neden yoktur. Eitlii tanyan "Osmanllarn kaffesi huzuru kanunda Vy ahvali diniye ve mezhebiyeden maada
memleketin hukuk ve vezaifinde mtesavidir" (m.17) hkm bile kadnlar kapsamamaktadr. Daha da ilgin olan ise, cinsiyet temelindeki
'ayrmcla ilk anayasadan ancak 85 yl sonra, 1961 anayasasyla son
verilmi olmasdn.
II. Klelik
1847'de kaldrld yolundaki yaygn inana karn17 klelik,
Osmanl toplumunda 20. yzyl bana kadar varln hukuken ve fiilen srdrm bir kurumdur. Kle ticaretinin ve esir pazarlarnn
, yasaklamasna ilikin olarak sk sk karlan fermanlara, imzalanan
uluslararas' andlamalara karn, Osmanl hukuku, zellikle ev hizmetlerine ynelik klelii meru kabul etmi ve hatta korumutur; bununla birlikte, onutoplumsal bir kurum olarak yasal dzenlemelere ba.
lamaktan da kanmtr.18 Kadnn olduu gibi klenin durumu da,
modernleen hukuk dzeninin dnda, zerinde seEsizce uzlalan geleneksel kurallarla dzenlenmeye devam edilmitir.
1889 tarihli yasaya kadar, klelie ilikin yasaklamalar, ticaretin
younlat belirli blgelere yneliktir. Bi-nlar arasnda, rnein 1854
:tarihli bil' ferman 19 erkes kle ticaretine son verilmesini buyurmaktadr. Fermana gre, Tanr'nn yaratt ve zgr doma hakkn bahettii insan, btn yaratklarn en soylusudur. erkesler ise, Tanr'
nn buyruuna kar gelerek, ocuklar ve ana-babalarn pazalarda
hayvan ya da mal gibi satmakta, hatta bu ticaret iin bakalarnn ocuklarn bile almaktadrlar. Ferman, insan onuru ve Tanr'nn isteiyle badamayan bu tuhaf adete son verilmesi iin erkeslere etkili nasihatlerde bulunulmasn ve gereken emirlerin verilmesini buyurmaktadr. Ayn yl karlan bir baka ferman20 bu kez Grcistan'dan ge17 Bu yasaklamaya ilikin ferman, dnemin Osmanl mevzuatnn topland D.wr
Te'tip'te, George Young'n Corps de Droit Ottornan ve Aristarchi
man e adl yaptlarinda

yer almamtr ..

18 Young, agy, cilt II, s.166.

19 Ibid,
20 Ibid,

s.l72,
s.173.

Bey'in La Legis/ation

i.

Ot/o-

KADJNLAR

VE KLELER

tirilen kadn ve ocuklann satlmasna ilikindir. Bu fermann nemli

bir zellii, kle satnalmay da kle ticareti yapmakla edeer tutup
yasaklamasdr. Ferman, satlmak zere getirilen Grc kadn ve ocuklarn ailelerine teslim edilmesini ve bundan byle Grcistan'dan getirilen klelerin deniz ya da kara yoluyla Anadolu'ya sokulmamalar iin
her trl nleminalnmasn
ngrmektedir.
Zenci ticaretini konu alan 1857 tarihli bir dier fermann kle ticaretinin boyutlarn ve bunun o dnemde na!'l alglandn ortaya
koyar. Fermana gre, " ... bu seray zenciye menleketlerinden kar!b sevahile getirilinceye, dein uvallarda bunca zahmet ve meakkat
ektiklerinden bir ou telef olduktan sonra" kalalarn ou da elverisiz koullar yznden gen yata lmekte ve bu durum "imaniyetin
tecviz etmeyecei ,derecede dairei tahammlden haric" bulunmaktadr.
Bu nedenle, fermann ulat andan itibaren, bu ticaretin merkezi olan
Trablusgarp'tan hibir kle yola karlmayacak, Mrika ilerine dalm olan kle tccarlarna haber gnderilip sekiz hafta sre tannacak
ve bu srenin sonunda yine kle getiren olursa olara ruhsat verilmeyecektir. Fermana gre, yasa ilk kez ineyen kle tccarlar iin klelerinin ellerinden alnmas yeterli ceza saylr, ancak tekra: halinde nce
bir yl, sonra da artan srelerle hapisle cezalandrlacaklardr. te yandan, kle tccarlarnn getirdikleri kleler geri gnderilemeyeceklerinden, bulunduklar ehirlerde uygun yerlere yerletiriIeceklerdir. Fermanda, bu 'Yasan o tarihten sonraki ticaret iin geerli olduu, tedenberi mlk ediniimi klelerin yasak kapsamna girmedii ay'ca belirtilmitir.
1868 tarihli bir tezkere-i samiye22 zmir'de baz klelerin sahiplerinden alnp azat edildiklerinin renildiini belirterek, kle ticaretinin yasaklanm olmaSina karn, yasaktan nce edinilen ya da ev hizmetleri iin teker teker satn alnan kleler iin bu yasan geerli olmadn ve bu tr klelerin azat edilmelerinin gerekmediini duyurmaktadr. 1871'de valilere gnderilen bir talimat23 esir pazarlarnn
ve esirci esnaf loncasnn kaldrln olmasna karn yeni pazarlar kurulduunu, bu yzden ciddi bir yaptrm uygulanmadan kle ticareti.
nin engellenemeyeceinin anlaldn, bu nedenle ura-y Devlet'in
stanbul ve taralarda esir pazarlarnn kapatlmasna, yeni pazar aa
ya da kle ticaretine devam edenlerin ilk seferinde bir yl, tckrar ha.
21 Dsur, I. Tertip, Cilt 4, 8.388.
22 Young, agy, 8,176.
23 Ibid, 8.176.

GKEN

II

ALPKAYA

linde ise artan srelerle .hapisle cezalandrlmalarna karar verdiini

bildirmitir. Aym konudaki bir dier tezkere-i samiye24 1879 tarihini
tamaktadr.
1880'de ngiltere'yle zenci ticaretine ilikin bir anlama imzalanarak25 deniz yoluyla srdrlen kle ticaretinin engellenmesi iin ibirliine gidilmitir. Anlamaya gre, Osmanl devleti smrlar iinde
kle ticaretini yasaklamay,. kle ticareti yapanlarla buna dorudan
ya da dolayl olarak karanlar cezalandrmay ve ticarete konu olan
kleleri azat etmeyi ykmlenmektedir. Ancak, sahipleriyle birlikte yolculuk eden ve belgeleri eksiksiz olan kleler bu kapsam dnda tutulmutur. Osmanl Devleti ve ngiltere, J(zldeniz, Aden Krfezi, ran
krfezi, Dou Akdeniz ve btn Osmanl karasularnda kle ticareti
yaptndan kukulamlan gemileri denetim ve zapt yetkisini karlkl
olarak tammtr. ngiliz kruvazrleri kle ticarcti yapan Osmanl gemilerini en yakn Osmanl makamna, Osmanl kruvazrleri de bu tr
ngiliz gemilerini en yakn ngiliz makamna teblim etmeyi ykmlenmitir. Aym andlamamu 6. maddesi, devletin bilgisi.altndaki klelii
meru saymaktadr. Buna gre, ngiliz kruvazrlerinili, yanllkla,
klelerin alt Osmanl gemilerini zaptetmemeleri iin, bu tr gemilerin, iindeki kle saysn gsteren resmibi' belge tamalar gerekmektedir.
hkmlerini yasalatran sera-y Zenciye Ticaretinin Men'ine Dair Kanun26 ancak dokuz yl sonra yrrle girebilmitir. Yasaya gre, Osmanl lkesinde kle ticareti yaplmas, klelerin Osmanl lkesine sokulmas, lkede~ kara ya da deniz yoluyla
nakledilmesi ve yabanc lkelere satlmas yasaklanmtr. (m.l). Sahipleriyle yolculuk eden klelerle ticari gemilerde altrlan kleler
bu yasan kapsam dnda tutulmutur, ancak bu durumda bu klelere
ait birer kimlik belgesi bulundurulacak (m.2), bu belgenin gsterilememesi halinde kleler zgr saylacak ve sahipleri de kle tccar muamelesi grecektir (m.3). Kle ticaretine. dolayl-dolaysz karanlar, su
ortaklar ve geminin kaptam ilk seferinde bir yl, tekrar halinde artan
srelerle cezalandrlaeaklardr (m.5). Yasa, kle ticareti yapan bir gemi
ele geirildiinde, geminin sahibinden ya da kaptamndan, gemide bulunan her kle iin 5 OSnanl liras alnmasn ve bu paramn, yakalayan geminin mrettebatna prim olarak datlmasn, bu parann denBu andlamann

24 Ibid, 8.177.
25 Ibid, 8.188.
26 Lahika-i Kaanin,

l,

8.4.22.

l
KADNLAR

VE KLELER

memesi durumunda ise gemnm satlabilmesini ngrmektedir (m.9).

Yasaya gre, kleler arasmda ocuklarm da bulunmas durumunda,
ceza. yasasnn ilgili hkmlerinde belirtilen' cezalar ayrca uygulanacaktr. (m,6). Bu noktada, kle ticaretinin ceza yasasna g~re su saylmadn hatrlatmak
gerekmektedir.
1890'da bu kcz kle ticaretinin nlenmesine ilikin Brksel Anlamas'na taraf olan2? Osmanl devlcti, bu tarihten .sonra da kle ti-'
caretini engelleyebilmi deildir. 1891'd'e valilere gnderilen bir talimatta/s
sregelen kle ticareti yznden lkeye getirilen Afrikal
kleler iin iklim koullar uygun olanzmir'de bir kamp kurulaca ve
evli kleler iin burada barnaklar yaplaca bildirilmektedir. 1895
gibi ge bir tarihte yaynlanan bir ta1mat,29 kle tccarlarnn belgelerde sahtecilik yaparak, denetimler ~rasnda kleleri yolcularn hizmetkarlar olarak gstermeyi baardklarn ve bu usule kar nlem
alnmasnn zorunlu olduubelirtilmitir.
Yine 1895 tarihli bir baka
talimat,30 azat edilen ya da sahiplerinden katktan belirli bir sre sonra zgrlne kavuan klelerin a~tk kle saylamayacam, buna
karn eski sahiplerinin ikayeti' zerine yakalamp haksz olarak ve
yarglanmadan cezalandrldklarn,. bu durumun nlenmesi gerektii
bildirilmektedir.
Bu yasaklamalar yamnda, yerleik kurallar erevesinde varln
srdren klelik iki kategoriye ayrlyordu: hibir zaman zgrlne
kavuamayacak olan kleler ve zgrlkleri belirli koullara bal olan
kleler. Bu ikinci kategori de kendi iinde drt gruba ayrlmaktayd:
sahibinin lm zerine zgrlne kavuacak olan kleler, sahiplerinden ocuu olan ve bakasna satlamayan cariyeler, l:ir hizmet ya
da mal karlnda zgrle kavuacak olan kleer ve nihayet bedenlerinin yalmzca bir ksm azat edilen kleler)1 Bu erevede, szkonusu dnem boyunca yrrlkte bulunan ve 112. maddesiyle klelii
merulatran 1858 Arazi Kanunnamesi'nden szEtmek gereklidir. Yasaya gre, kle sahibi, kendi izniyle arazi edinen kle ya da cariyesinden, azat edilmelerinden nce ya da sonra o araziyi geri alamaz ve tasarI'u-haklarna mdahale edemez. Kle sahibi, klesi azat edilmeden
27 Young) agy,

s.192.

28 Ibid, s.184
29 Ibid, 8.182.
30 Ibid, s.183.
31 Halis Eref, KUlIiyat-'
8.230-231.

erh-i Kanun-,

Arazi,

Dersaadet,

Ktbhane-i

Cihan, 1315,

10

GKEN

ALPKAYA

nce lrse varisleri de o arazi zerinde hak iddia edemezler. Kle, azat
edildiktensonra
lrse, arazi zgr miraslarna geer. te yandan,
ender de olsa, baz talimatlar, bir trl nlenemeyen zenci kle ticareti
nedeniyle lkeye getirilen klelerin hukuksal statsn dzeneyen
hkmler iermitir. Bunlardan birisi, 1887 tarihli hir. talimatname,32
yasalara gre lkede kle bulunmadn, ancak lke dnda doup
lkeye kle olarak getirilen ve kle olduklarn iddia edenlerin askerlik
hizmetinden bak tutulabileeklerini, ancak hu bakln hunlarn
ocuklar iin geerli olmadn duyurmaktadr.
Bu rnekler, -klelie kar tutarl bir tutumun benim~enemedii.
ni, klelerin, varl hem gerekli, hem de sakncal bulunan bir toplumsal kategori olarak hukuk dzeninin dna itildiini ortaya koymaktadr. Tpk kadnlar gibi kleler de Kanun- Esasi'nin tand hak ve
zgrlklerden, rnein ".Msadere ve angarya ve cerime' memnudur"
diyen 24. maddeden yararlanabilecek durumda deillerdir.

32 Young,

agv,

8.170.