VOJISLAV BOJOVI

EDA

Beograd, 1990.

Naslovna strana francuskog prevoda

Bibliothque de la Faculte de Philosophie et Lettres
de rUniversite de Liege - Fascicule LXXI
F. Wagner
Professeur honoraire de lAthenee Royal de Charleroi
Membre de la Societe dEthnographie de Paris
LES
POEM ES M YTH O LO G IQ U E S
D E L E D D A
Traduction fran^aise dapres le texte original islandais accompagnee de notices
interpretatives et precedee dun expose general de la mytologie scandinave base sur les sources primitives.
1936.
Societe dedition LES BELLE S LETTRES
95 boulevard Raspail
PARIS /VI/

A.
. . -
, , 1975.

EDA
stare islandsko-skandinavske mitoloke
narodne pjesme

Sa francuskog prevoda i prepjeva F. Wagnera, a uz konsultovanje ruskog prevoda

prepjeva A. Korsuna, preveo i prepjevao prof. dr Vojislav Bojovi

Recenzent
Prof. dr VLADETA KOUTI

C IP -
,
839.5-13:398
EDA : stare islandsko-skandinavske mitoloke narodne pjesme / sa
francuskog prevoda i prepjeva F. fVagnera, a uz konsultovanje ruskog prevoda i
prepjeva A. Korsuna, preveo i prepjevao Vojislav Bojovi. - Beograd : Struna
knjiga, 1990 (Beograd : Struna knjiga). - 212 str. : 24 cm
Prevedeno prema: Les poem'es mythologiques de l edda. - Napomene uz svaku
pesmu.
ISBN 86-419-0066-7
839.5(091)-13:398
a) ( )

Izdaje i tampa: I Drutveno preduzee STRUNA KNJIGA - Beograd t Lole Ribara 48

t direktor i glavni i odgovomi urednik IVOJIN VLAHOVI t tehniki urednik SNEANA
PEROVI t lektor SONJA O t Telefoni: direktor 341-332; 340-943 t redakcija 342-514;
340-451 t komercijala 342-512 t tamparija 346-691

P R E D G O V O R
I N AU N I KO M EN TARI F R A N C U SK O G PR E V O D IO C A F. V A G N E R A

Kad sepristupi izuavanju najstarijih poznatih skandinavskih poema iz stare EDE, duh
prekoraiprag carstvajednesasvim osobenefantazije; on prodire u svijet u kome se sjedinjuju legenda i istorija: malo po malo raspruju se magle koje obavijaju daleki nordijski srednji vijek
Jedna tanana poezija tu ublaava grubost veoma naglaenog realizma. Raaju se vrlo
misli.plemeniti poklici srca razlijeu se ublaavajuisurovost bumih scena. PoemeEde otvaraju
neprozirne viaike stare skandinavske civilizacije. Tu se zaista ne radi o obinim literamimfantazijama niti o proizvoljnim ili vjetakim shvatanjima, nastalim izjedinstvenepotrebe da zabave
ili opsjene. U nizu svojevrsnih slika, sa iznenaujuom anrovskom raznoobraznou tona i toka, te anonimnepoeme, opsegom karaktera isvojim skladom, uspostavljaju moralnu i intelektualnu atmosferu kojaje veoma snano proela duu stanovnika skandinavskogSjevera u vrijeme paganizma.
Iz tih grubih slika, uglavnom ozbiljnih i esto dramatinih, a oivljenih jezgrovitim i
pojaanim dijalozima koji odslikavaju jedan uzbuujui reljef, izdvaja se neka karakteristina
psihologija. Duboka razmiljanja, izrazi njenostii isto tako najgorisarkazmi esto se ujedinjuju ujednu divnu naivnost, koja ne iskljuuje ni lukavstvo, pa ni zlobu. S druge strane, tu se, prema prilici, ispoljava veseli humor i fina ironija, lakomislenost u ponaanju i govoru. Tako nam
E D A na najizraajniji nain otKnva skandinavski mentalitet daleke epoheprvih intelektualnih
ispoljavanja. Ona vaskrsavajednu ivopisnuprolost koja se iskazuje kroz nizpoetskih ili simbolikihflgura, odsjajajednesvojebitne civilizacije, ipreko toga nam nudi ivu sintezu shvatanja i
osjeanja koja su vjerovatno bila zajednika raznim plemenima germanske raseprije njenepodjele na posebne narode.
Autori edskih poema, thuliri, stvaralisu svojeprienegdje oko IXiXvijeka. Onisu lutali
vjekovnim tokovima tradicija predaka koji su poticali iz veoma davnih vremena. Potpuno se
udubljujui u materijale starih elemenata, zavjetanih nasledstvu uvijek ivog usmenog predanja, oni su ipak razvili divljenja dostojnu stvaralaku snagu. Izumili su svijet tipova i slika
obiljeenih osobitim peatom, izgraujui mato po malo jednu ogromnu simboliku hijerarhiju
koja razotkriva jllozofski i religiozni ideal jedne epohe proete, u isti mah, alegorijskom spiritualnou i neodoljivim materijalnim prohtjevima.
Pjesme stare E D E uzdiu se ponekad preko raznovrsnosti pjesnikih formi, preko
obimnosti, dubine i rasporeenosti ideja, do iste umjetnosti. One u isti mah u sebi sadrejedan
za nas dragocjeni nauni izvor, pruajui nam sigurne dokumente o prolosti. Veina pjesama
nagovjeiava sasvim vidljivplan da se ispune moralna pravila ifllozofske, pa moda i literarne,

. U svakom sluaju one nam omoguavaju da nasluujemo preovlaujue instinktejednog

narocta, koji ivi u punom varvarskom paganizmu, i da otkrivamo isti karakter civilizacije koja
nije pretrpjela ni hrianski uticaj niti romanska obiljeja.
Ve dva vijeka germanska fllozoflja se revnosno vezivala za izuavanje pjesama E D E
i za probleme koji iz njih proistiu. Ali ta epska ostvarenja, koja zauzimaju znaajno mjesto u
evropskoj knjievnosti dalekog srednjeg vijeka, i do sada su ostala malo spoznata i nedovoljno
ocijenjena u zemljama latinske kulture. Uistinu, tumaenje tih poema teak j e i delikatan
posao. Dosta je, od strane komentatora, uinjeno i pogrenih koraka u tom domenu, a tumaenje se bezbroj puta gubilo u razliitim iproizvoljnim nagaanjima. Islandska morfologija
pretrpanaje preprekama. Isto tako, usaglaenostj e daleko od toga da budejednoglasna kadje
u pitanju precizno znaenje velikog broja izraza i slika. Zaista nije uvijek ni mogue uhvatiti
osnovu misli i taan smisao aluzija i simbola. Osobitoje teko vjemopredstavitijednostavnost i
saetost, kao i snagu i gipkost originala, i obnoviti sve nijanse i udno izazovni utisak epiteta i
stilskih figura.
Bez sumnje, sledei prevod mitolokih poema E D E nema pretenziju da rijei sve
zagonetke niti da rasvijetli sve tajne. Ali, doslovno slijedei originalni tekst red po red i
potujui, to je najvie mogue, redosled rijei i forme strofa, mi smo se trudili da do
pojedinosti sauvamo njihovu fizionomiju. Starali smo se da jasno istaknemo pjesniku
misao i da je iskaemo adekvatno pojmovima na jeziku koji se teko adaptira na stare
kandinavske idiome, pune originalnih obrta i odbojnih gramatikih sloenosti.
Kao prethodnicu ovom prevodu dali smo jedan sistematski ekspoze skandinavske
mitologije i unijeli interpretativne biljeke ispred svakepoeme. Tim smo htjeli da raskrimo teren
i ublaimo tekoe u razumijevanju. Bilo nam je vano da orijentiemo itaoca u tom lavirintu
posmatranja, koja e u prvom susretu djelovati neobino za neupuene duhove.
Sto se tie ortograflje osobnih imena, pribjeglismo optoj upotrebi koja u veini sluajeva
izostavlja krajnji suglasnikn, r, 1 u nominativu jednine, osobito kadsu ta slovaproizvod asimilacija: Odinjn), Egil(l), Thor(r). Slovo r jezadrano u imenima na ir: Grimir, Skimir, Fenrir
itd., i tamo gdje se ono nepredstavlja kao deklinacioni nastavak: Baldr, Hodr, Ullr itd. Ralanitisva osobena imena na njihove etimoloke elementepoduhvatje koji zastraujefilologa. Bilo
je potrebno da se ograniimo na nagovjetaje simbolikog znaenja kad se ono pojavljuje kao
dovoljno utvreno.
Ovaj prevod zasnovan je na originalnom tekstu kojije publikovao Karl Hildebrand (Die
Lieder der alteren Edda. Zweite umgearbeitete Auflage von Hugo Gering. Paderborn 1904).
Kritiki i istorijski komentari naunogizdanjaR. C. Boera (Die Edda, Haarlem 1922) sugerisali
su nam vie solucija i ispravljanja.
*

Osjeamo se dunim da izrazimo potovanje i zahvalnost A. Brikteu, J. Mansionu i Z.

Vitmem, profesorima Univerziteta u Lijeu, kao iL. Lavaleu, poasnom profesom, kojisu izuili
mkopis ovogprevoda iija su nam zapaanja i sugestije omoguili da izvrimo mnoga precizna
dotjerivanja.

 - SKANDINAVSKA MITOLOGIJA

I. O P T A P O S M A T R A N J A

Religiozna doktrina starih naroda uvijek je zasnovana najednoj vrsti filozofije prirode. Njihova vjerovanja obino su vezana za osjeajne ili vizuelne sile koje se ispoljavaju u
manje vie regularnim intervalima, posmatranjima i iskustvima svakidanjeg ivota, u
svemu to se tie ulnosti ili imaginacije, u svemu to uzbuuje ovjekovo srce. U toku svoga
razvoja, mitoloke koncepcije postaju odraz itavog moralnog i intelektualnog ivotajednog
plemena. Od tada one se ispoljavaju pod okriljem jedne providne maske koja doputa da se
naslute ukusi, naravi, strasti i sve ideje i nastojanja koja pokreu ljudsko drutvo.
U tenji da se uvide prirodne i psiholoke injenice iji su uzroci izmicali njihovoj
inteligenciji, svi narodi su slijedili isti put i primjenjivali istovetne prosedee. Oni su nepoznato predstavljali slikom poznatog. Shvatali su da obini smrtnici nijesu mogli stvoriti ni
zemlju niti uiniti da zvijezde sijaju nad nebeskim svodom, da ne mogu odluiti da klija vegetacija niti da vladaj u poremeaji u atmosferi, da su nemoni da upravljaju kretanjima i vladaju nagonima ovjeije due.
Nijedan filozofski sistem nikad nije doveo do pozitivnog rezultata sposobnog da
zadovolji u punoj mjeri e za znanjem i potrebu za vjerovanjem da svako misaono bie trpi
im postane svjesno svoje linosti. D om en univerzalne inteligencije odve je irok da bi bio
obuhvaen naim ogranienim sposobnostima. A ipak, ma koliko se osjeao slab, naspram
udesnog djela stvaranja, tako unien da se prepoznaje u svojoj nemoi da ispita tajne koje
ga okruuju, ovjek je uvijek uporan da pronikne u realnost stvari. Njegov nemirni duh nije
se mogao zaustaviti na prostim spoljanjostima. O n je nastojao darazlikuje tajanstvenu vezu
uzroka i posljedica, da razrijei teke probleme koji se odnose na poetak i kraj svemira i ovjeanstva, da uvrsti nepomirljive zakone prostora i vremena, da odredi smisao i cilj ivota.
Treba priznati da su, nasuprot svim nemoima i zabludama, isto filozofski i religiozni nazori uvijek vrili dubok uticaj na psiholoki i moralni, pa ak i socijalni, razvoj masa, da su oni
izvrili snaan podstrek za pojavu i razvoj ideja.
Iz prijeke potrebe da se sve objasni proistie i neophodnost da se izmiljaju bia obdarena nadljudskim moim a i intelektualnim sposobnostima, ijoj se inicijativi pripisuju svi inioci koji zasjenjuju duhove iznenaenjem, strahom ili divljenjem. Prvobitno ovjeanstvo,
nemono da shvati apstrakcije, svojom aktivnom voljom oivotvoruje fenomene vasione i
stvara bogove po svojoj slici. Ono im daje tjelesne oblike; sebi ih predstavlja kao pokorne*

potrebe i kao strasti i nastoji da pridobije njihovu naklonost molitvama i rtvama. Takvo
rjeenje imalo je preimustvo to je ogovaralo najelementarnijim moralnim i intelektualnim tenjama.
Na osnovi tih primitivnih vjerovanja, oienih i idealizovanih, uzdizalo se malo po
malo teogonino i kosmogonino zdanje koje se irilogranajui se i zavrilo izgradnjom jedne istinske doktrine ije su dogme ukljuivale matu naroda. Proirene, usavrene i formulisane kao pravila, religiozne koncepcije su se ukorijenile u duh ovjeanstva, a svakodnevni
ivot se naao intimno vezan za kult boanstava. Uskoro su se stale izgraivati prie koje su
odreivale genealogiju i ocrtavale ulogu tih nadzemaljskih stvorenja, prihvatanu za sebe.
Pjesnici su stali da im pjevaju slavopojke i da proslavljaju njihove podvige. Himne i legende
su se razvijale i umnoavale. Personifikovane su prirodne pojave, pa ak i sami dogaaji iz
obinog ivota. Ovaploavali su se izuzetnim tipovima. Bilo je tu boanstava vieg ranga i
niih duhova. Izgraivana je jedna iroka hijerarhija koja je slijedila m o i presti natprirodnih bia i vrila osobenu misiju koja im je biladodijeljena u organizaciji svijeta. Tako su nastali mitovi.
*
*

ta vidim o kod Skandinavaca jo od prvih vremena njihove istorije? Od trenutka

kad je ovjek kao djeak bio pokropljen vodom i dobio ime pa do dana kad se plamen digao
iznad njegove lomae ili kad se humka zasvodila iznad njegovog lea, religija je pratila
stanovnika Sjevera kroz cioivot, posveujui, uljepavajui i preobraavajui sve teke dogaaje u njegovom ivljenju. 1 Religiozni ideal, poev od prvih vjekova, usaivao se svojebitnim svojstvima u tri skandinavska kraljevstva i prelazio s pokoljenja na pokoljenje kao
buktinja ivota; on odgoneta duujednom od najbogatijih i najoriginalnijih knjievnosti srednjeg vijeka.
Vjera koju je ispovijedala narodna masa bila je i prosta i naivna. Bogovi su silazili sa
svojih nebeskih prijestola i mijeali se sa drutvom ljudi; oni alju glasnike koji izvravaju
njihova nareenja; oni dijele osjeanja i strasti koje pokreu ovjeanstvo, stimuliui snage
ili stvarajui prepreke prema kojima su blagonaklono ili neprijateljski bili raspoloeni. Sva
stvorenja koja naseljavaju nadzemaljske sfere, svi oni koji obavljaju svoju aktivnost na
povrini ili u unutranjosti zemlje ili koji o zlokobnim namjerama u predjelima pakla, imaju
odreenu ulogu i njihovo djeiovanje se osjea u razliitim prilikama duhovnog i materijalnog ivota. Covjek je igraka svojih viih sila; one njim vladaju; on nesvjesno podnosi
njihovo djelovanje; on se potinjava njihovim zapovijestima ili herojski izvrava njihovu
voljnost.
Razliita djelovanja fenomena prirode nudila su iroko polje posmatranja. Svojim
intenzitetom i uestalou ona su morala ivo da optereuju duh naroda Sjevera osobito
izloenih atmosferskim i zem nim poremeajima: grmljavinama, sijevanjem munja, olujama, nemirima mora, zemijotresima, mrazevima, promjenljivostima izgleda planina, vodenih tokova, vegetacije. B iloje toliko sastavnih elemenata jedne prostrane simbolike graevine ije su dovitljive olienosti ispunjavale primitivnu osnovu: Odin, suvereni gospodar

svemira, ivi dah koji daje ivot itavoj vasioni; Tor predstavlja aktivne sile u svim njihovim
vidovima; Aegir simbolizuje bune talase okeana; Rinda - zimsku ukoenost; Vidar - misteriju dubokih uma; Njord - moreplovstvo i ribolov; Jorda - plodnost zemlje; Sifa - etve
zlatnog klasja; Freja - kie i dobroiniteljske toplote koje doprinose raanju zemnih plodova; Skadi - zimske nepogode. Divovi predstavljaju grube sile, potrese koji poremeuju zemlju i drmaju atmosferom.
Kad se prouava psihologija jednog naroda i ideje i osjeanja koji sacinjavaju osnovu
njegovih religioznih koncepcija, ustanovljava se fundamentalan i nesvodljiv otpor koji
postoji izmeu mnotva elemenata materijalnog ili moralnog reda: svjetlost i mrak, zima i
ljeto, mir i nemir atmosfere, duh i materija, dobro i zlo, vrlina i mana, ivot i smrt. Ali, taj
naelni otpor osnov je svih skandinavskih psihologija koje su izgradili pjesnici koji su ih idealizovali i preobraavali kroz niz optih koncepcija. Friga, Freja, Baldr, Hejmdal, Vidar, Bragi,
Frej, Tir, Iduna, Gefjuna, svi plemeniti i neumorni branioci vrline, dobrote pravde, mira ijunatva vjeno su uhvaeni u kotac s genijima zla, s demonima mraka, sa svim izazivaima
nereda i nevolja materijalnih ili moralnih2.
Skandinavski mitovi, ogledalo primitivnog moraia, u nasledstvu su usmene tradicije
ili preko pjesama ispunjenih suptilnim alegorijama. Doktrine sadrane u toj prvobitnoj poeziji, kao rezultat najviih napora jedne rase koja se budi u intelektualnom ivotu, djelo su
malog broja thulira. Od tog stvaralatva iz prvih vjekova ostali su samo odlomci rasijani po
knjievnim sastavima novijeg datuma. Vjera se u njima otkriva kao jo iva, ista i prava.
Boanstva su slavljena u svetilitima u podnoju uma (takva je Baldrshag de Fridtjof) ili u
pravim hramovima, od kojih su veina, kao to su oni u Upsaliru (Stara Upsala) i u Trandhajmu (Trondhjem, danas Nidaros), bili luksuzno dekorisani i ukraeni zlatom i srebrom.
Starjeina podruja, godi, u isti mah i pop i civilni administrator, postupao je prema rtvama
briljivo slijedei u'stanovljene rituale. Razne oblasti imale su svoja omiljena boanstva.
Narodje bio duboko vezan za svoj kulti, kao to se uvijek i svuda ustanovljavalo, onje uvao
netaknuto religiozno osjeanje, dok su skepticizam i nevjerovanje odavno bili-osvojili sfere
prosveenog drutva.

II. G L A V N A N A C E L A P R IM IT T V N O G V J E R O V A N J A
K O D S K A N D IN A V A C A
Prvobitna religija bi tno je poivala na fanatizmu. Sva vjerovanja bila su proeta stoikim ustupanjem neminovnoj sudbini, nadmonom mranom Fatumu. Ljudi koji su umirali
s orujem u ruci bili su prihvatani da uivaju naslade Valhale, pa ma kakav bio, uostalom, u
isto moralnom pogledu, nain ivljenja koji su za ivota vodili. Junak se nije plaio smrti jer
je bio osigurao vjeno blaenstvo. U prisustvu tog ideala, koji su pjesnici veliali u svojim
pjesmama, nikad se nije m oglo biti iznenaenim - da se vide Skandinavci da odbacuju ratniku hrabrost do poslednjih prekomjernosti fanatizma. Z a njih se srea i slava sastoje u tome da prkose opasnostima, da izazivaju svae, da kanjavaju za uvrede i zloine. Taj pretjerani zanos slijepe hrabrosti davao je njihovom junatvu izrazito tragian karakter; on je bio
duboko ukorijenjen u duu naroda, a in junatva, izvravan ak i pod najbeznaajnijim
izgovorom, nije bio lien grubosti i surovosti.

Ljudi koji su umirali prirodnom smru, koji su podlijegali bolesti ili starosti bili su
progopjeni u mrano kraljevstvo H ele3. Prvobitno, boravite u podzem nom svijetu nije uvijek smatrano kao mjesto ispatanja poto oni koji su u njega ulazili nijesu bili doista svi greni. Tamo su ih ak i gostili na raskonim banketima. Hermod je tamo naao Baldra smjetenog na zlatnu stolicu. Hrianska dogm a najzad je dala skandinavskom paklu strani izgled gdje zloinci, krivokletnici, zavodnici, straljivci i svi osuenici nalaze.svoju kaznu.
Taj sistem vjerovanja nije poznavao principe jednog uzvienijeg, istijeg i humanijeg
morala, koji se tek kasnije razvijao zahvaljujui hrianskoj poruci. Ieja krivice roena je i
razvijala se malo po malo u individualnoj svijesti. Lagani psiholoki razvitak navodio je tada
narod da obuzdava svoje strasti, da ukroava nagone, da oivljava dobroinstva mira i
plodove rada ostvarivane pod okriljem pravde.

III. E V O L U C I J A S K A N D I N A V S K I H M I T O V A
Poznavanje jednog vrhovnog boanstva zajedniko je svim narodima. Predosjeanje
da postoji jedna suverena sila, nestvorena, nespoznajna, Bog vjeni, tvorac i organizator svijeta, bio je osnov svih religija i porijeklo svih kultova.
Iz nordijskih izvora potie originalno znaenje boga Tira4. Po svojoj sutini, Tir je
boanstvo vedrog neba, slika zrane svjetlosti dana. Zbog svog posredovanja u svaama koje ovjeanstvo bacaju u oajanje otkad postoji svijet, kao prvobitno vrhovno bie postao je
bog rata. Kao takav, Tir dugo vremena igra primarnu ulogu i ostaje glavni objekat kulta kod
veine germanskih plemena. U toku vremena, usled odnosa Germana sa narodima zapadne
Evrope, njega je potisnuo Vodan - Merkurius. Onog dana kad je Odinov suverenitet bio
konano ustanovljen, Tir se spusta sa svog dostojanstva da bi postao Odinov sin i od tada igra samo drugorazrednu ulogu u krilu boanske hijerarhije.
Odinova m o nije prestala da raste i da se iri. U skladu sa razliitim atributima koji su
mu davani, njegova m o se mijenjala. Formirale su se porodice bogova, a thuliri e svojim
stvaralatvom i poetskim razvojima zavriti ustanovljenjem jedne prave hijerarhije nadzemaljskih bia, i to ba u epohi Vikinga, oko VIII i IX vijeka. Pored bogova postojale su i
boginje. O dinje imao za suprugu Frigu, esto poistoveivanu sa Frejom, znamenjem roene
zemlje. Tako je uspostavljen savez neba i zemlje. Boanska porodica nije zakasnila da se
razgrana i da se izdijeli. Ona je postala jedna velika zajednica iji su lanovi svi imali svoju
sferu dobro efinisane aktivnosti. U isto vrijeme um noila su se opta imenovanja: aesir
(asi), asinjur (enski asi), diar, tivar (sjajni), rong, regin (sile koje rjeavaju i odluuju).
Dok se psiholoki ivot razvijao, religiozne koncepcije, zasnovane na posmatranju
prirodnih pojava, trpjele su malo po malo jedan karakteristian preobraaj. Prvobitni tipovi
mitologije postali su predstavnici jednog uzvienijeg moralnog reda. Religiozni ideal, unesen u mnotvo boanskih likova, postepeno se humanizirao i bogovi su izgubili svoj vjekovni uzvieni presti. Bljesak njihove svemoi tam nioje u dodiru sa idejama i novim tenjama.
Rasuivanje i filozofsko razmiljanje ubrzo su propisali zakon nerazumnoj intuiciji. Popularna vjera se preobrazila Mitovi su seotada predstavljali u formi slikai simbola. Nastavljalo
se potovanje boanstava kao znamenja ispoljavanja duhovnog ivota. Vjera je podignutau

10

doktrinu i ubrzo se, meu intelektualnim klasama, izgradio jedan otrouman teogonijski sistem.
itava mitologija osmiljena je i izgraena na simbolima u kojima je rije o razumijevanju znaenja i dosega. Poslije stvaralakog poimanja mitova nastupa smiljeno izuavanje
i dogmatskih sistema. Mitolozi zauzimaju mjesto epskim pjesniima. U prisustvu mnotva i
sloenosti skandinavskih mitova ne treba se iznenaditi da su oni sainjavali predmet najneskladnijih interpretacija, gdje se fantazija tumaa ponekad gubila u ingenioznim ali ekstravagantnim teorijam a Takav je upravo sluaj sa L. Uhlandom u njegovom Sagenforschungen
(1836) i sa H. fon Volcogenom u njegovom komentaru Ede (Lajpcig, Reclam s.d.). Ako se
broj pjesnikih slika odnosi na materijalne stvari, vidljive opipljive, ima i onih koje se
neospomo uzdiu iz oblasti duhovnosti i apstrakcije.

IV. D E K A D E N C I J A M I T O L O K I H K O N C E P C I J A
U toku X vijeka, usled intelektualnog napretka koji se ostvarivao u prosveenim sferama drutva, stara boanstva silaze sa nebeskih visina gdje su stolovala u svom uzvienom
velianstvu, postepeno su primala vid koji predstavljaju i do naih dana u narodnim sujevjerjima. Staru vjeru uzdrmao je antropomorfizam koji se pojaavao i uoptavao. Bogovima se
pripisuju potrebe i strasti, vrijednosti i slabosti, vrline i mane ovjekove. Dan kad se zapaa
da ponosite linosti Valhale nijesu poteene ni slabosti ni nastranosti, da se veina od njih, i
to ne samo onih niih, odaje prestupima i razvratnostima, ponovo ih osuuje njihov najelementamiji moralni smisao, a njihov ugled nestaje. Njihova m o se polagano svodi na akcije i
intervencije koje nemaju vie niega boanskog. Havamala nas obavjetava da se veiiki Odin
udno kompromituje sa divovicama Rindom i Gunledom. U Skirnismalimi vidimo mladog
Freja kako odrava potajne veze sa lijepom Gerdom. Upravo od tada ironija i satira poprimaju slobodan tok i ubrzo se thuliri i pripovjedai postavljaju iznad tradiciorialne narodne
religije, doputaju sebi, u odnosu na bia iz Valhale, slobode koje se izobliavaju u ismijavanja, ogovaranja i klevete. Lokasena i Harbardslojdnudc u tom odnosum alopouneprizore. Skandinavci su bili pronali svoga Lisijena. Skald Hjalti Skeglason usuuje se da vrijea
Freju na punoj seansi islandskog Althinga. Ja u vie sluajeva inim poasti Ingibjorgu nego
gnjev Baldru, uzvikuje Fridthjof, koji ne oklijeva da razori boije svetilite uNorvekoj, bez
obzira na najsvetije zakone.*
Ve kultivisani duhovi odriu boanske genije. Oni vie ne potuju ideale; prestaju da
rtvuju bogovim a od kojih vie ne oekuju nikakvu pomo. O rvar-O d preobraa tradicionalne ceremonije u ismijavanja. Sigmund izjavljuje da je odavno ustanovio nemo boanstava. Moja braa po oruju i ja, kae Gaukathor kralju Olafu Svetom, vjemjemo samo u
svoje snage i svoje maeve kad se radi o pobjeivanju naih neprijatelja, i mi ih smatramo
dobrim. ini mi se, kae Njal, da je nova vjera m nogo bolja i da e onaj ko joj bude davao prednost nad drugom postupiti pametno; ako ovdje ima ljudi koji propovijedaju to

* Svi navodi uzeti su iz sledeih saga: Saga o Njalu, Saga o Fridthjofu, Saga o Orvar-Odu, Saga o Olafu Trigvasonu, Saga o
Olafu Svetom i Saga o Hrafnkelu Frejsgodiju.

uenje u im pomoi najbolje to mognem. Islandski poglavar Hrafnkel uzvikuje pred

ruevinama hrama koji je bio posvetio Freju: Ja smatram da je to budalatina vjerovati u
bogove. Od tada on je odluio da povue svoje povjerenje u boanstva i nikad im vie nije
prinio nijednu rtvu.
Kraj X vijeka predstavlja period prelaza izmeu onog to bi se moglo nazvati teologija i slobodno ispitivanje. Duhovi elite, unitavajui stara vjerovanja i narodne predrasude,
postali su izgraivai jedne prefinjenije civilizacije. Oni su sebi dali za misiju da prosvjetljavaju razume i da ih izvode na put moralnog i socijalnog napretka. Religiozni i intelektualni vidik se razveravao u z pom o klasinih tradicija i hrianskih ideala koji su se na Sjeveru irili
od X vijeka posredstvom uenjaka, skalda, misionara i vladika. N ove koncepcije, nametane i
silom pojedinih kraljeva, kao to su bili O laf Trigvason i O laf Sveti, dovodile su do raspadanja starog mitolokog zdanja, zasnovanog na politeizmu. Drevna neznaboaka kultura
zavravala je unitavanjem. Nejasne iskre koje ona jo projektuje - to je uprav sumrak noi,
koji je ubrzo propratilo potpuno pomraenje.

V. N O V A K U L T U R A I R E L IG IO Z N A R E G E N E R A C IJ A
Nipodatavanje praznovjerja prvo je izazvalo optu ravnodunost prema materiji religije. Skepticizam je prijetio da pridobije mase. Prava neznaboaka vjera je izbrisana ili u
najmanju ruku izrazito oslabila prije nego su se uenja Jevanelja usadila u svijesti. Veina
poema Ede djeluje kao da su se ponovo uspinjale u toj epohi iz kontuzije u kojoj se razna
vjerovanja sretaju i mijeaju ne kombinujui se da bi sainile ideal sposoban da odgovori na
sva nastojanja. M oe se rei da u tom prelaznom periodu stanovnitvo nije bilo ni neznaboako ni hriansko. Ja sam jedan od brojnih, kae Halbard le Ru, koji se rugaju
svim tim besmislicama i apsolutno ne vjeruju sent samima sebi, hou da kaem svome
dobrom mau, svojim snanim rukama, svojoj dobro usaenoj glavi u ramena, svojoj dobro
sagraenoj lai, a koji sasvim pravo idu svojim putem ne pitajui se da li taj put dopire u
Odinovraj u onaj hrianski, uH elinedvoreiliupakaookom ekalueripriaju... Hriani
se ne bore; oni provode svoje vrijeme u molitvi, u prebiranju onog to nazivaju svojim brojanicama i u mrmljanju monotonih refrena. ta da im radimo! Promjena religije, zvanino
proklamovana u Althingu na Islandu 1000. godine, bila je vie jedna politika afera. Isto
tako, zar Vikinzi i avanturisti, lieni svake moralne nadlenosti, nijesu vjerovali samo u svoju
linu vrijednost i u materijalni uspjeh svojih poduhvata. Kazne koje su jo primjenjivane za
pomanjkanje potovanja, za huljenja i vrijeanja boanstava, bile su sada samo epizodne
injenice, poslednji tragovi zastarelih tradicija.
Ali, to stanje neizvjesnosti nije m oglo da traje. Narodu je trebala vjera. Malo po malo,
jedna iva i ubrzo presudna akcija uinilaje kraj meteu koji je pritiskivao savjesti. Pod navalom novih ideja koje nijesu kasnile da se infiltriraju zbog jo uvijek estih dodira sa ve
evangeliziranim nacijama, zahvaljujui obraanju u vjeru misionara, Islanani su, neosjetno
pripremani na priznavanje jednog uzvienijeg, sentimentalnijeg i izgraenijeg religioznog
ideaia, doputali da budu pobijeeni bez mnogo napora. Vjera koju su prihvatali nije bila u
potpunosti doktrinarno boanstvo, onakvo kakvo potie iz uenja Crkve, nego hrianstvo
prvih propovjednika sa njihovim naivnim legendama i impresivnim mirakulima.

12

Nije bilo naglog i radikalnog raskida izmeu dva kulta. Svetenstvo je nastavilo da
sabira i uva stare tradicije. Na osnovi izvjesnih kombinovanja ideja - isto toliko praktinih
koliko i otroumnih - sveci Crkve vremenom su istiskivali paganske tipinosti. Zatitniki
duhovi, disi ifilgjuri, postali su aneli. Obiaj da se pije u ast bogova iz posveene ae primjenjivan je i u'hrianskom smislu - o velikim praznicima pilo se u ast Hrista i svetaca.
Hrianski praznici i obredi prilagoavani su, u izvjesnoj mjeri, postupcima paganske religije
i zavravali su, blagodarei vjetim i istrajnim nastojanjima, njihovim potpunim istiskivanjem. Crkva je prihvatala ono to nije mogla ili nije smjela da uniti. Izvjesne surovosti i
strogosti prilagoavane su tradicionalnirp idejama do dana kad su osjeanje nezavisnosti i
duh upomosti poputali pred zahtjevima nove doktrine i discipline.
Unato svemu, preobraaj se nije uvijek ostvarivao bez estokih potresa. Bivalo je
neukrotivih otpora ijogunastih borbi. Koncepcije dviju civilizacija djelovale su nepomirljivo
i prava pokrtanja bila su spora. Doktrina koja je propovijedala blagost i milosre teko se
slagala s nagonima Vikinga i kultom grube sile. U poetku je krtenje esto nametano nasiljemi predstavljaloje isto simbolian in koji je ostajao bez uticaja nakasniji ivot novihposveenika. Inicijativa je dolazila sa Britanskih Ostrva i iz Irske. Jo od VII vijeka te zemlje su
bile postale prave hrianske kolonije i rasadnici uenjaka i misionara, inicijatora monakih
prelazaka na kontinent. Meutim, nasuprot revnosnom prozelitizmu propovjednika Jevanelja, nasuprot primjeru koji su davali mnogi kraljevi, Norveani su se uporno suprotstavljali do poetka XI vijeka. Ako se smatra da paganska religija uopte nije bila surova sama po sebi i daje prirodno proisticala iz nacionalnog duha germanske rase i tako neminovno
odgovarala njenim osobnim tenjama, da je bez nemira prenoena sa oca na sina u toku
vjekova i da je na jedan uniforman nain dominirala u tri skandinavske kraljevine, lako je
shvatiti zato je pruaia tvrdoglav otpor svim nastojanjima da se uveae njeno mjesto
novo vjerovanje, a da je skandinavski narod morao ostati krajnjom ilavou vezan za
vjeru svojih predaka.5
Brojni su bili Norveani koji su trpjeli muenja za vjeru pagansku. Snori Sturluson u
svojoj Hejmskringli6 kazuje nehumane postupke koje su primjenjivali O laf Trigvason i Olaf
Sveti da bi natjerali narod da prihvati krtenje. Ako je bilo ljudi koji su odbijali da se odreknupaganizm aO lafSveti ih jen ago n io n a izdravanjesurovihkazni. Nekolicinuihjeprotjerao iz zemlje; drugima je sakatio ruke i noge ili vadio oi; m noge je vjeao ili im odsijecao
giave; nije ostavljao nekanjenog nikoga ko bi odbijao da slui Bogu. Sa istom strogou
kanjavao je i mone i ponizne.^ Velianstveni hram u Trandhajmu (Nidaros) bio je razoren, a idoli porueni. Te brutalnosti, koje su polazile sa istom energinom istrajnou propagatora hrianske doktrine, najzad su pobijedile odinizam. Ipak, odricanja su u poetku
imala sam o vrijednost isto formalnih pokrtanja.
N a Islandu se hrianstvo naglo irilo poev od 1000. godine. Tam o su stvoreni centri
propagande. Episkopalna sjedita bila su smjetena u Skalholtu najugu i u Holaru na sjeveru
zemlje. to se tie stanovnika vedske, manje pristupanih za irenje novih ideja, oni su
ostali nesvodljivi do XIII vijeka.

13

VI. K O J IM P U T E V IM A S U R E L I G I O Z N E K O N C E P C I J E S V O J S T V E N E
I A N T I C I I H R I A N S T V U P R O D I R A L E U Z E M L J E S J E V E R A ?
Da bi rijeili ovo pitanje izvjesni knjievni izuavaoci su pribjegavali, koliko prostom
toliko i neoekivanom, objanjenju. Moderni pisci, kao Edelestand Di Meril, nijesu daleko
da prihvate, oslanjajui se na Snori Sturlusona, daje Odin bio nadmoan u religioznoj misiji koja je, progonjena od jednog rivalskog kulta, dola u Skandinaviju da trai utoite za svoju glavu i oltar za svoja vjerovanja. Male kazuje istoriju tog Odina koji je, sa brojnom
pratnjom sadrugova u avanturama, doao da osvoji vedsku, Dansku i Norveku i da u njima uvede reiigiozne tradicije, neposredno unesene sa Orijenta. X. Marmije doarava slikute
tobonje Odinove ekspedicije koja je nala mjesto na Odinseju (Odinovo ostrvo, Odensa u
Fioniji). Neznanje, ili u najmanju ruku i suvie povrno ispitivanje injenica, moglo je da
stekne povjerenje, ako ne i da potvrdi fantazije toga anra. Istorijska i filoloka istraivanja,
preduzimana u daljem toku, pokazala su da je istina sasvim drukija.
Zna se da su se u Irskoj vrlo rano formirali intelektualni centri u kojima je vladala
hrianska vjera. Od VII vijeka, zahvaljujui aktivnosti misionara, takvih kao to je bio St.
Kolomban ( + 615), manastirske kole u Irskoj blistale su ivim sjajem. Pored epskih pria
tamo se uila aghamska pismenost gaelskih runa*, zakoni versifikacije, gramatika i arhaiki
ijenik, prvenstveno uevnijezik, nepoznat prostom narodu. U tokudvanaestgodina ftlisu
se upuivali u upoznavanje latinske i hrianske knjievnosti. Irski uevnjaci dobavljali su
originalne radove i prevode. Postoje gaelski prevodi Eneide, Farsale i Aleksandrove istorije.
Klasina kultura, koja je bila prodrla u Irsku prije hrianstva, tu je favorizovana od strane
doseljenih uevnjaka sa kontinenta, progonjenih u velikim germanskim najezdama. Tako se
desilo da su Islanani postali, istinu govorei, jo u ranom srednjem vijeku, najpismeniji
narod Zapadne Evrope.
Skandinavci su, u vrijeme svojih brojnih putovanja morima, uspjeli da zauzm ujedan
dio Irske krajem VIII pa do poetka IX vijeka. Tamo su izgradili trgovake centre i gradove.
Dablin, iji je prvi kralj bio Norveanin O laf le Blan, njima duguje svoje porijeklo. Izmeu
Irske i Skandinavije postojali su stalni i vrlo trajni dodiri, da bi najkultivisaniji duhovi mogli
da se napajaju na izvorim ate irske knjievnosti i daupoznaju klasine tradicije kojimaje Irska bila poslednji uvar. Dokazano je da su se i thuliri i skaldi** obilno napajali sa toga stranog
izvora. Upravo su se u estim dodirima s Ircima i Anglo-Saksoncim a, obrazovanim u irskoj
koli, Vikinzi upuivali u naelajedne prefinjenije civilizacije. Stapanje tih elemenata raznih
porijekla: skandinavskih, keltskih ianglo-saksonskih, konanojenapjesnikimstvaranjim a
Sjevera otisnulo peat osobite originalnosti. Upravo tradiciji filija skaldi duguju stroga i

* Oghamsko pismo (prema irskom bogu govomitva Oghamu) bilo je pismo koje je u V -V I vijeku primjenjivano u Irskoj,
kotskoj i Velsu, na staroirskom i piktskom jeziku, a jezik gaelskih nma bio je, u stvari, poznat i kao goiski, u uem znaenju,
keltski jezik kotskih visoravni i kotskih ostrva. Isto je to i jezik erse - prim. prev.
** Thuliri su narodni pjesnici i pjevai najstarijim porijeklom sa krajnjeg sjevernog ostrva Evrope, koje po legendi predstavlja krajnju granicu poznatog svijeta. Skald je, meutim, staronordijski naziv za pjesnike na starom norvekom dvoru, dok su fili bi!i staroirski pjesnici, pjevai i uopte kazivai usmenih knjievnih tvorevina.

14

sloena pravila svoje metrike i ba je u priama irskih epskih pripovjedaa vie nego jedan
autor saga naao nain izraavanja i ivi i neposredni obrt, koji karakteriu taj stvaralaki
anr. Nije pretjerano rei da su skandinavski pjesnici duhovni sinovi irskih filija. Graecia
capta ferum victorem cepit ^tano je za sva vremena. G. Vigfuson, oslanjajui se na filoloke rezone, neposredno na prisustvo pojmova keltskog porijekla, nije se ustezao datvrdi da
veina poema Ede potie iz normanskih kolonija uspostavljenih u Irskoj, kotskoj i na ostrvima Nordijskog mora.
Potpomagane stalnim vezam a meu narodima te uzburkane epohe srednjeg vijeka,
nove pjesnike, religiozne i politike ideje, irene u Irskoj i na Britanskim Ostrvima, nailazile
su na skandinavskom Sjeveru na naglo rasprostiranje i za kratko vrijeme tamo stekle stvarnu
popularnost. Besumnje, prostori koje su posijedali normanski osvajai u Istonoj Evropi i
Sredozemlju, mogli su da otvore skandinavskom duhu nove intelektualne vidike, ali veina
tradicija antike i hrianske klasike, koje su poivale na izuavanju rukopisa i pisanih dokumenata, uopte nijesu uspijevale da prodru na Sjever sem posredstvom keltskih, anglo-saksonskih i hrianskih intelektualnih centara Irske i Britanskih Ostrva.

VII. L E G E N D E E D E I G O S F O R T O V K R S T
Neposredne veze m eu hrianskim tradicijama i shvatanjima izloenim u nekim
spomenicima mitoloke Ede potpuno su uspostavljene preko vie runskih spomenika pronaenih u Velikoj Britaniji. Gosfortov krst u Kumberlandu, glavnom centru norveke civilizacije, predstavlja, na svoja etiri kraka, skulpture koje sainjavaju iznenaujuu ilustraciju
Veluspe i Havamala. Na zapadnom kraku je Loki, dem on zla, okovan; iznad njega vidi se
zmija iji se otrov istae u posudu koju dri Siguna, Lokijeva supruga (V. zavrnu prozu u
Aegirovoj gozbi). Skulpture otkrivene u Kirkbiju (Vestmorlend) i u Vindingu (Jutland)
predstavljaju isto kanjavanje Lokija. N aostalim likovima na Gosfortovom krstu prepoznaju se scene koje se odnose na Sumrak bogova. Redosled figura u potpunosti se slae sa Snorijevom priom u njegovoj Edi u prozi. Jedna od tih skulptura predstavlja linost sa rukama
na krstu: krv tee iz rane koju je na boku napravilo koplje ovjeka postavljenog iznad okvira;
jedna ena dri boicu u ruci. T o je raspeti Hrist i rimski vojnik koji mu probada bok; a ena
je Marija Magdalena sa mirisima i aromatima.
Neznaboac koji je vidio tu hriansku scenu, pored ostalih koje su mu bile dobro
poznate, interpretirao je na svoj nain, pripisuiui ih Badru, ubijenom kopljem koje m u je
bacio Hedr ( Veluspa, 33, Baldrsdraumar, 9), ili Odinu, objeenom na vjeala (Havamal', 139).
Hrianin tu nije pogrijeio. Strofa iz Havamala: Ja znam da sam objeen bio na drvo
vjetrovima izloeno, devet itavih noi, ranjen kopljem i rtvovan Odinu, ja lino rtvovan
sebi samome m oglaje da bude smatrana kao da je primijenjena na Hristovo Stradanje. Ali
zar nije, u poetku, bila neznaboaka transpozicija prie o Stradanju? Pitanje je bilo rijeeno
na protivrjean nain. Veina detalja iz Ede, istina je, pozajmljeni su iz germanske i neznaboake tradicije, ali opta ideja strofe i cjelovitog pasaa Havamala strana je toj tradiciji.
To je sutinska ideja hrianstva, kako su je Vikinzi mogli shvatiti - ideja, nerazumljiva za
njih, o bogu koji umire za spas ovjeanstva. Paganizam se i tako nalazi u nekoj vrsti oslabljenosti uenjem i kontaktima anglo-saksonskih i irskih hriana.

15

Hrianska knjievnost, a naroito ona iz keltskih i germanskih zemalja, rado poredi

krst sa jednim ogromnim drvetom ije se grane pruaju preko itave zemlje: otudaje i prva
pometnja sa Igdrasilom, drvetom svijeta, iz skandinavske mitologije. Identifikacija
Odinovih vjeala sa drvetom svijeta pruala je povod da se jednom e doda sve ono to se
znalo o drugom.
Alegorino objanjenje jasena Igdrasil (V. dalje: Stvaranje) razumljivo je kad se ogranii na to da se u njemu trai sjeanje na stare mitove. Ta slika postaje sasvim jasna ako se
pretpostavi da je jednostavno inspirisana razmiljanjem o runskim krstovima iz Nortumbrije i kotske. Na tim krstovima bili su izdvajani liari u kojima se igraju svakovrsne ivotinje,
nain ukraavanja karakteristian za najstarije hrianske spomenike sa Britanskih Ostrva.
Hrast Igdrasil bio je isto tako, od ila do vrha, naseljen alegorijskim ivotinjama.
Znai li to, kako se tvrdilo, da su pojedini thuliri bili inspirisani ispitivanjem plastinih djela i da su strofe iz //uvama/apredstavljale simbolino prikazivanje scena hrianskog
porijekla? Ili, pak naprotiv, da su hrianski spomenici o kojima je rije bili samo pokuaj
uinjen da se u izvjesnoj mjeri adaptiraju prie iz Jevaneija na paganska shvatanja?

NA P OME NE :
1. K. Maurer, Ueber die Entstehung der altnordischen Gotter und Heldensage, 1879.
2. V. dalje: Skandinavska boanstva. Divovi.
3. Hel ili Hela bila je boginja smrti, ki zlog duha Lokija i divovice Andherbode (vjesnice zla). Kad je
Hela odrasla bogovi su je strpali u Nifthajm (podzemni svijet) i dali joj vlast nad 9 svjetova koji su
sainjavali tu oblast. Tamo je ona stavljala sve koji su umirali od bolesti ili starosti, a nijesu ginuli
kao ratnici - V. B.
4. . - Tir je sin boga Odina ijedne divovice. Bog ratne asti. On je imao hrabrosti da stavi ruku
u eljusti krvolonog vuka, Fenrisulvena, da bi omoguio Asima (glavnoj grupi drugostepenih bogova) da okuju besomunu ivotinju. Tako je on i izgubio ruku - prim. prev.
5. K. Maurer, Die Bekehrungdes norvegischen Stammes zum Christentum I II, Munchen 1855-1856.
6. Heimskringla je saga koja se nalazi u Edi Snori Sturlusona. U njoj se kazuje istorija kraljeva vedske
i Norveke jo od njihovog legendarnog porijekla pa do 1177. godine.
7. Saga o Olafu Svetom, franc. prevod G. Soteroa, Pariz, Payot 1930. g.
8. Pobijeena Grka pobijedila je surovog pobjednika - prim. prev.

16