ANG TULA

Bilang Parsyal na pangangailangan sa FILIPINO 52A

INTRODUKSYON SA IBAT IBANG

GENRE NG PANITIKAN
INIHANDA NINA:
Robelyn Sabio
Johanna Villarin
Catherine Gavin
Elvie Pagara
Renmark Ricafrente
Eunice Zambrona
Abdul Rashid M. Alao

INIHANDA PARA KAY:

Gng.Carmela G.Ong

Talaan ng mga Nilalaman

Introduksyon sa Tula..4
Sangkap/ Elemento.5-6
Kayarian ng Tula...7
Mga Uri ng Tula...8-17

Tula Bago Dumating ang Kastila..18-27

Tula sa Panahon ng Kastila...28-35
Tula sa Panahon ng Propaganda..36-90
Tula sa Panahon ng Himagsikan.91-133
Tula sa Panahon ng Amerikano134-149
Tula sa Panahon ng Hapones..150-153
Tula sa Pagbabalik ng mga Amerikano154-160
Tula sa Bagong Lipunan..161-175
Tula sa Ika-apat na Republika-Kasalukuyan..176
Talasanggunian...188

Introduksyon sa Tula

Tagapag-ulat:
Johanna Villarin

Introduksyon sa Tula
TULA
Ito

ay

isang

akdang

pampanitikan

.Ito

ang

pinakamatanda

at

pinakamagandang anyo ng panitikan. Ito ang pinakamasidhi, pinakamatipid at

pinakamasining na pagpapahayag ng kaisipang may kalangkap na damdamin.
Ang tula ay nagtataglay ng kaisipan, makinis at maaliw-iw na mga salita
at mga larawang buhay na siyang umaantig sa damdamin. Isang pampanitikang

nagbibigaydiin sa ritmo, nagpapahayag sa damdamin at nagbbigay kahulugan sa

mga salita.
Ang tula ay isang tuwirang pagbabagong hugis sa buhay.Ibig sabihin, ito
ay isang maguniguning paglalarawan na nakakalupkupan ng kariktan sa
pamamagitan ng mga sukat ng taludtod na tahasang nadarama, dinaramdam,
iniisip o ginagawa ng tao.( Alfred Austin )
Sinasabi naman ni Charles Mills Gayley na ang tula ay ang tahasang
pagpapahiwatig sa tulong ng guni-guni at nag-aalimpuyong na gunamgunam at
matibay na saligan para sa mararangal na damdamin na ag ibig ipakahulugan ay
ang apat na pangunahing nagdudulot ng simbuyo ng kalooban gaya ng pag-ibig,
paghanga at pagsamba na kasalungat naman sa pagkamuhi, pagkapoot,
pagkasindak at hindi madalumat na kalungkutan.

Ang kasaysayan ng tulang Pilipino ay nababahagi sa pitong importanteng

mga panahon.

-Panahon Bago Dumating ang mga Kastila o Ang Matandang Panahon

-Panahon ng mga Kastila
-Panahon ng Propaganda
-Panahon ng Himagsikan
-Panahon ng Amerikano
-Panahon ng Hapon

-Kontemporaryong Panahon

MGA SANGKAP AT ELEMENTO NG TULA

A.Sukat
-tumutukoy sa bilang ng pantig sa bawat taludtod. Ang karaniwang sukat
ng isang tula ay wawaluhin at lalabindalawahin.

B.Tugma
-tumutukoy sa pagkakapareho ng huling tunog o titik ng salita sa bawat
taludtod.

1.Tugma sa Pantig
a.tugma sa pantig na malumanay at mabilis
b.tugma sa pantig na malumi at maragsa

2.Tugma sa Katinig
a.Unag lipon- ( b, k , g, s, p ,t )
b.Ikalawang lipon- ( h, l, m, n, ng, r, w, y )

C.Sining o Kariktan

-tumutukoy sa paggamit ng mga pili, angkop at maririkit na salita.

Kailangang magtaglay ang tula ng marikit na salita upang maakit ang
mambabasa gayundin mapukaw ang damdamin at kawilihan.

D.Talinghaga
-tumutukoy sa paggamit ng matatalinghagang pananalita at mga tayutay
sa tula. Ito ay sadyang paglayo sa paggamit ng mga pangkaraniwang salita
upang maging kaakit-akit at maging mabisa ang pagpapahayag.

KAYARIAN NG TULA

1.May Sukat, may tugma at taludturan .

-ito ay katutubong kayarian n gating mga tula na binubuo ng taludtod na
may sukat at tugma. Ang bilang ay maaring wawaluhin, lalabindalawahin,
lalabing-animin at lalabingwaluhing pantig.

2.Malayang taludturan.

-Itoy makabagong kayarian ng tula na walang sukat at walang tugma.

Lalong nababagay sa mga maiikling tulang magsasagisag at magdadalumat.

3.Di-tugmang taludturan.
-Itoy matandang kayarian ng tula na siyang gamitin noong ika 10
dantaon.

MGA URI NG TULA

1. Tulang Liriko o Tulang Damdamin (lyric poetry)Ito ay nagtataglay ng mga karanasan, kaisipan, guniguni, pangarap
at ibat ibang damdaming maaaring madama ng may akda o ng ibang tao.
Ito ay maikli at payak.
Uri ng Tulang Liriko

a. Awiting Bayan- ang karaniwang pinapaksa nito ay may kinalaman

sa pag-ibig, kabiguan, kalungkutan, pag-asa, pangamba, poot at
kaligayahan.
Hal: CHIT CHIRIT CHIT
Chitchiritchit alibangbang
Salaginto salagubang
Ang babae sa lansangan
Kung gumiriy parang tandang.
Santo Ninyo sa Pandacan,
Puto seco sa tindahan
Kung ayaw kang magpautang
Uubusin ka ng langgam.
Mama,Mama, mamangka
Pasakayin yaring bata
Pagdating sa Maynila
Ipagpalit ng Manika.
Ale, ale namamayong
Pasukubin yaring sanggol
Pagdating sa Malabon
Ipagpalit ng bagoong.
b. Soneto- Nagtatataglay ito ng mga aral ng buhay, may labing apat
na taludtod; ang nilalaman ay tungkol sa damdamin at kaisipan at
may malinaw na kabatiran sa likas na pagkatao.
Hal: SONETO NG BUHAY
(Fernando B. Monleon)
Sa balabang niyog, aking minamalas
ang palabang buwang lumantad-sumilip
sa abot-tanaw koy sultanang liwanag
na napapaaasan sa aking pag-ibig.
sa lunday na puting kabigin-itulak
pati paningin koy naglalakbay langit
aling puso kaya ang di mangarap
kung ang kalikasay isang panaginip
umigpa sa aking manlulumong diwa
ang mga anino niring panimdim
ang dalitang iwiy nalimot na kusa
madaling araw na, nang akoy gumising
pangarap! pangarap! pangarapang buhay!
kaambil: ligaya; katapat; libingan!

c. Oda- ito ay pumupuri sa mga pambihirang nagawa ng isang tao o

grupo ng mga tao, masigla ang nilalaman at walang katiyakan ang
bilang ng mga pantig sa bawat taludtod.
Hal: TUMANGIS SI RAQUEL
Tumangis si Raquel
Wala na ang lusog ng hinubdang dibdib
Wala na ang bango ng labing nilanta.
Ang mga buwitrey nagpipiging
Sa katawang tinubos
Ng tatlumpung putol na pilak.
d. Elehiya- ito ay tulang may kinalaman sa guniguni tungkol sa
kamatayan.
Hal: AWIT SA ISANG BANGKAY
(Bienvenido A. Ramos)
Ngayong hatinggabiy nais kong awitin
ang ayaw marinig ng aking Diwata;
awit na kaiba may bagong pagtingin
may dugo sa buhay may tamis ng luha
awit na hinabi ng buwang may silim
(isinumpang awit ng mga bathala)
Anila, ang awit ay ang kagandahan
na nakaayubo sa ating paligid
mabituing langit, bagwis ng amihan
maingay na lunsod, at payapang bukid;
(di iyan ang awit na ngayon ay alay
(iyay dati nat mga lumang himig)
Ang awit kong itoy pipit walang nota
at dalit sa labi ng mga pulubi
kelan ay nasagpang ng mga buwitre
aninong madapa sa mga bangketa
sa gabing ang buway ni ayaw ngumisi
Notang sa silabatoy nagbinhi ng takot
at gintong makuyom sa bantay-salakay
sa bawat lansangay uwak naa matanod
laganap ang salot sa hulot luwasan
(Sino ang pipigil, kung ito at agos,
kung pati ang puno ay yagit na lamang?)
Inihimig pang pangako ring wasak

sa binging pandinig ng mga naburol

agunyas man itoy makaaagnas
sa pusong nagmoog sa daya at lason
(May bunyi ang awit ng palayong uwak
pagkat naging uwak ang lahat ng ibon!)
Di para sa iyo ang awit kong ito
(Naririnig mo ba ang paos supling mo
kung magsusupling ka sa baog mong hasik
Ngayong hatinggabi ay aawitin ko
ang kamatayan mong di magbagong-binhi
e. Dalit- ito ay tulang nagpaparangal sa Dakilang Lumikha at may
kahalong pilosopiya sa buhay.
Hal: O Mariang sakdal dilag
Dalagang lubhang mapalad
Tanging pinili sa lahat
Ng Diyos Haring Mataas
Itong bulaklak na alay
Ng aming pagsintang tunay
Palitan mo Birheng Mahal
Ng tuwa sa kalangitan
(koro)
Halinat tayoy mag-alay
Ng bulaklak kay Marie
Halinat magsilapit
Dine sa Birheng marikit
Ng isang kaibig-ibig
Dakilang Reyna sa langit
Ng ampunit saklolohan
Tayong mga anak niya
f. Pastoral Itoy may layuning maglarawan ng tunay na buhay sa
bukid.
Hal: BAYANI NG BUKID
(Al Perez)
Akoy magsasakang bayani ng bukid
Sandatay araro matapang sa init
Hindi natatakot kahit na sa lamig
Sa buong maghapon gumagawang pilit

10

Ang kaibigan ko ay si Kalakian

Laging nakahanda maging araw-araw
Sa Pag-aaararo at sa paglilinang
Upang maihanda ang lupang mayaman.
Ang haring araw di pa sumikat
Akoy pupunta na sa napakalawak
Na aking bukiring laging nasa hagap
At tanging pag-asa ng taong masipag.
Sa aking lupain doon nagmumula
Lahat ng pagkakain nitong ating bansa
Ang lahat ng tao, mayaman o dukha
Silay umaasa sa pawis kot gawa.
Sa aking paggawa ang tangi kong hangad
Ang akiy dumami ng para sa lahat
Kapag ang balanay may pagkaing tiyak
Umaasa akong pusoy nagagalak.
At pagmasdan ninyo ang aking bakuran
Inyong makikita ang halaman
Dito nagmumula masarap na gulay
Paunang pampalakas sa ating katawan.
Sa aming paligid namamalas pa rin
Ang alagang hayop katulad ng kambing
Baboy, manok, patoy alay ay pagkain
Nagdudulot lakas sa sariling atin.
Akoy gumagawa sa bawat panahon
Nasa aking tao, akoy makatulong
At nang maiawan ang pagkakagutom.
Akoy magsasakang bayani ng bukid
Sandatay araro matapang sa init
Hindi natatakot kahit na sa lamig
Sa buong mghapon gumagawang pilit.
2. Tulang Pasalaysay (narrative poetry)

11

Ito ay naglalahad ng makukulay at mahahalagang tagpo sa buhay tulad

ng pag-ibig, pagkabigo at tagumpay. Naglalahad din ito ng katapangan at
kagitingan ng mga bayani sa pakikidigma.
Uri ng Tulang Pasalaysay
a. Epiko- Ito ay nagsasalaysay ng kagitingan ng isang tao, ang
kanyang pakikitunggali sa mga kaaway at mga tagumpay. Hindi
kapanipaniwala ang ibang mga pangyayari at maituturing na
kababalaghan.
Hal: : Indarapatra at Sulayman
b. Karaniwang Tulang Pasalaysay- Ang mga paksa nito ay
tungkol sa mga pangyayari sa araw-araw na buhay.

3. Tulang Patnigan (joustic poetry)

Kabilang sa uring ito ang karagatan, duplo at balagtasan
Mga Uri ng Tulang Patnigan
a. Balagtasan- tagisan ito ng talino sa pagbigkas ng tula, bilang
pangangatwiran sa isang paksang pagtatalunan. Itoy sa karangalan ni
Francisco Balagtas Baltazar.
b. Karagatan ito ay isang laro sa tula o isang paligsahan sa pagtula na
kabilang sa tinatawag na libangang tinatanghal na ang taglay na

12

pamagat ay naggaling sa isang alamat ng singsing ng isang dalaga na

nahulog sa dagat.
c. Duplo ito ay isang laro sa tula o isang paligasahan sa husay sa
pagbigkas at pangangatwiran nang patula. Hango ang pangangatwiran
sa bibliya, mga salawikain at mga kasabihan.
4. Tulang Pantanghalan o PadulaKatulad din ito ng karaniwang dula, ang kaibahan lang, ito ang
binibigkas ng mga tauhan ang kanilang mga diyalogo sa paraang
patula. Maaaring isama sa uring ito ang mga tulang binibigkas sa
sarswela at komedya.

13

TULA SA PANAHON NG
KATUTUBO

TAGAPAG-ULAT:
Robelyn M.Sabio

TULA SA PANAHON NG KATUTUBO

14

Ang Bugtong.
-Ang unang layunin ng bugtong ay magbigay kasiyahan sa mga tagapakinig at
ng mga manlalaro. Kahit simple ang estraktura dito nasusukat ang talino at
kaalaman tungkol sa bayan.
Sa loob ng tahanan:
Munting palay
Puno ang buong bahay.(ilaw)
Dala mo,dala ka,
Dala ka ng iyong dala.(sinelas)
Sa labas ng tahanan:
Di hari,di pari
Ang suot ay sari-sari.(sampayan)
Dalawang katawan
Lagusan ang tadyang.(hagdan)

Ang Salawikain at Kasabihan.

-Nagpapahayag ng aral at nagiging batayan ng magandang pag-uugali ang
salawikain.Samantalang

ang

kasabihan

naman

ay

kinasasalaminan

ng

mentalidad ng sambayanan.
HALIMBAWA:
SALAWIKAIN
Walang masamang tagasunod

15

Sa mabuting magpasunod.(Bicol)
Sayaw niya,tugtog niya.(Bohol)
Ang isang tapat na kaibigan
Mahigit pa sag into sa kaban.(Maranaw)
KASABIHAN
Bat batuta
Samperang muta.

Tutubi!Tutubi!
Huwag kang magpahuli
Sa batang mapanghi.

Putak,putak
Batngduwag
Matapang kat
Nasa pugad.

Ang Tanaga.

16

-Ang tanaga ay naglalaman ng pangaral at payak na pilosopiyang ginagamit ng

matatanda sa pagpapagunita sa mga kabataan. Ito ay may estrukturang apat na
taludtod at pitong pantig sa iisang saknong.

Ang Tulang Pambata.

-Ito ay nagsisilbing pag-unawa noong kamusmusan ng ating mga ninuno. Ito rin
ay nagpapahayag at nagpapa-alala sa mga maliligayang karanasan noong sila'y
bata pa.

Ang Bulong.
-Ang ating mga ninuno ay naniniwala rin sa mga di nakikitang espirito gaya ng
mga lamang lupang espirito tulad ng mga duwende. Ang ating mga ninuno ay
humihingi ng ng pasintabi at paumanhin sa mga ito upang hindi sila mapahamak
sa mga masasamang pangyayari.

Halimbawa:
Tabi, tabi po, Ingkong
Makikiraan po lamang.
Bari-bari Apo
Umisbo lang ti tao. (Ilokano)

Ang Awiting-Bayan.

17

-Marahil sa lahat ng mga tula ang awiting bayan ay may pinakamalawak na

paksa at uri. Ang mga paksa nito'y nagbibigay hayag sa damdamin, kaugalian,
karanasan, relihiyon, at kabuhayan.

Ang mga sumusunod ay mga halimbawa ng ibat ibang uri nito.

Ang talindaw ay awit sa pamamangka

Ang tamuneneg koy lumuha sa bundok
Kasabay ang taghoy ng luhat himutok,
Luhay nagging dagat,along sumalpok,
Ang tamuneneng koy sadyang napalaot.

Ako namang itoy hunahanap ng daong

At kusang tumugpa sa gitna ng alon,
Natagpu-tagpuan sigwa at daluyong,
Ang tamuneneng koy kung saan nataboy.

Mana isang araw humampas ang hangin

Dine sa dibdib ko na nahihilahil,
Kaya pala gayon ay si Tamuneneng
Nasa aking pusot doon nahihimbing.

Hayo,mga kasama,at akoy tulungan,

18

Sa dagat itawid itong kapalaran,

Kung tayoy palarinng dumating sa pampang
Ang Tamuneneng koy ating kalangitan.

Hala,pagod ay tiisin,
Ang lahat ng hirap,pag-aralang bathin,
Palayu-layo man kung ating ibigin,
Daig ang malapit na ayaw lakbayin.

Nagbuhat sa panayam ni Inigo Ed.Regalado,ang Panulaang Tagalog na

binigkas noong ika-18 ng agosto,1943.

ang Uyayi o Hele ito ay awit na pampatulog ng sanggol.

Meme na bunso ko
Ang tatay moy wala rito
Nagpunta sa ibayo
Bumili ng puto
Ipakakain sa iyo.
Matulog ka na bunso
Ama moy malayo
Hindi ka masundo
At may buwaya sa pulo.

19

---Louie Jon A. Sanchez

ang Ihiman/Diona-awit sa pangkasal

- DIONA: Ang diona ay isang katutubong anyo ng tula na binubuo ng pitong

pantig kada taludtod, tatlong taludtod kada saknong at may isahang tugmaan.
Halimbawa:
MAyac aco sa masiguing
Ang malubay na ang aquin
Malayo ang madarating.
Buhat sa Vocabulario de la Lengua Tagala nina Juan Noceda at Pedro
San Lucar,d.111.

Kumintang
Ang nuno nating lahat
Sa kulog di nasindak
Punuhunan ng buhay, hirap.
Upang tayong mga anak
Mabuhay nang mapanatag.

20

Itong ating kabukiran

Sampung buhay at tahanan
Ibig nilang kuning tunay,
Maagaw sa ating kamay,
Tayo bagay mag-aasal
Gayong buhay, tila patay?

Halina nga at usigin

Ang aliktiya, mga haling,
Ipagtanggol ang bukirin
Ang mga anak natin;
Tayo namay may patalim
Dugot buhay puhunanin

Carinosa ( Bisaya)
O mga Pulong Bisaya ng aking puso,
Ang langit moy may pang akit sa aking kaluluwa

21

Ang mga awit moy may tanging kariktan

Nakapapawi sa pighating alinman.
Matamis na lupain ng aking mga pangarap
Ikaw ay isang makinang na bituin
Sa watawat nating nagppaningning
Dadansoy
Dadansoy, iiwan ko ikaw
Tutungo sa malayong bayan,
Sakaling hanapin ang mahal
Dalawin lamang sa Payaw.
Sarong Banggi ( Bicolano)
Sarong banggi
Sa higdaan
Nakadangog ako
Hinunihin sarung gamgam
Sa luba ko katurungan
Bako kundi simong boses iyop palan.
Dagos ako bangon
Si sakuyang mata iminuklat
Kiadtong kadikluman
Nin banggi ako
Nangalog-kalag
Kasu ihiling ko si sakuyang manok
Sa itaas, simong lawog
Nahihiling ko maliwanag
Kadtung kadikluman
Kan mahiling taka
Mamundo kung puso
Tolos na nag-ogma
Minsan di nahaloy
Itong napagmasdan
Sagkud nuarin pa man
Dai ko malilingwan

22

TULA SA PANAHON NG
KASTILA

TAGA-ULAT:
Catherine Gavin

MGA PANULAAN SA PANAHON NG KASTILA

23

Tulang Pasalaysay
Awit at Korido
- ito ay tungkol sa mga paksang may kinalaman sa
pakikipagsapalaran ng mga kilalang tao sa mga kaharian tulad ng
hari, reyna, prinsipe, prinsesa, duke, konde at iba pang dugong
mahal na ang layunin ay palaganapin ang Kristiyanismo. Ang mga
awit at kurido ay dala rito ng mga Kastila.
Hal. ng Awit: DOCE PARES SA KAHARIAN NG FRANCIA
DOCE PARES SA KAHARIAN NG FRANCIA
Palaging lagad ay biglang nalagot,
sa tukoy ng nasa siyang ilalagos,
upang hanggang wakas nang ating masayod,
sasapitin ngayon bayaning guerreros.
Bayang Herusalem ng unang panahon,
ang gumugubyernoy patriyarka Aaron,
nang salakayin at bigyang linggatong,
taga-Zaragosang mga morong buhong.
Nang mabalitaan nitong patriyarka,
na ang Herusalem daratnang pangamba,
nagpapadala agad sulat sa Francia,
sa kay Carlo Magno bayani sa giyera.
Matatag ang liham nitong emperador,
biglang iginayak ang kaniyang kampon,
at ang tanang Pares tinugo ang layon,
naligaw sa lagad ng daang patuloy.
Naging tatlong buwan ang tropa sa landas,
sa kay Carlo Magno nang itoy matatap,
na sa tutunguhiy silay siyay nalilinsad,
pagdakay nagwikang manalangin lahat.
Sa puspos at taos na panalangin,
sa Diyos at inang kanilangdaing,
sari-saring ibon ang nagbigay aliw.
Huning kinakanta nilang pakinggan,

24

tropay magtuloy nat silay siyang sundan,

sa marinig ito niyong kalahatan,
lumakad na silat pawing nagdiwang.
Hal. ng Korido: BUHAY NA PINAGDAAN NI DONYA MARIA
BUHAY NA PINAGDAAN NI DONYA MARIA
May sinasabi noong una
doon sa Reyno ng Murcia,
yaong hari at monarka,
na may tatlong anak siya.
Sabihin ang kariktan
huwag sa talat buwan
silay pinagkakaguluhan
prinsipe sa madlang bayan.
Ditoy bayaan ko muna
mga kariktat ganda
ang aking ipagbabaya
nasapit ng haring ama.
Itong haring nagkasakit
buong bayay naligalig
tanang medikoy nananhik
ay wala ring nasasapit.
Malaking pagkagulo
medico at siruhano
sampung sa iba pang reyno
naparoon at dumalo.
Anoy sa hinibik-hibik
ng hiningang mapapatid,
may narinig siyang boses
na nanggaling sa langit.
May isang aha sang badya
na naroon sa aplaya,
kung ang gagamot ay siya,
walang liwag gagaling ka.
Boses ay muling nangusap
ito ay ipinahayag,
kung sa hingi koy papayag,
gagaling kang walang liwag.
Alin man sa tatlo baga

25

mga anak mong dalaga,

sa ahas ay mag-asawa
walang liwag gagaling ka.

Tulang Patnigan
Duplo
- ito ay isang laro sa tula o isang paligasahan sa husay sa
pagbigkas at pangangatwiran nang patula. Hango ang
pangangatwiran sa bibliya, mga salawikain at mga kasabihan.
Karagatan
- ito ay isang laro sa tula o isang paligsahan sa pagtula na kabilang
sa tinatawag na libangang tinatanghal na ang taglay na pamagat
ay naggaling sa isang alamat ng singsing ng isang dalaga na
nahulog sa dagat.
Balagtasan
- tagisan ito ng talino sa pagbigkas ng tula, bilang pangangatwiran
sa isang paksang pagtatalunan. Itoy sa karangalan ni Francisco
Balagtas Baltazar.
Awiting Bayan
Oyayi o Hele
- awit sa pagpapatulog ng sanggol
Talindaw
-awit ng mangingisda
Soliranin
- awit sa pagsasaka
Kumintang o Tagumpay
- awit sa pakikidigma
Kundiman
- awit ng pag-ibig
Diona
- awit sa kasal
Karunungang Bayan

26

 Salawikain
- nagpapahayag ng kagandahang-asal.
Hal: Ang kasipagan ay kapatid ng kariwasaan.
Kasabihan
- ginagamit kapag nilalaro ang mga bata.
Hal:, Putak, putak
Batang duwag
Matapang kat
Nasa pugad.
Bugtong
- patula at patalinghaga.
Hal: Dalawang katawan, Tagusan ang tadyang.
Sagot: hagdan
Palaisipan
- isang suliranin na sinusubok ang katalinuhan ng lumulutas
Hal: May isang bola sa mesa,
Tinakpan ito ng sombrero.
Paano nakuha ang bola ng di
Man lang nagalaw ang Sombrero?
Sagot: May butas ang ibabaw ng sombrero
Bulong
- ginagamit sa pangkukulam at sa mga enkanto, panggagamot, paghingi ng
tulong paumanhin
Hal: Ikaw ang nagnanakaw ng bigas ko
Lumuwa sana ang mga mata mo.
Mamaga sana ang katawan mo.
Patayin k ang mga anito.

27

Tula sa Panahon ng
Propaganda

TAGA-ULAT:
Abdul Rashid M. Alao

Tula sa Panahon ng Propaganda(1872-1896)

Tula sa Panahon ng Pagbabagong-Isip

28

Mapapansin na ang panitikan sa panahon na ito ay karaniwang

tumutuligsa sa pagmamalabis ng kapangyarihan ng gobyernong kolonyal,
Nagkikintal ng pagkamakabayan, Humihingi ng reporma, Humuhubog ng sariling
pagkakakilanlan ng mga Pilipino (pinauso ang pagtukoy sa mamayan ng
Pilipinas na Filipino; ikinarangal ang pagiging indio), nakasulat sa Espanyol
( dahil gusto nilang magbago ang mga kastila.)
Ang kilusang Propaganda
Ang kilusang ito ay binubuo ng pangkat ng mga intelektuwal sa
gitnang uri na tulad nina Jose Rizal, Marcelo H. del Pilar, Graciano Lopez
Jaena, Antonio Luna, Mariano Ponce, Jose Ma. Panganiban, Pedro Paterno,
at iba pa. paghingi ng reporma o pagbabago gaya ng mga sumusunod ang
layunin ng kilusang ito.
1. Magkaroon ng pantay-pantay na pagtingin sa mga Pilipino at kastila sa
ilalim ng batas.
2. Gawin lalawigan ng Espanya ang pilipinas.
3. Panumbalikin ang pagkakaroon ng kinatawang Pilipino sa Korte ng
Espanya.
4. Gawing mga Pilipino ang mga Kura paroko.
Ibigay ang kalayaan ng mga Pilipino sa pamamahayag, pananalita, pagtitipon o
pagpupulong, at pagpapahayag ng kanilang mga karaingan

Mga Akdang tula ni Rizal

a. Mi Ultimo Adios (Ang huli kong paalam)- ito ay kanyang isinulat
noong siya ay nakakulong sa fort Santiago ipinalalagay ng
marami

na

ang

tulang

ito

ay

maihahanay

sa

lalong

pinakadakilang tula sa daigdig.

29

b. A la Juventud Filipino (Sa kabataang Pilipino)- ito ay isang

tulang inihandog niya sa mga kabataang pilipinong nag-aaral sa
Pamantasan ng Santo Tomas.
c. Mi Piden Versos (Hinilingan nila ako ng mga tula)- ang tulang
sinulat at nailathala ni Rizal sa Europa noong 1882. Ang tulang
ito ay nagpapahayag ng mga di pangkaraniwang kalaliman ng
damdamin.
d. A las Flores De Heidelberg(Sa mga Bulaklak ng Heidelberg)ang
tulang sinulat at nailathala ni Rizal sa Europa noong 1882. Ang
tulang ito ay nagpapahayag ng mga di pangkaraniwang
kalaliman ng damdamin.

Dr. Jose Rizal

MI ULTIMO ADIOS
Ni Dr. Jose Rizal 1896 ( Kastila, Ingles, Filipino )
( Orihinal na Bersyon)

Adis, Patria adorada, regin del sol querida,

Perla del mar de oriente, nuestro perdido Edn!
A darte voy alegre la triste mustia vida,

30

Y fuera ms brillante, ms fresca, ms florida,

Tambin por ti la diera, la diera por tu bien.

En campos de batalla, luchando con delirio,

Otros te dan sus vidas sin dudas, sin pesar;
El sitio nada importa, ciprs, laurel o lirio,
Cadalso o campo abierto, combate o cruel martirio,
Lo mismo es si lo piden la patria y el hogar.

Yo muero cuando veo que el cielo se colora

Y al fin anuncia el da tras lbrego capuz;
si grana necesitas para teir tu aurora,
Vierte la sangre ma, derrmala en buen hora
Y drela un reflejo de su naciente luz.

Mis sueos cuando apenas muchacho adolescente,

Mis sueos cuando joven ya lleno de vigor,
Fueron el verte un da, joya del mar de oriente,
Secos los negros ojos, alta la tersa frente,
Sin ceo, sin arrugas, sin manchas de rubor

31

Ensueo de mi vida, mi ardiente vivo anhelo,

Salud te grita el alma que pronto va a partir!
Salud! Ah, que es hermoso caer por darte vuelo,
Morir por darte vida, morir bajo tu cielo,
Y en tu encantada tierra la eternidad dormir.

Si sobre mi sepulcro vieres brotar un da

Entre la espesa yerba sencilla, humilde flor,
Acrcala a tus labios y besa al alma ma,
Y sienta yo en mi frente bajo la tumba fra,
De tu ternura el soplo, de tu hlito el calor.

Deja a la luna verme con luz tranquila y suave,

Deja que el alba enve su resplandor fugaz,
Deja gemir al viento con su murmullo grave,
Y si desciende y posa sobre mi cruz un ave,
Deja que el ave entone su cntico de paz.

Deja que el sol, ardiendo, las lluvias evapore

Y al cielo tornen puras, con mi clamor en pos;
Deja que un ser amigo mi fin temprano llore

32

Y en las serenas tardes cuando por m alguien ore,

Ora tambin, oh Patria, por mi descanso a Dios!

Ora por todos cuantos murieron sin ventura,

Por cuantos padecieron tormentos sin igual,
Por nuestras pobres madres que gimen su amargura;
Por hurfanos y viudas, por presos en tortura
Y ora por ti que veas tu redencin final.

Y cuando en noche oscura se envuelva el cementerio

Y solos slo muertos queden velando all,
No turbes su reposo, no turbes el misterio,
Tal vez acordes oigas de ctara o salterio,
Soy yo, querida Patria, yo que te canto a ti.

Y cuando ya mi tumba de todos olvidada

No tenga cruz ni piedra que marquen su lugar,
Deja que la are el hombre, la esparza con la azada,
Y mis cenizas, antes que vuelvan a la nada,
El polvo de tu alfombra que vayan a formar.

33

Entonces nada importa me pongas en olvido.

Tu atmsfera, tu espacio, tus valles cruzar.
Vibrante y limpia nota ser para tu odo,
Aroma, luz, colores, rumor, canto, gemido,
Constante repitiendo la esencia de mi fe.

Mi patria idolatrada, dolor de mis dolores,

Querida Filipinas, oye el postrer adis.
Ah te dejo todo, mis padres, mis amores.
Voy donde no hay esclavos, verdugos ni opresores,
Donde la fe no mata, donde el que reina es Dios.

Adis, padres y hermanos, trozos del alma ma,

Amigos de la infancia en el perdido hogar,
Dad gracias que descanso del fatigoso da;
Adis, dulce extranjera, mi amiga, mi alegra,
Adis, queridos seres, morir es descansar.

Salin sa Filipino
Ang Huling Paalam
Paalam, sintang lupang tinubuan,

34

bayang masagana sa init ng araw,

Edeng maligaya sa amiy pumanaw,
at perlas ng dagat sa dakong Silangan.

Inihahandog ko nang ganap na tuwa

sa iyo yaring buhay na lanta nat aba;
naging dakila may iaalay rin nga
kung dahil sa iyong ikatitimawa.

Ang nanga sa digmaan dumog sa paglaban

handog din sa iyo ang kanilang buhay,
hirap ay di pansin at di gunamgunam
ang pagkaparool o pagtagumpay.

Bibitayat madlang mabangis na sakit

o pakikibakang lubhang mapanganib,
pawang titiisin kung ito ang nais
ng bayat tahanang pinakaiibig.

Akoy mamamatay ngayong minamalas

ang kulay ng langit na nanganganinag
ibinababalang araw ay sisikat,
sa kabila niyang mapanglaw na ulap.

35

Kung dugo ang iyong kinakailangan

sa ikadidilag ng iyong pagsilang,
dugo koy ibubot sa isa man lamang
nang gumigiti mong sinag ay kuminang.

Ang mga nasa ko, mulang magkaisip,

magpahanggang ngayong maganap ang bait,
ang ikawy makitang hiyas na marikit
ng dagat Silangan na nakaliligid.

Noo moy maningning at sa mga mata

mapait na luha bakas may wala na,
wala ka ng poot, wala ng balisa,
walang kadunguat munti mang pangamba.

Sa sandaling buhay maalab kong nais

ang kagalingan mot ang paiwang sulit
ng kaluluwa kong gayak ng aalis,
ginhaway kamtan mo. Anong pagkarikit!

Nang maabat ikawy mapataas lamang,

mamatay at upang mabigyan kang buhay,

36

malibing sa lupang puspos ng kariktat

sa silong ng iyong langit ay mahimlay.

Kung sa ibang araw ikawy may mapansin

nipot na bulaklak sa aba kong libing,
sa gitna ng mga damong masisinsin,
hagkat ang halik moy itaos sa akin.

Sa samyo ng iyong pagsuyong matamis,

mataos na taghoy ng may sintang dibdib,
bayang tumaggap noo ko ng init,
na natatabunan ng lupang malamig.

Bayaan mong akoy malasin ng buwan

sa liwanag niyang hilaw at malamlam;
bayaang ihatid sa aking liwayway
ang banaag niyang dagling napaparam.

Bayaang humalik ang simoy ng hangin;

bayaang sa huning masayay awitin;
ng darapong ibon sa kurus ng libing
ang buhay payapang ikinaaaliw.

37

Bayaang ang araw na lubhang maningas

pawiin ang ulan, gawing pawang ulap,
maging panginuring sa langit umakyat,
at ang aking daing ay mapakilangkap.

Bayaang ang aking maagang pagpanaw,

itangis ng isang lubos na nagmamahal;
kung may umalala sa akin ng dasal,
akoy iyo sanang idalangin naman.

Idalangin mo rin ang di nagkapalad,

na nangamatay nat yaong nangaghirap
sa daming pasakit, at ang lumalanghap
naming mga ina ng luhang masaklap.

Idalangin sampo ng bawat ulila

at nangapipiit na tigib ng dusa;
idalangin mo ring ikawy matubos na
sa pagkaaping laong binabata.

Kung nababalot na ang mga libingan

ng sapot na itim ng gabing mapanglaw,
at wala ng tanod kundi pawang patay,

38

huwang gambalain ang katahimikan.

Pagpitaganan mo ang hiwagang lihim,

at mapapakinggan ang tinig marahil,
ng isang salteryo: Ito ngay ako ring
inaawitan ka ng aking paggiliw.

Kung ang libingan ko'y limot na ng madla

ay wala nang kurus at bato mang tanda
sa nangagbubukid ay ipaubayang
bungkalit isabog ang natipong lupa.

Ang mga abo koy bago pailanlang

mauwi sa wala na pinanggalingan,
ay makaulit munang parang kapupunan
ng iyong alabok sa lupang tuntungan.

Sa gayoy wala ng anoman sa akin,

na limutin mo nat aking lilibutin
ang himpapawid mo kaparangat hangin
at ako sa iyoy magiging taginting.

Bango, tinig, higing, awit na masaya

39

liwanag at kulay na lugod ng matat

uulit-ulitin sa tuwi-tuwina
ang kataimtiman ng aking pag-asa.

Sintang Pilipinas, lupa kong hinirang,

sakit ng sakit ko, ngayon ay pakinggan
huling paalam ko't sa iyo'y iiwan
ang lahat at madlang inirog sa buhay.

Akoy yayao na sa bayang payapa,

na walang alipit punong mapang-aba,
dooy di nanatay ang paniniwala
at ang naghahari'y Diyos na dakila.

Paalam anak, magulang, kapatid,

bahagi ng pusot unang nakaniig,
ipagpasalamat ang aking pag-alis
sa buhay na itong lagi ng ligalig.

Paalam na liyag, tanging kaulayaw,

taga ibang lupang aking katuwaan;
paaalam sa inyo, mga minamahal;
mamatay ay ganap na katahimikan

40

Wikang Kastila
A La Juventud Filipina

Salin sa Filipino
Sa Kabataang Pilipino
Itaas ang iyong noong aliwalas

Alza su tersa frente,

ngayon, Kabataan ng aking pangarap!

Juventud Filipina, en este dia!

ang aking talino na tanging liwanag

Luce resplandeciente

ay pagitawin mo, Pag-asa ng Bukas!

Tu rica gallardia,
Bella esperanza de la Patria Mia!

Ikaw ay lumitaw, O Katalinuhan

magitang na diwang puno sa isipan

Vuela, genio grandioso,

mga puso nami'y sa iyo'y naghihintay

Y les infunde noble pensamiento,

at dalhin mo roon sa kaitaasan.

Que lance vigoroso,

Mas rapido que el viento,

Bumaba kang taglay ang kagiliw-giliw

Su mente virgen al glorioso asiento.

na mga silahis ng agham at sining

mga Kabataan, hayo na't lagutin

Baja con la luz grata

ang gapos ng iyong diwa at damdamin.

De las artes y ciencias a la arena,

Juventud, y desata

Masdan ang putong na lubhang makinang

La pesada cadena

sa gitna ng dilim ay matitigan

Que tu genio poetico encadena.

maalam na kamay, may dakilang alay

sa nagdurusa mong bayang minamahal.

Ve que en la ardiente zona

41

Do moraron las sombras, el hispano

Ikaw na may bagwis ng pakpak na nais

Esplendente corona,

kagyat na lumipad sa tuktok ng langit

Con pia sabia mano,

paghanapin mo ang malambing na tinig

Ofrece al hijo de este suelo indiano.

doon sa Olimpo'y pawang nagsisikap.

Tu, que buscando subes,

Ikaw na ang himig ay lalong mairog

En alas de tu rica fantasia,

Tulad ni Pilomel na sa luha'y gamot

Del Olimpo en las nubes

at mabisang lunas sa dusa't himuntok

Tiernisima poesia

ng puso at diwang sakbibi ng lungkot

Mas sabrosa que nectar y ambrosia.

Ikaw, na ang diwa'y makapangyarihan
Tu, de celeste acento,

matigas na bato'y mabibigyang-buhay

Melodioso rival Filomena,

mapagbabago mo alaalang taglay

Que en variado concento

sa iyo'y nagiging walang kamatayan.

En la noche serena
Disipas del mortal la amarga pena.

Ikaw, na may diwang inibig ni Apeles

sa wika inamo ni Pebong kay rikit

Tu que la pena dura

sa isang kaputol na lonang maliit

Animas al impulso de tu mente ,

ginuhit ang ganda at kulay ng langit.

Y la memoria pura
Del genio refulgente

Humayo ka ngayon, papagningasin mo

Eternizas con genio prepotente.

ang alab ng iyong isip at talino

maganda mong ngala'y ikalat sa mundo

42

Y tu, que el vario encanto

at ipagsigawan ang dangal ng tao.

De Febo, amado del divino Apeles,

Y de natura el manto

Araw na dakila ng ligaya't galak

Con magicos pinceles

magsaya ka ngayon, mutyang Pilipinas

Trasladar al sencillo lienzo sueles.

purihin ang bayang sa iyo'y lumingap

at siyang nag-akay sa mabuting palad.

Corred! que sacra llama

Del genio el lauro coronar espera,
Esparciendo la Fama
Con trompa pregonera
El nombre del mortal por la ancha
espera.

Dia, dia felice,

Filipinas gentil, para tu suelo!
Al Potente bendice
Que con amante anhelo
La ventura te envia y el Consuelo.

Wikang Kastila
Me Piden Versos
Piden que pulse la lira
Ha tiempo callada y rota:

43

Si ya no arranco una nota

Ni mi musa ya me inspira!
Balbuce fra y delira
Si la tortura mi mente;
Cuando re solo miente;
Como miente su lamento:
Y es que en mi triste aislamiento
Mi alma ni goza ni siente.
Hubo un tiempo ... y es verdad!
Pero ya aquel tiempo huy,
En que vate me llamo
La indulgencia a la amistad.
Ahora de aquella edad
El recuerdo apenas resta
Como quedan de una fiesta
Los misteriosos sonidos
Que retienen los odos
Del bullicio de la orquesta.
Soy planta apenas crecida
Arrancada del Oriente,
Donde es perfume el ambiente,
Donde es un sueo la vida:
Patria que jams se olvida!
Enseronme a cantar
Las aves, con su trinar;
Con su rumor, las cascadas;
Y en sus playas dilatadas,
Los murmullos de la mar.
Mientras en la infancia ma
Pude a su sol sonrer,
Dentro de mi pecho hervir
Volcn de fuego senta;
Vate fu, porque quera
Con mis versos, con mi aliento,
Decir al rpido viento:
Vuela; su fama pregona!
Cntala de zona en zona;
De la tierra al firmamento!
La dej! ... mis patrios lares.
Arboldespojado y seco!
Ya no repiten el eco
De mis pasados cantares

44

Yo cruc los vastos mares

Ansiando cambiar de suerte,
Y mi locura no advierte
Que en vez del bien que buscaba,
El mar conmigo surcaba
El espectro de la muerte.
Toda mis hermosa ilusin,
Amor, entusiasmo, anhelo,
All quedan bajo el cielo
De tan florida regin:
No pidis al corazn
Cantos de amor, que esta yerto;
Porque en medio del desierto
Donde discurro sin calma,
Siento que agoniza el alma
Y mi nmen est muerto.

45

Wikang Kastila
A Las Flores De Heidelberg

Id a mi patria, id, extrangeras flores,

sembradas del viajero en el camino,
y bajo su azul cielo,
que guarda mis amores,
contad del peregrino
la fe que alienta por su patrio suelo!
id y decid ... decid que cuando el alba
vuestro caliz abrio por vez primera
cabe el Neckar helado,
le visteis silencioso a vuestro lado
pensando en su constante primavera.
Decid que cuando el alba,
que roba vuestro aroma,
cantos de amor jugando os susurraba,
el tambien murmuraba

46

cantos de amor en su natal idioma;

que cuando el sol la cumbre
del Koenigsthul en la manana dora
y con su tibia lumbre
anima el valle, el bosque y la espesura,
saluda a ese sol aun en su aurora,
al que en su patria en el cenit fulgura !
y contad aquel dia
cuando os cogia al borde del sendero,
entre ruinas del feudal castillo,
orilla al Neckar, o a la selva umbria.
Contad lo que os decia ,
cuando, con gran ciudado
entre las paginas de un libro usado
vuestras flexibles hojas oprimia.

Llevad, llevad, oh flores !

amor a mis amores
paz a mi pais y a su fecunda tierra,
fe a sus hombres, virtud a sus mujeres,
salud a dulces seres
que el paternal, sagrado hogar encierra ...

47

Cuando to queis la playa,

el beso os imprimo
depositadlo en ala de la brisa,
por que con ella vaya
y bese cuanto adora, amo y estimo.

Mas ay llegareis flores,

conservareis quizas vuestras colores,
pero lejos del patrio, heroico suelo
a quien debeis la vida:
que aroma es alma, y no abandona el cielo,
cuya luz viera en su nacer, ni olvida.

Salin sa Filipino
Sa Mga Bulaklak Ng Heidelberg
Pumaroon kayo sa mutya kong bayang pinakamamahal,
O mga bulaklak na hasik sa landas niyong manlalakbay,
At doon, sa silong ng maaliwalas na langit na bughaw,
Sa mga mahal ko'y di nagpapabaya't laging nagbabantay,
Inyong ibalita itong pananalig na sa puso'y taglay
Ng abang lagalag na di lumilimot sa nilisang bayan.

48

Pumaroon kayo, inyong ibalitang madilim-dilim pa,

Kung kayo, sa bati ng bukang-liwayway, ay bumubukad na,
Sa pampang ng Neckar na lubhang malamig ay naroon siya,
At sa inyong tabi'y inyong namamasid na parang estatuwa,
Ang Tagsibol doong hindi nagbabago'y binubulay niya.

Inyong ibalitang kung sinisingil na ng bukang-liwayway

Ang buwis na bango ng inyong talulot pag ngiti ng araw,
Habang bumubulong ang bagong umagang halik ang kasabay
Ng "Kung inyo lamang nababatid sana yaring pagmamahal!"
Siya'y may bulong ding inaawit-awit sa katahimikan,
Kundiman ng puso na sa kanyang wika'y inyong napakinggan.

At kung sa taluktok niyong Koenigsthul ay humahalik na

Ang mapulang labi ng anak ng araw sa pag-uumaga,
At ang mga lambak, gubat at kahuya'y binubusog niya
Sa daloy ng buhay na dulot ng sinag na malahininga,
Yaong manlalakbay ay bumabati ring puspos ng ligaya
Sa araw, na doon sa sariling baya'y laging nagbabaga.

At ibalita rin na nang minsang siya'y naglalakad-lakad

Sa pampang ng Neckar ay pinupol kayo sa gilid ng landas,
Doon sa ang tanod ay ang mga guhong bakas ng lumipas,

49

Na nalililiman ng maraming punong doo'y naggugubat.

Ibalita ninyo kung paanong kayo'y marahang pinupol,

Pinakaingatang huwag masisira ang sariwang dahon,
At sa kanyang aklat ay ipinaloob at doon kinuyom,
Aklat ay luma na, datapuwa't kayo'y naroon pa ngayon.

Hatdan, hatdan ninyo, O pinakatanging bulaklak ng Rin,

Hatdan ng pag-ibig ang lahat ng aking nga ginigiliw,
Sa bayan kong sinta ay kapayapaan ang tapat kong hiling,
Sa kababaihan ay binhi ng tapang ang inyong itanim;
Pagsadyain ninyo, O mga bulaklak, at inyong batiin
Ang mga mahal kong sa tahanang banal ay kasama namin.

At pagsapit ninyo sa dalampasigan ng bayan kong irog,

Bawa't halik sanang idinarampi ko sa inyong talulot
Ay inyong isakay sa pakpak ng hanging doo'y lumilibot,
Upang sa lahat nang iginagalang ko't sinisitang lubos
Nawa'y makasapit ang halik ng aking pag-ibig na taos.

Maaaring doo'y makarating kayong taglay pa ang kulay,

Subali't ang bango'y wala na marahil at kusang pumanaw,
Wala na ang samyong sa talulot ninyo'y iningatang yaman,

50

Pagka't malayo na sa lupang sa inyo'y nagbigay ng buhay;

Iwing halimuyak ang inyong kaluluwa, at di malilisan
Ni malilimot pa ang langit na saksi nang kayo'y isilang.

1. Marcelo H. Del Pilar

Si Marcelo H. del Pilar ay kilalang-kilala sa kanyang mga
sagisag na panulat na Plaridel, Pupdoh, Piping Dilat, at Dolores
Manapat. Siyay isinilang sa Cupang, San Nicolas, Bulakan. Ang
kanyang mga magulang ay sina Julian H. del Pilar. Kilalang
manunulat sa Wikang Tagalog, at ginang Biasa Gatmaitan. Kapatid
niya ang paring si P. Toribio H. del pilar na ipinatapon sa Marianas
noong 1872. Marami silang magkakapatid at dahil doon ang ginawa
ni Plaridel ay hindi tumanggap ng mana at ang nauukol sa kanya
ay ibinigay sa mga kapatid.
Gumamit ng mga sagisag-patnugot na:
o Plaridel
o Pupdoh
o Piping Dilat
o Dolores Manapat
Mga Akdang tula ni Marcelo H. del Pilar
Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas- isang tulang
nagsasaad ng paghingi ng pagbabago ngunit ang
Espanya ay napakatanda at napakahina na upang
magkaloob ng anumang tulong sa pilipinas. Ang tulang

51

itoy katugunan sa tula ni Herminigildo Flores na hibik sa

Pilipinas, sa Inang Espanya.
Dupluhan- itoy katipunan ng maiigsing tula at pang-aapi
ng mga prayle sa pilipinas.
Pasyong dapat ipag-alab ng puso ng mga taong babasa.
Marcelo H. Del Pilar
Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas
Puso koy nahambal ng aking marinig
bunso, ang taghoy mot mapighating hibik,
wala ka, anak kong, sariling hinagpis
na hindi karamay ang in among ibig.
Wala kang dalita, walang sa kahirapan
na tinitiis kang di ko dinaramdam:
ang buhay moy bunga niring pagmamahal,
ang kadustaan moy aking kadustaan.
Pagsilang mo, bunso, sa sangmaliwanag
nang panahong akoy di pa nagsasalat
walang inadhika ang in among liyag
kundi puspusin ka ng ginhawat galak.
Sa awa ng langit ikaw ay sagana
ng sukat iyamang malalagong lupa,
lahat ng pananim wala mang alaga
sa kaparangan moy tumutubong kusa.
Ang tabakot kape, palay, tinat bulak
abaka at tuboy kailangang lahat,
sa mga lupa moy tantong naggugubat
itong sa sangmundoy hirap mahagilap.
Sarisaring kalap na sakdal ng tibay
sakdal ng la-laki sa dikit ay sakdal;
hindi makikita sa sangdaigdigan,
ngunit sa budok moy nangagkalat lamang.
Ang asupret tingga, ang tanso at bakal
ang ginto at pilak ay nangahuhukay
sa mga lupa mot sa dagatan namay
sarisaring perlas ang matatagpuan.

52

Tantong naliligid ang mga lupa mo

ng dagat ng Chinat dagat Pacifico
balang mangangalakal sa buong sangmundo
pawang naakit dumalaw sa iyo.
Talaga nga manding ikaw ang hantungan
ng sa ibang nasyong sinimpang puhunan;
ikaw ngat di iba dapat makinabang
nang yaman sa iyoy gawad ng Maykapal.
Sa gayoy kailangan mata moy mamulat
isip ay gisingit nang makatalastas
ng sukat asaliing ipagkakapalad
sa buhay na itot nang di ka maghirap.
Akong iyong inay taga-tupad bilang
ng mga tadhana ng Poong Maykapal,
ipinaiwi kat ang hangad ko lamang
musmos na isip moy sakiting aralan.
Ituro sa iyo ang utang na loob
sa nagkakandiling maawaing Diyos;
matuto ka namang sumambat umirog,
puso mo sa kanyay huwag makalimot.
At para mo na ngang pasalamat bilang,
makapagtanggol ka sa kapanahunan
ng aring tinamot maapamahalaan
tapat na paggamit ng santong katwiran.
Ang tagapagturoy pinakapili ko,
hinirang sa lalong mabait na tao;
akoy nabighanit umaasang totoo
sa may sinumpaang mahigpit na boto.
Ang lahat ng prayle ay may sinumpaan
sa harap ng Diyos, na anakiy tunay,
na ito raw mundoy kusang tatalikdan,
kusang tumatangi sa lahat ng yaman.
Saan di nga baga, bunsong ginigiliw;
prayle ang siyang aking hihirangin
na tagapag-iwi blang taga-tingin
sa iyot nang di ka baga pagliluhin.

53

Mahigit na ngayon tatlong daan taon

na iniiwi kang prayle ang may kandong;
katiwala akong sa gayong panahon
ang isip mot yaman namay yumayabong.
Katiwala akong nagpapanuto ka
sa landas ng iyong sukat iginhawa;
katiwala akong dangal mot ligaya
ngayoy tinatanghal na walang balisa.
Tatlong sacerdote ang ipinabitay,
bukod sa maraming pinahihirapan,
at dili umanoy nakapipigil daw
ng iyong ligaya, bunsong minamahal.
Hindi ko ininot ang buo kong asa
ay pagmamasakit ang ginawa nila,
sa pagkabuhay mot hindi ko napunang
magdarayang udyok ng masamang pita.
Sa abang-aba kot laking kamalian!
laking pagkasawi! laking kadustahan!
ng ipagpabaya sa kapahamakan,
ang dapat mahaling usbong niring buhay.
Ngayon ko nga lamang, bunso, natalastas
na ang nangaaba at kinulang palad
ay pawing mabait, pawing nagsisikap
dangal tat katwiray igalang ng lahat.
Prayley napoot sa magandang nais
ng sa atiy tapat kung magmalasakit
ngayon ko natanto, ngayon ko nabatid
ang kandili niyay bagkus panggagahis,
Sa kayamanan moy sila ang sumamsam
ngalan pa ng Diyos ang sinasangkalan
at dinadaya kang di mo raw kakamtam
ang langit kung hindi sila ang bayaran.
Di ka raw titingnan ngMahal na Birhen
kung di ka bumili ng sintas at kalmen;
pag hindi mainam ang pagpapalibing
ang harap ng Diyos, hindi sasapitin.
Sa paniniwala ng mga anak mo,

54

maraming naghirap, at nasa kombento

ang kanilang yamat silay ingkilino
na namumuwisan sa paring natuto.
Ang lupang nilawag at pinaghirapan
ng magulang nilat mga kanunuan
ngayoy asyenda nat nahulog sa kamay
ng hindi nagpagod at di namuhunan.
Ang laki at higpit sa pana-panahon
ng pagpapabuwis ay sulung ng sulong,
makasingil lamang ay di nililingon
hirap ng magsaka;t pawis na ginugol.
Salapi at pagod ng nagsisibuwis
ay walang katumbas kung di ang maghapis,
tanghaling sagana ang hindi nagpawis,
maibaon sa utang at tumangis-tangis.
Ang lahat ng itoy ninanais sana
ng malagyang lunas ng sinta mong ina,
ngunit paanhin ko, ngayoy matanda na,
hapo na sa hirap akot walang kaya.
Ang mga balitang Legazpit Salcedo
at ibat iba pang inaasahan ko
sa pagkakalinga ng tapat sa iyo,
ngayon ay wala nat inulila tayo.
Sa nangangatirang ngaoy nabubuhay
oot may mabait, bayani at paham;
ngunit sia-silay nangag-iiringan
di magkasundo sa anumang pakay.
Sa ibig ng isay hahadlang ang iba,
sa balang kuruin ay di magkaisa
walang mangyayari tungol may halaga
sa gayoy paanong aasahan sila!
Kaya kailangan bunsong iniirog,
matutong magtiis iayon ang loob,
sa madlang dalita, kung ayaw kumilos
ang mga anak mo sa pagkakatulog.
Mga taga-rine, Pransuay, Alemanya
at iba pang nasyon ditto sa Europa

55

ay nangaghirap din sa prayle ng una

pawang nangday, pawa ring ginaga.
Kanilang nasayod lahat ng hinagpis
sa paniniwalat maling pananalig,
sa prayleng nagpanggap ng taong malinis
na nagpakadukahat nag-anyong mabait.
Bayan, palibhsang marunong mahabag,
ay nahambal ngani sa nakitang hirap,
ang prayley kinandong, pinuspos ng lingap,
ang mga kumbentoy sumaganang lahat.
Prayley hindi naman nagpapahalata
daddagat dagdagan pag-aanyong aba,
hindi napapansin lihim nilang banta
na ang namamayay kanilang mapiga.
Sapagkat ang prayley hindi kaparis
nitong mga Paring itim kung manumit,
ang prayle ay anak sa bundok at yungib
ng mga magulang na napakagipit.
Anak sa dalagitay buong pagsasalat
walang nalalamang gawaing paghahanap
kaya kailangang tuyuin ang lahat
upang manariwa ang sariling balat.
Pag may mamatay na tila mayaman
prayle ang aagap magpapakumpisal,
at inuukilkil na ang pamanahan
ng aring inumpok ay kumbento lamang.
Hinlog, kamag-anak ay dapat limutin
sa oras na iyon, siyang sasabihin,
kalulwat yaman dapat na ihain
sa praylet ng huwag impyernoy sapitin.
Ang lahat ng itoy nadaragdagan pa
ng bala-balaking panilo ng kuarta
kalmen, sintas, kordon, palibing, pamisa,
ay pawing pandukot sa maraming bulsa.
Sa gayon nang gayoy lumaki nga naman
ang ari ng praylet naghirap ang bayan;
mahalinhang bigla ng kapalaluan
ang binalatkayong kababaang asal.

56

Diyan na naninghal, diyan na nang-api

buong kataksilan ang pangyayari,
ang bawat pinuno sa prayle ang kampi
bayay namighati sa pagkaduhagi.
Ganda ng babae, ang dunong ang yaman
ay nagiging sanhi ng kapahamakan,
walang sumaklolong may kapangyarihan
sa kualitat nayuko baras ng katwiran.
Ang balang magsabi, ang balang mag-isip
ng magpaaninaw ng santong matuwid,
walang nararating kungdi ang maamis
luhay patuluin hanggang sa mainis.
Sapagkat ang balang mapaghinalaan
na sa hangad nilay di maaasahan
ay ipapahuli at pararatangan
ng salang dakilat madlang kataksilan.
At sa bilangguay agad kukulungin
sa gutom at uhaw ay papipitiin,
ang lamig ng lupay siyang babanigin
ng sa kanyang bayay natutuong gumiliw.
Hindi tutulutang magtamong liwanag
sa araw at gabi ay kahabag-habag
kung hapong-hapo na sa gayong paghirap
ay paaamining siya ngay nagsukab.
May ipinapangaw ang dalawang paa
kamay at kataway gagapusin muna,
saka tatapatan ang sakong ng baga
hanggang di umamin sa paratang nila.
At kung masunod na ang kanilang nasa
umamin sa sala ang lipos-dalita
tali nang kasunod, parusay ilalagda
sa martir ng praylet mapapanganyaya.
Ang parusa nooy samsamin ang yaman
Saka unti-unting alisan ng buhay;
Idaraan muna sa isang simbahan
Ang kinulang-palad . . . at saka sisigan.

57

Sa gitna ng plasa ay may nakahanda

na naglalalagablab na malaking siga,
diyan igagatong sa harap ng madla
ang sa kanyang bayay ibig kumalinga.
Taghoy ng sinigan at madlang kaharap
luha ng magulang, hinlog, kamag-anak
pagtangis ng madla ay walang katapat
kundi ang sa prayleng tawa at halakhak.
Yutang-yutang tao ang nanguuyam
ng panahong yaon sa gayong paraan,
ang payapat aliw noon ay pumanaw
nalipos ng luksa libo-libong bayan.
ang yaman nasamsam, buhay na nakitil
ay di babahagyat nooy walng tigil,
ang sipag ng pralye sa gawaing magtaksil.
magsabog ng dusa, gutom at hilahil.
Ano pa ngat noon ay kulang na lamang
Ang nangaulilay magpapatiwakal;
Niloob ng langit, nanangagsangguinian
at nangagkaisang silay magdamayan.
Diyata nga kaya, ang winika nila,
at wala nang lunas sa ganitong dusa?
diyata nga bagat itong binabata
sa inaanak natiy ipapamana pa?
Huwag magkagayot yayamang namalas,
na sa daang itoy nasubyang ang landas,
ay hawanin nating, sakitin ng lahat,
ilayo ang madla sa pagkapahamak.
Lalakit, babae, matanda at bata,
ngayoy manalangin, sa langit paawa,
ang santong matwid sa kusang dinusta
ay ibangon natit Diyos ang bahala.
Kanilang nilusob ang mga kombento,
prayley inusig pinutlan ng ulo,
ang balang makitang prayleng nakatakbo
kung hindi barilin, kanilang binato.
Higanti ng bayay kakila-kilabot
walang pagsiyahan ang kanilang poot,
ang mga kombentoy kanilang sinunog
inuring pugad ng masamang hayop.

58

Prayley nanglalaban, ngunit lalin kaya

sa galit ng bayan ang magiging kuta!
ang payapang dagat, pasiyang nagbala
ay walang bayaning makasasansala
Yaong bayang supil, dating mahinahon,
dating mapagtiis, at mapagpasahol,
inunos ng dusat malalaking alon
ng paghihiganti nooy luminggatong.
Walang nakapigil, walang nakasangga,
palibhasay bayan ang magpaparusa
ang mga pinunoy nawalan ng kaya,
umayon sa bayat nang di mapag-isa.
Kaya nga bunso kot magpahangga ngayon
ang Prayleng lumakad sa kanilang nayon,
kahit na bata ay nagsisipukol
inu-using nilang parang asong ulol.
Sa paraang ito, bunsong minamahal,
ang dating dinustay makatighaw-tighaw;
ang prayley lumayas, iniwan ang bayan
at muling naghari ang kapayapaan.
Ngunit hindi naman ako nagpapayo
ang ganoong paraan bagay asalin mo,
akoy walang sukat na maisaklolo,
kaya katitii, magtiis, bunso ko.
Walang natimawa sa pagka-duhagi,
na di namumuhunan ng pamamayani;
kung hindi mo kayang prayley iwaksi
magtiis ka, irog, sa palad mong imbi.
Ang mga anak moy nangagugupiling,
sa dusting lagay moy di nahihilahil,
magdarayang hibo ng kaaway na lihim
siiyang diniringig, luha moy di pansin.
Diyata ay sino ang dapat mag-adya
sa iyo, bunso ko, kung hindi nga sila?
kung sa mga anak moy di makaaasa,
walang daan, irog, kundi ang magbata.

59

Ang araw na silay magka-isang loob

at mangagkagising sa pagkakatulog;
ang araw na iyan, ang araw ng Diyos
bayay maniningil . . . Sino ang sasagot?
Kailangan bunsong, silay mahirati
sa pagmamasakit sa bayang sarili:
Kay Rizal na librong pamagat ay Noli . . .
huwag lilimuting ganito ang sabi:
Panahoy matamis sa tinubuan bayan
at pawang panglugod ang balang matanaw,
ang simoy sa bukid ay panghatid buhay,
tapat ang pag-irog, subalit ang namatay.
Alinsunod ditoy aling hirap kaya
ang sukat indahin sa pagka-kalinga,
sa sariling bayat upang matimawa,
sa madlang pahirap at sumapayapa?
Ang lahat mong anak, ginhawat dukha man,
maging taga bukid, maging taga bayan,
lalakit babae, pantas man at mangmang,
santong matwid moy dapat ipatanghal.
Walang iba, bunso, na dapat hiliin
sila ng sa iyoy tapat na pagtingin:
ang pagpapabayay pananagutan din,
sa harap ng Diyos silay sisisihin.
Mapanglaw na sumpa ng Poong May-kapal,
sa tamad na puso ay kalumbay-lumbay
kayong nagpabaya sa sariling bayan,
anyay dapat naming Aking pabayaan!
Ilayo ng langit sa ganitong sumpa
ang mga anak mo, bunsong minumutya:
sa iyoy matuto ng pagkakalinga
matutong umampat ng iyong pagluha.
Ito na nga lamang ang maisasagot
ng salantang ina sa hibik mo, irog;
sasakyan moy gipo, huwag matutulog
ang mga anak mot masigwa sa laot.

60

Dupluhan
Nagugol nang lahat, o sinta kot ibig
Ang buo kong kaya sa pagmamalasakit,
Ay hindi pinalad na maipaalis
Ang bansang lagda ng sentenciang lihis,
Katwiran lamang sa lamang sa bunying monarka,
Ang magagamit kong mabisang sandata,
Pagkat siyang lalo bang may halaga,
Sa baling may bait na punot justicia.
Ngayon sa aba kot ang tinubo lamang,
Nitong panahon sa katotohanan,
Ay mamulat ngayon ang matang nabulagan,
Sa pagkapahamak nitong pamayanan.
Sa iyong kandugan tinubuang lupa,
Pawing nalilimbag ang lalong dakila,
Sa mga utos dapat tuparin nawa
Na ika-namis na pusot gunita.
Ang kamusmusan koy kung alalahanin,
Ay iaaruga mo, bayang ginigiliw,
Halaman at bundok, yaman at bukirin,
Ay pawing naghandog ng galak sa akin.

Ipinaglihim mo nong akoy bata pa,

Ang pagkaralitang iyong binabata,
Buhay ikinublit nang di mabulisa,
Ang inang dukha mong musmos kong ligaya.
Ngayong lumaki nang loobin ng langit,
Maanyong bahala na yaring pag-iisip,
Magagandang nasay tinipon sa dibdib,
Pagtulong sa iyo bayang iniibig.
Ngayon na nga lamang, ngayon ko natatap,
Ang pagkadutsa mot naamis na palad,
Sa kaalipinan moy wala nang mahabag,
Ang gayong karaming pinagpalang anak.
Sa agos ng iyong dugong ipinawis,

61

Marami ang dukhang agad nagsikinis,

Samantalang ikaw, bayang iniibig,
Ay hapong-hapo nat puno ng gulanit.
Santong matuwid mo na iginagalang,
Ng diyos na lalong makapangyarihan
Na siya ngang dapat na magbigay ng dangal,
Bagkus ay siya pang kinukutyang tunay.
Ngunit mabuti rin at napupurihan,
Sa paghahari mo itong pamamayan,
Sapagkat nakuhang naipaaninaw,
Na dito ang pusoy di na kailangan.
Kung pahirap lamang ang ipadadala,
Ang mangag pusoy sa amiy sukat na,
Ang hulog ng langit sa bagyot kolera,
Lindol, beriberi madla pang balisa.
Salamat sa iyo, haring sakdal bangis,
Salamat sa iyong bigay na pasikat,
Kung hindi mo kayang bayay matangkilik,
Anot nagpuno kay walang pumipilit.
Pasyong dapat ipag-alab ng puso ng taong babasa
O Fraileng lubhang malupit
Na wala nang iniisip
Kundi manlupig, manggahis!
Fraileng hindi na nahapis
Sa dugo ng inocentes.
Fraileng lubha ng alisaga,
Mataas magmunakala,
At palalo kung maghaka,
Isipin mong matiyaga
Lahat mong lihis na gawa.
Fraile na lubhang suwail,
Wala munti mang panimdim,
Ang parati mong hangad din
Ang lumingaw at manikil
Siya mong minamagaling.
Di ka nagdadalang-awa
Sa bangkay ng mga dukha,

62

Ang gawa moy pawing daya,

Mang-ulol, mag-upasala,
Manlupig, mangalunya.
Fraile, iyong matatamo
Hirap, sikat sa infierno,
Hunghang, masakim na tao,
Sa apoy mo ibubunto
Pagdaya kay Hesukristo.
Maghahari kayong hayop
Na tinutulutan ng diyos,
Umaral ng liko at buktot,
Nguni tignit sumisipot
Mga Elias at Enoc
Mangugulong di-kawasa
Sa mga tao sa lupa,
Bakin ngayon namumutla,
Hindi mabigkas ang dila
At nawawalan ng diwa?
Kasakiman moy pagbawa,
Ngayon ay mag-isip kana,
Pagsisihan ang tanang sala,
At kung hindi perme ka nang
lilipad sa dinamita!
Aral:
Ang Fraile kapag may pita
Sa iyo at inoola,
Totoong minamahal ka,
Nguni kapag nangyari na,
SIkad ang pag-alaala
Ang tao hanggang mayaman,
Mga fraile ang kaibigan,
Kung mahirap na ang buhay,
O di ka makukukwaltahan,
Kulang kapang ipapindang,
Gayon nga itong mundo
Pag ma-frailet walang toto,
Pawang hilis na totoo
Ang gawin sa bulsa mo
Panggulat ay purgatorio

63

Pagkat ang tao aniya,

Ay katampatang mamunga
Ng palibing at pamisa,
Kung hindi ipadadala
Sa Solo at sa Paragua
Kristiyano, pagkatiningin
Ang budhi mo at panimdim,
Tahimik mong pagbulayin
Ang kahirapang daratnin
Kung ang Frailey di alisin.
Tayo ang pakinabang
Kung silay ipagtabuyan,
At luluwag ang pagkabuhay,
Sakit natit kadustaan
Ay pilit mababawasan.
At saka naman susulong
Kayamanan sampung dunong,
Mapapawi ang linggatong;
Sa ligalog ng panahon,
Hahalili ang hinahon.
Kaya, alin ka man at sino,
Dinggin ang aral na ito;
Ipagbilin hanggang apo
Pangingilag sa convent,
Sa Fraile pakikitungo.

2. Graciano-Lopez Jaena
isinilang noong disyembre 18, 1856, at binawian ng buhay noong Enero 20,
1896, ang isa sa pinakadakilang bayani at henyong ng pilipinas, si Graciano Lopez
Jaena. Siya ay pinagmamalaking anak ng Jaro, Iloilo, na ang katalinuhang taglay ay
hinangaan ng mga kastila at Europeo. Isa siyang kilalang manunulat at
mananlumpati sa Gintong Panahon ng Panitikan at Panananlumpati sa Pilipinas.
Siya ay nakagawa ng may 100 pananalumpati na mapaghanggang ngayon ay

64

binabasa ng mga makabagong Pilipino na tinipon at inilimbag sa imprenta ni

Remigio Garcia, dating may-ari ng tindahan ng aklat, Manila Filatica
Si Graciano Lopez Jaena ay nagkasakit ng tuberculosis at namatay sa ospital na
walang bayad sa Barcelona noong ika-20 ng Enero, 1896, labing-isang buwan bago
binaril ang malapit niyang kaibigan, si Dr. Jose Rizal, sa Luneta noong ika-30 ng
Disyembre, 1896.
3. Antonio Luna
Si Antonio Luna ay isang parmasyotikong dinakip at ipinatapon ng mga kastila sa
espanya. Sumanib siya sa kilusang propaganda at nag-ambag ng kaniyang mga
sinulat sa La Solodaridad. Ang paksa ng kanyang mga akda ay halos natutungkol sa
kaugaliang Pilipino at ang ibay tumutuligsa sa pamamalakad ng mga kastila. Ang
ginamit niyang sagisag sa panulat at Taga-ilog. Namatay siya sa gulang na 33
noong ika-7 ng Hunyo, 1899. Piatay siya diumano ng mga tauhan ni Aguinaldo,
sanhi ng mabilis niyang kabantugan na naging kaagaw niya sa pagtingin sa bayan.

A. Iba pang propagandista:

1. Mariano Ponce
SiMariano Ponce ay naging tagapamahalang patnugot, mananalambuhay,
at mananaliksik ng kilusang Propaganda. Ang kanyang mga ginamit na sagisag
sa panulat ay Tikbalang, Kalipulako, at Naning. Tungkol sa kahalagahan ng
edukasyon ang karaniwang paksa ng kanyang mga sanaysay. Inilahad din niya
ang pang-aapi ng mga banyaga at ang mga karaingan ng bayan.
2. Pedro Paterno
Si PedroPaterno ay isang iskolar, dramaturgo, mananaliksik, at nobelista
ng Kilusang Propaganda. Sumapi rin siya sa Kapatiran ng mga Mason at

65

Asociation Hispano-Pilipino upang itaguyod ang layunin ng mga Propagandista.

Siya ang unang manunulat na Pilipinong nakalaya sa sensura sa panitikan
noong huling araw ng pananakop ng mga Kastila.
Mga akdang tula :
o Sampaguitas y Poesias Varias- katipunan ng kanyang tula na nailimbag sa
Madrid.
- Sampaguitas
- A mi Madre(sa aking ina)- nagsasaad ng kahalagahan ng isang ina,
-

na nagiging malingkot ang isang tahanan kung wala ito.

A Maria
La Cruz

3. Jose Maria Panganiban

Ikinubli ni Jose Ma. Panganiban ang kanyang tunay na pangalan sa ilalim
ng sagisag na Jomapa. Kilala rin siya sa pagkakaroon ng Memoria Fotografica.
Siya ay halos kabilang sa mga kilusang makabayan.
4. Pascual Poblete
Ipinanganak sa Naic, Cavite, noong May 17, 1858
Ininatag ang:
o El Resumen(Spanish)
o El Grito del Pueblo(American)
Ang Tinig ng Bayan(American)
o Unang Pilipino na nagsalin ng Noli me Tangere
o Tinaguriang Ama ng Pahayagang Tagalog

66

PANITIKAN SA PANAHON NG
HIMAGSIKAN

TAGA-ULAT:
Elvie Pagara

PANITIKAN SA PANAHON NG HIMAGSIKAN

67

KALIGIRANG KASAYSAYAN

Nagising pagkatapos nang higit sa tatlong daang taong pagkakahimlay ang mga
natutulog na damdamin ng mga Pilipino nang isangkot sa digmaan sa Kabite ang
tatlong paring sina Gomez, Burgos at Zamora at patayin sa pamamagitan ng garote
nang walang matibay na katibayan ng pagkakasala. Itoy naganap noong ika-17 ng
Pebrero, 1872. Naragdagan pa ito nang makapasok dito ang diwang liberalismo sa
pamamagitan ng pagkakabukas ng Pilipinas sa pandaigdig na kalakalan, at ang

pagkakapadala sa kapuluan ng liberal na lider na tulad ni Gob. Carlos Maria dela Torre.
Hindi naipagkaloob sa mga Pilipino ang mga hinihinging pagbabago ng
mgaPropagandista.

Naging

bingi

angpamahalaan,

nagpatuloy

ang

pang-aapi

atpagsasamantala, at naging mahigpit pa samga Pilipino ang pamahalaan at

simbahan.Ang mga mabuting balakin sana ng InangEspanya sa Pilipinas ay
nasasalungat pa rinng mga prayleng nangaghari rito.

KATANGIAN NG PANITIKAN SA PANAHON NG HIMAGSIKAN

maalab na damdaming makabayan
panunuligsang pampulitika
Pag-asam o pagnanais ng kalayaan

Sa panahon ng pakikipaghimagsikan hindi lahat ng mga Pilipino ay piniling makamit ang

kalayaan sa pamamagitan ng pakikipagdanak ng dugo, ang iba ay pinili ang pagsusulat ng
mga ibat ibang klase ng paniitikan at isa na rito ang tula, upang mamulat ng mga kamalayan

68

ng mga Pilipino. At ilan sa mga manunulat ng namayagpag sa panahon ng himagsikan ay

sumusunod:

ANDRES BONIFACIO

kilalang-kilala bilang AMA NG DEMOKRASYANG PILIPINO at

AMA NG KATIPUNAN
hamak ang pinanggalingang kalagayan sa buhay, kayat sinasabing ang kanyang mga

natutuhan ay pawang galing sa paaralan ng karanasan.

umanib o lumahok sa kilusang itinatag ni Jose Rizal- ang LA LIGA FILIPINA
lalong kilala sa pagiging dakilang mandirigma kaysa manunulat

Ilan sa kanyang akda:

PAG-IBIG SA TINUBUANG LUPA - isang tulang naging katulad din ng pamagat

ng kay Marcelo H. del Pilar

Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya

sa pagka-dalisay at pagka-dakila
gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa?
Alin pag-ibig pa? Wala na nga, wala.

Ulit-ulitin mang basahin ng isip

at isa-isahing talastasing pilit

69

ang salitat buhay na limbag at titik

ng isang katauhan itoy namamasid.

Banal na pag-ibig pag ikaw ang nukal

sa tapat na puso ng sinot alinman,
imbit taong gubat, maralitat mangmang
nagiging dakila at iginagalang.

Pagpuring lubos ang nagiging hangad

sa bayan ng taong may dangal na ingat,
umawit, tumula, kumathat sumulat,
kalakhan din nilay isinisiwalat.

Walang mahalagang hindi inihandog

ng pusong mahal sa Bayang nagkupkop,
dugo, yaman, dunong, tiisat pagod,
buhay may abuting magkalagot-lagot.

Bakit? Ano itong sakdal nang laki

na hinahandugan ng buong pag kasi
na sa lalong mahal kapangyayari
at ginugugulan ng buhay na iwi.

70

Ay! Itoy ang Inang Bayang tinubuan,

siyay inat tangi na kinamulatan
ng kawili-wiling liwanag ng araw
na nagbibigay init sa lunong katawan.

Sa kanyay utang ang unang pagtanggol

ng simoy ng hanging nagbigay lunas,
sa inis na puso na sisinghap-singhap,
sa balong malalim ng siphayot hirap.

Kalakip din nitoy pag-ibig sa Bayan

ang lahat ng lalong sa gunitay mahal
mula sa masayat gasong kasanggulan.
hanggang sa katawan ay mapasa-libingan.

Ang na nga kapanahon ng aliw,

ang inaasahang araw na darating
ng pagka-timawa ng mga alipin,
liban pa ba sa bayan tatanghalin?

At ang balang kahoy at ang balang sanga

na parang niyat gubat na kaaya-aya
sukat ang makitat sasa-ala-ala

71

ang inat ang giliw lampas sa saya.

Tubig niyang malinaw sa anaky bulog

bukal sa batisang nagkalat sa bundok
malambot na huni ng matuling agos
na nakaa-aliw sa pusong may lungkot.

Sa kaba ng abang mawalay sa Bayan!

gunita may laging sakbibi ng lumbay
walang ala-alat inaasam-asam
kundi ang makitang lupang tinubuan.

Pati nang magdusat sampung kamatayan

waring masarap kung dahil sa Bayan
at lalong maghirap, O! himalang bagay,
lalong pag-irog pa ang sa kanyay alay.

Kung ang bayang itoy nasa panganib

at siya ay dapat na ipagtangkilik
ang anak, asawa, magulang, kapatid
isang tawag niyay tatalikdang pilit.

Datapwa kung bayan ng ka-Tagalogan

72

ay nilalapastangan at niyuyurakan
katwiran, puri niyat kamahalan
ng sama ng lilong ibang bayan.

Di gaano kaya ang paghinagpis

ng pusong Tagalog sa puring nalait
at aling kaluoban na lalong tahimik
ang di pupukawin sa paghihimagsik?

Saan magbubuhat ang paghihinay

sa paghihigantit gumugol ng buhay
kung wala ring ibang kasasadlakan
kundi ang lugami sa ka-alipinan?

Kung ang pagka-baon niyat pagka-busabos

sa lusak ng dayat tunay na pag-ayop
supil ng pang-hampas tanikalang gapos
at luha na lamang ang pinaa-agos

Sa kanyang anyoy sino ang tutunghay

na di-aakayin sa gawang magdamdam
pusong naglilipak sa pagka-sukaban
na hindi gumagalang dugo at buhay.

73

Mangyari kayang itoy masulyap

ng mga Tagalog at hindi lumingap
sa naghihingalong Inang nasa yapak
ng kasuklam-suklam na Castilang hamak.

Nasaan ang dangal ng mga Tagalog,

nasaan ang dugong dapat na ibuhos?
bayan ay inaapi, bakit di kumikilos?
natitilihang itoy mapanuod.

Hayo na nga kayo, kayong ngang buhay

sa pag-asang lubos na kaginhawahan
at walang tinamo kundi kapaitan,
kaya ngat ibigin ang naaabang bayan.

Kayong antayan na sa kapapasakit

ng dakilang hangad sa batis ng dibdib
muling pabalungit tunay na pag-ibig
kusang ibulalas sa bayang piniit.

Kayong nalagasan ng bungat bulaklak

kahoy niyaring buhay na nilant sukat

74

ng bala-balakit makapal na hirap

muling manariwat sa bayay lumiyag.

Kayong mga pusong kusang (pugal)

ng dagat at bagsik ng ganid na asal,
ngayon magbangont bayay itanghal
agawin sa kuko ng mga sukaban.

Kayong mga dukhang walang tanging (lasap)

kundi ang mabuhay sa dalitat hirap,
ampunin ang bayan kung nasa ay lunas
sapagkat ang ginhawa niya ay sa lahat.

Ipaghandog-handog ang buong pag-ibig

hanggang sa mga dugoy ubusang itigis
kung sa pagtatanggol, buhay ay (mailit)
itoy kapalaran at tunay na langit.

KATAPUSANG HIBIK NG PILIPINAS - tulang nagpapahiwatig ng hinanakit sa

bayan. Kinatha ni Bonifacio bilangpagpapatuloy sa tulang napasimulanni
Herminigildo Flores na maypamagat na Hibik ng Pilipinas saInang Espanya. Ito ay

75

tinugon naman ni Marcelo H. del Pilar sa kanyang tulang SAGOT SA HIBIK NG

PILIPINAS.
Sumikat na Ina sa sinisilangan
ang araw ng poot ng Katagalugan,
tatlong daang taong aming iningatan
sa dagat ng dusa ng karalitaan.

Walang isinuhay kaming iyong anak

sa bagyong masasal ng dalita't hirap;
iisa ang puso nitong Pilipinas
at ikaw ay di na Ina naming lahat.

Sa kapuwa Ina'y wala kang kaparis...

ang layaw ng anak: dalita't pasakit;
pag nagpatirapang sa iyo'y humibik,
lunas na gamot mo ay kasakit-sakit.

Gapusing mahigpit ang mga Tagalog,

hinain sa sikad, kulata at suntok,
makinahi't biting parang isang hayop;
ito baga, Ina, ang iyong pag-irog?

Ipabilanggo mo't sa dagat itapon;

76

barilin, lasunin, nang kami'y malipol.

Sa aming Tagalog, ito baga'y hatol
Inang mahabagin, sa lahat ng kampon?

Aming tinitiis hanggang sa mamatay;

bangkay nang mistula'y ayaw pang tigilan,
kaya kung ihulog sa mga libingan,
linsad na ang buto't lumuray ang laman.

Wala nang namamana itong Pilipinas

na layaw sa Ina kundi pawang hirap;
tiis ay pasulong, patente'y nagkalat,
rekargo't impuwesto'y nagsala-salabat.

Sarisaring silo sa ami'y inisip,

kasabay ng utos na tuparing pilit,
may sa alumbrado---kaya kaming tikis,
kahit isang ilaw ay walang masilip.
Ang lupa at buhay na tinatahanan,
bukid at tubigang kalawak-lawakan,
at gayon din pati ng mga halaman,
sa paring Kastila ay binubuwisan.

77

Bukod pa sa rito'y ang mga iba pa,

huwag nang saysayin, O Inang Espanya,
sunod kaming lahat hanggang may hininga,
Tagalog di'y siyang minamasama pa.

Ikaw nga, O Inang pabaya't sukaban,

kami'y di na iyo saan man humanggan,
ihanda mo, Ina, ang paglilibingan
sa mawawakawak na maraming bangkay.

Sa sangmaliwanag ngayon ay sasabog

ang barila't kanyong katulad ay kulog,
ang sigwang masasal sa dugong aagos
ng kanilang bala na magpapamook.

Di na kailangan sa iyo ng awa

ng mga Tagalog, O Inang kuhila,
paraiso namin ang kami'y mapuksa,
langit mo naman ang kami'y madusta.

Paalam na Ina, itong Pilipinas,

paalam na Ina, itong nasa hirap,

78

paalam, paalam, Inang walang habag,

paalam na ngayon, katapusang tawag.
Pagibig sa Tinubuang Lupa - ito ay isinulat ni andress bonifacio isinulat niya
ito upang hikayatin ang mga pilipino na maging makabayan

Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya

sa pagka-dalisay at pagka-dakila
gaya ng pag-ibig sa tinubuang lupa?
Alin pag-ibig pa? Wala na nga, wala.

Ulit-ulitin mang basahin ng isip

at isa-isahing talastasing pilit
ang salitat buhay na limbag at titik
ng isang katauhan itoy namamasid.

Banal na pag-ibig pag ikaw ang nukal

sa tapat na puso ng sinot alinman,
imbit taong gubat, maralitat mangmang
nagiging dakila at iginagalang.

Pagpuring lubos ang nagiging hangad

sa bayan ng taong may dangal na ingat,

79

umawit, tumula, kumathat sumulat,

kalakhan din nilay isinisiwalat.

Walang mahalagang hindi inihandog

ng pusong mahal sa Bayang nagkupkop,
dugo, yaman, dunong, tiisat pagod,
buhay may abuting magkalagot-lagot.

Bakit? Ano itong sakdal nang laki

na hinahandugan ng buong pag kasi
na sa lalong mahal kapangyayari
at ginugugulan ng buhay na iwi.

Ay! Itoy ang Inang Bayang tinubuan,

siyay inat tangi na kinamulatan
ng kawili-wiling liwanag ng araw
na nagbibigay init sa lunong katawan.

Sa kanyay utang ang unang pagtanggol

ng simoy ng hanging nagbigay lunas,
sa inis na puso na sisinghap-singhap,
sa balong malalim ng siphayot hirap.

80

Kalakip din nitoy pag-ibig sa Bayan

ang lahat ng lalong sa gunitay mahal
mula sa masayat gasong kasanggulan.
hanggang sa katawan ay mapasa-libingan.

Ang na nga kapanahon ng aliw,

ang inaasahang araw na darating
ng pagka-timawa ng mga alipin,
liban pa ba sa bayan tatanghalin?

At ang balang kahoy at ang balang sanga

na parang niyat gubat na kaaya-aya
sukat ang makitat sasa-ala-ala
ang inat ang giliw lampas sa saya.

Tubig niyang malinaw sa anaky bulog

bukal sa batisang nagkalat sa bundok
malambot na huni ng matuling agos
na nakaa-aliw sa pusong may lungkot.

Sa kaba ng abang mawalay sa Bayan!

gunita may laging sakbibi ng lumbay
walang ala-alat inaasam-asam

81

kundi ang makitang lupang tinubuan.

Pati nang magdusat sampung kamatayan

waring masarap kung dahil sa Bayan
at lalong maghirap, O! himalang bagay,
lalong pag-irog pa ang sa kanyay alay.

Kung ang bayang itoy nasa panganib

at siya ay dapat na ipagtangkilik
ang anak, asawa, magulang, kapatid
isang tawag niyay tatalikdang pilit.

Datapwa kung bayan ng ka-Tagalogan

ay nilalapastangan at niyuyurakan
katwiran, puri niyat kamahalan
ng sama ng lilong ibang bayan.

Di gaano kaya ang paghinagpis

ng pusong Tagalog sa puring nalait
at aling kaluoban na lalong tahimik
ang di pupukawin sa paghihimagsik?

Saan magbubuhat ang paghihinay

82

sa paghihigantit gumugol ng buhay

kung wala ring ibang kasasadlakan
kundi ang lugami sa ka-alipinan?

Kung ang pagka-baon niyat pagka-busabos

sa lusak ng dayat tunay na pag-ayop
supil ng pang-hampas tanikalang gapos
at luha na lamang ang pinaa-agos

Sa kanyang anyoy sino ang tutunghay

na di-aakayin sa gawang magdamdam
pusong naglilipak sa pagka-sukaban
na hindi gumagalang dugo at buhay.

Mangyari kayang itoy masulyap

ng mga Tagalog at hindi lumingap
sa naghihingalong Inang nasa yapak
ng kasuklam-suklam na Castilang hamak.

Nasaan ang dangal ng mga Tagalog,

nasaan ang dugong dapat na ibuhos?
bayan ay inaapi, bakit di kumikilos?
at natitilihang itoy mapanuod.

83

Hayo na nga kayo, kayong ngang buhay

sa pag-asang lubos na kaginhawahan
at walang tinamo kundi kapaitan,
kaya ngat ibigin ang naaabang bayan.

Kayong antayan na sa kapapasakit

ng dakilang hangad sa batis ng dibdib
muling pabalungit tunay na pag-ibig
kusang ibulalas sa bayang piniit.

Kayong nalagasan ng bungat bulaklak

kahoy niyaring buhay na nilant sukat
ng bala-balakit makapal na hirap
muling manariwat sa bayay lumiyag.

Kayong mga pusong kusang (pugal)

ng dagat at bagsik ng ganid na asal,
ngayon magbangont bayay itanghal
agawin sa kuko ng mga sukaban.

Kayong mga dukhang walang tanging (lasap)

kundi ang mabuhay sa dalitat hirap,

84

ampunin ang bayan kung nasa ay lunas

sapagkat ang ginhawa niya ay sa lahat.

Ipaghandog-handog ang buong pag-ibig

hanggang sa mga dugoy ubusang itigis
kung sa pagtatanggol, buhay ay (mailit)
itoy kapalaran at tunay na langit.

EMILIO JACINTO

isinilang sa mahirap na angkan sa Trozo, Maynila noong Disyembre 15,1875

gumamit ng sagisag-panulat na DIMASILAW
Kinikilala bilang UTAK NG KATIPUNAN
Siya ang tumatayong punong-sanggunian ni Andres Bonifacio
Katulong ni A. Bonifacio sa pagtatatag ng kilusang KATIPUNAN
Naging patnugot ng pahayagan ng Katipunan-ang KALAYAAN

Ilan sa kanyang akda:

A Mi Madre(Sa Aking Ina)
Ang Ningning at ang Liwanag - Ang Ningning at ang Liwanag ang una sa mga
paksang tinalakay ni Emilio Jacinto sa kalipunan ng kanyang mga sanaysay na
Liwanag at Dilim. Ipinaliwanag din niya sa mga artikulong ito kung ano ang kapalit
ng pagsasakripisyo para sa bayan.

85

Ang ningning ay nakasisiLaw sa paningin. Ang Liwanag ay kinakaiLangan ng mata,

upang mapagwari ang buong katunayan ng mga bagay-bagay.
Ang bubog kung tinatamaan ng nag-aapoy

na sikat ng araw ay nagniningning; ngunit

sumusugat sa kamay ng nagaganyak na dumampot.

Ang ningning ay madaya.
Ating hanapin ang Liwanag, tayo'y huwag mabighani sa ningning. Sa katunayan ng
masamang kaugaLian: Nagdaraan ang isang karwaheng maningning na hinihiLa ng kabayong
matuLin.Datapwa'y marahiL naman ay isang magnanakaw; marahiL sa iLaLim ng kanyang
ipinatatanghaL na kamahaLan at mga hiyas na tinatagLay ay natatago ang isang pusong
sukaban.
Nagdaraan ang isang maraLita na nagkakanghirap sa pinapasan. Tayo'y mapapangiti at
isasaLoob: Saan kaya ninakaw? Datapwa'y maLiwanag nating nakikita sa pawis ng kanyang
noo at sa

hapo ng kanyang katawan sa siya'y nabubuhay sa sipag at kapagaLang tunay.

Ay! Sa ating pang-uga-ugaLi ay Lubhang nangapit ang pagsamba sa ningning at

pagtakwiL sa Liwanag.
Ito na nga ang dahiLang isa pa na kung

kaya ang tao at ang mga bayan ay

namumuhay sa hinagpis at daLita.

Ito na nga ang dahiLan na kung kaya ang mga Loob na inaakay ng kapaLaLuan at ng
kasakiman ay nagpupumiLit na Lumitaw na maningning, at waLang ibang nasa kundi ang

86

mamaLagi sa kapangyarihan sukdang ikainis at ikama

-tay ng Bayan na nagbigay sa

kaniLa ng kapangyarihang ito.

Tayo'y mapagsampaLataya sa ningning; huwag nating pagtakhan na ang ibig mabuhay
sa dugo ng ating mga ugat ay magbaLatkayo ng maningning.
Ay! Kung ang ating dinuduLugan at hinahainan ng puspos na gaLang ay ang
maLiwanag at magandang-asaL at matapat na Loob, ang kahit sino ay waLang
mapagningning pagkat di natin pahahaLagahan, at ang mga isip at akaLang ano pa man ay
hindi hihiwaLay sa maLiwanag na banaL na Landas ng katwiran.
Ang kaLiLuhan at ang katampaLasanan ay humahanap ng ningning upang huwag
mapagmaLas ng mga matang tumatanghaL ang kaniLang kapangitan; ngunit ang kagaLingan
at ang pag-ibig na daLisay ay hubad, mahinhin, at maLiwanag na napatatanaw sa paningin.
MapaLad ang araw ng Liwanag!
Ay! Ang anak ng Bayan, ang kapatid ko, ay matututo kayang kumuha ng haLimbawa at
Lakas sa pinagdaanang mga hirap at binatang mga kaapihan?

APOLINARIO MABINI

nagmula sa maralitang angkan, isinilang noong Hulyo 22, 1864 sa Tanauan,

Batangas

87

nagtapos ng pagka-manananggol
tinaguriang UTAK NG HIMAGSIKAN
ipinatapon sa Guam ng mga Amerikano sapagkat ayaw niyang manumpa sa bandilang

Amerikano
namatay sa sariling bayan sa sakit na kolera

Ilan sa kanyang akda:

SA BAYANG PILIPINO-isang tulang handog sa bayan

SA BAYANG FILIPINAS Baga mat mahina

at akoy may saquit kinusa ng loob,
bayang inibig na ipagparali ang laman ng
dibdib di na alintana ang madlang ligalig.
Sa panahong itong kahigpitang sakdal ay
dapat itaya ang layaw at buhay,
sa pagka't di natin dapat pabayaan iba ang
kumabig ating kapalaran.

Tingni't nagdadaang halos magpangabot

mga kababalaghang pakita ng Dios,
tingni yaong bayang palalo at hambog
dahil sa ugaling ipinagbabantog.
Sapagkat ng una'y kaniyang nasasakupan

88

at hambog dahil sa ugaling ipinagbabantog.

Sapagkat ng una'y kaniyang nasasakupan

nagawang sala sa sangkatauhan.
Talastas ko't walang kamahalang sadya
sino man magsaya sa ibang sakuna;
nguni't lalong talos na di naaakma na sa
bayang iya'y makisalamuha.

Pinaghihimas ka at kinakapatid kapag sa

sakuna siya'y napipiit;
nguni't kung ang baya'y payapa't tahimik
aliping busabos na pinaglalait.
Ah! pagnaglawa ng mga anak mong lubos
na naaba.

Sasabihin niya'y, tigil at huag ka na

magpapatibulid sa ikamumura
pagka't ng ikaw lama'y guminhawa
kaya ibinuhos ang madlang parusa.
Di ko hinahangad na ikaw'y lumabas
sa kampo ng walang kahusaya't sangkap,
pagka't talastas kong matuid ang landas

89

at mahahatid ka sa pagkapahamak.

Ang inoola ko'y dili iba't ito mag-isa ang

loob ng lahat ng tawo sa loob ng bayan
at sa bawa't barrio ay biglang maghalal
ng isang Pangulo.
Ang mga Pangulo ay mangag-uusap Pipili
ng Punong lalong nararapat Humusay
ng gulo, magtuto sa lahat At tumayo naman
sa bayang nag-atas.

Ang mga Pangulo habang naghuhusay

ng sa isa't isang mga kaibigan,
hinahanap naman nitong Punong bayan
ang Punong nahalal sa mga kahangan.
At kung matuklasa'y biglang
pupulungin tagatayo na kikilalanin.

Ytong tagatayo'y kusang maglalakbay,

tutunguhin niya tagatayo na kikilalanin.
Ytong tagatayo'y kusang maglalakbay,
tutunguhin niya ang yaman
at dunong na gagawing tungcod upang

90

masapit mo ang pagka alipin ay lihis na

lihis pakatantoin mong huling binitiwan
ng mga bibig ko ang iyong pangalan.

At siya rin naming marahil tawagin sa

mga sala ko'y upang patawarin ibukas
ang pinto't tulo papasukin sa piling tahanan ng payapa't aliw.

MARCELO H. DEL PILAR

Isinilang noong ika-30 ng Agosto 1850, sa Bulacan, Bulacan

Itinatag at pinatnugutan ang Diaryong Tagalog

Pinamunuaan ang pangkat pampulitika ng La Asociation Hispano-Filipino (Ang

samahang Kastila-Filipino)

Mamamhayag ng Kilusang Propaganda at manunula sa ilalim ng taguring "Plaridel"

91

Ilan sa kanyang akda:

Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas
Puso koy nahambal ng aking marinig
bunso, ang taghoy mot mapighating hibik,
wala ka, anak kong, sariling hinagpis
na hindi karamay ang in among ibig.

Wala kang dalita, walang sa kahirapan

na tinitiis kang di ko dinaramdam:
ang buhay moy bunga niring pagmamahal,
ang kadustaan moy aking kadustaan.

Pagsilang mo, bunso, sa sangmaliwanag

nang panahong akoy di pa nagsasalat
walang inadhika ang in among liyag
kundi puspusin ka ng ginhawat galak.

Sa awa ng langit ikaw ay sagana

ng sukat iyamang malalagong lupa,
lahat ng pananim wala mang alaga
sa kaparangan moy tumutubong kusa.

92

Ang tabakot kape, palay, tinat bulak

abaka at tuboy kailangang lahat,
sa mga lupa moy tantong naggugubat
itong sa sangmundoy hirap mahagilap.

Sarisaring kalap na sakdal ng tibay

sakdal ng la-laki sa dikit ay sakdal;
hindi makikita sa sangdaigdigan,
ngunit sa budok moy nangagkalat lamang.

Ang asupret tingga, ang tanso at bakal

ang ginto at pilak ay nangahuhukay
sa mga lupa mot sa dagatan namay
sarisaring perlas ang matatagpuan.

Tantong naliligid ang mga lupa mo

ng dagat ng Chinat dagat Pacifico
balang mangangalakal sa buong sangmundo
pawang naakit dumalaw sa iyo.

Talaga nga manding ikaw ang hantungan

ng sa ibang nasyong sinimpang puhunan;
ikaw ngat di iba dapat makinabang

93

nang yaman sa iyoy gawad ng Maykapal.

Sa gayoy kailangan mata moy mamulat

isip ay gisingit nang makatalastas
ng sukat asaliing ipagkakapalad
sa buhay na itot nang di ka maghirap.

Akong iyong inay taga-tupad bilang

ng mga tadhana ng Poong Maykapal,
ipinaiwi kat ang hangad ko lamang
musmos na isip moy sakiting aralan.

Ituro sa iyo ang utang na loob

sa nagkakandiling maawaing Diyos;
matuto ka namang sumambat umirog,
puso mo sa kanyay huwag makalimot.

At para mo na ngang pasalamat bilang,

makapagtanggol ka sa kapanahunan
ng aring tinamot maapamahalaan
tapat na paggamit ng santong katwiran.

Ang tagapagturoy pinakapili ko,

94

hinirang sa lalong mabait na tao;

akoy nabighanit umaasang totoo
sa may sinumpaang mahigpit na boto.

Ang lahat ng prayle ay may sinumpaan

sa harap ng Diyos, na anakiy tunay,
na ito raw mundoy kusang tatalikdan,
kusang tumatangi sa lahat ng yaman.

Saan di nga baga, bunsong ginigiliw;

prayle ang siyang aking hihirangin
na tagapag-iwi blang taga-tingin
sa iyot nang di ka baga pagliluhin.

Mahigit na ngayon tatlong daan taon

na iniiwi kang prayle ang may kandong;
katiwala akong sa gayong panahon
ang isip mot yaman namay yumayabong.

Katiwala akong nagpapanuto ka

sa landas ng iyong sukat iginhawa;
katiwala akong dangal mot ligaya
ngayoy tinatanghal na walang balisa.

95

Tatlong sacerdote ang ipinabitay,

bukod sa maraming pinahihirapan,
at dili umanoy nakapipigil daw
ng iyong ligaya, bunsong minamahal.

Hindi ko ininot ang buo kong asa

ay pagmamasakit ang ginawa nila,
sa pagkabuhay mot hindi ko napunang
magdarayang udyok ng masamang pita.

Sa abang-aba kot laking kamalian!

laking pagkasawi! laking kadustahan!
ng ipagpabaya sa kapahamakan,
ang dapat mahaling usbong niring buhay.

Ngayon ko nga lamang, bunso, natalastas

na ang nangaaba at kinulang palad
ay pawing mabait, pawing nagsisikap
dangal tat katwiray igalang ng lahat.

Prayley napoot sa magandang nais

ng sa atiy tapat kung magmalasakit

96

ngayon ko natanto, ngayon ko nabatid

ang kandili niyay bagkus panggagahis,

Sa kayamanan moy sila ang sumamsam

ngalan pa ng Diyos ang sinasangkalan
at dinadaya kang di mo raw kakamtam
ang langit kung hindi sila ang bayaran.

Di ka raw titingnan ngMahal na Birhen

kung di ka bumili ng sintas at kalmen;
pag hindi mainam ang pagpapalibing
ang harap ng Diyos, hindi sasapitin.

Sa paniniwala ng mga anak mo,

maraming naghirap, at nasa kombento
ang kanilang yamat silay ingkilino
na namumuwisan sa paring natuto.

Ang lupang nilawag at pinaghirapan

ng magulang nilat mga kanunuan
ngayoy asyenda nat nahulog sa kamay
ng hindi nagpagod at di namuhunan.

97

Ang laki at higpit sa pana-panahon

ng pagpapabuwis ay sulung ng sulong,
makasingil lamang ay di nililingon
hirap ng magsaka;t pawis na ginugol.

Salapi at pagod ng nagsisibuwis

ay walang katumbas kung di ang maghapis,
tanghaling sagana ang hindi nagpawis,
maibaon sa utang at tumangis-tangis.

Ang lahat ng itoy ninanais sana

ng malagyang lunas ng sinta mong ina,
ngunit paanhin ko, ngayoy matanda na,
hapo na sa hirap akot walang kaya.

Ang mga balitang Legazpit Salcedo

at ibat iba pang inaasahan ko
sa pagkakalinga ng tapat sa iyo,
ngayon ay wala nat inulila tayo.

Sa nangangatirang ngaoy nabubuhay

oot may mabait, bayani at paham;
ngunit sia-silay nangag-iiringan

98

di magkasundo sa anumang pakay.

Sa ibig ng isay hahadlang ang iba,

sa balang kuruin ay di magkaisa
walang mangyayari tungol may halaga
sa gayoy paanong aasahan sila!

Kaya kailangan bunsong iniirog,

matutong magtiis iayon ang loob,
sa madlang dalita, kung ayaw kumilos
ang mga anak mo sa pagkakatulog.

Mga taga-rine, Pransuay, Alemanya

at iba pang nasyon ditto sa Europa
ay nangaghirap din sa prayle ng una
pawang nangday, pawa ring ginaga.

Kanilang nasayod lahat ng hinagpis

sa paniniwalat maling pananalig,
sa prayleng nagpanggap ng taong malinis
na nagpakadukahat nag-anyong mabait.

Bayan, palibhsang marunong mahabag,

99

ay nahambal ngani sa nakitang hirap,

ang prayley kinandong, pinuspos ng lingap,
ang mga kumbentoy sumaganang lahat.

Prayley hindi naman nagpapahalata

daddagat dagdagan pag-aanyong aba,
hindi napapansin lihim nilang banta
na ang namamayay kanilang mapiga.

Sapagkat ang prayley hindi kaparis

nitong mga Paring itim kung manumit,
ang prayle ay anak sa bundok at yungib
ng mga magulang na napakagipit.

Anak sa dalagitay buong pagsasalat

walang nalalamang gawaing paghahanap
kaya kailangang tuyuin ang lahat
upang manariwa ang sariling balat.

Pag may mamatay na tila mayaman

prayle ang aagap magpapakumpisal,
at inuukilkil na ang pamanahan
ng aring inumpok ay kumbento lamang.

100

Hinlog, kamag-anak ay dapat limutin

sa oras na iyon, siyang sasabihin,
kalulwat yaman dapat na ihain
sa praylet ng huwag impyernoy sapitin.

Ang lahat ng itoy nadaragdagan pa

ng bala-balaking panilo ng kuarta
kalmen, sintas, kordon, palibing, pamisa,
ay pawing pandukot sa maraming bulsa.

Sa gayon nang gayoy lumaki nga naman

ang ari ng praylet naghirap ang bayan;
mahalinhang bigla ng kapalaluan
ang binalatkayong kababaang asal.

Diyan na naninghal, diyan na nang-api

buong kataksilan ang pangyayari,
ang bawat pinuno sa prayle ang kampi
bayay namighati sa pagkaduhagi.

Ganda ng babae, ang dunong ang yaman

ay nagiging sanhi ng kapahamakan,

101

walang sumaklolong may kapangyarihan

sa kualitat nayuko baras ng katwiran.

Ang balang magsabi, ang balang mag-isip

ng magpaaninaw ng santong matuwid,
walang nararating kungdi ang maamis
luhay patuluin hanggang sa mainis.

Sapagkat ang balang mapaghinalaan

na sa hangad nilay di maaasahan
ay ipapahuli at pararatangan
ng salang dakilat madlang kataksilan.

At sa bilangguay agad kukulungin

sa gutom at uhaw ay papipitiin,
ang lamig ng lupay siyang babanigin
ng sa kanyang bayay natutuong gumiliw.
Hindi tutulutang magtamong liwanag
sa araw at gabi ay kahabag-habag
kung hapong-hapo na sa gayong paghirap
ay paaamining siya ngay nagsukab.

102

May ipinapangaw ang dalawang paa

kamay at kataway gagapusin muna,
saka tatapatan ang sakong ng baga
hanggang di umamin sa paratang nila.

At kung masunod na ang kanilang nasa

umamin sa sala ang lipos-dalita
tali nang kasunod, parusay ilalagda
sa martir ng praylet mapapanganyaya.

Ang parusa nooy samsamin ang yaman

Saka unti-unting alisan ng buhay;
Idaraan muna sa isang simbahan
Ang kinulang-palad . . . at saka sisigan.

Sa gitna ng plasa ay may nakahanda

na naglalalagablab na malaking siga,
diyan igagatong sa harap ng madla
ang sa kanyang bayay ibig kumalinga.
Taghoy ng sinigan at madlang kaharap
luha ng magulang, hinlog, kamag-anak
pagtangis ng madla ay walang katapat
kundi ang sa prayleng tawa at halakhak.

103

Yutang-yutang tao ang nanguuyam

ng panahong yaon sa gayong paraan,
ang payapat aliw noon ay pumanaw
nalipos ng luksa libo-libong bayan.

ang yaman nasamsam, buhay na nakitil

ay di babahagyat nooy walng tigil,
ang sipag ng pralye sa gawaing magtaksil.
magsabog ng dusa, gutom at hilahil.

Ano pa ngat noon ay kulang na lamang

Ang nangaulilay magpapatiwakal;
Niloob ng langit, nanangagsangguinian
at nangagkaisang silay magdamayan.
Diyata nga kaya, ang winika nila,
at wala nang lunas sa ganitong dusa?
diyata nga bagat itong binabata
sa inaanak natiy ipapamana pa?
Huwag magkagayot yayamang namalas,
na sa daang itoy nasubyang ang landas,
ay hawanin nating, sakitin ng lahat,
ilayo ang madla sa pagkapahamak.

104

Lalakit, babae, matanda at bata,

ngayoy manalangin, sa langit paawa,
ang santong matwid sa kusang dinusta
ay ibangon natit Diyos ang bahala.

Kanilang nilusob ang mga kombento,

prayley inusig pinutlan ng ulo,
ang balang makitang prayleng nakatakbo
kung hindi barilin, kanilang binato.

Higanti ng bayay kakila-kilabot

walang pagsiyahan ang kanilang poot,
ang mga kombentoy kanilang sinunog
inuring pugad ng masamang hayop.

Prayley nanglalaban, ngunit lalin kaya

sa galit ng bayan ang magiging kuta!
ang payapang dagat, pasiyang nagbala
ay walang bayaning makasasansala

Yaong bayang supil, dating mahinahon,

dating mapagtiis, at mapagpasahol,

105

inunos ng dusat malalaking alon

ng paghihiganti nooy luminggatong.

Walang nakapigil, walang nakasangga,

palibhasay bayan ang magpaparusa
ang mga pinunoy nawalan ng kaya,
umayon sa bayat nang di mapag-isa.

Kaya nga bunso kot magpahangga ngayon

ang Prayleng lumakad sa kanilang nayon,
kahit na bata ay nagsisipukol
inu-using nilang parang asong ulol.

Sa paraang ito, bunsong minamahal,

ang dating dinustay makatighaw-tighaw;
ang prayley lumayas, iniwan ang bayan
at muling naghari ang kapayapaan.
Ngunit hindi naman ako nagpapayo
ang ganoong paraan bagay asalin mo,
akoy walang sukat na maisaklolo,
kaya katitii, magtiis, bunso ko.

Walang natimawa sa pagka-duhagi,

106

na di namumuhunan ng pamamayani;
kung hindi mo kayang prayley iwaksi
magtiis ka, irog, sa palad mong imbi.

Ang mga anak moy nangagugupiling,

sa dusting lagay moy di nahihilahil,
magdarayang hibo ng kaaway na lihim
siiyang diniringig, luha moy di pansin.

Diyata ay sino ang dapat mag-adya

sa iyo, bunso ko, kung hindi nga sila?
kung sa mga anak moy di makaaasa,
walang daan, irog, kundi ang magbata.

Ang araw na silay magka-isang loob

at mangagkagising sa pagkakatulog;
ang araw na iyan, ang araw ng Diyos
bayay maniningil . . . Sino ang sasagot?

Kailangan bunsong, silay mahirati

sa pagmamasakit sa bayang sarili:
Kay Rizal na librong pamagat ay Noli . . .
huwag lilimuting ganito ang sabi:

107

Panahoy matamis sa tinubuan bayan

at pawang panglugod ang balang matanaw,
ang simoy sa bukid ay panghatid buhay,
tapat ang pag-irog, subalit ang namatay.

Alinsunod ditoy aling hirap kaya

ang sukat indahin sa pagka-kalinga,
sa sariling bayat upang matimawa,
sa madlang pahirap at sumapayapa?

Ang lahat mong anak, ginhawat dukha man,

maging taga bukid, maging taga bayan,
lalakit babae, pantas man at mangmang,
santong matwid moy dapat ipatanghal.

Walang iba, bunso, na dapat hiliin

sila ng sa iyoy tapat na pagtingin:
ang pagpapabayay pananagutan din,
sa harap ng Diyos silay sisisihin.

Mapanglaw na sumpa ng Poong May-kapal,

sa tamad na puso ay kalumbay-lumbay

108

kayong nagpabaya sa sariling bayan,

anyay dapat naming Aking pabayaan!

Ilayo ng langit sa ganitong sumpa

ang mga anak mo, bunsong minumutya:
sa iyoy matuto ng pagkakalinga
matutong umampat ng iyong pagluha.
Ito na nga lamang ang maisasagot
ng salantang ina sa hibik mo, irog;
sasakyan moy gipo, huwag matutulog
ang mga anak mot masigwa sa laot.

TULA SA PANAHON NG
MGA AMERIKANO

109

TAGAPAG-ULAT:
Jennifer Lasib

Ang mga akdang pampanitikan na naisulat at nailimbag sa panahong ito ay

binigyan ng layang magpahayag ng tunay na pangyayari hinggil sa ibat ibang uri
ng aklat na gumising pang lalo sa nag-aalab na nilang mga damdaming makabayan.
Ano mang uri ng akda ang mailabas ng panahong iyon, ang damdaming
makabayan ay di nawawala bagkus ay mahigpit na binigyanng tuon.Kung minsan itoy
hinaing tungkol sa kaapihang dinanas ng inang bayan, o kayay pagpupuri sa mga
katangian ng inang Pilipinas o kaya namay pagpapahayag.
Sa panahon ng bagong mananakop, ang mga Pilipinong may likas na hilig sa
pagtula ay lalo pang nahilig sa pagsusulat.At masasabing itoy bunga ng kanilang mga
akda.Humabi na tula salahat halos ng larangan tulad ng liriko,pandulaan,pasalaysay at
pangkalikasan.

MGA URI NG TULA:

1.Tulang pangkalikasan- ang ganitong uri ng tula ay nag-uukol sa mga pangkalikasan.
2.Tulang pandamdamin / liriko- nagtataglay ng mga karanasan, kaisipan, guni-guni,
pangarap at ibat ibang damdaming maaaring madama ng may akda o ng ibang tao.Ito
ay maikli at payak.

110

a. Soneto- binubuo ng labing-apat na taludturan.Itoy kailangang may malinaw na

kabatiran sa kalikasan ng tao at sa kabuuan.Itoy naghahatid ng aral sa mga
mambabasa.Sa unang walong taludtod ay inilahad ang diwa, paghanga, at sa huli ay
ang karagdagan o anumang kapupunansa ikabubuo ng tula.
b. Elehiya- isang tulang nagpapahayag ng damdamin o paggunita sa isang
nilalang na sumaka-bilang buhay na.
3. Tulang Pasalaysay- naglalahad ng mga tagpo o pangyayari sa pamamagitan ng
taludtod o buod.
4. Tulang Pandulaan- sadyang ginawa upang itanghal, naglalarawan iti ng mga tagpo
ng lubhang madula na maaaring magkatulad o di kayay naiiba sa nagaganap sa pang
araw-araw na buhay. Saklaw na uri nito, ang komedya,trahedya, melodramang tula sa
paraang patula.

Batas ng Sedisyon
-Ang mga manunulat sa panahong ito ay hindi lantaran ang kanilang pagsusulat na
anong makapagpapaalab sa damdaming makabayan laban sa mga Amerikano.
-Rena Cimiento at ng muling pagsilang.
-Matunog at lubhang usapin dahil ito sa pagkalathala ng artikulo ( articulo de fondo o
sa pangulong tudling ng isang editorial na pinamagatang Aves de Rapina.
-Sa pahayag ni Lope K. Santos, ang panahong 1901-1942 ay nahati sa tatlo:
a. Panahon ng Paghangad ng Kalayaan
b. Panahon ng Romantisismo sa Panitikan
c. Panahon ng Malasariling Pamahalaan
Sa panahon ng paghangad ng kalayaan,ay umusbong ang mga sinulat nina Juan K.
Abad na Tanikalang Ginto at Kahapon, Ngayon, at Bukas ni Aurelio Tolentino.

ANG ROMANTISISMO SA PANITIKAN

Mga Kuwentong Ginto: Katipunan ng pinakamahusay na katha mula sa 1925-1935.

111

Itoy tinipon at ipinalagay na pinakamahusay nina Clodualdo del Mundo at Alejandro G.

Abadilla.

Mga Makatang sumusulat ng mga tula sa panahong ito:

- Sumpain nawa ng mga gintong ngipin ni Lope K. Santos
- Bagong Hudas ni: Pedro R. Antonio
- Inayawang Pag-ibig ni; Gonzalo Malay
-Bungang Kasalanan ni Sirio H. Panganiban

: Amado V. Hernandes
Kung Tuyo Na Ang Luha Mo, Aking Bayan

Lumuha ka, aking Bayan: buong lungkot mong iluha

ang kawawang kapalaran ng lupain mong kawawa:
ang bandilang sagisag moy lukob ng dayong bandila,
pati wikang minana moy busabos ng ibang wika;
ganito ring araw noon nang agawan ka ng laya,
labintatlo ng Agosto nang saklutin ang Maynila.

Lumuha ka, habang sila ay palalong nagdiriwang,

sa libingan ng maliit, ang malakiy may libangan;
katulad mo ay si Huli, naaliping bayad-utang,

112

katulad mo ay si Sisa, binaliw ng kahirapan;

walang lakas na magtanggol, walang tapang na lumaban,
tumataghoy, kung paslangin; tumatangis, kung nakawan!

Iluha mo ang sambuntong kasawiang nagtalakop

na sa iyoy pampahirap, sa banyagay pampalusog:
ang lahat mong kayamanay kamal-kamal na naubos,
ang lahat mong kalayaay sabay-sabay na natapos;
masdan mo ang iyong lupa, dayong hukboy nakatanod,
masdan mo ang iyong dagat, dayong bapor, nasa laot!

Lumuha ka kung sa puso ay nagmaliw na ang layon,

kung ang araw sa langit mo ay lagi nang dapithapon,
kung ang alon sa dagat mo ay ayaw nang magdaluyong,
kung ang bulkan sa dibdib mo ay hindi man umuungol,
kung wala nang maglalamay sa gabi ng pagbabangon,
lumuha nang lumuhat ang laya moy nakaburol.

May araw ding ang luha moy masasaid, matutuyo,

may araw ding di na luha sa mata mong namumugto
ang dadaloy, kundi apoy, at apoy na kulay dugo,
samantalang and dugo mo ay aserong kumukulo;

113

sisigaw kang buong giting sa liyab ng libong sulo

at ang lumang tanikalay lalagutin mo ng punlo!

Jose Corazon de Jesus(1896-1932) makata na puno.

MANGGAGAWA

Bawat palo ng martilyo sa bakal mong pinapanday

alipatong nagtilamsik, alitaptap sa kadimlan;
mga apoy ng pawis mong sa Bakal ay kumikinang
tandang ikaw ang may gawa nitong buong Santinakpan.

Nang tipakin mo ang bato ay natayo ang katedral

nang pukpukin mo ang tanso ay umugong ang batingaw,
nang lutuin mo ang pilak ang salapi a lumitaw,
si Puhunan ay gawa mo, kaya ngayon'y nagyayabang.

Kung may ilaw na kumisap ay ilaw ng iyong tadyang,

kung may gusaling naangat, tandang ikaw ang pumasan
mula sa duyan ng bata ay kamau mo ang gumalaw
hanggang hukay ay gawa mo ang krus na nakalagay.

Kaya ikaw ay marapat dakilain at itanghal

114

pagkat ikaw ang yumari nitong buong Kabihasnan.....

Bawat patak ng pawis mo'y yumayari ka ng dangal,
dinadala mo ang lahi sa luklukan ng tagumpay.

Mabuhay ka nng buhay na walang wakas, walang hanggan,

at hihinto ang pag-ikot nitong mundo pag namatay.

ISANG PUNUNGKAHOY

Kung tatanawin mo sa malayong pook,

akoy tila isang nakadipang kurus;
sa napakatagal na pagkakaluhod,
parang ang paa ng Diyos.

Organo sa loob ng isang simbahan

ay nananalangin sa kapighatian,
habang ang kandila ng sariling buhay
magdamag na tanod sa aking libingan.

115

Sa aking paanan ay may isang batis,

maghapot magdamag na nagtutumangis;
sa mga sanga ko ay nangakasabit
ang pugad ng mga ibon ng pag-ibig.

Sa kinislap-kislap ng batis na iyan,

asa mo riy agos ng luhang nunukal;
at saka ang buwang tila nagdarasal,
akoy binabati ng ngiting malamlam.

Ang mga kampana sa tuwing orasyon,

nagpapahiwatig sa akin ng taghoy,
ibon sa sanga koy may tabing nang dahon,
batis sa paa koy may luha nang daloy.

Ngunit tingnan ninyo ang aking narating,

natuyo, namatay sa sariling aliw.
Naging kurus ako ng pagsuyong laing
at bantay sa hukay sa gitna ng dilim.

Wala na, ang gabi ay lambong na luksa,

panakip sa aking namumutlang mukha!

116

Kahoy na nabuwal sa pagkakahiga

ni ibon, ni taoy hindi na matuwa.

At iyong isiping nang nagdaang araw,

isang kahoy akong malagot malabay.
Ngayon, ang sanga koy kurus sa libingan,
dahon koy ginawang korona sa hukay!

-higit kaninuman ay nakamana ng koronat setro, ng pinsel at papel ni Francisco

Balagtas.
Benigno Ramos-makatang nagpakita ng pagkamulat ng kanyang mga mata sa
nagbabagong panahon.
Pedro Gatmaitan(1889)- nagpakita ng pagkaunawa sa kalagayang panlipunan ng
kanyang paligid.
Iigo Ed Regalado(1855-1896)- isang kuwentista, nobelista at mamamahayag ngunit
ang buong linamnam at tamis ng kanyang pagkakamulat ay sa kanyang mga tula
malalasap.Tinalakay niya sa kanyang mga tula ang buhay sa daigdig, ang mga bagaybagay sa kapaligiran at ang mga di mapasubaliang katotohanan ng buhay.
MGA TULA:

117

Kundiman ng Buhay

Ano ba ang buhay sa silong ng langit,

Talinghaga baga o panaginip?
Kasuki ba kaya ng ligayat tamis
O isang laruan ng dusat hinagpis?

Kung pag-iisipin, itong ating buhay

Ay isang parusang walang katapusan;
Kahit nasa tuwa, may luha kung minsan;
Luha ang pang-aliw ng pusong sugatan!

Ambil palibhasa sa tayong ng lirip

Kayat ang lahat nay ating natitiis.
Tayoy may panimdim sa lahat ng tamis
At may gunamgunam sa madlang pasakit.

118

Talagang ang buhay, gabihit arawin

Kapara ng dahon sa laro ng hangin;
Masamat mabuti ang panahon natin
Kahit nasa lumbay, nakangiti parin!

Tayo ay may-lugod kung inaamihan,

Kung hinahabagat, nagtitiis naman.
Sa buhay na itoy walang kamatayan
Ang isang pag-asang nahinog sa lumbay.

Sa matabang lupay walang nababansot

Binhi man ay galing sa bungang di-hinog.
Sa init ng araw bayabas mang bubot
Nagiging pagkain ng tao sa bundok.

Sa parang ng buhay basa man ang damoy

Napag-aapoy rin ang kamay ng tao,

119

Sa ilang na gubat, ang windang ng bato

Pag nasa bayan nay gamit sa palasyo.

Ang ganda ng isang mabangong bulaklak

Sa ating pag-idlip ay napapangarap,
Ngunit ang talutot oras na malagas
May tinik sa ubod na nakasusugat.

Ligaw na halamang mabait mat hindi

Ay nagagamit din sa maraming sanhi;
Lanta man ang dahon ng sangang nabakli
May lilim ding handog sa tinatanghali.

Batis mang malinis pag tinatagtuyot

Mabuti pay sapa sa nagsisisalok;
Anuman ang dumi ng tubig sa ilog
Nakalilinis din sa batong may-lumot.

120

Sa buhay na itoy walang nasasayang

Ang kahit dahong lantay binhi ng halaman,
Subalit sa lakad nitong ating buhay
Ay may talinghagang naglilikaw-likaw.

Paris ng pagsintang sa pusoy natanim

Madaling lumago hindi man diligin;
Ngunit ang pag-ibig na hinog sa tingin
Masarap-sarap man, mahirap lunukin.

Ano ang pag-ibig kung walang mahalan?

Ano ang pagsinta kung walang suyuan?
Ang tao ay anak sa paglalambingan,
Lambing sa mabigoy dusat kamatayan.

Ang ligayay hindi bung ang ginhawa.

121

Ang tunay na lugod galing sa pagsinta.

Kung walang pag-ibig libo mang pag-asa
Ay dusa sa puso at luha sa mata.

Aanhin ang buhay kung walang pag-ibig

Sa wala ang mundo kung wala ang langit?
Kung ang buhay natiy isang panaginip,
Managinip tayo sa suyong matamis.

Tanang kapaitan ay dapat tiisin,

Di sa bawat oras tayoy maninimdim;
Habang may liwanag sa silangan natin
Ang pag-asay buhay sa tuwang darating.

Ang tao ay anak sa dugo at luha

Di dapat matakot sa madlang dalita!
Sanlibong hirap man at nabatang pawa

122

Ang mundo ay atin sa piling ng tuwa.

Anupat ang buhay, sunod sa panahon,

Sa silong ng langit, mabilog na gulong.
Ang buhay ng taoy parang isang bugtong,
Ang hirap mo bukas, hulaan mo ngayon.

Itong buhay natin ay isang kundiman,

Luhang natutuyo, tuwang napaparam;
Ang hirap, ang dusat tanang kapalaran,
Sa inikit-ikit, halinlinan lamang.

Kung ikawy may-hirap, matutong magtiis

di lahat ng oras, itim ang silahis

Kung ikawy mapalad, gamitin ang isip,

Madaling magdilim ang masayang langit.

123

Florentino Collantes(1896-1951)- kapanahon ni Jose Corazon de Jesus at mahigpit

niyang nakaagaw sa titulong Hari ng Balagtasan.
Julian Cruz Balmaceda (1855-1947)- Sa tulang Kung Mamili ang Dalaga ay tnalakay
ang tungkol sa nakakatuwang kasalanan ng isang dalaga sa pamimili ng
mapapangasawa hanggang sa sumapit siya sa isang nakakatawa ngunit malungkot na
wakas.
KUNG MAMILI ANG DALAGA
ni Julian Cruz Balmaceda
Nang may labinlimang Disyembre pa lamang
ang dalagang aking naging kaibigay
ganito ang laging kanyang bulay-bulay
Pagkat ang ganda koy di pangkaraniwan
ay pipili ako ng isang liligaw na
bata, makisig, mabait, mayaman.

Nang dumalawampung taon ang dalaga

at ang pinipiliy di pa rin makitay
ganito ang kanyang nagunita tila:
Hindi kailangan kundi man pustura
o kaya ay hindi sagana sa kwalta
kung batat mabait ay maaari na.

Nang magdalawamput lima at hindi rin

124

yata sumisigid ang isda sa paiy

ganito ang kanyang parating dasalin:
Ang gulang? Hindi ko aalumanahin,
may kabaitan lang na maituturing
kahit matanda nay puede na sa akin.

At nang tumatlumput ni sinoman wariy

wala nang mabuyong sa kanyay gumiri
tahas na sinabing wa(ang pagkabali:
Ngayon kahit sinoy walang tangi-tangi
huwag lang di mayrong sa akiy bumati.

TULA SA PANAHON NG HAPONES

TAGAPAG-ULAT:

125

Renmark Ricafrente

TULA SA PANAHON NG HAPONES (1942-1945)

ANG TULA

1. Haiku- tulang binubuo ng labimpitong pantig na nahahati sa tatlong taludtud. Ang

unang taludtud ay may limang pantig; ang ikalawa ay may pitong pantig; ang ikatlo ay
may limang pantig.

Halimbawa:
Dalawang Haiku

126

1. Tutubi
Hila mo'y tabak...
Ang bulaklak, nanginig!
Sa paglapit mo.

2. Anyaya
Ulilang damo
Sa tahimik na ilog...
Halika, sinta.

Gonzalo K. Flores
Liwayway, Hunyo 5, 1943

2. Tanaga- ito'y maikli ring katulad ng haiku ngunit ito'y may sukat at tugma at ang
bawat taludtod ay may pitong pantig.

Halimbawa:
Mga Tanaga

127

1. Palay
Palay siyang matino
Nang humingi'y yumuko,
Ngunit muling tumayo;
Nagkabunga ng ginto.

2. Kabibi
Kabibi, ano ka ba?
May perlas, maganda ka
Kung diit sa tainga
Nagbubuntung-hininga!

3. Tag-init
Alipatong lumapag
Sa lupa- nagkabitak
Sa kahoy- nalugayak

128

Sa puso- naglagablab!

Ildefonso Santos
Liwayway, Abril 10, 1943

Pagbabalik ng
mga Amerikano

129

TAGAPAG-ULAT:
Eunice Zambrona

MGA MAKATA NG PANAHON

Pilipino- Kastila

Claro M. Recto

Zobel Price winner of Literature

Nationalist, one of the most vocal proponents for Philippine autonomy
finest mind of his generation

ANG DAMPA KONG PAWID

Halikayo sa kuta ko, sa marupok na tahanan

na pakiming nangungubli sa malilim sa sagingan,
Kapag aking naririnig sa pagbubukang-liwayway
ang awit ng mga ibon ay nanagi sa isipan

130

na ang mundoy hindi isang larangan ng luhat lumbay,

ikawy walang kabuluhan sa ibon ng aking bukid
ni sa rosas ng hardin kong mabulaklak at tahimik.
Halikayo at pumasok sa hamak na aking bahay
at masayang itinayo sa malilim na sagingan,
ang bahay ko kahit pawid at marupok na kawayan
ay may yamang ihahandog ang diwa ng aking bayan.

Jesus Balmore

Nanguna sa panitikan
Kanyang naabot ang taluktok ng kanyang tagumpay bilang isang
manunulat noong Nobyemre 1938 ang kanyang Misa de Nipa, isang
pagsasama-sama ng kanyang mga pinakamahusay na tula na nagbigay
sa kanya bilang pang-unang gantimpala.

Pilipino- Ingles

Angela Manalang Gloria

Siya ay manunulat ng Revolt from Hymen, tulang nagpoprotesta laban sa Marital

Rape
Ang kanyang huling tula naisulat ay ang OLD MAID WALKING ON A CITY
STREET

Revolt From Hymen

Angela Manalang-Gloria
O to be free at last, to sleep at last
As infants sleep within the womb of rest!

131

To stir and stirring find no blackness vast

With passion weighted down upon the breast,
To turn the face this way and that and feel
No kisses festering on it like sores,
To be alone at last, broken the seal
That marks the flesh no better than a whores!
A nuestro seor Don Quijote de la Mancha, de Jess Balmori
Seor de los poetas, de los desventurados
de todos los de ensueo de libertad turbados
de los que han hambre y sed de justicia en la tierra.
Seor de los esclavos, seor de las zagalas
en cuya frente baten las guilas sus alas
y en cuyo pecho Espaa su corazn encierra

En la vida que es triste, que es llena de amargura

y que solo el amor salpica de ventura
como a ingrata doncella amante dadivoso
Qu corazn que suena, qu espritu que adora
no convierte en princesa la humilde labradora
y no cree que Aldonza es la flor del Toboso?

132

An seguimos soando castillos las posadas,

ejrcitos de prncipes altivos las mesnadas
jardines encantados los pramos sin dueo.
Y en todos los instantes y en todos los caminos
todos vamos cayendo por luchar con molinos
y a todos nos destrozan las aspas del ensueo!

Qu sera del mundo sin el halo divino

que nos cubre lo mismo que el yelmo de Mambrino?
Qu sera la vida sin la dulce poesa
que ciega nuestros ojos con sus flotantes tules
para llenar el alma de lmites azules
y partir con un Sancho el pan de cada dia?

Oh seor, ve que es cosa de gran desesperanza

salir por esos campos empuando la lanza
a desfacer entuertos en sin igual empresa!
Luchar con la quimera hasta rendir los brazos
y azotarse las carnes hasta hacerlas pedazos
por romper el encanto que aduerme a una princesa!

Pero todos lo hacemos. Todos siguen de trote

no hay un hijo de Espaa que no sea Quijote

133

y aunque vaya soando, no haga el bien por doquiera.

Destrozado y herido le hallarn en la vida,
pero no habr una herida ms ideal que su herida
ni habr estrella ms alta que su noble quimera

Nada importa el que clama que su esfuerzo es locura

que es intil su arrojo, que es fatal su aventura
Don Quijote discute todo eso con su lanza!
Y en tanto va ensartando malandrines follones
cargado de esperanzas, de ensueos, de visiones
por los campos del mundo avanza, avanza, avanza...

A su paso se llenan de flores los caminos

se abren todas las ventas, se callan los molinos
y aunque por todo oro lleve su sola historia
ante su porte triste, soberbio, vagabundo
el sol se para en lo alto de la frente del mundo
y como una campana de luz repica a gloria

Jose Garcia Villa

Siya ay ipinanganak sa Pilipinas at nagpasyang manirahan sa Estados Unidos

Nakatanggap ng parehong gantimpala sa Pilipinas at Estados Unidos, siya ang

pinakaunang ginawaran na National Artist na makakatanggap ng lifetime pension

134

I can no more hear

By: Jose Garcia Villa

I can no more hear Loves

Voice. No more moves
The mouth of her. Birds
No more sing. Words
I speak return lonely.
Flowers I pick turn ghostly.
Fire that I burn glows
Pale. No more blows
The wind. Time tells
No more truth. Bells
Ring no more in me.
I am all alone singly.
Lonely rests my head.
O my God! I am dead.
HINDI KO NA MARINIG
Halaw kay Jose Garcia Villa
Salin ni Pete Lacaba
Hindi ko na marinig
ang tinig ng pag-ibig
Hindi na bumubukas
ang kanyang labi. Salat
sa awitin ang ibon.
Namumutla ang apoy.
Rosas na bagong-pitas
ay naluluoy agad.
Hindi na umiihip
ang hangin. Natahimik
na ang mga kampana.
Akoy nangungulila.
Puso koy lupaypay na.
Diyos ko, akoy patay na.

135

PANAHON NG
BAGONG LIPUNAN
(1972-1986)

TAGAPAG-ULAT:
Robelyn Sabio

136

LARAWAN NG PANAHON

Dahil sa lalong sa sumasamang kalagayang pangkabuhayan at

pampulitika,malimit na mga demonstrasyon ng mga estudyantet manggagawa at
sumisidhing mga kaguluhang maaring samantalahin ng mga komunista upang ibagsak
ang demokratikong Republika ng Pilipinas,ipinahayag ng Pangulong Marcos ang
pinapapairal ng Batas_militar noong ika-21 ng Setyembre,1971.
BATAS MILITAR
-napinid ang batasan
-Presidential decree at letter of instruction ang ginamit upang gumawa ng hakbangin.
-nabawasan ang krimen at problemang panlipunan
(paupa,pasahod,pagsasaka)

DIWA NG BAGONG LIPUNAN

Itoy isang pagbabagong-isip at pagbabagong tatag sa pamamagitan ng pagtatakwil sa
mga dating masasamang gawi.
tahimik na pagabangon laban sa maling gawain sa nabubulok na
lipunan.Pang.Marcos.

137

BAGONG KASABIHAN
Sa ikauunlad ng Bayan,Disiplina ang kailangan. O kayay Ang Panlalamang sa kapwa
ang gawaing masama.

Umunlad ang Wikang Filipino-Pagpapatupad ng Bilinggwalismo

ANG TULA
-sumusunod ang tema sa uri ng panahon sa kanilang mga tula.
ligtastalakayin,gaya ng pag-ibig,buhay at kalikasan.
-May malawak na saklaw at may mga nakkubling simbolo dahil sa paghihigpit ng
diktaturyang Marcos.
1974
-naipalimbag ni Domingo G.Landicho ang Ang Paglalakbay:Mga Piling Tula.
-May mga nailathala din na mga tula sa Liwayway at maging sa mg amagasing
dalubhasaan na may anyong may sukat at tugma.

138

MGA MANUNULAT:

Aniceto Silvestre
ANG VALENTINE KO

AKO ay naghanda ng puting tarheta,

sa gitnay may pusong mapulang-mapula;
itoy kasimputi ng aking panata,
itoy kasindugo ng aking pagsinta.

MAY lunti pang lasong ditoy nakakabit,

kulay ng pag-asat aking pananalig;
ang laman ng diwat kumakabang dibdib
ay nakalimbag ding mga gintong titik.

AKING isinulat ang iyong pangalang

singyumit sintamis ng iyong kariktan;
nilagdaan ko rin ng aking palayaw
na nasa bigkas mo kung may kabuluhan.

PARANG puso ko rin huwag kang mamangha

itoy hindi biro, itoy hindi daya;

139

ang inaasam ko ay puso ring sutla,

sa pag-asang yaoy puso mong dakila.

Sa araw ng puso nasa kalendaryo

pusong pulang sutla ay para sa iyo;
alin pa ang langit kapag nanagano
sa rosas mong labit dibdib na mabango.

Sa masayang araw at hanging maaya,

ang sinugong pusoy sasaiyong ganda;
itoy magsasabing sa tuwa at dusa,
ang Valentine koy ikaw walang iba!
Pilipino, Pebrero 14, 1968

Bienvenido A. Ramos
"AWIT SA ISANG BANGKAY"

Ngayong hatinggabi'y nais kong awitin

ang ayaw marinig ng aking Diwata;
awit na kaiba may bagong pagtingin
may dugo ng buhay may tamis ng luha
awit na hinabi ng buwang may silim
(isinumpang awit ng mga bathala)

140

Anila, ang awit ay ang kagandahan

na nakaayubo sa ating paligid
mabituing langit, bagwis ng amihan
maingay na lunsod, at payapang bukid;
(di iyan ang awit na ngayon ay alay
(iya'y dati na't mga lumang himig)

Ang awit kong ito'y pipi't walang nota

at dalit sa labi ng mga pulubi
kelan ay nasagpang ng mga buwitre
aninong madapa sa mga bangketa
sa gabing ang buwa'y ni ayaw ngumisi

Notang sa silabato'y nagbinhi ng takot

at gintong makuyom sa bantay-salakay
sa bawat lansanga'y uwak na magtanod
laganap ang salot sa hulo't luwasan
(Sino ang pipigil, kung ito ay agos,
kung pati ang puno ay yagit na lamang?)

Inihimig pang pangako ring wasak

sa binging pandinig ng mga naburol
agunyas man ito'y makaaagnas

141

sa pusong nagmoog sa daya at lason

(May bunyi ang awit ng palayong uwak
Pagkat nagging uwak ang lahat ng ibon!)

Di para sa iyo ang awit kong ito

(Narinig mo ba ang paos kong tinig?)
ang inaawit ko't para sa supling mo
kung magsusupling ka sa baog mong hasik
Ngayong hatinggabi ay aawitin ko
ang kamatayan mong di magbagong-binhi

Ponciano Pineda

Pilipino : Isang Depinisyon

ni Ponciano Pineda

(Lahat)
ano ka? ano siya? ano ako? ano tayo?
sabi nila'y Pilipino

ugat natin ay Silangan

anak dagat ang ninunong hatid dito ng barangay
galing doon sa malayo, sa matandang kalupaan
dito sila ipinadpad / ng magandang kapalaran

142

(Solo)
naibigan itong pulo / kaya't dito nangagkuta
nanirahan, nangaglahi, nangabuhay nang masagana
may ugaling katutubo, may gobyerno at bathala
may samahan at ibigan, maayos at payapa
may sariling wika
tayo raw ito
sa ante-panahon / ng kolonyalismo

(Lalaki)
walang abog
mula sa Kanluran / ang dayo'y sumapit
ako ay hinamak, siya ay inapi, ikaw ay hinamig
siniil ang laya, kinamkam ang yaman
barangay ay binuwag
mga tala ay sinunog
abakada'y ibinawal
ipinasiyang mga mangmang
ang lahat ng katutubong kayumanggi ang kulay

(Babae - medium)
at naging alipin ang bayan kong irog
ma-Iloko, ma-Bisaya, ma-Kapampangan, ma-Tagalog

143

(Babae - high)
at sa halip, at sa halip
pinalitang lahat-lahat
ang gobyerno / ang relihiyon, ang ugali, ang kultura
Kinastila itong dila
itong puso'y Kinastila

(Solo - babae)
edukasyon ay hulog ng langit

kastilaloy ang panturo, kastilaloy ang balangkas

kaya't ako'y nakastila
sa kaluluwa at sa balat

(Lalaki)
pinagtilad-tilad - ikaw, ako't siya
sa adhika paghatiin : devide et impera
at yumabong

(Solo 1)
Ilukano'y Ilukano

144

(Solo 2)
Kapampanga'y Kapampangan

(Solo 3)
Bikulano'y Bikulano

(Solo 4)
ang Cebuano ay Cebuano

(High)
iyang Waray laging Waray
ang Ilongo ay Ilongo
mga Muslim laging Muslim

Ibanag ay Ibanag
Zambal ay laging Zambal
ang Aklan ay Aklan

(Babae - medium)
ang Tagalog ay Tagalog

kanya-kanya, tayu-tayo
masawi na ang sampangkat, malipol man ang

145

santribu

(Low, Medium, High)

huwag lamang tayo
huwag lamang ako
pagkat tayo'y ito
mga Pilipino

(All)
ang naamis ay nagbangon, lumaban, naghimagsik

(Lalaki)
kamatayan ay sinuong, sinagupa ang panganib
bumagsak ang mapaniil / na nag-iwan ng bakas
kolonyal na edukasyon, ekonomiya at sosyedad
kaya'y laya'y itinindig / sa kislap ng mga tabak
at sa awit nawagayway ang maningning na sagisag

(High and Low)

dapwat sasansaglit
pagsasarili ay inagaw ng malakas

dinagit ng dambuhalang diumano'y bagong mesiyas

146

diumano'y naparito upang noon ay iligtas

(All)
di gayon nga
autoridad ay naiba
napalitan ang balangkas, nangagbago ang sistema
ngunit 'yon din: ang dayuha'y panginoon
Pilipino ang busabos, nakayuko, tagasunod
walang tutol

(Medium and High)

edukasyon popular: Kinano ang sistema
umunlad, di nga kasi: Pilipino ay dumunong
naging Kano sa ugali, naging Kano da damdamin
naging Kano sa isipan, naging Kano sa pagsulong

sadyang gayon ang katuwiran

masterin mo iyang wika't
ang kultura niyang wika'y ikaw iyang mamasterin
ang nangyari: ang produkto
nitong ating edukasyon: prospektibong mandarayo
di gradwadong makabansa, hindi-hindi Pilipino

147

(All)
devide et impera

(Solo 1)
Ilukano'y Ilukano

(Solo 2)
Kapampanga'y Kapampangan

(Low)
Bikulano'y Bikulano
Pangasina'y Pangasinan

(Low and medium)

ang Cebuano
iyang Waray laging Waray
ang Ilongo ay Ilongo
mga Muslim ay laging Muslim

(All)
ang Tagalog ay Tagalog
kundi lang itong akin
mabuti pa ang sa dayo

148

ito tayo
Pilipino
isang lahing makaako, tayu-tayo

(Low)
at nagdilim
at kumulog at kumidlat at lumindol
at ang ulan gumuhos at bumaha at umunos
ang sanlahi'y nagliliyab nalulunod
nagliliyab nalulunod

(High)
ay, salamat sa karimlan
ay, salamat sa magdamag
at sumilay ang liwayway ng maningning na liwanag
isang phoenix ang nagbangon sa abo ng lumipas

(Medium)
nagmistulang manunubos ng naamis nating palad
kaguluhan ay inayos, mga giba ay binuo
nilipol ang kasamaan, kayarian ay binago
tenancy, ekonomiya, sosyedad, gobyerno
edukasyo'y nakaangkop sa lahat ng kailangan

149

nang sa gayo'y bumalikwas ang dugahi nating bayan

(Solo)
pinabubulas ngayong muli ang kulturang katutubo
bilang tanda ng luwalhati ng kahapong siniphayo
ang layuni'y isang lahin sumapit na
isang bansang hindi dayo
isang lahi't bansang
Pilipinong-Pilipino

(Medium and Low)

kailangan natin ngayon ay uri ng paturuang magbubuklod
sa biyaya ng magandang katubusan
sambandila't isang awit, isang wikang hindi hiram
dapat itong maging bunga nitong bagong kaayusan

(All)
at pag ito'y natupad na'
at pag ito'y naganap na
masasabing taas-noo
ikaw, siya saka ako'y
mga bagong Pilipino

150

PANAHON NG IKA-APAT NA
REPUBLIKA
(1989-KASALUKUYAN)

TAGAPAG-ULAT:
Robelyn Sabio

MGA MANUNULAT

151

TEO ANTONIO
-sumulat ng tulang Panahon ng Pagpuksa Atbp.Pakikidigma
-pagbibigay pugay sa mga pinaslang na mga mamamahayag sa ilalim ng
panunungkulang demokratiko.

Panahon ng Pagpuksa Atbp.Pakikidigma

Sumusukal sa laksat luksang pangalan

At inihatid sa libingan ng libangang
Paniniil.Lapida ng lagim ang mga biktima
Arturo Yunzon
Carlos Aberilla
Nabokodonosor Velez
Manuel Julian
Noven Meneses
(p.151 ng taga sa bato..)

152

Nagwagi ng unang gantimpala sa Palanca 1986 at kasaama sa kalipunan ng mga

tula ,Taga sa Bato:Mga Piling Tula(1973-1988) na inilunsad sa Ateneo Press ng taong
1991.

RUTH ELYNIA MABANGLO

Mga Lihim ng Isang Pinay at iba pang Tula-unang gantimpala sa Palanca 1987.
Kinuwestyon ng makata ang magkaibang mundo ng mag-asawa tuwing umaga,

Mga Lihim ng Isang Pinay at iba pang Tula

Iyot iyon din ang lalaking umuupo sa kabisera

Nagbabasa ng dyaryo uma-umaga
Naghihintay siya ng kape at naninigarilyo
Habang kagkag ako sa pagitan ng kuna at libro
Nagpapahid ng lipstick at nagpapatulo ng gripo.
(Aklatan ng Carlos Palanca,Leagazpi Vil.,Makati)

153

Mula sa Brunei-naipamalas ng makata ang tila kalayaaang tinatamasa ng asawang

babae na isang guro mula sa pgakakatali sa domestikong Gawain nang lumipad siya sa
patungong abroad.
Mula sa Brunei

Noon ako nanaginip na ankapantalon,

Nagpapadala ng dolyar at pasalubong
Nakakahinga na ako ngayon nang maluwag,
Walang susi ang bibig,ang isip ay bukas
Aaminin kong akoy nangungulila
Ngunit sariling kape ko na ang tinitimpla.
(Aklatan ng Carlos Palanca,Legazpi Vil.,Makati)
IBA PANG TULA
Mga Batang Taludtodat akoy Naghihintay.
-sariling malungkot na nakaraan .

154

JOI BARRIOS
-Babae Akong Namumuhay Nang Mag-isa
Babae akong namumuhay nang mag-isa,
hiwalay sa asawa,
matandang dalaga,
kerida,
puta.
Ang aking pag-iisay batik na itinuring,
latay na pabaon ng nakaraan,
pilat na taglay habambuhay.
May pagsusulit na di ko nakayanan,
may timbangan sumukat sa aking pagkukulang,
May pagsusuring kumilatis
sa pagkatanso ng aking pagkatao.
Lagiy may paghuhusga saaking pag-iisa.
Ang di nila nakitay
Akin ang pasya.
Maliit na kalayaang
Hinahamak ng iba pang
Pagkapiit at pagkaalipin
Sa akiing lipunan.
Ang pag-iisay di pagtalikod sa
pag-ibig, o pagnanasa o pananagutan.
Hindi ito pagsuko
Sa katuparan ng mga pangako
O pagkakatutuo ng mga pangarap.
Hindi pagtanaw sa buhay
Nang hubad sa pag-asa.
Paghangad ko lamang
Na kamay ko ang magpatakbo sa aking orasan;
Puso at isipan and sumulat ng aking kasaysayan,
Sarili ko ang humubog sa aking kabuuan.
Hayaan akong mabuhay nang payapa,
nang hindi ikinakabit sa aking pangalan
ang mga tawag na pagkutya:
puta,
kerida

155

matandang dalaga,
hiwalay sa asawa,
babae man akong namumuhay nang mag-isa.

-GAHASA

Gahasa ni Joi Barrios

Ihanda ang mga ebidensya
Eksibit blg.1: baril
o kahit na anong sandata
patunay ng pagbabanta
Eksibit blg.2: panti na may mantsa
patunay ng kabirhenan ng dalaga
Eksibit blg.3: sertipikasyon ng doktor
Patunay na-a: sapilitan
b: lubusan
ang pagpasok ng ari
Eksibit blg.4: sertipikasyon ng pagkatao
patunay ng hindi pagiging puta
Ipasok sa hukuman ang nasasakdal
Iharap sa hukuman ang nagsasakdal
Simulan ang panggagahasa

Nagwagi sa CCP Literary Contest 1990

LIGAYA RUBIN

156

Paano Tumutula ang Isang Ina

Lilia Santiago
-MAKATA NG TAONG 1989
Sa Ngalan ng Ina.Ng Anak,ng Diwatat Paraluman
Sa Ngalan ng Ina, ng Anak,
ng Diwata't Paraluman Lilia Quindoza Santiago After EDSA
Kabiyak lamang daw ako nang isilang,
Isang sugat na ang lunas ay nasa kamay
Ng katuwang. Dinagit ng isang ibon,
Ipinutok ng kawayan, ililatag
Sa sanlibutan ang ganda kong walang muwang,
Walang lakas noong unapaman.

Anino akong laging nakapuwang

Sa pagitan. Walang bakas.
Nakaangkas lamang ako sa yapak ni Malakas.
Ang katauhan ko'y hinahati-hati
Ng tahanan at larangan, ang tinig
Ay malimit nakakalutang sa kawalan.

Sang-ayon sa mga ama,

157

Ako raw ang nag-aruga sa kadakilaan.

Sa sinapupunan ko nagmula
Ang bayani ng Mactan, Pugadlawin at Mendiola.
Ako ang nagburda sa iwinagayway na bandila,
Kasama rin akong sumangga sa mga punglo ng digma.

Diwata ako ng bawat pakikibaka,

Paraluman ng himagsikan,
Lakambini ng Katipunan,
Musa ng insureksyon,
Mutya ng digmaang-bayan.
Sa kandungan ko nalulunasan ang mga sugatan
Ngunit ako'y walang kasaysayan.

Nagluluwal ako ngunit hindi nabubuhay.

Pinagbubuntis ko ang palay,
Pinalalabay ang mga halaman,
Pinatatayog ang niyog
Pinatitibay ang abaka
Pinatitimyas ang asukal.

Habang naghahayuma,
Umaamot ako ng awa sa buwan at alon

158

Upang biyayaan ang namamalakaya.

Inaamo ko rin ang ulan at hangin
Upang maigiya ng tikin
Ang nahuling isda patungong baybayin.

Sinusunong ko ang bilao ng tagsalat,

Nagbabasag ng banga sa pagsalok ng dalita.
Isinugukbit ko ang karit
Kapag nagbabanta ang pangangamkam,
Ipinapandong ko ang hapis
Kapag yumayao ang kasaganaan.

Palad ko ang naghahain

Gumiling lang ang parika
Kamao ko ang kumukuyom
Sa sahod na di magkasya.
Nagrarasyon ako at nag-oorasyon
Magtagumpay lamang ang welga.

Lahat ng ito'y walang lagda sa gunita.

Ngayon, halimbawa'y di na ako

Ang masuyong perlas ng silangan.

159

O ang birheng matimtiman.

Sinisisid na ng kalakal ang pusod
Ng aking dagat. Dinadayukdok ng dayuhan
Ang buo kong kapuluan.

Dapat ba akong manatiling namamaybay sa patlang?

Ayaw ko nang maging kaulayaw ng unan o ng sandok,

Ayaw ko nang mamalaging kalaguyo sa atrasan.
Ang nais ko ngayo'y lunasan ang kinagisnang sugat,
Tanganan ang palad, kumalabit ng gatilyo
Gulantangin ang katahimikan ng mga siglo.

Nais kong baguhin ang mga alaala.

Nais kong baguhin ang mga alaala.

Magbabanyuhay ako bilang isang Babaylan

Upang awitan ang mga inang walang kibo;
Ang hihimigin ko'y kundiman ng mga sulo
Kuwintas na parangal sa mga minartir ng kabaro;
Sa gitna ng larangan, ako'y magsisilang ng uyayi
Na aawitin sa mga supling ng malayang mundo.

160

Kaya, sa ngalan ng ina at anak,

Sa ngalan ng mga diwata't paraluman,
Iadya ako sa paglibak ng minulan,
Basbasan ang aking pagsalakay sa karawagan,
Pagpalain nawa ako sa taimtim na paglaban
Ngayon, hanggang katubusan.

Sa ngalan ng ina, ng anak, ng diwata't paraluman.

ARIEL VALERIO
-MAKATA NG TAONG 1990
Babaylan
-matalas na pagpuna at pagtatasa ng mga panlipunang pangyayari sa ilalim ng
pamamahala ng babaeng pangulo.

Ay,Babaylan!
Balbal mong dilay tinutumis
Sa sangkalan ng talinghagat balintuna
Ng pingkiang nagkukuta sa mga lihim na lungga
Ng tiwaling katiwala.

161

(kopyang ibinigay ng Makata)

RIO ALMA
-isang beteranong makata na nagpalabas sa kalipunan ng mga tulang may pamagat na
Parikala:Mga Bagong Tula,Mga Bagong Makata.
-Kalikasan Press,1990.

Talasanggunian
Mga Aklat:

162

Pineda, Ponciano et.al, Panitikang Pilipino sa Kaunlarang Bansa,

Rubin,Ligaya T.,et al.Panitikan sa Pilipinas.Manila:Rex Book Store,2001
Salazar, L. et. al., Panitikang Pilipino, 3rd Edition.

Mga website:
https://www.facebook.com/notes/hermz-gacho/ang-ningning-at-ang-liwanagisinulat-ni-dimas-ilaw-emilio-jacinto/519865828029024

http://tl.answers.com/Q/Ang_panitikan_sa_panahon_ng_propaganda_at_himagsi
kan

http://www.scribd.com/doc/38997278/Panitikan-Sa-Panahon-Ng-Himagsikan

http://www.scribd.com/doc/37529849/Panitikan-sa-panahon-ng-himagsikan

http://www.scribd.com/doc/59711846/Panitikan-Sa-Panahon-Ng-Himagsikan
https://www.studymode.com/join.php?redirectUrl=%2Fessays%2FJapanese-Period1071778.html&from=essay
http://hernandez.prepare/poem
http://www.slideshare.net/cli4d/ang-mga-panahon-ng-panitikan

163

http://www.slideshare.net/elsaorani/q3-m3l3-ang-bagong-republika-1946?
from_search=31
https://www.facebook.com/AsignaturangFilipino/posts/396248930433207
http://tl.answers.com/Q/Awit_sa_isang_bangkay_ni_bienvenido_a_ramos_ung_tulas_ni
ya_po
http://tagaloglang.com/Philippine-Literature/Tagalog-Poems/tula-ang-qvalentineqko.html
http://filipinoliterature.blogspot.com/2010/02/talindaw-filipino-boat-rowing-song.html
http://panitikan.hostingsiteforfree.com/folklit/angalekongneneng.htm
http://teacherljsanchez.com/2013/02/26/proyekto-siyento-100-araw-100-tula-oyayi/

164