Victoria Ruz Ojeda

XERAIS

28

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

GUA DE LECTURA
1. HISTORIA EDITORIAL DO TEXTO

EDUARDO

BLANCO-AMOR

A ESMORGA

EDITORIAL

CITANI

Portada do primeira edicin

NA SUA PRIMEIRA EDICIN (1959), A Esmorga crrase con esta indicacin

temporal: "Buenos Aires, maio-xunio, 1956". Esta data foi suprimida na
segunda e posteriores edicins, o que parece indicar que non forma parte
da ficcin novelesca, senn que alude momento en que o autor puxo
ramo sa creacin.
Quixo este publicala en Galicia, para restitula as seu pblico natural, comunidade de falantes a que, en principio, estaba destinada. Mais,
como anticipamos, a censura franquista prohibiu a obra na sa totalidade.
Volveu A Esmorga a Buenos Aires, e na recn creada editorial Citania encontrou entusiasmo e agarimo. Como empresa heroica que era, Citania non
estaba en condicins de ofrecer outra cousa e, polo tanto, non mediou acordo ningn que asegurase autor a compensacin econmica que a Lei hai
tempo recoece, unicamente polo desprendemento de Seoane, que puxo o
dieiro do seu peto, aquel percibiu, doce anos despois da sa publicacin,
cinco mil oitocentas pesetas, xenerosa cancelacin duns dereitos que non
figuraban en ningn contrato.
Asignada coleccin "Mestre Mateo", A Esmorga, moi coidada no
aspecto grfico (non as no tipogrfico), contaba cunha cuberta de Lus
Seoane e con cinco ilustracins de Daz Pardo, que condican coa esttica
realista da obra. Xa en prensa o libro, Blanco-Amor suxeriu a Seoane a conveniencia de envolvelo cunha faixa que dixese "Novela prohibida poI a
censura de Espaa" parecal1e un bo reclamo publicitario unha recomendacin, case. Non sabemos cal foi a decisin do editor, pero, calquera que
fose, esta primeira edicin tardou ben anos en esgotarse. Para impedir a
sa liquidacin nos saldos da ra Corrientes, enviouse unha parte a Galicia,
onde se comercializou mis ou menos clandestinamente.
A primeira edicin publicada en Galicia (segunda da obra) de 1970.
Despois da Lei de Prensa e Imprenta de 1966, a censura unicamente decretou a supresin dunha palabra e dunha frase, pero ambas esenciais para a
cabal comprensin do texto. A palabra, "asasinos", pronunciada polo protagonista, a dirixida garda civil a frase, do narrador, "Anque endexamais
quedou craro, entre a xente do pobo, se morreu da naval lada ou dos culatazos con que al mesmo o mallou a parexa da Benemrita", quedou as:
"Anque endexamais quedou craro, entre a xente do pobo, se morreu da
naval1ada ou dos golpes de ... dos ...",
Restituda a normalidade democrtica, A Esmorga recuperou a sa integridade, e hoxe vai pola decimocuarta edicin (1995). Nesta, suprimronse

28

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

GUA DE LECTURA
1. HISTORIA EDITORIAL DO TEXTO

EDUARDO BLANCOAMOR

NA SA PRIMEIRAEDICIN (1959), A Esmorga crrase con esta indicacin

temporal: "Buenos Aires, maio-xunio, 1956". Esta data foi suprimida na
segunda e posteriores edicins, o que parece indicar que non forma parte
da ficcin novelesca, senn que alude momento en que o autor puxo
ramo sa creacin.
Quixo este publicala en Calicia, para restitula as seu pblico natural, comunidade de falantes a que, en principio, estaba destinada. Mais,
como anticipamos, a censura franquista prohibiu a obra na sa totalidade.
Volveu A Esmorga a Buenos Aires, e na recn creada editorial Citania encontrou entusiasmo e agarimo. Como empresa heroica que era, Citania non
estaba en condicins de ofrecer outra cousa e, polo tanto, non mediou acordo ningn que asegurase autor a compensacin econmica que a Lei hai
tempo recoece, unicamente polo desprendemento de Seoane, que puxo o
dieiro do seu peto, aquel percibiu, doce anos despois da sa publicacin,
cinco mil oitocentas pesetas, xenerosa cancelacin duns dereitos que non
figuraban en ningn contrato.
Asignada coleccin "Mestre Mateo", A Esmorga, moi coidada no
aspecto grfico (non as no tipogrfico), contaba cunha cuberta de Lus
Seoane e con cinco ilustracins de Daz Pardo, que condican coa esttica
realista da obra. Xa en prensa o libro, Blanco-Amor suxeriu a Seoane a conveniencia de envolvelo cunha faixa que dixese "Novela prohibida pola
censura de Espaa" parecalle un bo reclamo publicitario unha recomendacin, case. Non sabemos cal foi a decisin do editor, pero, calquera que
fose, esta primeira edicin tardou ben anos en esgotarse. Para impedir a
sa liquidacin nos saldos da ra Corrientes, enviouse unha parte a Calicia,
onde se comercializou mis ou menos clandestinamente.
A primeira edicin publicada en Calicia (segunda da obra)
de 1970.
Despois da Lei de Prensa e Imprenta de 1966, a censura unicamente decretou a supresin dunha palabra e dunha frase, pero ambas esenciais para a
cabal comprensin do texto. A palabra, "asasinos", pronunciada polo protagonista, a dirixida garda civil a frase, do narrador, "Anque endexamais
quedou craro, entre a xente do pobo, se morreu da navallada ou dos culatazos con que al mesmo o mallou a parexa da Benemrita", quedou as:
"Anque endexamais quedou craro, entre a xente do pobo, se morreu da
navallada ou dos golpes de ... dos ...",
Restituda a normalidade democrtica, A Esmorga recuperou a sa integridade, e hoxe vai pol a decimocuarta edicin (1995). Nesta, suprimronse

A ESMORGA

EDITORIAL

CITANI\"

UUENOS

.\IRES

I ~.~9

Portoda do primeira edicin

29

GUA DE LECTURA

as ilustracins de Daz Pardo e substituuse a cuberta de Seoane por outra,

de autor annimo.
Cmpre advertir que as citas que, de agora en adiante, se fagan de A
Esmorga remitirn sempre primeira edicin.

2.

DO ARGUMENTO TEMA

EDUARDO

BtANCO - AMOR

eA '\ClONEIHO

EDIC10NES

GALletA

ESMORGA O RELATO que Cibrn Canedo fai dos acontecementos

sucedidos durante vintecatro horas da sa vida, desde o seu encontro fortuto con
dous coecidos esmorgantes, Bocas e Milhomes, ata a morte trxica destes
e a sa posterior detencin. Cibrn, que sobrevive corenta e oito horas s
seus compaeiros,
sometido a un interrogatorio como acusado de participar nunha serie de delictos.
Reducido esqueleto, o argumento de A Esmorga apunta a un tema
recorrente na narrativa europea da poca: o proceso xudicial. Tal tema non
constitua ningunha novidade (recrdese Bleak House, de Dickens, 1852),
pero si novo o enfoque, e significativa a frecuencia con que se repite na
novela de guerra e de posguerra: O proceso, de Kafka (1925); O cero e o infinifo, de Arthur Koestler (1940); O estranxeiro, de Albert Camus (1942); La
familia de Pascual Duarte, de Cela (1942) ... Blanco-Amor non era alleo, non
poda selo, a esta coincidencia, e, as, na adaptacin cinematogrfica de A
Esmorga, escribe, referridose sala de audiencias: "La cmara avanza por
unos pasillos de casa vieja, interminables, recordando el clima de El proceso,
de Kafka". En efecto, a obra de Kafka, por ese seu clima angustioso e abafante, o paradigma da novela de proceso, na que un individuo, acusado
de cargos que descoece, procesado e condenado
a morte. Porque o
desenlace
comn a tdolos protagonistas, chmense K., Mersault, Pascual Duarte ou Cibrn Canedo.
As relacins coa xustiza son, tamn, un motivo predilecto da literatura
popular galega, na que xuces e escribns se manifestan como os mis terribles inimigos dos humildes. Neste sentido, pdese dicir que Blanco-Amor
recolle e actualiza unha constante da nosa literatura, situndoa nas coordenadas do home contemporneo.
Sen embargo, A Esmorga, como moi pronto
veremos, non novela de tema nico. longo da sa infernal viaxe por
Auria, Cibrn Canedo ir mostrndonos un complexo mundo de relacins
psicolxicas e sociais que configuran un amplsimo abano temtico.

A dona de Andrada. Debuxo

de Isaac Doz Pardo paro o
primeiro edicin de A Esmorgo.

30

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

3.

f'ARAT5.XTo
Termo introducido polo
crtico francs Grard Genelte
para designar o conxunto
de elementos verbais e grficos
que acompaan a un texto,
como ttulos, grficos,
ilustracins e notas.

AJ\lACROJ\lA
Discordancia entre a
arde temporal dos
acontece mentas que
confarman a historia e
a arde en que son contados
no discurso. Se ten carcter
retrospectivo recibe o nome
de analepse; se ten
carcter anticipativo,
denomnase prolepse.

J\lARRATARIO
Destinatario interno
da narracin.

Eduardo Blanco-Amor

VOCES DA NARRACIN

A OBRA APARECE DIVIDIDA NUN paratexto inicial, titulado "Documentacin",

de escasas tres pxinas, cinco captulos centrais e un ha breve nota epilogal
de s tres pargrafos. Prlogo e eplogo, da responsabilidade dun autor ficticio, enmarcan o ncleo novelesco, e diferncianse tipograficamente deste, a modo de limiare en letra cursiva o primeiro, introducido por das
lias de puntos suspensivos o segundo. O corpo da novela constiteo a
declaracin do narrador protagonista, repartida en cinco captulos que responden a diferentes sesins do interrogatorio. sa vez, os captulos constan de unidades menores, pargrafos de extensin variable (entre unha lia
e das pxinas e media) que conforman as respostas do interrogado. Como
vemos, o deseo editorial de A Esmorga axstase a un esquema tradicional:
narracin con marco e divisin en captulos proporcionados (entre 30 e 15
pxinas na primeira edicin).
Na "Documentacin", o narrador-autor presenta a reconstruccin dun
"caso" supostamente acontecido en Auria, cidade da que el mesmo nativo,
noventa anos atrs. Estamos, pois, ante un ha novela fenomnica, dicir,
aquela que xustifica a sa existencia como resultado dun determinado proceso de produccin. Xa desde o seu ttulo, o limiar apunta veracidade da
materia narrativa, e todo el ser un xogo en torno s conceptos de verdade e
verosimilitude. O narrador di apoiarse en numerosas fontes documentais,
tanto escritas como orais, que describe con todo detalle. Agora ben, dada a
febleza das mesmas e a distancia cronolxica dos sucesos, non ser estrao
-apunta con irona- que a obxectividade se resinta.
Este narrador acta, pois, como intermediario da mensaxe narrativa,
pero asume un grao de responsabilidade moi elevado, xa que non se presenta como mero editor dos papeis xudiciais nin como transcritor das conversas mantidas, senn como autor da versin dunha versin suposta.
Como tal, non se abstn de valorar a historia, "tristeirsima de seu", nin de
xulgar a determinado personaxe, o Milhomes, "a quen o leitor conecer de
contado e colleralle -supoo eu, que neso hai difrenza de gostos- xenreira
pra toda a vida".
No eplogo, o autor ficticio d conta do desenlace da historia, do
"caso" que nos anunciara, e que non outro que decidir se o protagonista
se suicidou ou foi asasinado pola Carda Civil. Completan o para texto das
notas a p de pxina, no captulo Il, que aclaran o significado de senllas
palabras do protagonista.
O ncleo novelesco est posto en boca dun segundo narrador, Cibrn
Canedo, que , mesmo tempo, protagonista dos feitos que narra (narrador
autcdiextico). A eleccin dun nico punto de vista, o do "eu protagonista",
aumenta, por unha parte, a verosirnilitude da historia e, por outra, dota
relato de gran subxectividade. Cibrn dirixe o seu discurso a un xuz, que
desempea o papel de narratario, e que unicamente existe como indicacin

----~-----------.---------------------------

31

GUA DE LECTURA

virtual, xa que non se transcriben as sas preguntas, representadas mediante

un trazo ou guin (-). A declaracin de Cibrn adopta, pois, a forma dun
dilogo truncado ou monodlogo. O emprego desta tcnica, que algns
chaman telefnica, admite varias interpretacins,
A mis elemental consiste
en supoer que Blanco-Amor evitou as unha novela bilinge, pois de falar,
o xuz debera facelo en casteln, xa que o galego, na sa boca, resultara
inverosmil.
Pero o criterio da verosimilitude non decisivo para o lector.
Narrativamente,
a presencia do xuz innecesaria, xa que se limita a
facer preguntas que pola sa obviedade o lector non necesita coecer. A
non presencia do xuz , pois, un procedemento literario mediante o cal se
focaliza a atencin do lector en Cibrn. Blanco-Amor acta aqu como o
cmara que dirixe o foco de luz a un nico punto do escenario para concentrar nel a mirada do espectador. A ausencia do interlocutor enfatiza a
tensin dramtica, que depende, en gran medida, da desesperada continuidade do discurso de Cibrn.
Por outra parte, a ausencia do xuz reforza o aspecto simblico da xustiza, que, independentemente
de quen a administre, sempre xorda e
muda, ou como tal se presenta para tdolos Cibrns do mundo. As o
explica Blanco-Amor no guin cinematogrfico aludido: "".no es tanto un
juez de instruccin como la justicia, vista desde el miedo y el desamparo de
los pobres, desde su arcaica desconfianza en ella".

4.

TEMPO E ESPACIO

O CLEO NOVELESCO articlase en dous planos espacio-ternporais.

o do
presente, as das xornadas de interrogatorio
(ternpo do discurso), que
transcorre nun espacio interior; e o do pasado inmediato, o da de esmorga
(ternpo da historia), que transcorre nun exterior urbano. Esta caracterizacin implica xa a presencia dunha tcnica novelstica de evidente rnodernidade a reduccin temporal tanto da historia como do discurso. A estructura temporal , neste caso, de reduccin retrospectiva ou evocativa, poi s o
presente desde o que canta Cibrn serve principal ou exclusivamente para
reccnstrur o seu pasado.
Para recordarlle lector que est ante un relato retrospectivo, os captulos comezan e terminan con referencias do protagonista presente, do
tipo "Non teo apetite de comer", "Non teo mis nen menos vountade de
falar da que tia onte", que permiten cifrar o tempo da narracin nos ditos
dous das. En cambio, Cibrn non nos subministra ningunha indicacin
acerca do lugar no que se encontra, pois, absorto no flur do seu pensamento, non presta atencin s circunstancias externas. Unicamente sabe-

MOI\IODIL.oGO
Tcnica de grande
economa norrativa
amplamente representada
no novelstica europea
contempornea. Excelentes
exemplos de monodilogo son
A cada (La chute, 19561, de
Albert Camus, e Cinco horas con
Mario (19661, de Miguel Delibes.
A sa utilizacin por porte de
Blanco-Amor causou sorpresa
entre a crtica galego, e
Ricordo Corballo Calero
apuntou o precedente de
A cada, observacin
que alcanzou unha
transcendencia inxuslicodo.

A f'S'RCS'f'CII\I
DA \!S'RoSIMIL.ITJDS'
Vora segundo os
lectores, as pocas
e os costumes.
Pora o lector do futuro,
hipoteticamente instalado nunha
sociedade unilinge en galego,
este criterio tera nula pertinencia.
moi discutible, incluso, que tea
algunha pora o lector actual,
pois este manexa criterios moi
amplos, que Ile permiten acreditor
na verdade potica de feitos tanto
ou mis irreais. Considrense
estes dous: al Cbrn despreza
a posibilidode de captor a
benevolencia do xuz
expresndose en "costropo":
b] un xuz que non
do pas dixire cen pxinas
en galego sen pedir
unha soa explicacin.

32

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

A 1L..L.JMltJACItJ
clave

na

caracterizacin
de espacios, ambientes
e personaxes. A tcnica
deformad ora de Blanco-Amor
bosase no contraste: o negro
das sombras nocturnas e o
branco da la son as cores
dominantes. Con s estes dous
elementos, logra descricins de
gran vigor plstico: "A casa
estaba toda a escuras [ ... ]
O soutio dos camelias daba
unha soma mesta e tmera
recortndose no chau.
A

le

a caendo poente,

e o seu relustro faca faiscar

coma espellos os vid ros todos
da galeira"

(91)

O claroscuro dota dunha

atmosfera pantasmal s espacios
e reduce os personaxes
categora de vultos ou siluetas.
Bocas e Milhomes son "dous
bultos de home e ... correndo e
coma dos pontosrnos"
(19). O contraste entre sombras

bradando

e luces enfatiza a violencia

e o dramatismo das situacins.
Impresionante a escena do
incendio do pozo do Castela,
a penas insinuada. A luz artificial
ten tamn unha funcin dramtico.
As, Bocas "somellaba tolo",
"levando o quinqu e facndolle
reparo coa mau pra que non
Ile dese a luce na cara"

(92)

O gusto palo primeiro

mos que al se sente relativamente seguro, por oposicin terror que I1e
inspira o calabozo do "cuartelillo". A falta de ndices espaciais obriga lector a concentrarse na narracin de Cibrn e contribe a crear unha atmosfera opresiva e angustiosa.
O tempo da historia abrangue vintecatro horas, desde a alba dun luns,
da 6 de inverno, en que Cibrn sae da casa da Raxada ("eu tia que sar con
noite pra estare s sete da ma en Erve[de]lo") ata a alba do da seguinte, en
que se producen os trxicos sucesos do Campo das Bestas ("escomenzbanse
a vere [...] as luzadas, anda moi borraIlentas, do rnencer"). O tratamento do
tempo lineal: Cibrn conta os acontecementos na mesma orde en que se
produciron. lsto non exc!e a presencia dalgunhas anacronas, alteracins da
orde cronolxica, xeralmente de carcter retrospectivo (analepses). Tal sucede cando o protagonista relata feitos que precederon esmorga e que influirn no seu desenvolvemento,
como a fin de semana que pasa coa Raxada.
Outras veces, as anacronas ac!rannos os antecedentes dalgn personaxe,
como a historia da dona de Andrada, que tan singular papel xoga na novela.
Pero despois de cada analepse a narracin volve sempre posicin inicial, de
xeito que estas alteracins non prexudican a unidade de accin. Castizo revive os feitos "un por un e tal como socederon", aumentando as o dramatismo
da historia, que o aboca, cada vez mis irremediablemente, morte.
Durante estas vintecatro horas, os esmorgantes deambulan por un
espacio (do latn spatium, campo para correr), na procura dunha elemental
felicidade, pero as sas expectativas
sern constantemente
frustradas.
A Esmorga presntase, pois, como unha novela itinerante, na que a accin
dos personaxes se modifica a medida que estes cambian de escenario: Hai
un contraste continuo entre interiores e exteriores: os esmorgantes son
expulsados unha e outra vez das tabernas e prostbulos nos que se refuxian
e condenados a proseguir a sa frentica carreira baixo a chuvia. Porque a
chuvia, como di Cibrn, unha constante c!imtica que influir poderosamente nos acontecementos. A chuvia dile os contornos, suaviza os lmites
e crea unha atmosfera de irrealidade, na que a iluminacin adquire calidades de intenso dramatismo.

plano de evidente influxo

cinematogrfico:

"(ando

acendia a vela pra ir a facer

as mias necesids,

[lisardio]

abra os ollas, que os ten lerchos

e ozs coma a so avoa,
e botbame un sorriso" (15).
s veces, manifesta a
sensibilidode
tcnica pictrica:

5.

PERSONAXES

do autor para a
"Nos borosles

dos corredores [ ... ] que daban

curro, penduraban,

ensarilladas

e mestas, coma un pana amarelo

e corrido, as espigas do millo
brillantes coa chuvia" (51 )

POlA SAIMPORTANCIA
COMO conductores da accin distinguimos tres personaxes principais Cibrn Canedo, Xan Faria e Eladio Vilarchao. Todos
tres son antiheroes, nota comn novelstica moderna, e proceden dos
estratos mis baixos da sociedade. Como seres marxinais, obedecen a instintos primarios e destructivos, que orientan ben cara a si mesmos -todos son

33

GUA DE LECTURA

alcohlicos-, ben cara s demais. Porque a violencia , en maior ou menor

medida, a caracterstica definitoria de todos eles violencia verbal constante,
violencia fsica, patente en innumerables pelexas, e violencia, en fin, que os
leva, por moi distintos camios, a cometeren senllos crimes.
Os tres son personaxes altamente individualizados, que encarnan, xa
desde os seus alcumes, cargados de sentido, tres representacins da masculinidade. Cibrn pertence a un ha familia marcada pola pobreza e a marxinacin: un pai emigrante, a quen non coeceu, unha nai enferma, "estragadia dos traballos", un irmn emigrado e unha irm prematuramente morta
a consecuencia dunha doenza venrea herdada do pai. Unido sentimentalmente a unha ex prostituta, a Raxada, tamn enferma, ambos teen un
fillo, o Lsardio. e mantense dos traballos eventuais que realiza Cibrn.
A caracterstica principal do seu carcter
unha patolxica falta de vontade, quizais debida sa adiccin alcohol, pero que el atribe enfermidade que padece, que chama "pensarnento" e que o lector pode recoecer
como epilepsia (p. 88). Intelixente e astuto, ten un alto sentimento da sa
dignidade persoal e consciente dos seus dereitos.
Cibrn, por alcume Tica, Puchapodre e Castizo, "pois o meu pai tia
un castizo pra servire percas",
o macho elemental. Desde as primeiras
lias do seu relato quere deixar clara a sa masculinidade, e por iso trae a
colacin a fin de semana que pasa coa Raxada e insiste repetidamente
na
sa capacidade sexual: n ... dempois de teren pasado as cousas que soen
pasar cando un home e unha muller durmen xuntos, e cando se mozo i as
cousas pasan unha i outra vegada, e mais outra i as que sexan ... n (14).
Constantemente
recorda a sa condicin ("son tan home coma calquera,
par de calquera"), como contraste coa falta de virilidade dos demais, actitude tpica do heterosexual
que despreza os homosexuais.
O crime que
comete, a morte do Pega,
accidental, e vir como resultadodunha
violentsima pelexa, desencadeada,
precisamente,
por unha observacin. de
Mlhornes respecto S seus atributos fsicos.
Xan Faria, coecido como Bocas, Alfante ou Peito de Macho, caracterzase pola sa fortaleza e agresividade ."touro coma il eu non teo visto",
di del o narrador. Cegado pela sa bestialidade, mata a un horne, o Cebola,
nas horas inmediatamente anteriores esmorga. Bocas mantn unha estraa
relacin de amor-odio con Eladio Vlarchao, o Milhornes. "Endexamais
resultou craro si se tian agarimo ou xenreira, pro non podan andar un sen
o outro e nunca os ollei bbedos por separado, como si pra andar xuntos
tivesen que beber. E cando non andaban de tranca somellaban non conecrense un outro, que coasi nen se falaban, adeus por adeus, coma si tiveran
vergoa un do outro" (24). Esta dependencia afectiva, que Bocas atribe a
"rneigallo",
a manifestacin dunha homosexualidade non asumida. A tensin que este conflicto lle provoca evidnciase na sa obsesin por estar
cunha muller ("... quero estare cunha muller que non sexa puta!"), o que o
leva a asaltar a casa onde vive a suposta dona de Andrada, e, frustrada esta
posibilidade, termina por violar a Socorrito, a tola.

AG MuL.L.S'RS'G
DS' A S'GMORGA
A sociedade que reflicte a obra
extroordinariamente machista, cun
transfondo matriarcal. A visin da
muller que Cibrn nos transmite
est intima mente ligada a un
atvico concepto do sexo,
considerado como algo cru e,
incluso, sucio: " ... eu lscome axia
porque at me somella que se
poen fedorentas e que cheiran
a brov" (15) Dous estereotipos
femininos encontramos en
A Esmo!ga: a nai e a prostituta.
primeiro pertencen a
Raxada, a nai do
protagonista e a
Ta Esquilacha, amiga da
anterior. Atentas interese
econmico, preveen os conflictos
e dan mostras de abnegacin,
unha abnegacin que adquire,
no caso da nai de Cibrn, tintes
folletinescos: "Agora xa non me
fala. llame ea aquelas bgoas
caladas, que xa Ile fixeron canles
polos enrugas ... " (43-44).
A coleccin de prostitutose
importante: a Costilleta, a
Cupatrs, a Non, a Viguesa,
a PioIIa... Cibrn distngueas palo
seu coche econmico ("de o peso
e de a seis res"] e considraas
viciosas e insolidorios. Nun plano
superior e inaccesible, oparece a
muller idealizada, como o
inexistente dona de Andrada,
producto do imaxinacin popular:
"Luca mesmamente coma a Virxe
do ceio [... ) Era branca, bronco,
co cabelo negro [ ... ) e tia posta
un vestido, branco tamn [ ... )
E palo meio da cabeza valle un
mantelio ou un veo de coa! ozul"
(40). O personaxe de Socorrito
est a medio camio entre a nai e
a muller ideal. Socorrito perdeu o
xuzo tras ser forzoda por un
home, e, polo sa condicin de
lolc, vive marxe do comercio
sexual, sublimando o seu desexo
de maternidade nos monecos de
trapo s que trata como fillos.

34

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

L.ITSRATuRA
BQUICA
Os excesos do alcohol unidos
sexo estn xa na Biblia (Xnese,
9. 20; 19. 321 Precedente claro
da degradacin alcohlico
A taberna (18771, de rnile Zolo.
A literatura espaola non parece
moi afeccionada alcohol, tal vez
polo regusto de paganismo que
deixan Baco e as sos bacanais;
non obstante, na obra do galego
Volle-lncln o vio determina a
mido o comporta mento dos
personaxes. No literatura galega
abundan as referencias
gabanciosas vio. Desde Afonso
X ("Assi corn'eu beveria bao vinho
d'Ourens"1 a Rosala de Castro
(' Anque me des vio do Ribeiro
d'Avio"], o vio osciose, case
sempre, coo comarca de
Ourense, a zona mis vincola de
Galicia. No Ourense de
A Esmorga a cultura do vio ten
unho presencio moi importante en
tdolos mbitos da vida coti,
incluso no relixioso, pois non
esquezamos que o patrn da
cidade San Martio de Tours,
protector das videiros.

Eladio Vilarchao, tamn chamado Milhomes, Papaganduxos, Setesaias

e Marical1as, un homosexual de carcter feminoide. Xastre de oficio, comprcese en ferir s demais coa sa mala lingua ("buscando sempre onde mis
doese"), e ten os seus puntos de cleptmano e de exhibicionista ("0 Milhomes biliscndome na entreperna, como tia por fodida costume"). A sa
peculiar maneira de rir, descrita en tdolos tons, avergonza
protagonista,
de sorte que "moitas vegadas [... ] eu non ra pra que il non ceibase aquel
cacarexo de madamit que todos ol1aban pra onde saa e coebanse de ns"
(21). A sa relacin con Bocas queda descuberto cando, ante a violacin
de Socorrito, mata amigo por celos e provoca a sa propia destruccin.
En conclusin, os protagonistas de A Es1tlorga dan corpo a un conflicto
individual do que necesariamente se deriva unha interpretacin ideolxica,
determinista, interpretacin na que teen afondado a maiora dos crticos.
En efecto, os tres esmorgantes son o producto dunha sociedade inicua e
opresora, que os condena marxinacin e violencia. A nica va de escape que l1es est permitida a esmorga, isto , o vio e o sexo, pero incluso
este dominio ntimo debe manterse nos lmites do socialmente admitido.
Esta opinin sustenta Cibrn, dos tres o mis integrado nesa sociedade, o
cal, na sa alienacin, chega a xustificar a morte dos seus compaeiros:
"Sinto a morte que levaron, porque eran cristiaos coma min, pro merecana
dabondo e hastra somella que a percuraban tal como a levaron ..." (119).
Despoxados de todo e de todo excludos, os protagonistas de A ESl1Iorga non albiscan ningunha sada para a sa msera situacin. S en Xente ao
lOl1xe encontraremos esoutra cara dos marxinados, capaces de organizrense
politicamente e de arrepoernse contra unha sociedade que non os considera seres humanos.

DSTSRMII'JIGMO
Serie de correntes
sociolxicos para as coles un
factor (econmico, social,
xeogrfico, ec.] determina, en
maior ou menor medida, a
estructura e o desenvolvemento da
sociedade. Na explicacin da
reolidode natural o determinismo
est vencellado concepto de
causalidade; no plano das
accins humanas, o determinismo
suscita o problema da hberdode

6,

CARACTERIZACIN DOS PERSONAXES

CLARO PROTAGONISMO DOS TRES ESMORGANTES

compatible coa impresin de obra coral que nos produce a presencia dunha ampla galera de
personaxes (47, no cmputo de Ma Victoria Moreno e Xess Rbade), que
representan tdalas clases sociais de Auria.
Os personaxes son descritos a medida que avanza a accin, de xeito
que o lector non pose unha imaxe cabal deles ata que Cibrn concle a sa
declaracin. Cibrn canta os feitos na mesma arde en que se produciron, co
cal introduce na sa perspectiva lector, e este vai modificando ou completando esa imaxe par do protagonista. A descricin constrese con moi
poucos trazos e estes sumamente esquemticos, tcnica de estilizacin propia do expresionismo. Expresionista
a insistencia nos aspectos mis desagradables, grotescos e brutais dos seres humanos (son innumerables as refe

A PonteVello ou Maior.

GUA DE LECTURA

rencias a deformidades, feridas, parasitos, vmitos, ourios e sucidade en

xeral). O narrador ensase con algunhas figuras femininas, como a Non,
que rexenta un prostbulo: "A Non estaba esbacalloada, coas pernas abertas, encol do braseiro e co pito nun recanto da boca, coma decore, aquelas
pernas grosas como eixos de carro, i a faciana maltratada das vixigas, de
mis grandor que a dun cristiao calquera, por mis groso que fose, arromatada, por embaixo do queixo, con dous ou tres papos, macios e peludos, que
somellaban non sere da carne de ela" (73).
A animalizacin unha tcnica mis de degradacin dos personaxes.
As, as partes do corpo humano desgnanse con nomes que connotan, case
sempre, animalidade
cacheira, morros, papo, coalleiro, patas ... A Bocas
vmolo sucesivamente como un "touro" (22), un "can acirrado" (23), un
"rnarrau" (49), un "animal" (72), unha "besta" (90) e un "cabalo grande"
(91). Milhomes ten andares "de perds" (50) e "cande ri somella unha galia" (21). A Viguesa comprtase como unha "cadela salida" (78); Mara dos
Accidentes cha "coma un vencello" (70); e o enxeeiro das obras parece
"unha fera brava" (28). Pola sa parte, Cibrn resume as a sa visin do
mundo: "rmalia a hora que [mia nai] me botou mundo, que fora mellor
que me botase cortello dos marraus .. .!" (43).
Cibrn pertence a unha cultura fundamentalmente
oral, pois, como el
afirma, "Como eiqu chove sete meses ano, a xente entretense en palicar
a carn das camillas e arredor dos braseiros, ou nas tabernas e cafs ...n (33).
En consecuencia, notabilsima a importancia da lingua na caracterizacin
dos personaxes. Os seres que poboan A Esmorga reciben unha prime ira e
esencial definicin a travs do seu alcume. As o explica Cibran "O Juan
Faria e o Eladio Vilarchao, que estn e nos papeis, son o Bocas e o Milhomes polos alcumes, que como eiqu nos conecemos todos e que non
ofenden a ningun, porque Xan e Aladio poden ser calisquera, pro o Bocas
e o Milhomes s poden ser os que son, do mesmo xeito que eu son Cipriano Canedo e me chaman Cibrn ou o Castizo" (19-20). O alcume, pois,
significa mis que nomina, e, en ocasins, apunta cerne da personalidade,
como ocorre no caso dos tres esmorgantes.
Por outra parte, son abundantsimos os verbos de locucin: os habitantes de Auria non s falan, din ou contan, senn que badan, cantan,
comadrean, murmuran, rezan, retesan, palican, latrican, esbardallan, barballoan, besbellan, besbesexan ... Todos, sempre e sen excepcin. Moitas
veces, estes seres exteriorzanse oralmente como semianimais, e as, arrotan, bafexan, chuspen, cuspian, roncan, xemen, chan, rosman e bradan.
As connotacins de animalidade dos verbos comuncanse s personaxes,
nunha tcnica mis de degradacin zoornrfica. Moi significativo -por
escaso- o silencio, que nunca se interpreta como un signo positivo,
senn como presaxio das grandes catstrofes.
Desde a primeira lia patente que no mundo de Cibrn hai das linguas en conflicto, e o uso dunha ou doutra adscribir os personaxes a diferentes clases sociais. A primeira e fundamental distincin establcese entre os

35

Movemento esttico europeo

nocido en Alemaa no primeiro
tercio do sculo XX e que se
caracteriza polo expresin
anmico da arte. O emprego
da tcnica expresionista
emparenta a Blanco-Amor
con Ramn del Valle-Incln
( 1866-19361,
o creador do esperpento.
A visin primitivista e
desgarrada da vida, a crtica
da decadencia das clases
elevadas, o gusto pola traxedia
grotesco e polos efectos
tremendistas son outros tantos
trazos que evidencian a dbeda
de Blanco-Amor co gran escritor
arousn. As o recoece o noso
autor: "A Esmorga representa a
desmitificacin da narrativa
galega . Todo o trabollo
novelstico anterior parta do
suposto de que eramos unha
raza acougoda, perfecta ..
Entn eu pxenme a descubrir
o outro rostro do home galego,
a parte esperpntica iniciada
por Valle-Incln, cunho
vida cra, ruda, cunha
linguaxe forte,
directa" (19781

36

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

T'CNICAG

OLJTRAG
vlGLJAIG

A indumentaria
un procedemento de
desvalorizacin dos personaxes
de gran importancia. Bocas e
Milhomes deambulon envoltos
nunha manta, a semellanza
de pantasmas ou carautas de
Entroido: "Mira, que antroido de
homes!", din deles as prostitutas.
Espectrais son as figuras de Mara
dos Accidentes, que sae "coberta
cunha sobn" (70), e as mulleres
que lavan nas Burgas, "cobertas
cos sabelos por enriba da
cabeza" (491. Milhomes,
carnavalesco e esperpntico,
disfrzase coma unha muller
"lixero cuns facotexos unha
mandileta que o tapaba por
diante e que deixaba
descoberto as ndegas grosas
[... ] No peito, sen migalla de
peluxe, abambebanlle as tetelas
cando se mova, leve o demo,
coma se loro unha muller" (581.
Cibrn aparece vinculado desde
o primeiro momento coas
chancas, motivo recorrente na
novela e que chega a determinar
o comportamento do protagonista:
"A min doanme os pes coma
se mos escodelasen [... ], cos
sabas rodos polas chancas
i os calcets embrullados co
sangue e co brume das feridas"
(1081 A medida que transcorre
a esmorga, a degradacin dos
personaxes [ice patente na so
vestimenta: "Estabamos moi
cansos e coa roupa apegada
s carnes coma un coiro que se a
encollendo e que nos faca proer
o corpo" (551. Escaso o enxoval
domstico, que indica a miseria
dos protagonistas: lisardio dorme
"engruado [ ...] nun endrollo de
farrapos e cobertores vellos" (151.
En contraste, o rico seor de
Andrada vai "fardado at os
ps cun hbito de bispo" (941
Por ltimo, Socorrito, "ecos
sas roupas ben axeitadas",
un dos poucos personaxes
positivamente valorados.

que falan galego ("os fillos do pobo") e os que falan caste!n (os fdalgos e a
burguesa de comerciantes e profesionais, xeralmente fornea). Un irnico
desprezo merecen os que, para transcenderen a sa clase, abandonan o galego, como Pepe o Cabito, ou a Cansentado, prostituta "que fora costureira en
Paderne e botrase a falar o castrapo, que foi o que escomenzou a perdela"
(72). Cibrn, dotado dun agudsimo sentido lingstico, fai observacins tan
curiosas como esta: Socorrito "tia a voce modosia e falaba sempre en casteln, coma moitas vegadas adoitan as mulleres labregas cando perden o xuzo" (113). Por ltimo, a idealizacin que a imaxinacin popular somete s
seores de Andrada queda de manifest nesta frase, referida horne "saba
falar todas as falas do mundo" (34); e nestoutra, referida dona: "os paxaros
[...] vanlle a comer a mau armando grande rechoucho, que hastra disque
somellaban falare co ela" (33).
Os personaxes individualzanse
tamn polo seu peculiar modo de
falar, indepentemente
da lingua que empreguen, como revelan as descricins e os numerosos dilogos reproducidos. A Raxada persuasiva; Lisardio fala como as persoas maiores, e a voz do Milhomes, que "endexamais
ficaba calado anque estivese morrendo", constite un leit-motiv da obra. Precisamente, a ela debe Cibrn un dos seus maiores logros estilfsticos "sentase a voce do Milhomes, co seu falanguear atariado coma palique de cortexo" (107). Outros personaxes veen narracin polas sas expresins
caractersticas: "rl.a perra vida de! trabajador!, como di o Serantes" (18, 49);
"non lIe vai nen lle vn, como di mia nai" (35).
Aspecto importantsimo
o da violencia verbal. Bocas d "un berro
tremendismo"
(22); o Pega "pxose a xurar a berros" (61); o Milhomes
"chiaba que fenda os ouvidos" (61); a Piolla berra (69); os municipais
anncianse "berrando coma demoros" (70); Mara dos Accidentes profire
"brados de tola" (70); a Costilleta cha (78); a voz da Non "como un trono dos ceios" e lanza "brados de xiganta" (78). A progresin da tensin
dramtica culmina no captulo V e ltimo: o narrador conta a violacin de
Socorrito, entre berros e brados "tremendismo[s]" (118); o Milhomes afoga
na lagoa "berrando at desaparecere" (119); o xuz, representante da violencia institucionalizada,
berra a Cbran, e este, por ltimo, morre proferindo este espantoso grito: "Soltdeme, asasinos, fillos de puta!".

7.

A ESMORGA COMO TRAXEDIA

ENTRE AS MOITAS POSIBILIDADES DE LECTURA ou claves de interpretacin

que
A Esmorga ofrece, unha das mis salientables a sa consideracin como
traxedia, vertebrada en torno a Dionisos (deus do vio) e Afrodita (deusa
do amor). Certamente, imposible non detectar en A Esmorga un vento de

37

GUA DE LECTURA

traxedia clsica, xa que o seu protagonista corporeza, anda que imperfectamente, os tres elementos esenciais do xnero. a inocencia, a fatalidade e
o castigo.
A accin de A Esmorga comeza cando Cibrn sae da casa da Raxada
determinado a facerse un home de ben, a ter conta da muller e do fillo, e a
integrarse, en suma, na sociedade. "Eu, coma xa dixen [...], a pro meu traba110. a pro meu traballo, eis Deus me dea, que endexamais sara da mia
casa [...] tan determiado a ir pro traballo" (14). Pero inicio do seu camio asltao a fatalidade, a moira -palabra grega que tanto gustaba a BlancoAmor-, que elixe a cidade de Auria para manifestarse: "A disgracia sarame
camio na compaa daquiles disgraciados e vame metido en cousas que
endexamais fixera nin matinara de facere" (105). Bocas e Milhomes enguelean a Cibrn para que se sume esmorga, e o seu padecemento
fsico,
"polos condanados
dos sabas que se me apegaban e desapegaban
s
zocas, e mais polo estmago que me arda" (18), obra por convencelo.
A presencia da chuvia, que xa se insina, aprtao definitivamente
da sa
determinacin: "Pro eu dgolle que a chuvia tivo moita da culpa ... Si en troques daquel froallo apegadizo que topei sar de estar coa Raxada, e daquela chuvia mesta e sen trgolas que dempois se botou sobor do mundo, que
era coma andar por un pesadelo sen podere sar por ningures, moitas cousas
que socederon non teran soceddo, porque eu houbrame ido pro meu trabailo sen facer caso de ningun" (44).
A fatalidade vn precedida por numerosos smbolos, que pasan ante
Cibrn sen que este saiba recoecelos. O "pensarnento" que continuamente
o angustia unha premonicin da morte. "E mellor a morte que anda
degorante de min pra me levar a par de s sen doenza" (46). Cibrn trata de
esquecelo empapndose en alcohol, e s cando se consuma a traxedia percibe claramente o seu significado: "...endexamais me viera o pensamento
daquil modo e sen gaas de me afastar dil, coma noutras vegadas, senon
que me quera deixare ire pra onde me levase anda que non parara at a
morte, que arestora non me amedoaba ... u (117). Da mesma maneira, a
progresin climtica da obra incide neste aspecto simblico: nboa, orba110, chuvia, vento, fro, xeada (morte?).
longo do seu camio, os esmorgantes reciben constantes avisos
da catstrofe por parte das xentes de Auria, verdadeiro coro da traxedia.
O pobo de Auria, onde todo sabido s poucos instantes de producirse,
e s veces incluso antes, acompaa e gua s protagonistas coas sas murmuracins. As linguas faladoras precdenos onde queira que van, e explsanos dos lugares onde pretenden refuxiarse. En determinados
momentos, certas voces destcanse
do coro (corifeos ) e tratan de advertir a
Cibrn, en quen recoecen a algun distinto e superior S outros dous
esmorgantes. As, encontro de Cibrn con Bocas e Milhornes sucdelle
a inmediata aparicin dos arrieiros, que lIe anuncian que aqueles acaban
de deixar por morto a un home. Logo sern a Ta Esquilacha e, mis tarde, a Piolla e a Costilleta as que procuran restitulo sa casa: n ... saes ti

TRA.X::DIA
Xnero dramtico indisolublemente
unido cultura grega e ligado,
nas sas orixes, culto a Dionisos,
deus do via, do exceso e da
vexetacin. A traxedia exernplilico
o choque entre a liberdade e
vontade do ser humano e o
destino ou fatalidade, que anula
a sa actuacin e termina por
aniquilalo. Os elementos mis
importantes da traxedia son
a hamartia, erro de xuzo e
ignorancia de culpabilidade por
parte do heroe, que desencadea
a catstrofe; a hybris ou insolencia
do heroe, que o leva a enfrontarse
co destino; o pothos ou sufrimenta
do heroe, que se transmite
pblico; e a catarse ou
purificacin das paixns tanto do
heroe como do pblico. Aristteles
deixou na sa Potica algunhas
autras observacins e regras sobre
a traxedia que vemos cumpridas
en A Esmorga. As, a traxedia
debe conter unha sucesin lxica
de feitos sen intrigas secundaras,
unidade de accin que xa temas
sinalado na navela. Por outra
parte, o tempo da accin non
debe exceder dunha revolucin
de sol, que tamn se axusta
A Esmarga, ecos sas vintecatra
horas de duracin. Por ltimo,
cinco son os actos do troxedia,
parangonables s cinco captulos
de que consta A Esmorga.

Catedral de Ourense

38

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

CORO
Caracterstica fundamental
da traxedia clsica a presencia
do coro, conxunto de personaxes
que acompaan heroe
e que comentan ou explican a
accin ea seu canto. O coro entra
en relacin co heroe e dialoga
con el a travs do corifeo au gua
dos coreutas. A instancia
coral expaente do sentir
do pobo, da sa conciencia
moral, e, polo mesmo,
das intencins
do autor.

solio pola porta de adiante e sen decires nada. Non che convn que te
vexan co iles" (77). Por ltimo, o Barrigas, amigo do seu pai, intenta facilitarlle a fuxida
Pero, ofuscado polo alcohol e o "pensarnento"
e torturado polas chancas, Cibrn desoe estas advertencias e enfrntase cegamente co seu destino:
"Nos iamolas facendo de tal xeito coma si as fixeramos sen darnos conta,
menos polo tocantes a min, pra que logo non tivesen remedio, coma quen
vai fechando portas tras de si e guindando coas chaves, coma pra non querer
voltar, tal coma si adrede camiaramos nosa pirdicin" (84).
Sen embargo, para ser un verdadeiro heroe trxico, a Cibrn fltalle a
principal condicin: a inocencia perfecta. En efecto, a actitude do coro,
fra primeiro e indignada despois, proba que o pobo de Auria non est
totalmente do seu lado, e non o est porque Cibrn participa, por accin
ou por omisin, nunha serie de feitos que a sociedade non tolera (furtos,
asaltos, violacin, asasinatos ... ). Pero Cibran traspasa definitivamente
os
lmites cando prende lume Pazo do Castelo e causa a morte dun horne.
"Pro contoume que, amais do asunto do Bocas co Balbino o Cebola [ .. .],
apannos o lume do pazo que disque fora tremendismo,
como non se
lembraba outro en moitos anos. alquitareiro dbano por morto de tan
chamoscado como quedara, e queimrase un ha cheia de gando e porcos de
ceba que estaba nos cortellos, a mis dos outros estragos que o lume fixera
no mesmo pazo, que si nos pillaban que nos an matare a paus sen agardar
xustiza ..." (103-4).
O protagonista, poi s, viola a lei da cidade, e faino por seguir a lei do
seu grupo, que lle impide abandonar s seus cornpaeiros
"Nista situacin
[ ... ] eu non deixo a un amigo, por mis que me estoxe o que faga, coma
arestora co iste cabalo grande que non sabe mis que estar inventando
toladas. Ou monos todos ou subimos todos, e que vea o que vea, que
pola mia parte non quero que a ningun lle quede o direito de chamarme
logo cagn" (91). Expresins coma esta, reiteradamente
aducidas por
Cibrn, indican que na sa conducta subxace unha cuestin moral: deixar
s esmorgantes significara atentar contra o que cre mis sagrado, esquecer
que un home e que, como tal, se debe sa tribo. Estrao pero estenddo
concepto da masculinidade.
Cibrn, en fin, peca de hybris (desmesura), o cal, na traxedia grega,
conduce inexorablemente castigo. Tamn como na traxedia grega, o castigo que recibe
cruel e desproporcionado,
xa que a xustiza que o condena, representada por un xuz xordo e mudo, unha xustiza vingadora. Neste sentido, parece unha nova encarnacin
de Nmesis, a deusa que na
rnitoloxa clsica se encarga de eliminar a desmesura e de protexer a orde
establecida.

Cuberta de LusSeoane

39

GUA DE LECTURA

8. MITO E REALIDADE

COMO TODOS SABEMOS,unha novela non un documento sociolxico,

pero pode selo tamn. Neste sentido, A Esmorga proporciona os suficientes
datos da realidade para permitir a sa lectura como unha crnica da vida
do Ourense de principios de sculo. Sen marcas temporais concretas, A
Esmorga contn, en cambio, un cmulo de referencias que permiten datar,
incluso con precisin, o tempo en que transcorre a accin. En efecto, nas
primeiras lias da sa declaracin,
Cibrn afirma estar traballando en
"Erve[de]lo [... ], por onde veen as obras da carretera, que eu traballo al, a
par da ponte que estn erguendo a todo bulir pra que poida pasar o diputado, que disque ven o mes que ven, co gallo das eleicis" (17). Refrese
Cibrn Ponte Nova, unha das catro que hoxe, en Ourense, atravesa o ro
Mo, construda entre os anos 1911 e 1918. Da inminente visita do deputado deducimos que as obras estaran prximas seu remate, e cerca, por
tanto, da ltima data mencionada. Outros datos confirman esta arnbientacin, como a alusin, no pasado recente, a un ha viaxe de-El Rei (Afonso
XIII visitou Ourense en 1904 e 1907).
esta unha poca de grandes transformacins
para Ourense, que
adquire, daquela, a sa fisionoma actual. Moi importantes son as obras
pblicas, como a citada ponte, ou a canalizacin da auga potable a que
Cibrn alude: "as augas do canal novo [... ], que disque agora a xente rica
vai ter a fonte na sa casa, que eu nono crerei at que o vexa" (38). Coa
chegada dun gran continxente de obreiros, estenderase unha nava conciencia de clase, da que anda non participan Cibrn nin os seus compaeiros, pero si o Serantes, contrafigura literaria, por certo, dun significado
activista poltico do mesmo nome.
O percorrido dos esmorgantes proporcinanos
un detalIadsimo plano da cidade, no que os nomes dos enclaves xeogrficos estn tomados
directamente da realidade. En efecto, as fontes de San Cosme e do Rei, as
prazas da Santsima Trindade e do Correxidor, a ra dos Fornos, o Poso e
a Alameda son lugares cotins para tdolos ourensns, lugares que conservan estes mesmos nomes no rueiro actual. Basendonos nas indicacins do
texto e vista de mapas da poca, trazamos o plano adxunto, que servir,
a quen as o queira, para facer o mesmo percorrido que Cibrn e os seus
compaeiros fixeron aquel da do inverno de 191... Un percorrido literario que nos levar desde os arrabaJdos de Ourense ata o corazn mesmo
da cidade, a travs de innumerables voltas e revoltas. Grande importancia
teen, neste itinerario, as fontes termais das Burgas, ncleo que foi de
Ourense. A cidade naceu e creceu en torno a elas, son propiedade do
pobo, e por iso, porque al se senten relativamente seguros, a e1as volven
os esmorgantes unha e outra vez. Non esquezamos, por outra parte, que
As Burgas foron refuxio tradicional dos pcaros ourensns, como relatou

Cartel anunciador da pelcula

(19771

A GGMORGA
NO elNG
As calidades cinematogrficas
de A Esmofgo, unanimemente
eloxodos. lixeron que algns
productores espaois se
interesasen polo novela.
En 1971, por encargo de Enrique
llovet, Blanco-Amor realizou a
adaptacin cinernoloqrlicc,
pero o proxecto non collou.
En 1977 estreouse Paffando,
con guin [rnoi conhovertido]
e direccin de Gonzalo Surez
e con Jos Sacristn,
Jos LuisGmez e
Antonio Ferrandis
nos papeis principais.

A GGMORGA
NO TGATRO
A Esmofgo foi obxecto de varios
intentos de adaptacin teatral.
Recentemente (febreiro, 19961,
o grupo ourensn Sarabela Teotro,
que xo estreara algunhas pezos
de Blanco-Amor, puxo en escena
a obra, con adaptacin de
Begoa Muoz e Carlos
Couceiros e direccin de nxeles
Cua Bveda. A interpretacin,
nos papeis principais, correu
a cargo de Fernando Dacosta
[Cibrn], Serxio Pozos
(Milhomesl e Suso Diez (Bocasl.

40

UNHA LECTURA DE

vAL51\!TI\!
LAMAS

Lamas Carvajal na estampa de costumes "Os graxos da Burga" (1884),

pxinas que deben considerarse un precedente da obra que nos ocupa.
Pero, a pesar do dito, A Esmorga non transcorre nun tempo nin nun
lugar concretos. A distancia que o marco narrativo establece respecto dos
sucesos (90 anos) e a falta de ndices temporais precisos no corpo da narracin sitannos nun pasado mis ou menos remoto. Impresin de atemporalidade que se acenta porque a accin transcorre nunha cidade que non
aparece nos mapas, en Auria, nome latino que evoca un pasado lendario.
Por outra parte, o nome de Auria remtenos a un universo literario, a Auria
de La catedral y el nio. Algns personaxes de La catedral reparecen en A
Esmorga, como o xastre Tijeradeoro, o mdico don Pepito, o municipal Sardia e Barrigas, o do carromato. Do mesmo modo, os berros que d Mara
dos Accidentes en A Esmorga volveremos escoitalos en Xente ao lonxe, onde
tamn asistiremos s andanzas do Sardia e do Barrigas e, incluso, a algn
mitin do Serantes. O feito de que Blanco-Amor introduza personaxes doutras obras sas obedece intencin de fusionar os conceptos de mito e realidade. Oeste modo, A Esmorga transcende a sa explcita vocacin realista
para ingresar no mundo do mito, e a aparente importancia dos nomes propios, tanto de persoas como de lugares, desaparece, poendo de relevo o
simbolismo da narracin.

CARvAJAL

(1849-1906)
Poeto e prosista do Rexurdimento.
Escritor profesional, como Blanco-Amor, e, como el, ourensn, foi o
xornalista rnis importante do
sculo XIX en Galicia. Fundou e
dirixiu O

A ESMORGA

9.

LINGUA E ESTILO

to Marcos da Portela

(1876-1889), a primeira
publicacin peridica integramente
escrita en lingua galega, cunha
tirada de 4.000 exemplares, cifra
sen parangn no poca. Publicou
os libros poticos Espias, fallas e
frores (1 875-771, Saudades
gallegas (1 880) e
A musa das aldeas (1890).
Compilou parte da sa obra
prosstica nos volumes Gallegada
(1887) e O cotecismo do labrego
(1889), que, con 13 edicins en
vida do autor, converteuse no
primeiro best-seller da literatura
galega. Popularsimo en vida, a
crtica posterior relegou a lamas a
un papel subalterno, e sa
rehabilitacin contribuu
decisivamente Blanco-Amor, quen
ordeno u e prologou unha antoloxa
do poeta (Buenos Aires, 1950)

UN DOS ASPECTOS DE A ESMORGA que mis xustamente enorgulleca seu

autor era a poderosa creacin lingstica que sustenta a arquitectura da
novela. Os eloxios da crtica foron, sen excepcin, unnimes, razn pola
cal resulta tan estrao que sexa precisamente este o campo mis desatendido nos estudios blancoamorianos, incluso naqueles que se refiren principal
ou exclusivamente a esta obra.
Quixo Blanco-Amor escribir para a inmensa maiora (para esa "xente"
que tan a mido d ttulo s seus libros) e, consecuentemente,
cultivou un
ideal de transparencia, de sinxeleza e de expresividade. As, quixo inscribirse no ronsel dos clsicos do Rexurdimento e, mis en concreto, vincularse cos seus coterrneos Manuel Curros Enrquez e Valentn Lamas Carvajal, autor este polo que senta unha grande devocin, xa que nel va
realizada a sa mxima aspiracin, a capacidade para conectar cun pblico
maioritario.
Tal ideal lingstico vese favorecido porque o discurso narrativo est
sempre sustentado en personaxes de pouca idade e/ou escasa cultura. As,
a verosimilitude esixe que un "fillo do pobo" como Cibrn se exprese coa

LINGUA

41

E ESTILO

inseguridade e anarqua propias da lingua popular e coa vulgaridade e desleixo do seu rexistro mis coloquial. De tal xeito, a lingua do protagonista
caracterzase, como era esperable, pola presencia de dialectalismos, popularismos e castelanismos e por unha grande vacilacin na escolla. Catro
aspectos que, unidos a un lxico avulgarado e groseiro, repleto de tacos,
expresins soeces e eufemsticas, transmiten unha impresin de naturalismo ou verismo lingstico moito mis aparente que real.
Porque, en contra do que a primeira vista semella, a lingua de Cibrn
en absoluto presenta unha tan perfecta adecuacin coa realidade lingstica
que nos permita falar de reproduccin [idelfsirna ou magnetofnica desta.
En efecto, a nada que escarvemos, constatamos que Cibrn utiliza bo golpe
de palabras que proveen do rexistro literario e viven exclusivamente nel,
como as repetidsimas "aparescer", "cibdade/cibd", "conquerir", "faciana",
"intre", "ren", "vega da" e "verba", ou as menos habituas "rescbir", "estanto" e
"largado"; e de raigame literaria indiscutible son certos hipergaleguismos
como "bnlante", "determiar", "estrano", "gridos", "orme", "outa", "soma" e
"tranquo", e o mesmo diremos da terminacin -zo/ -za en palabras como
"grazas" e "ocurrenza". Mis asombroso, anda, que o precedente, resulta, en
boca de Cbrn, o demostrativo "aqu s", que se remonta a Rosala de Castro
("Aqus que ten fama de honrados na vila"). Obviamente, o protagonista
nunca oira tal cousa s habitantes de Auria, como tampouco puido or nunca as inexistentes "ista" e "isa", analxicas do masculino e fomentadas por
diferencialisrno co casteln. Tamn inslito o purismo do protagonista
cando di, a cada paso, "pobo" e "Deus", termos lextimos, claro est, pero
hai moito tempo desprazados, entre o pobo, polos equivalentes castelns. E
cando debe optar entre as variantes dunha palabra, Cbrn tende a escoller
amis alonxada do casteln. prefire "ceibe'' a libre, "coma" a como, "falla" e
"f a IIar " aJa Ita e Ja
Itar, ""
perto a cerca, "so bor"
or a so b re, "vo 1"
tar a va Iver ... , sen se
decatar de que, s veces, a escolla supn unha extensin indebida do significado, como sucede en "brudo" por rudo. Cibrn, en fin, conserva tesouros
de enxebreza, como o posesivo de respecto ("mi madre"), o infinitivo conxugado, moi abondoso, ou a interpolacin do adverbio de negacin ("que te
non vexo", "que me non faga").
Despois do visto, debemos conclur que Blanco-Amor foxe, na medida
do posible, do naturalismo lingstico e outorga unha certa arnplitude
fala de Cibrn, xa mediante a recuperacin de formas enxebres, xa mediante a inclusin de termos da linguaxe literaria. As, o autor non renuncia a
certas conquistas do galego culto (e, incluso, lbresco), pero grada moi
sabiamente o aporte deste tipo de elementos, que se integran sen violencia
e, por tanto, sen merma da verosimilitude, no fondo do galego popular.
Estilisticamente, o discurso de Cbrn est informado por dous aspectos
principais. a limitacin de vocabulario e a suma de procedementos de iteracin. A penuria lxica d lugar a varias constantes de estilo que reclaman a
nosa atencin. O protagonista
experimenta
enormes dificultades para
encontrar a expresin exacta, a palabra xusta, polo que acode acervo

DIAL.CT AL.IGMoG

o dialecto

de Cibrn

pertence bloque do galego

central, como se percibe na
formacin do plural dos nomes
en -n I"razs", "rnozs", "potis".
"olqs": pero "ons"] e na
terminacin -oo/ -o dos latinos
rematados en -ow/
-ono I"irmao' / "irrn"], a rnido
realizada foneticamente como
-ou no masculino ['vrou".
"currnou"). Como rasgos
caractersticos da subrea
ouriense encontramos os
demostrativos en i-I"iste", "ise",
"aquil"/ "cquel"]; o pronome
persoal "il": os adverbios de
lugar "eiqui", "e" [pero "ol"]
e o de modo" eisi"; e formas
como "faguer', "ouvir" e "coir".
Dialectal o seseo, implosivo
e reducido a moi poucas palabras
I"nars", "pors", "perdis"].
No seu conxunto, non estamos
ante unha lingua pintoresca
ou en demasa localista, xa que
o aporte fundamental procede
do fondo comn a todo
o pobo galego.

CAGTL.A~IGMoG
Insegura e anrquico,
a lingua do protagonista
est fortemente interferida polo
casteln, que non s despraza
o lxico patrimonial senn
que desvirto a morfoloxa e a
sintaxe. Tantos e tan facilmente
detectables son os castelanismos
de Cibrn que renunciamos a dar
exemplos; pero hai algn, moi
rechamante, que unicamente
parece deberse a unha
insuficiencia do autor lo case
sistemtico" collirnos", en lugar
de callemosl. s veces, o casteln
que supostamente emprega
o acusador semella contaxiar
acusado, que cameza a sa
resposta cun "Est bien, s, seor"
163, 85, 115j ou cun
"S, seor, s, ya sigo" 1161.

42

UNHA LECTURA DE A ESMORGA

POPLlI...,ARI5Mo5
Formas que proveen da
pronuncia descoidada e que se
estenderon pola corencio, ata os
nosos das, dun estndar que
corrixise estes desvos. Destacan
os fenomnos de edicin
voclico e, entre eles, a
abundantsima poragoxe,
especialmente en monoslabos
["pele", 'vcxe', "grandore") e
intinivos ["estare", "facere");
tamn frecuentes son a epntese
[' a iauga', "oldeio": "odemifir"] e
a prtese (' ocolores", "odspocio".
"odiversin"]. Menor densidade
que a adicin presenta a
supresin de vocais, pero non
faltan afreses ('zulexos'l,
sncopas, constantes no superlativo
('dreitos", "intrs": "moitismo",
"scnlismo"], e apcopes ["ecos",
"crs", "pors"]. Populares son
certas voclocns voclicos como
a harmonizacin ['pirmeiro") e a
labializacin ['rorrote".
"sornono"] Metteses ["bulras',
"prelurne", "premiso"], disimilacin
de vibrantes ["almarios", por
armariosj, eliminacin ou
vocalizacin de grupos cultos
["colunas", "notemos": "cicln'.
"relleisis"] non esgotan a
nmina de popularismos.

popular, que lle proporciona infinitos modismos, locucins e frases feitas

"horne feito e dereito", "polo si ou polo non", "fechada a cal e canto", "seoritos de caldo rnerenda", "andaba s apalpadelas", "sernpre mis o brudo
que as noces". O tpico extrmase nas cornparacins. "trernaba coma un
vimio", "mellados coma pitos", "listos coma centellas", "comimos coma abades", "bos coma o pan". Tamn resulta notabilstma
a abundancia de expresins coloquiais onde se menciona a Deus "As Deus me salve", "aquela auga
de Deus", "vin a Des e sa divina cara", "por esas terras de Deus", "era un
ben de Deus", " ventura de Deus" ... En cambio, Cibrn non home refraneiro, pois a penas dous encontramos no texto: "dxolle o pote sartn",
"sete xastres non fan un horne" (que quizais provea dunha cntiga popular).
Outras consecuencias da pobreza lxica son a repeticin de palabras e
o emprego de comodns, como "aquel", "chisme", "cousa", aptos para significaren todo o que lle cumpra falante. s veces isto orixina algn achado
expresivo, como sucede con "adobo", utilizado como sinnimo de manxares, de negocios e, nunha ocasin, para designar o acto sexual: "levabamos
mis dun mes sen o adubfo" (14-15). mesma razn obedece, evidentemente, o uso do termo "pensarnento" para designar o mal que o aqueixa,
que, pola sa reiteracin obsesiva, se converte en palabra-clave ou palabra-tema da obra. Moi curiosos, en fin, son os circunloquios do protagonista,
coma o seguinte, no que inviste dezasete palabras onde ns precisariamos
unha "unha plasta de adonas, somellantes
a perdigs de escopeta que,
polas trazas, deba sere cousa de manxar" (92); ou estoutro, onde usa vinteseis: "haba dous dises homes de ferro que traen os libros da escola, que lle
din cabaleiros, que anque xa se sabe que estn ocos por dentro ... st (93).
O lxico de Cibrn predomina en substantivos concretos, que representan o inmediato e o tanxible, e son lexin os topnimos e antropnimos.
Cibrn sente preferencia pola frase nominal bimembre, como en "historias e
testernuas", "adubos e nagocios", "arrautadas e tolernias", "xuramentos e
desafos", "falcatras e gallifadas". A tendencia ritmo bimembre intensifcase na adxectivacin: "casa moi ricaz e abondosa", "nubes esfiaadas e lixeiras", "licor doce e apegadizo", "follas mestas e grande iras", "ellos quedos e
brilantes", "barba vermella e cornprida", "pele fina e branca". Para Cibrn
nada ten un nico norne. todo
vario, mltiple, plural. Isto agudiza no lector a sensacin de que a realidade admite multiplicidade de visins, e de que
detrs da verdade duns feitos obxectivos subxace sempre outra verdade ("o
que se viu sae do que non se vid', dir o protagonista). lsto faise mis evidente, se cabe, naqueles casos en que a parelIa de adxectivos serve para presentar as das caras da realidade, a obxectiva e a subxectva. "seo ancho e ferrnoso", "ollos lerchos e azs", "soma mesta e ternera", "espada longa e
recharnante", "buraco mouro e trnero".
A preocupacin de Cibrn poi a exactitude lvao a matizar constantemente as sas afrmacns
"coma si desconfiase ou tivese rnedo", "de ser
doutro xeito ou de portarme doutro xeito", "como non haba onde ir ou
non se poda ir", "estar bbedos ou andar de bebedeira", "portal grande,

Debuxo de Xohn ledo

para Os biosbardos.

LlNGUA

43

E ESTILO

sobrado ou cousa eisf", "andar a hostias ou a [acazos" ... Tal cantidade de

sutilezas e de rodeos trasladan o flur do pensamento, coas sas dbidas e
aproximacins, reiteran a difcultade de aprehender a realidade e, o que
moi importante, inducen destinatario a pensar que tanto rigor gardar
Cibrn no relato dos grandes acontecementos
como gardou no dos midos. A este respecto, cmpre reparar na extraordinaria mestra do narrador
para camuflar o feito no que maior culpa lle cabe: a morte do Pega. A partir do momento en que se produce o incendio do Pazo do Castelo, Cibrn
xa non volver mencionar o nome do Pega, e cando alude seu final,
desgnao como "o alquitareiro" e disimula a sa morte entre a de innumerables cabezas de gando (103-4)
A expresin d conta do discorrer das vivencias subxectivas do protagonista. Cibrn acode a multitude de procedementos
de repeticin de
palabras, frases e secuencias. Moi importante a anfora: "Pensei na Raxada ... E pensei na mia nai ... E pensei tamn en como tera sido meu pai ...; e
pensei no meu irmao .. E pensei despois noutras cousas" (45-46); "sen
podere xiquera pedire unha pinga de auga, sen poder facere as sas necesids" (107). Non escasea a anadiplose. u a pro meu traballo. a pro meu
traballo" (14); "... i o seu pai un borracho
Borracho pro non larchn" (15);
"prgolle que me non faga decire o que non dixen ... Dixen ..." (87). E tampouco falta a polpote. "todos xuntos e mesturados, coma si o tempo se
mesturase tamn e tdalas horas se tivesen mesturado" (29-30); "deume por
rir. .. sen saberen por que eu me ra, puxronse a rir tamn, i a pouco riamos ..." (81)
A sintaxe tumultuosa, e as frases encadanse simplemente, cos nexos
"e" e "que", o que tamn orixina estructuras birnembres, son moi frecuentes
as conxuncins ilativas, especialmente "conque" (corito 21 pargrafos encabezados por ela e non conto, por innumerables, as veces que aparece dentro dos mesrnos). Son constantes as apelacins interlocutor, buscando a
sa solidariedade, que arrecian a medida que nos achegamos final, as
como as expresins de respecto do inferior fronte superior ("con premiso
da sa cara" "con licenza de vostede", "coma vostede me ensea" ...).
En conclusin, o relato de Cibrn un alarde estilstica difcilmente
superable, xa que con moi poucos elementos, organizados e administrados,
demora sabiamente a narracin dos feitos e mantn en suspenso a atencin
do lector, incapaz de apartar a mirada da traxedia que se desenvolve ante
os seus ollos.

Debuxo de Xohn ledo

para Os biosbordos.