Você está na página 1de 19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

Dados

OnlineversionISSN16784588

Dadosvol.43n.2RiodeJaneiro2000
http://dx.doi.org/10.1590/S001152582000000200006

RealismoCrtico:UmProgramadePesquisaparaasCincias
Sociais*
CynthiaLinsHamlin

INTRODUO
Emumdosrarosartigospublicadosemperidicosnacionaisacercado
movimentofilosficobritnicocontemporneoconhecidocomorealismocrtico,
PatrickBaert(1995:277)qualificaessaabordagemcomo"umespectro[que]
vemrondandoafilosofiadasCinciasSociais".Segundoesteautor,este
espectroseapresentasobaformadeumnovocredoquevemsubvertendo
normasconsolidadasnasdiversasdisciplinasacadmicaseencontrandoadeptos
atentreaquelesprofissionaisreconhecidamentepoucoafeitosreflexo
metaterica(leiaseeconomistas).Diantedetal"constatao",Baertpergunta
seporqueorealismocrtico"tosedutor"eporquevemfazendo"tantas
converses"etem"atradotantosadeptosfervorosos".
Emboradiscordeaquidealgumasdesuasconcluses,comoBaert,acreditoque
orealismocrtico,oupelomenosalgunsdeseusaspectos,temservidodebase
paraareflexotericaemetodolgicadeumgrandenmerodecientistas
sociais,especialmentebritnicos1.Associadofundamentalmenteaonomedo
filsofoRoyBhaskarecombasenostrabalhosderealistascomoMaryHessee
RomHarr,possvelencontraradeptosdorealismocrticoemreasto
diversasquantoafilosofia(AndrewCollier,RusselKeat),apsiquiatria(David
Will),alingstica(TrevorPateman),aeconomia(TonyLawson),odireito(Alan
Norrie)easociologia(MargaretArcher,PeterManicas,WilliamOuthwaite,Ted
Benton,AndrewSayeretc.).possvelaindaencontrarconvergncias
importantesentreasconcepesdeatividadesocialdesenvolvidasporrealistas
crticose,demaneiraindependente,porautorescomoAnthonyGiddensePierre
Bourdieu,emborahajacontrovrsiasacercadaextensoeconseqnciasdestas
convergncias(cf.Archer,1995Domingues,2000).Sejacomofor,dadaa
importnciaqueorealismocrticovemassumindocomoumafilosofiadas
cinciassociais,importantequeseexponhaseuspressupostosdemaneira
claraaopblicobrasileiroequesequestioneacercadasimplicaesdaadoo
detalperspectivanaprticadapesquisasocial,especialmentenasociologia.

PORQUEREALISMOCRTICO?
Realismocrticoumdestestermosfilosficosqueseaplicaaumgrande
nmerodeabordagensqueguardamentresiapenasumavagarelao.John
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

1/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

Passmore(1994:279)chegamesmoaafirmarque"seasleisdepatentefossem
aplicveisamarcasfilosficas,realistacrticoteriadadomargemaalgumas
batalhaslegaisbastantesrias".Deacordocomesteautor,otermorealismo
crticopodeserencontrado,jem1887,naobradofilsofoalemoA.Riehl,
masemumadesuasvariantesbritnicasqueencontramosumaassociao
explcitaentreumtipoderealismoeafilosofiatranscendentaloucrticade
Kant:afimdequalificarsecomoumrealista,semdeixardeserumkantiano,o
filsofoescocsAndrewSethadotou,emfinsdosculopassado,otermo
realismocrtico(ibidem).Aversocontempornea,representadasobretudopela
obradeRoyBhaskar,procuraenfatizaramesmarelaoentreumtipode
realismoealgunsaspectosdaobradeKant,noentantootermosurgecomoa
combinaode"realismotranscendental"e"naturalismocrtico".Naspalavras
doprprioBhaskar(1989:190):
"Euchameiminhafilosofiageraldacinciaderealismo
transcendentaleminhafilosofiaespecficadascinciashumanasde
naturalismocrtico.Gradualmente,aspessoascomearamamisturar
osdoisereferirseaohbridocomorealismocrtico.Ocorreumeque
haviaboasrazesparanoobjetaraohibridismo.Paracomear,Kant
haviachamadoseuidealismotranscendentaldefilosofiacrtica.O
realismotranscendentaltinhaomesmodireitoaottuloderealismo
crtico".

OQUEOREALISMOTRANSCENDENTAL?
Grossomodo,orealismorefereseidiadequeexisteumarealidadeexterior,
independentedasconcepesquesetenhadela.Nestesentidogeral,podeser
opostoaoidealismo,quepostulaquearealidadeltimananaturezaaidia.
Obviamentequemesmoosidealistassorealistasemalgumsentido,dadoque
acreditamnarealidadedasidias.Bhaskarchegamesmoaafirmarquetoda
filosofiaumtipoderealismoeque"asquestescruciaisemfilosofianose
referemaserounoumrealistaouumantirealista,masaquetipoderealista
sedeveser(realistaemprico,conceitual,transcendentalouqualqueroutro
tipo)aseseteorizaexplicitamenteousesecretaimplicitamenteorealismoa
seecomosechegaa,sedecidepor,ouseabsorveorealismo"(Bhaskar,
1991:25).Noentanto,nomeuobjetivoaquiestenderexcessivamenteo
conceitoapontodefazloperdertotalmenteosentidoe,porestarazo,
tentareimerestringiraquiapenasquelasfilosofiasquepodemserconsideradas
realistasnumsentidomaisestrito.
DeacordocomBhaskar(1996c:647),ostrstiposhistoricamentemais
importantesderealismoso:
realismopredicativo,queafirma"aexistnciadeuniversais
independentementeoucomopropriedadesdecertascoisasmateriais"
realismoperceptivo,queafirma"aexistnciadeobjetosmateriaisnoespaoe
notempo,independentementedesuapercepo"
realismocientfico,queafirma"aexistnciaeaoperaodeobjetosde
investigaocientficaabsoluta(emsuamaiorianacincianatural)ou
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

2/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

relativamente(emsuamaiorpartenacinciasocial)independentesda
investigaoou,demodomaisgeral,daatividadehumana".
OsrealismoslistadosporBhaskarassumemdiversasnuanaseemboratodosos
tiposderealismotenhamtidoumainflunciamaisoumenossignificativano
desenvolvimentodascincias2,orealismocientficooquemaispropriamente
seapresentacomoumavisogeraloufilosofiadascinciasnaturaisdeste
sculoe,porextenso,dascinciassociais.Osargumentosemdefesado
realismocientficoforamdesenvolvidoscomoumacrticavisomaisdifundida
decincianestesculo,opositivismo.importantenotarqueestaoposiono
necessariamenteconstituiuumacrticatotalidadedomesmo,que,dequalquer
forma,assumiudiversasfacesaolongodotempo.Mashquesefazer
refernciaaquiaostrabalhosdeautoresque,deumpontodevista,
apresentaramtesesrealistascontraopositivismoe,deoutro,apresentaram
contribuiesnorealistasqualificadasporalgunsdepositivistas.
EsseocasodeKuhn(1987)que,apoiadoemPoppereQuine,contestouatese
positivista(lgica)dapossibilidadedeumalinguagemobservacionalneutradado
quenossasdescrieseteoriassosempreinfluenciadaspelonossoambiente
epistemolgico.Essatesetemconseqnciasrealistasnamedidaemque,no
havendoumadistinorgidaentreteoriaeobservaoemprica,asproposies
cientficasnosereferemsimplesmentesaparnciasdosfenmenos,masa
entidadeseprocessosnoevidentesqueexistemnarealidade,aindaqueno
tenhamsidopercebidosanteriormente:"duranteasrevolues[cientficas]os
cientistasvemcoisasnovasediferentesquando,empregandoinstrumentos
familiares,olhamparaosmesmospontosjexaminadosanteriormente"
(idem:145),noentanto,antirealistanosentidodequeasteoriasso
concebidasporKuhncomoficesmaisoumenosteis,inventadaspara
resolverproblemasparticulares(instrumentalismo/convencionalismo).
OutroexemploimportantePopper.Popper,queseautodenominavaum
realista,contestaorelativismokuhnianoaoestabelecerque,emboratoda
observaosejabaseadaemteorias,estasnodevemsersubmetidasapenas
aocritriodeutilidade,mastambmaodecorrespondnciaounocoma
realidade,isto,asentidadestericasdevemsereferiraalgoqueexistena
realidadeequeindependedasnossasconcepesacercadelas.Em
contrapartida,ofalsificacionismodePoppercolocasrioslimitesaumrealismo
maisfortedevidoimpossibilidadedeestabelecerseumarelao(lgica)entre
evidnciasfavorveiseaaceitaodehipteses.Deacordocomatesede
Popper,tudooquesepodefazerrejeitarhiptesescombaseemevidncias
contrrias,oqueexcluidocampodacinciaquaisquersentenasexistenciais,
dadoqueasmesmasnosofalsificveis(Harr,1984).
DeveficarclaroqueposiesrealistascomoasdePoppereKuhnno
necessariamenteandamjuntasepodem,emalgumamedidapelomenos,se
contrapor(acontraposioparcialnessecasoespecficoporqueambas
revelamalgumgraudeinstrumentalismo).Felizmente,meupropsitoaquino
odeoptarentrePoppereKuhn,masapenasindicarqueexistemdiversostipos
derealismo(oudeconseqnciasrealistas)quepodemserqualificadosdemais
oumenosfortes.Afimdenoestenderalistaindefinidamente,tomarei
emprestadodeAndrewCollier(1994:6)oselementosquecaracterizamos
diversostiposderealismo.Valesalientarqueesteselementospodemser
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

3/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

tomadosisoladaouconjuntamenteporumadadateoria,sendoqueorealismo
transcendentalconsideraatodoseles:
1)Objetividade,nosentidodequeaquiloqueconhecidoseriarealmesmoque
nofosseconhecido:algopodeserrealsemqueapareacomotal
2)Falibilidade:namedidaemqueasproposiessereferemnoadados
aparentessupostamenteinfalveisouincorrigveis,masaalgoquevaialm
deles,estasproposiesestosempreabertasrefutaoapartirde
informaesadicionais
3)Transfenomenalidade:irsealmdasaparncias:oconhecimentopodeno
sereferirapenasquiloqueaparece,masaestruturassubjacentesque
perdurammaisdoqueaquelasaparncias,gerandoasoutornandoas
possveis
4)Contrafenomenalidade:oconhecimentodaestruturaprofundadealgopode
noapenasiralm,mastambmcontradizerasaparncias.bemsabidoque
Marxachavaqueeraprecisamenteacapacidadedacinciade
contrafenomenalidadequeatornavanecessria:semacontradioentrea
aparnciaearealidade,acinciaseriaredundante,enspoderamosnosguiar
pelasaparncias.
Consideraesdestetiponospermitemconcluirqueaquestomaisfundamental
atodosostiposderealismoserefererealidadeindependentedoser,
dimensoontolgicadacinciaouquiloqueBhaskarsereferecomodimenso
intransitivadoconhecimento.Noentanto,Bhaskarreconhecequearealidades
podeserexpressaporintermdiodopensamentoedalinguagem,equeestes
apresentam,comobemdemonstrouKuhn,umadimensosocialinevitvel.Ao
domniointransitivo(ontolgico)doconhecimento,Bhaskarrelacionaentoum
domniotransitivo(epistemolgico),isto,socialehistoricamentecontingente,
evitandoentretantoumrelativismo"excessivo"medianteaidiadequeexistem
critriosracionaisparaseoptarentreteoriasconflitantes.Esteltimocritrio
caracterizaseurelativismocomodetipoepistemolgico,enoontolgico.Nesse
sentido,orealismotranscendentaldeBhaskarcombinarealismoontolgico,
relativismoepistemolgicoeracionalidadedejulgamento(Bhaskar,1998).A
questoquesecoloca,noentanto,como,emfacedarelatividadedonosso
conhecimento,podemossustentaradimensoontolgicadomesmo.Aresposta
spodeseralcanadaapartirdacaracterizaodorealismodeBhaskarcomo
umafilosofiatranscendental.
geralmenteaceitoqueumdospapisdafilosofiadeveserodetornarexplcito
umconhecimentoapenasimplcito,detornarclarosconceitosdadosdeforma
confusaepoucoclara(Collier,1994Bhaskar,1979).Esteconhecimentopode
serrelativocinciaouaoutrasatividadeseisto,naverdade,nofazmuita
diferenanamedidaemquenosoosresultadossubstantivosdaatividade
prtica,cientficaououtra,queinteressamaofilsofo,masospressupostos,os
elementosimplcitosnamesma.Umadasformasderevelarseesse
conhecimentoimplcitopormeiodaquiloqueseconhececomoargumentos
transcendentais.
DesdeKant,otermotranscendentalaplicadoa"todoconhecimentoquenose
ocupatantodosobjetosquantodaformacomoconhecemososobjetos,na
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

4/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

medidaemqueestetipodeconhecimentopossvelapriori"(1994:43).Aidia
fundamentaldeumafilosofiatranscendentalportantoadealgoapriori,
independentedaexperincia.ParaCollier(1994:20),umargumento
transcendentalnormalmenteassumeaformade"oquedeveserocasopara
queXsejapossvel?",isto,"dealgoefetivoparaumalgomaisfundamental
quesustentaapossibilidadedoprimeiro".Emboraexistamdiferenas
importantesentreKanteBhaskar(esteltimocontestaosaspectosidealistase
individualistasdafilosofiakantiana),Bhaskarreformulaaquesto
transcendentaldeKantarespeitodoconhecimento("Comooconhecimento
empricopossvel?")aoemprestarlheumvisontolgico.ParaWilliam
Outhwaite(1987:18),aquestoqueorientaorealismocrticopodesercolocada
daseguinteforma:"dadoquenstemosteoriascientficaseque,nogeral,elas
parecemservirdemaneirabastanteadequadacomoexplicaesdomundo,
comodeveseromundoparaqueacinciasejapossvel?"
Pararesponderaessaquesto,Bhaskarpartedoprincpiodequeaatividade
experimentalaatividademaisbsica,defatodefinidora,dascincias
(naturais).Demaneirageral,umexperimentodevepossibilitaraidentificaode
leisoumecanismoscausaisapartirdoisolamentodeumeventoX(acausa)de
outroseventosquepossamestartambminfluenciandoumdadoeventoY(o
efeito).Umexperimento,portanto,normalmenteexecutadosobcondiesde
isolamentodomundo,isto,emsistemasfechados,poisnomundoreal,que
umsistemaaberto,normalmentenopodemosidentificardeterminadas
seqnciasdeeventos(casocontrrioaatividadeexperimentalnofaria
sentido).OcernedoargumentodeBhaskarodequessepodeassumirque
osmecanismoscausaisqueoperamnosexperimentoscontinuamoperandono
mundoreal,queumsistemaaberto,seseconsideraaindependnciados
mesmosdoseventosqueelesgeram.Nessesentido,umacondioda
inteligibilidadedaatividadeexperimentaladeque,emumexperimento,o
cientistaoagentecausaldeumaseqnciadeeventos(umaseqnciade
eventospermiteidentificarumapossvelrelaocausalentredoisoumais
eventos),masnooagentedaleicausalqueaseqnciadeeventospermite
aocientistaidentificar(Bhaskar,1997:12).Esseargumentoconstituiocerneda
crticarealistaaopositivismo,cujoelementocentralateoriadacausalidade
desenvolvidaporDavidHume.
ParaHume(1969),aidiaouoconceitodecausaseriacompostodetrs
conceitosmaissimples:prioridadetemporal(dacausaemrelaoaoefeito),
contigidadeeconexonecessria.Osdoisprimeirosconceitospoderiamser
derivadosdaexperinciaemprica(emborahojesejageralmenteaceitoqueas
causasdeumfenmenopodemocorreraomesmotempoqueosefeitos,assim
comoqueascausaspodemagirdistncia)(BoudoneBourricaud,1993:53e
ss.).Oconceitodenecessidade,porsuavez,nopodeserderivadoda
experincia:tudooqueseobservaemumarelaocausalqueumeventose
segueaoutroe,aolongoderepetidasexperincias,amentehumanacriauma
espciedehbitomentalqueestabeleceumarelaodenecessidade
(psicolgica,nonatural)entreumevento(acausa)eoutro(oefeito).Sendo
assim,paraHume,eparaosempiristasemgeral,umaleicausalnadamaisdo
queumaconjunoconstanteentreeventoseamaiordificuldadedesta
definioqueelanopermitediferenciarumacorrelaocausaldeuma
correlaomeramenteacidentalentredoiseventos.Umaexplicaobaseada
nessaconcepodeleicausalsefundamenta,ento,naidiasimplistadeque
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

5/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

algoocorreuporqueascoisassempreocorremdaquelaforma,nadapodendoser
afirmadoacercadosmecanismosgeradoresdoeventooufenmenoemquesto.
Emumexemploanedtico,WilliamOuthwaitereferesefraquezaintrnseca
dasexplicaesbaseadasnestaconcepodeleiequeaindaencontraadeptos
umtantohericos:"Seeuperguntarporquemeutremestatrasado,euposso
serparcialmentesatisfeitosemeforrespondidoqueotremdas8:55hsempre
estatrasado,masmesmoaBritishRaildificilmenteousariaofereceresta
afirmaocomoumaexplicao"(1987:21,nfasesdoautor).
Aoestabelecerquenoexperimentogeramosouprovocamosumaseqnciade
eventosmasnoumaleicausal,Bhaskarconcluiqueexisteumadistino
ontolgicaentreumaleicientficaeumpadroouseqnciadeeventos,oque
fazcomque,narealidade,osmecanismoscausaisaqueasleissereferem
estejamfreqentementeforadesintoniacomopadrodeeventosmanifesto.
Emoutrostermos,foradeumasituaoexperimental,isto,emsistemas
abertos,osmecanismosoperametmseusefeitosafetadosporoutros
mecanismosqueoperamaomesmotempo:humacodeterminaocausalque
podealterar,efreqentementealtera,osefeitosdeummecanismoqueopera
isoladamente.estacodeterminaoquefazcomqueossistemassejam
consideradosabertosequetornaaatividadeexperimentalnecessria.Alm
disso,porintermdiodoexperimentoocientistapodefazercomque
mecanismosquenoestavamoperandopassemaoperar.
Postoisto,Bhaskaroperaumadistinoentretrsdomniosdarealidadeque
sofreqentementereduzidosaumspelasabordagenspositivistas(oumais
apropriadamente,empiristas):o"emprico"(empirical),o"factual"(actual)eo
"real"(real).Odomnioempricopodeseracessadoporexperinciasapartirda
observaodiretaenoapresentaproblemasparticularesparaamaioriadas
concepesdecincia.Odomniodofactual,porsuavez,incluinoapenas
experincias,mastambmeventos,quepodemounoserobservados(porno
existirningumparaobservlos,porseremmuito
pequenos/grandes/rpidos/lentosetc.paraserempercebidospelosinstrumentos
deobservaodisponveis)(Outhwaite,1983).Aexistnciadeumdomnio
factualimplica,portanto,queoqueocorrenarealidadenonecessariamente
percebidodaformacomoocorree,contrariamenteaoqueacreditamos
empiristas(svezeschamadosderealistasempricos),"ser"no"ser
percebido":algopodeexistirsemquesejadiretamentepercebido,apenas
inferidoapartirdosefeitosquegera.Finalmente,hodomniodoreal,que
incluiosmecanismos,isto,osprocessosouestruturassubjacentesquegeram
oseventos.Aausnciadeumeventonosignificanecessariamentequeno
existamtendnciassubjacentesqueestejamoperando,maspodesignificarque
elasestejamsendocontrariadasporoutrasforas(tendnciascontravenientes)
e,porestarazo,nosemanifestem.
DeacordocomadistinooperadaporBhaskar,arealidadedeveserconcebida
comoestratificada,eacinciadeveserencaradacomo"umaatividadehumana
quevisadescobrir,atravsdeumamisturadeexperimentaoerazoterica,
asentidades,estruturasemecanismos(visveisouinvisveis)queexisteme
operamnomundo"(idem:322).Aexplicao,porsuavez,deveserefetuada
combaseemumaconcepodeleicausalquesejarelativaamecanismosque
dizemrespeitoaomododecomportamentodasentidades,dadoqueleiscausais
norevelamapenasconjunesconstantesentreeventos(emborauma
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

6/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

conjunoconstantesejaumbomindicadordequepodehaverumarelao
causalemquesto),masexpressamastendncias,disposies,formasdeao
oupoderescausaisdasentidades.Destaforma,oconceitodenecessidade
naturalreintroduzidonanoodecausa,fazendocomquesetornepossvel
diferenciarcorrelaescausaisdecorrelaesespriasouacidentais,oqueno
possvelnumaperspectivahumiana.
Aadoodaconcepodeleicausalacimaimplicaummodeloexplicativo
distintodomodelonomolgicodedutivodescritoporHempel(1965),pois
introduzoelementoagncianahistriacausal.SegundoHarr,porexemplo,a
estruturadaexplicaocausaldeumfenmenoobservvelassumeaseguinte
forma:"UmaEntidadeParticulartemumaTendnciaque,seLiberada,emum
certotipodesituao,manifestaemumaAoobservvel,mas
quandoBloqueada,noapresentanenhumefeitoobservvel"(1986:284,
nfasesdoautor).
Anoodeaoouagnciaimplcitanestemodelodeexplicaodizrespeito,
portanto,aospoderescausaisdeumobjeto,quepodemounoserefetivados
oumanifestos,masqueestooperantes(aomenospotencialmente)eque
definemaprprianaturezadaqueleobjeto3.Nestesentido,"arelaoentre
aquiloqueumacoisaeaquilooqueelacapazdefazeredesofrer
naturalmentenecessria"(HarreMadden,1998:109).Noqueserefere
noodenecessidadenaturalquecaracterizaospodereseasrelaescausais,
"[...]osacontecimentosdecausaeefeitonosoindependentes,
comoinsistemoshumeanos,masintrinsecamenterelacionados.As
causastmopoderdeprovocarseusefeitos,existindoumarelao
realentreambos,ummecanismogeradorligandofisicamentecausaa
efeito,aindaqueessaligaoesteja,emgeral,acimadanossa
experincia"(Halfpenny,1996:67).
Noquesereferespropriedadesinerentesaosobjetos,oumelhor,descrio
adequadadasmesmas,osrealistascrticosconsideramqueadescobertada
necessidadenaturalpodeservircomobaseparaainclusoouexclusodos
predicadosapropriados,deformaagarantiraconstruodeconceitos(e
modelos)queexpressemsuaspropriedadesoupoderes.Porexemplo,acincia
podedescobrirqueocobretemumacertaestruturaatmicae,apartirdisto,
deduziraspropriedades"disposicionais"oupoderescausaisdesteelemento.
Obviamentequeistoimplicaaidiadequeodesenvolvimentodosignificadode
umconceitoumprocessodiacrnicoqueincluie/ouexcluideterminados
predicadosemfunodasdescobertasacercadanaturezadascoisasedas
condiesdesuaatividadeouinatividade(HarreMadden,1998:115).H,
nestesentido,umaviademoduplaentreaatividadeconceitualea
investigaoempricae,noodenecessidadenatural,seguese,contrao
nominalismo,adenecessidadeconceitual4.
Combasenessarelaoentreaatividadeconceitualeaemprica,Bhaskar
defineacinciacomoum"processoemmovimento"(processinmotion)cuja
dialticanotemumfimprevisvel:"nacinciaexisteumtipodedialticana
qualumaregularidadeidentificada,umaexplicaoplausvelparaela
inventada,edepoisarealidadedasentidadeseprocessospostuladosna
explanaochecada"(Bhaskar,1997:14).Devesenotarqueestaexplicao
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

7/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

queinventadasereferenoexatamenteaconceitos,masamodelos,isto,a
representaesou"exposiespossveisouhipotticasdeumarealidade
desconhecidapormpassveldeserconhecida"(Bhaskar,1996a:472).No
entanto,dadoqueosconceitosdevemfazerrefernciaaospoderescausaisou
tendnciasdosobjetosequeestesdizemrespeitosformasdeaodos
mesmos,isto,aosmecanismosqueelesengendram,equeestesltimosso
descritosnosmodelos,arelaoentreessestermosnodevetrazernenhuma
dificuldadeparticular.
Essaconcepodeatividadecientficasecontrapetantoperspectivaempirista
quantoneokantianaouidealistatranscendental.Aexplicaoempiristabaseia
seexclusivamentenaidentificaodeumaregularidadeaneokantianapostula
anecessidadedeseperceberaquelaregularidadenoapenascomouma
regularidade,isto,comoumaconjunoconstante,mascomoumresultadode
ummecanismoqualquerquedeveserentoimaginadosobaformadeum
modelo.diferenadorealismotranscendental,noentanto,oidealismo
transcendentalnodistingueentreummecanismoimaginadoeumimaginrio:
aquiloqueimaginadopodeviraserestabelecidocomoreal,enquantoque
aquilooqueimaginrionopode.essadistinoqueseparaidealismoe
realismotranscendentaisnamedidaemqueoltimoestabelecequeoque
imaginadoemumtempot1podeserconsideradorealemumtempot2.
SegundoBhaskar(1997:166),demonstrarquealgoimaginadopodesertido
comorealenvolveasubmissodomodeloacrticastericase/outestes
empricosrigorosos.
Esseargumentotemconseqnciasimportantesnamedidaemque,aopostular
aexistnciadenovasentidadeseprocessos,osmecanismoscausaisnopodem
serdadosatravsdeumainterpretaodedutiva(idem:146),jqueadeduo
nopermiteaconclusodenadaalmdoqueestejadadonaspremissasdo
argumento.nestesentidoqueBaert(1995:281)afirmaqueorealismocrtico
seapianaabduo,ouseja,narefernciaametforasouanalogiascom
mecanismosfamiliares5.Poroutrolado,orecursoabduodesqualificaa
consideraodeBaert(idem:284)dequeorealismocrtico"assemelhaseao
positivismoeaofalsificacionismonamedidaemquerepousasobreumconceito
restritodeaquisiodeconhecimento".Comofoivistoanteriormente,arelao
entreconceitosemodelos,porumlado,erealidadeemprica,poroutro,implica
umaconcepodeconhecimentocomoumaviademoduplaequeestem
constanteprocessodereviso.Almdisso,aabduoconstituiumanegao
(nokantiana)doempirismo(indutivismo)edoracionalismo(dedutivismo),as
basesfilosficasdopositivismoedofalsificacionismo.
Emresumo,orealismotranscendentalprocuraestabelecerduasquestes
principais:emprimeirolugarque,paraqueomundoseapresentecomoum
objetopossveldeconhecimentoparans,devehaverumadistinoentreleis
causaisepadresdeeventosbaseadanadistinoentresistemasabertose
sistemasfechados.Nestesentido,omundodiferenciadoeestratificado(a
estratificaodanaturezaderivadaestratificaodosmecanismoscausais:no
podehavermecanismosqumicos,amenosqueexistammecanismosfsicos
mecanismosbiolgicos,amenosqueexistamqumicosetc.).Emsegundolugar,
seguindoasconclusesanteriores,secertoquemecanismoscausaise
estruturassoreais,enoapenasimaginrios,entoexisteumcritrioparase
distinguirentreseqnciasdeeventoscausaiseacidentais.Umaseqncia
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

8/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

necessria(eportantocausal),seesomenteseexistirummecanismocausal
que,quandoestimulado,produzoefeitoemquesto.Nestesentido,o
conhecimentoacercadanecessidadenaturalspodeserestabelecidoa
posteriori(Bhaskar,1997:1819).importantenotar,portanto,queafilosofia
podeestabelecer,transcendentalmente,aidiadeumuniversoestratificado,
masquaisestruturassoreaisdeveserestabelecidopelascinciasparticulares.
Odesenvolvimentodessasidiasdizrespeito,tantoemHarrquantoem
Bhaskar,atividadecientficaconformedesenvolvidanascinciasnaturais.A
questoquesecolocaagoraemquemedidaaatividadedoscientistassociais
podeserdescritademaneirasemelhante,isto,deacordocomosprincpios
estabelecidosporumafilosofiarealistadascinciasdanatureza.Essaquesto
constituiocernedodesenvolvimentodonaturalismocrticodeBhaskaredela
quemeocupareiagora.

NATURALISMOCRTICO
EmseuThePossibilityofNaturalism,Bhaskar(1979)reconsideraavelha
questodonaturalismonascinciassociaisapartirdodesenvolvimentodas
idiasexpostasacima.Paraoautor,assimcomoparaamaioriadosrealistas,
umadasquestesfundamentaisaserconsideradaadequetantoastradies
naturalistasdominantes(positivismos),quantoasantinaturalistas(hermenutica
ealgunstiposdemarxismo),tmumavisoessencialmentepositivista,isto,
baseadaemumaontologiaempirista,decincianatural.Demonstradaa
inadequaodeumaconcepopositivistadecincianatural,colocasea
necessidadedeserepensaroproblemadonaturalismo,queconsideradopor
Bhaskarcomoumdosproblemasmaisfundamentaisdafilosofiadascincias
sociais.
Demaneirageral,onaturalismopodeserdefinidocomoatesedeque"existe
(oupodeexistir)umaunidadeessencialdemtodoentreascinciasnaturaise
sociais"(idem:3)e,nestesentido,afilosofiadascinciassociaisdivideseem
duastradiesdistintas:anaturalista,quetemreivindicadoque"ascinciasso
(realouidealmente)unificadasemsuaconcordnciacomprincpiospositivistas
baseados,emltimainstncia,naconcepohumeanadelei"(idem:1).Em
oposioaela,atradioantinaturalistatemestabelecidoumaruptura
metodolgicaentrecinciasnaturaisesociaiscombaseemdiferenasemseus
objetosdeestudo.Deacordocomestaltima,"oobjeto(subjectmatter)das
cinciassociaisconsisteessencialmenteemobjetossignificativos,eseuobjetivo
aelucidaodosignificadodestesobjetos"(ibidem).
Apartirdadefiniogeral,anteriormentecitada,denaturalismo,Bhaskar
distingueduasespciesextremasdeste:oreducionismo,queafirmaexistiruma
identidaderealeconcretaentrecinciasnaturaisesociaisapartirdeseus
objetoseocientificismo,quenegaaexistnciadequaisquerdiferenas
significativasnosmtodosapropriadosparacadagrupodecincia.Dessa
distino,Bhaskar(1996b:514)especificatrsposiesbastanteamplasem
relaoaonaturalismo:
1)"onaturalismomaisoumenosirrestrito,usualmenteassociadoao
positivismo"
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C%

9/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

2)"oantinaturalismo,baseadoemumadistintaconcepoacercadocarter
mpardarealidadesocial,isto,comodotadadeumcarterprinterpretado,
conceitualelingstico".Essaaposiodahermenutica,a"oposiooficial"
aopositivismo
3)"umnaturalismocrticolimitado,fundamentadoemumaconcepo
essencialmenterealistadecinciaeemumaconcepotransformativada
atividadesocial"(queserexpostamaisadiante).
Estaltimaposio,conhecidacomorealismocrtico,seconstitui,porumlado,
apartirdasconcepesrealistaspropostasporRomHarr,E.H.MaddeneRoy
Bhaskar,dentreoutrosporoutro,baseiaseemumaconcepodeatividade
socialpropostademaneiraindependenteporautorescomoGiddens,Bourdieue
peloprprioBhaskar,equepodesercaracterizadaporumatentativadesntese
entreagnciaeestrutura.Essacombinaoentreoquechamamos
anteriormentederealismotranscendentaleummodeloparticulardeatividade
socialrepresenta,noentanto,ograndedivisorentreosrealistasbritnicos
contemporneos.ComoafirmaOuthwaite(1998),"orealismonoimplica
naturalismo".RomHarr,emparticular,propeumateoriasocialantinaturalista
combasenaquiloquechamoudeperspectiva"etognica"6equesecaracteriza
porumcertoceticismonoquedizrespeitorealidadedasestruturas
macrossociais(Harrconcebeapenasestruturasmicrossociaisoudemdio
porte,comoafamliaealgunstiposdeorganizaes,comoentidadesreaise
nomeramentenominais)enaconvicodequeumalinguagemmaisprxima
linguagemordinriadavidacotidianadosatoressociaismaisadequadas
cinciassociais.
Defato,agrandequestoquedivideosrealistasentrenaturalistase
antinaturalistasdizrespeitoquiloqueBhaskarchamoudedimensointransitiva
doconhecimento,isto,aodomnioontolgicodascinciassociais.Margaret
Archer(1995:1)fraseiaoproblemaemtermosdadificuldadedelidarse
conceitualmentecomasociedadecomoumaentidadequeapresentatrs
caractersticasdistintivas:emprimeirolugar,asociedadeinseparveldeseus
componenteshumanosporque,emalgumamedidapelomenos,suaexistncia
dependedenossasatividades.Emsegundolugar,asociedadeextremamente
plsticaoumutvelesuaforma,emqualquertempodado,dependedasaes
humanasedesuasconseqncias.Finalmente,oquensfazemosenquanto
seressociais,tambmafetadopelasociedadeepelosnossosesforosno
sentidodetransformla.
Essascaractersticas,squais,porsuaambivalncia,Archer(ibidem)serefere
como"osfatosvexatriosdasociedade",deramorigemaduasontologiassociais
distintasdeacordocomasquaisaspropriedadesdasociedadesoreduzidasa
merosepifenmenosdaagnciaindividual,ouestareduzidaaum
epifenmenodaquelas.Aconstruodeumaontologiasocialrobusta,
condiosinequanonparaodesenvolvimentodeumametodologiaedeuma
teoriasocialadequadas,demanda,navisodosrealistascrticos,algumtipode
snteseentreagnciaeestrutura(ouelementosmicroemacrossociais)quenos
permitadarcontadascaractersticasacimareferidas.Noentanto,conformese
podedepreenderdaposiodeHarrexpostaacima,existemdivergncias
acercadessasntesedevido,emparticular,adiferentesconcepesarespeito
docarter,realoumeramentenominal,dealgunstiposdeestruturasocial.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

10/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

Sejacomofor,oproblemadonaturalismonascinciassociaisrepensadopelos
realistasapartirdealgumasquestesfundamentaisapontadasporRusselKeat
eretomadasporOuthwaite(1998):osagentessociais,assimcomooutras
entidades(naturais),apresentampoderescausaisetendnciasemboraas
relaesentreessesagentesnopossibilitemgeneralizaesuniversais
particularmenteinteressantes,elaspodemserpercebidascomotendnciasque
soregularesobastanteparaserinvestigadasocarternoobservveldas
entidadessquaisseatribuempoderescausais,notadamenteasestruturas
sociais,noapresentaumproblemaparaaperspectivarealistaasrazesdos
indivduos,namedidaemquerepresentemalgumtipodepodercausal,podem
servistascomoumtipodecausa.
Consideraesdessaordem,conquantoapontemparaostiposdeteoriasque
podemserdesenvolvidas,nogarantem,necessrioenfatizar,osucessode
umateoriasocialnaturalista:oqueessesargumentospodemestabelecer
meramenteapossibilidadedeumacinciasocialnaturalistaporintermdioda
especificaodascondiesontolgicaseepistemolgicasquedevemser
satisfeitasparaquetalprojetosejapossvel(Bhaskar,1979).Nestesentido,se
faznecessrioexaminaroargumentotranscendentaldesenvolvidoporBhaskara
fimderesponderquesto:"quepropriedadesaspessoaseassociedades
possuemquepodemtornlaspossveisobjetosdeconhecimentoparans?"
(idem:17).
Oprimeiropontoaserestabelecidonosentidodeseevitarocolapsoimediato
deumacinciadasociedadeodequealgunsobjetosdesignadospelateoria
socialsoreaiseirredutveis.ParaBhaskar,istosignificasubstituiruma
ontologiadeeventosporumadeestruturas,oqueimplicareconhecer,comoa
tradiopositivistaofaz,queexistemleiscausaisouregularidadesnavida
socialreconhecer,comoopositivismosvezesofaz,queestasleispodemser
opacasaoentendimentoespontneodosagentespormtambmreconhecer,
comoopositivismonoofaz,queestasleisnopodemserreduzidasa
regularidadesempricas.Leisrepresentam,aocontrrio,"sentenasnrmicas"
(normicstatements)(Bhaskar,1997)quedizemrespeitoaoexercciode
tendnciasoupoderescausaisquepodemnosermanifestos7.Sendoassim,as
generalidadesdavidasocialdevemservistascomoresultadodaaodos
poderescausaisdeumtipodeagente.Umagente,porseuturno,deveser
entendidocomoumparticularqueocentroouaorigemdedeterminados
poderes,como"qualquercoisaquesejacapazdeoperarumamudanaemalgo
(inclusiveemsiprprio)"(idem:109)8.
Oargumentoemfavordeumaconcepodeagentecausalsocialirredutvel,
quevaideencontroaumaontologiasocialindividualista,desenvolvidopor
Bhaskarapartirdoestabelecimentodeumcritriocausaldeatribuiode
realidadeaumobjeto.Grossomodo,estecritriocausalsebaseiana
"capacidadedeumaentidadecujaexistnciaduvidosaemoperarmudanas
emcoisasmateriais"(Bhaskar,1979:16).Umexemplodessetipodeargumento
podeserencontrado(demaneiraimplcita)naobradeDurkheimquandoele
estabelece,emDaDivisodoTrabalhoSocial,que,emboraasolidariedadeno
sepresteobservaodireta,elapodesertratadacientificamenteporquesua
realidadepodeserinferidadosefeitosmaisperceptveisemensurveisqueela
gera9.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

11/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

Bhaskarpartedoprincpioqueindivduosesociedadesnosonemredutveis
umaooutro,nem"dialeticamente"relacionadospornoconstiturem"dois
momentos"deummesmoprocessoaocontrrio,indivduosesociedade
referemseadoistiposdecoisasradicalmentediferentes.Nestesentido,apia
senoargumentodeDurkheimsegundooqualosmembrosdeumaigreja,por
exemplo,encontramascrenaseprticasdesuavidareligiosajprontasao
nascer,equeissoapontaparaaexistnciaanterioreexteriordosfatossociais.
Noentanto,Durkheimerraaoreificarasociedade:asabordagensindividualistas
estoessencialmentecertasquandoafirmamqueasociedadenoexistiriasem
aatividadehumanaeasabordagenshermenuticasaoinsistirnofatodeque
nenhumaatividadesocialseriapossvelsemqueosindivduostivessemalguma
concepoacercadoqueestofazendoeporqueoestofazendo.Oerrodestas
ltimasseriaodepostularque,pelasrazesacimacitadas,osindivduoscriam
asociedade:
"[...]seasociedadejestsempreconstituda,entoqualquerprxis
humanaconcretaou,sesequiser,atodeobjetivao,spode
modificla.Elanooprodutodesuaatividade(nomais,devo
argumentar,doqueaaohumanacompletamentedeterminadapor
ela).Asociedadeencontraseemrelaocomosindivduos,portanto,
comoalgoqueelesnuncafazem,masqueexistesomenteemvirtude
desuaatividade"(idem:42)10.
ParaBhaskar(1996b),umargumentodessetipodemonstrariaqueasociedade
umacondiotranscendentalecausalmentenecessriaparaamediao
intencional.Almdisso,implicaumaconceporelacionaldoobjetoda
sociologiaquepodeserresumidacomoumsistemadeposies(locais,funes,
regras,deveres,direitosetc.)ocupadasporindivduose
dasprticasdesempenhadasemvirtudedaocupaodetaisposies.Esse
sistemaspodeserseparadoanaliticamente(Bhaskar,1979:51).Comoafirma
TedBenton(1981:16),noentanto,emboraoargumentodequeapreexistncia
deformassociaisnecessriaaointencionalsejaclaramenteumargumento
transcendental,seustatusfilosfico(emoposioasubstantivo,eportanto
relativoaumacinciaemprica)questionvel.Defato,elerepousana
aceitaoprviadeumacaracterizaoespecficadeaointencionalque,ela
prpria,objetodecontrovrsianasdiferentestradiesdepesquisasociolgica.
Emoutrostermos,Bhaskarjtomapartidoemrelaoaumatradio
sociolgicaespecficaemsuaspremissas,enoapenasemsuaconcluso,eisto
temconseqnciasimportantesparaseusargumentosrelativospossibilidade
donaturalismonascinciassociais.Supondose,noentanto,queestas
premissassejamaceitas,vejamossuasconseqnciasparaoestabelecimento
deumaabordagemnaturalista.
Dopontodevistaontolgico,omodelotransformacionalestabeleceasseguintes
caractersticasparaasestruturassociais:elas,1)diferentementedasestruturas
naturais,noexistemindependentementedasatividadesquegovernam2)das
concepesdosagentesacercadoqueestofazendoemsuasatividadese3)
soapenasrelativamenteduradouras(deformaqueastendnciasqueelas
governampodemnoseruniversaisnosentidodeinvariantesespao
temporais)(Bhaskar,1979:4849).
ParaBhaskar,essasdiferenasrepresentariamlimitesontolgicos
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

12/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

possibilidadedonaturalismo.Paraalgunsdeseuscrticos,notadamenteBenton
(1981)eOuthwaite(1987),apenasasegundalevantaproblemasimportantes
paraoestabelecimentodadimensointransitivadosobjetossociais.Aprimeira
diferena,relativadependnciadasestruturassociaisdasatividadesdo
indivduos,nodevesertomadacomoabsoluta,poispodeserrelativaauma
possvel(enoefetiva)atividadeindividual.Umexemplodissoseriaoconceito
deestruturadepoder.Estaestruturadevepermitiraoinvestigadoridentificar
relaesdepoderondeopoderno,defato,exercido,emboracontinue
potencialmenteoperante(Benton,1981:17).Aterceiradiferenatambmno
absoluta,poismuitasestruturasnaturaissoapenasrelativamenteduradouras.
Nessesentido,Outhwaite(1987:53)temrazoaoafirmarque"tudooque
requeridoparaqueumacinciasocialsejapossvelqueasestruturassociais
sejamsuficientementeduradourasparaquesuainvestigaosejapossvele
valhaapena".Asegundadiferena,poroutrolado,apontaparaproblemasmais
sriosquepodemefetivamentecomprometeraintransitividadedosobjetos
sociais.
OqueBhaskarchamade"dissoluodaintransitividade",equeefetuadopela
tradiohermenutica,sebaseianaidiadequeoprocessodeproduodo
conhecimentocausaleinternamenterelacionadoproduodo(s)objeto(s)
emquesto.Masocarterdedependnciaconceitualqueasestruturassociais
assumemnodevesertomadocomosinnimodedissoluodaintransitividade:
ainterdependnciacausalentreproduodoconhecimentoeproduodas
estruturassociais(viaao)contingente,nosentidoespecficodeque,embora
algumasrelaessociaisdependamontologicamentedadefiniodadapelos
atores(como,porexemplo,umarelaodeamizade)nemtodasasrelaes
sociaissodessetipo.Algumasrelaessociaispodemsersustentadasmesmo
diantedeumavariedadedeconceitualizaesinadequadasporpartedosatores
(comorelaesempregado/empregador,casamentoetc.)(Benton,1981:17).
Emoutrostermos,emboraanoodeagnciadependadealgumtipode
concepoourepresentaodosagentesacercadaquiloqueestofazendo,essa
concepononecessariamentecorreta11.Eistoapontaparauma
intransitividadeexistencialquedeveserdistinguidadainterdependnciacausal
mencionadaacima:oprocessodeproduodeumobjetopodeser
conceitualmentedependente,masapartirdomomentoemquepassaaexistir,
podeconstituirumobjetopossveldeinvestigaocientfica.ParaBhaskar,
portanto,aintransitividadeexistencial"umacondioaprioridequalquer
investigaoeseaplicaigualmentesesferasnaturalesocial"(Bhaskar,
1979:60).
Adependnciaconceitualdasestruturassociaisdevefuncionarcomopontode
partidaparaaconstruodemodelosnascinciassociais,porquetornapossvel
atransformaodasdescriesdosagentesacercadasatividadessociaisque
constituemodomniosocialemredescriestericascujosignificadopodeser
estabelecidocomoreal.Transformarasconcepesedescriesdosagentesem
conceitostericosrequeratribuiraestesconceitosumaexistnciareal,oque
significaseutilizardestesconceitosparagerarhiptesescausais,testaras
hiptesesassimconstrudasedepois,baseadonopoderexplanatriodas
mesmas,justificarracionalmenteasdescries(Bhaskar,1989:85).
Almdoslimitesontolgicosque,comofoivisto,qualificam,masno
impossibilitamaaplicaodonaturalismoscinciassociais,Bhaskarainda
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

13/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

estabelecelimitesepistemolgicoserelacionaisaomesmo.Oslimites
epistemolgicosreferemseaofatodequeosmecanismossociaisexistem
apenasemsistemasabertos,excluindo,portanto,apossibilidadede
experimentao,predioetestestericosdecisivosnascinciassociais.Com
relaoaesseslimites,Benton(1981:18)categricoaoenfatizarqueo
argumentodeBhaskarrevelaumresiduumpositivistaemsuaconcepoda
relaoexperimento/predio/teste.ParaBenton(ibidem),testesdecisivos
tambmnosopossveisnascinciasnaturaisdadoque,mesmonos
experimentosclssicos,ofechamentodossistemas(quegaranteoisolamento
demecanismosextrnsecosaomecanismoemquesto),emgrandemedida,
presumidoteoricamente.Almdisso,acaracterizaodomecanismoedesuas
atividades,assimcomodoinstrumentalaplicado,tambmfeitacombaseem
pressupostostericos.Nestesentido,nohaveriaumadistnciatogrande
entrecinciasnaturaisesociaisnamedidaemqueasprimeirastambmpodem,
emborademaneiramenosdecisiva,isolarmecanismoscausaisteoricamentee
corrigirasteoriascombaseemcomparaesestatsticasentresistemasque
apresentammecanismosemcomum.
Finalmente,oslimitesrelacionaisderivariamdaidentidadeparcialentresujeitoe
objetodoconhecimentosocial.Deacordocomessatese,acaracterizaoda
dimensointransitivatornaseproblemticadevido,maisumavez,aofatode
queoconhecimento(objetotransitivo)umaprticasocialquepodeser
tomadacomoobjeto(tornandose,portanto,umobjetointransitivo).Essa
confusopode,noentanto,seresclarecidacomadistinoacimamencionada
entreintransitividadeexistencialeinterdependnciacausalentreconceito
(conhecimento)eestruturassociais.
Apartirdessasconsideraes,podeconcluirse,comBenton(ibidem),que
Bhaskarfazconcessesexcessivasaoantinaturalismo,caracterizandosua
abordagemmaispropriamentecomoum"antinaturalismoqualificado"doque
comoum"naturalismoqualificado".Deixareiemabertoaquestodesaberse,
dadoocartersubstantivoenofilosficodaontologiasocialestabelecidapor
Bhaskar,acrticadesuaobradeveserfeitacombasenoargumentodequeela
nosuficientementenaturalistaousuficientementeantinaturalista.Oque
parececlaro,noentanto,que,devidoaosproblemasrelativosaumaontologia
socialindividualista(Lins,1997),umaperspectivarealistapermiteaomenos
umabuscacoerenteda"verdade"nasdescries/explicaesdarealidadesocial,
aoestabelecerqueosobjetosaqueelassereferempodemsertidoscomoreais.
Semessacondio,umaparteimportantedainvestigaosociolgicaou
deixadadelado,namedidaemquenopodemosestabelecerascausasdas
aesdosindivduoseocartersocialmenteindexadodesuasrazes,ousub
repticiamenteintroduzidaatravsderecursosnojustificveisaalgumtipode
podercausalsupraintencional(Hamlin,1999).
Dopontodevistaepistemolgico,parecenosparticularmentefrutferaa
concepodaquiloqueconstituiumaboaexplicaoeque,deacordocomo
realismotranscendental,alcanadasempreque:
1)omecanismopostuladocapazdeexplicarfenmenos
2)nstemosboasrazesparaacreditaremsuaexistncia
3)nopodemospensaremalternativasigualmenteboas(Bhaskar,1997:58).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

14/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

Certamentequeessaconcepoenvolveumadimensopragmatistainevitvel
naavaliaodasteoriassociais,namedidaemquereconhecequealgumas
verdadestericasnopodemserprovadasnoatualestgiodeconhecimento,e
outrasnopoderonunca.Istonosignifica,noentanto,quealgumasverdades
nopossamseralcanadas,assimcomoalgumas"inverdades",desmistificadas.
ParaBhaskar,emparticular,adimensopragmatistadoconhecimentocientfico
noanulaapossibilidadedejustificaoracionaldasteorias(apartirde
prediesacuradas,nmerodequestesresolvidasetc.).
Acincianoummero"jogodelinguagem",incomensurvelemrelaoa
outrosjogosdelinguagem.PosiescomoadefendidaporRorty(1989),por
exemplo,queidentificacinciaeliteratura(outrataacinciacomoumgnero
literrio,dentreoutros)aopostularainexistnciadecritriosracionaisparaque
seescolhaentreambas,soinsustentveis:talidentificaorepousaemuma
teoriadaidentidadeentresujeitoeobjetodoconhecimento,caracterstica
daquiloqueBhaskar(1997)denomina"falciaepistmica",isto,umadefinio
doseremtermosdoconhecimentoacercadeleouadissoluodaontologiana
epistemologia.Paraorealismotranscendental,aocorrnciadacincia
contingente,isto,suaocorrncianonecessriaexistnciadomundono
entanto,aexistnciadomundoumacondionecessriaocorrnciada
cincia.possvel,porexemplo,saberqueexisteumaleicausaloperando,sem
queseconheaestalei(idem:38).
H,portanto,quesedistinguirentreaquiloquefazemos(teorias,modelosetc.)
equesereferedimensosocialdoconhecimento,eaquiloquens
descobrimos(leis,estruturasetc.).Noentanto,dadoqueostermoscientficos
so,elesprprios,construessociais,adimensopragmticadacinciarefere
seaoreconhecimentodequeexisteuma
"[...]ambigidadeoubipolaridadeinerentenonossousodetermos
comocausas,leis,fatos(emesmoverdades)e[apartirdisso,
devemosestarpreparados]para,semprequenecessrio,esclareclos
(disambiguatethem),distinguindo,noempregodestestermos,o
transitivo(socialouaquiloquensfazemos)dointransitivo
(ontolgicoouaquiloquedescobrimos)"(Bhaskar,1991:10).
aindaimportanteconsiderar,contraRorty,queareflexofilosficano
apenasrelativamenteindependentedoconhecimentocientfico,dadoque
argumentostranscendentaisnodependemdenenhumconhecimentocientfico
efetivo,mastambmfundamentalaoseudesenvolvimento.Seupapel
essencialmentecrtico,especialmentenascinciassociais,aoestabelecera
possibilidadedaexistnciadealgumtipodediscrepnciaentreasconcepes
dosatores(dimensotransitivadoconhecimento)earealidadesocial(dimenso
intransitivadoconhecimento).Poressarazo,orealismotranscendentalno
crticoapenasquandocombinadocomnaturalismo,mastambm,e
especialmente,quandorelacionacrticaexplanatriadoconhecimento
cientificamentegeradopelascinciassociaisumacrticadascondiesedas
prticassociaisquepossibilitamacrenaemteoriasfalsas.

(Recebidoparapublicaoemnovembrode1999)
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

15/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

NOTAS:
*GostariadeagradecerMariadaAssunoCalderano,cujopaperintitulado

NotasIntrodutriasaoRealismoCrtico,apresentadonadisciplinade
MetodologiadasCinciasSociaisdoCursodeDoutoradodoProgramadePs
GraduaoemSociologiadaUniversidadeFederaldePernambucoUFPe,
serviudeinspiraoaestetrabalhoprofa.VernicaTozzi(Universidadede
BuenosAires)e,emespecial,aoprof.JosMaurcioDomingues(Universidade
FederaldoRiodeJaneiroUFRJ),pelasvaliosascrticasesugestes.
1.NoBrasil,podemosencontrarrefernciasaotrabalhoderealistascomoR.
BhaskareM.ArchernaobradeJosMaurcioDomingues(199519992000),
emboraelesejareticentequantoaousodorealismocrticocomoumprograma
geralparaasociologia.
2.Orealismopredicativo,caractersticodafilosofiaescolsticadaIdadeMdia,
teveconseqnciasimportantesparaafilosofiadascinciassociaisnamedida
emqueatransposiododebaterealismo/nominalismoparaascinciassociais
modernasrepresentaumatomadadeposioentreoindividualismoeo
coletivismo(Papineau,1978)e,maiscontemporaneamente,apresenta
desdobramentosnodebateagncia/estrutura.Paraumabreveanlisedessa
relao,verDomingues(1995)e,demaneiramaisdetalhada,Fuller(1998).
3.Essanaturezanoserefereaessnciasfixaseimutveis.Comoenfatiza
AndrewSayer,"asformasdeaooumecanismosexistemnecessariamenteem
virtudedanaturezadeseuobjeto.Anaturezaouconstituiodeumobjetoe
seuspoderescausaissointernaounecessariamenterelacionados:umavio
podevoaremvirtudedesuaformaaerodinmica,motores,etc.[...]empresas
multinacionaispodemvenderseusprodutosporumaltopreoecomprarmo
deobraaumbaixopreoemvirtudedeoperaremdiversospasescomnveis
dedesenvolvimentodistintosaspessoaspodemmudarseucomportamentoem
virtudedesuahabilidadeemmonitorarseusprpriosmonitoramentos[...].Sea
naturezadeumobjetomuda,entoseuspoderescausaistambmmudam
motoresperdemseuspoderesmedidaquesetornamgastos,ospoderes
cognitivosdeumacrianaaumentammedidaqueelacresce"(1992:105).
4.Aidiadenecessidadeconceitualnoimplicaqueosconceitoscientficosso
"acabados"emalgumsentidoounopassveisdemodificao,poisbastaque
umanovatendnciasejaidentificadaparaquedevaserincorporadaaoconceito,
modificandoo.
5.C.S.Piercedistinguiatrsformasdeinferncialgica:induo,deduoe
abduo.SegundoJohnPassmore,"abduoumprocessoatravsdoqualse
infere,deumfatosurpreendente,umaexplicaoparaomesmo,uma
explicaoquesatisfazorequerimentoseguinte:seaexplicaofosse
verdadeira,ofatonoseriamaissurpreendente.Atravsdaabduoocientista
chegaahiptesesexplanatrias"(1994:143).
6.SegundoHarr,suaperspectivaetognicapodeserresumidaemtrs
doutrinas:"1)umadoutrinasociolgica:asociedadeenvolvepelomenosduas
ordenssociais,umarelativaorganizaodotrabalho,outra,organizaoda
honraequepodemserchamadasasordensprticaeexpressiva.Emgeral,a
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

16/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

ordemexpressivadominaaprtica.2)Umadoutrinapsicolgica:asaes
sociaissoestruturadasesuaestruturaaefetivaodeumaestrutura
anterior,localizadanasintenesesistemasdecrenasdosatores,algumas
vezesindividualmente,namaioriadasvezes,coletivamente.Oestudodas
perspectivas(accounts)dosatoresnosdacessoquelesistemadecrenas.3)
Umadoutrinasociopsicolgica:muitasdascaractersticasdavidamentalque
soexperimentadascomoatributosdosindivduossoderivadasdeformas
sociais"(1983:69).Paraumaanlisedostatusontolgicodosconceitoscoletivos
(macrossociais)esuarelaocomaagnciaindividual,verHarr(1981).
7.SegundoBhaskar,"Leisnodescrevemospadresoulegitimamprediesde
eventos.Aocontrrio,parecequeelasdevemserconcebidas,aomenosnoque
dizrespeitoaosobjetosordinriosdomundo,comosituandolimiteseimpondo
restriesaostiposdeaopossveisparaumdadotipodeobjeto.Leisno
apenaspredicamtendncias(que,quandoexercidas,constituemo
comportamentonrmico)deobjetosnovos(oudeobjetosfamiliaresem
situaesnovasoulimite)elasimpemrestries(maisoumenosabsolutas)a
objetosfamiliares"(1997:105106).
8.Compareseessaperspectivacomanoodeao(social)deGiddensecom
acentralidadedoconceitode"poder"parasuadefiniodeagncia(Giddens,
1993:esp.1416)
9.Paraumaanlisedosaspectosrealistasimplicitamenteadotadospor
Durkheim,verBenton(1977).
10.AessemodelodesociedadeBhaskardonomede"modelo
transformacional",emoposioaosmodelos"voluntaristas","reificacionistas"e
"dialticos"(Bhaskar,1979:3947).
11.ParaBhaskar(1989:86),oerrofundamentaldatradiohermenuticao
denoreconhecer"1)queascondiesparaofenmeno,nomeadamenteas
atividadessociaisconformeconceitualizadasnaexperincia,podemserreaise
2)queosfenmenosmesmospodemserfalsos[...]"nosentidodequeum
certoconjuntodecategoriaspodenoseraplicvelexperincia.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
ARCHER,Margaret.(1995),RealistSocialTheory:TheMorphogeneticApproach.
Cambridge,CambridgeUniversityPress.
[Links]

BAERT,Patrick.(1995),"ORealismoCrticoeasCinciasSociais".Dados,vol.
38,n2,pp.277290.
[Links]

BENTON,Ted.(1977),PhilosophicalFoundationsoftheThreeSociologies.
London,RoutledgeandKeganPaul.
[Links]

___.(1981),"RealismandSocialScience:SomeCommentsonRoyBhaskars
ThePossibilityofNaturalism".RadicalPhilosophy,n27,pp.1321.
[Links]

BHASKAR,Roy.(1979),ThePossibilityofNaturalism:APhilosophicalCritiqueof
theContemporaryHumanSciences.Brighton,TheHarversterPress.
[Links]

___.(1989),ReclaimingReality:ACriticalIntroductiontoContemporary
Philosophy.London,Verso.
[Links]

___.(1991),PhilosophyandtheIdeaofFreedom.Oxford/Cambridge,Mass.,
Blackwell.
[Links]

data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

17/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

___.(1996a),"Modelo",inT.BottomoreeW.Outhwaite(eds.),Dicionriodo
PensamentoSocialdoSculoXX.RiodeJaneiro,JorgeZaharEditor.
[Links]

___.(1996b),"Naturalismo",inT.BottomoreeW.Outhwaite(eds.),Dicionrio
doPensamentoSocialdoSculoXX.RiodeJaneiro,JorgeZaharEditor.
[Links]

___.(1996c),"Realismo",inT.BottomoreeW.Outhwaite(eds.),Dicionriodo
PensamentoSocialdoSculoXX.RiodeJaneiro,JorgeZaharEditor.
[Links]

___.(1997),ARealistTheoryofScience(2ed.).London,Verso.

[Links]

___.(1998),"GeneralIntroduction",inM.Archeretalii(eds.),CriticalRealism:
EssentialReadings.London/NewYork,Routledge.
[Links]

BOUDON,RaymondeBOURRICAUD,Franois.(1993),"Causalidade".Dicionrio
CrticodeSociologia.RiodeJaneiro,tica.
[Links]

COLLIER,Andrew.(1994),CriticalRealism:AnIntroductiontoRoyBhaskars
Philosophy.London,Verso.
[Links]

DOMINGUES,JosMaurcio.(1995),SociologicalTheoryandCollective
Subjectivity.London,MacMillan.
[Links]

___.(1999),CriatividadeSocial,SubjetividadeColetivaeaModernidade
BrasileiraContempornea.RiodeJaneiro,ContraCapa.
[Links]

___.(2000)"SocialIntegration,SystemIntegrationandCollective
Subjectivity".Sociology,vol.34,n2,pp.225241.
[Links]

FULLER,Steve.(1998),"DiviningtheFutureofSocialTheory.FromTheologyto
RhetoricviaSocialEpistemology".EuropeanJournalofSocialTheory,vol.1,n
1,pp.107126.
[Links]

GIDDENS,Anthony.(1993),TheConstitutionofSociety:OutlineoftheTheory
ofStructuration(7ed.).Cambridge,Polity.
[Links]

HALFPENNY,Peter.(1996),"Explicao",inT.BottomoreeW.Outhwaite
(eds.),DicionriodoPensamentoSocialdoSculoXX.RiodeJaneiro,Jorge
ZaharEditor.
[Links]

HAMLIN,Cynthia.(1999),"Boudon:Agncia,EstruturaeIndividualismo
Metodolgico".LuaNova,n48,pp.6392.
[Links]

HARR,Rom.(1981),"PhilosophicalAspectsoftheMicroMacroProblem",inK.
KnorrCetinaeA.V.Cicourel(eds.),AdvancesinSocialTheoryand
Methodology:TowardanIntegrationofMicroandMacroSociologies.
London/Boston,RoutledgeandKeganPaul.
[Links]

___.(1983),"CommentaryfromandEthogenicStandpoint".Journalfor
theTheoryofSocialBehaviour,vol.13,n1,pp.6974.
[Links]

___.(1984),AsFilosofiasdaCincia.Lisboa,Edies70.

[Links]

___.(1986),VarietiesofRealism:ARationalefortheNaturalSciences.London,
BasilBlackwell.
[Links]

HARR,R.eMADDEN,E.H.(1998),"ConceptualandNaturalNecessity",inM.
Archeretalii(eds.),CriticalRealism:EssentialReadings.London,
Routledge.
[Links]

HEMPEL,Carl.G.(1965),AspectsofScientificExplanationandOtherEssaysin
thePhilosophyofScience.NewYork/London,TheFreePress/Collier
MacMillan.
[Links]

HUME,David.(1969[1739]),ATreatiseofHumanNature(editadoporE.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

18/19

31/08/2015

DadosCriticalrealism:aresearchprogramfortheSocialSciences

Mossner).Harmondsworth,PenguinBooks.

[Links]

KANT,Immanuel.(1994[1781]),CritiqueofPureReason.London,
Everyman.
[Links]

KUHN,Thomas.(1987),AEstruturadasRevoluesCientficas.SoPaulo,
Perspectiva.
[Links]

LINS,CynthiaC.(1997),AnInvestigationofRaymondBoudonsParadigmof
SocialAction.Ph.D.Thesis,UniversityofSussex.
[Links]

OUTHWAITE,William.(1983),"TowardaRealistPerspective",inG.Morgan
(ed.),BeyondMethod:StrategiesforSocialResearch.London,Sage.
[Links]

___.(1987),NewPhilosophiesofSocialScience:Realism,Hermeneutics
andCriticalTheory.London,MacMillan.
[Links]

___.(1998),"NaturalismoseAntiNaturalismos".EstudosdeSociologia,vol.4,
n2(publicaoonline).
[Links]

PAPINEAU,David.(1978),ForScienceandtheSocialSciences.
London/Basingstoke,MacMillan.
[Links]

PASSMORE,John.(1994),AHundredYearsofPhilosophy(4ed.).London,
PenguinBooks.
[Links]

RORTY,Richard.(1989),Contingency,Irony,andSolidarity.Cambridge,
CambridgeUniversityPress.
[Links]

SAYER,Andrew.(1992),MethodinSocialScience:ARealistApproach(2ed.).
London,Routledge.
[Links]

ABSTRACT
CriticalRealism:AResearchProgramfortheSocialSciences
Thearticledescribescriticalrealismasaphilosophicalapproachthatstresses
somethemescentraltoallsociologicalthought:therelationbetweenphilosophy
andsociologythenotionofcausetheproblemofnaturalismtherelation
betweenconcepts,models,andrealitytherelationbetweenagencyand
structure,andsoon.Itisfurtherarguedthatinpositingthenondissolutionof
theontologicalandepistemologicaldimensionsofknowledge,criticalrealism
mayrepresentaviablealternativetothedeadendsofconventionalismand
skepticismfoundinthepositivistandpragmatistapproaches.
Keywords:philosophyofsocialsciencesrealismnaturalism

RSUM
RalismeCritique:UnProgrammedeRecherchepourlesSciences
Sociales
Cetarticlecherchemontrerleralismecritiquecommeunedmarche
philosophiquequisoulignequelquesthmesimportantspourlarflexion
sociologique:larelationentrephilosophieetsociologielanotiondecausele
problmedunaturalismelarelationentreconcepts,modlesetralitla
relationentreagenceetstructureetc.Enoutre,ilcherchetablirquele
ralismecritique,unefoisposelanondissolutionentrelesdimensions
ontologiqueetpistmologiquedelaconnaissance,peutreprsenterune
alternativepossibleauximpassesduconventionalismeetduscepticisme
prsentesdanslesapprochespositivistesetpragmatistes.
Motscl:philosophiedessciencessocialesralismenaturalisme
data:text/htmlcharset=utf8,%3Ch2%20style%3D%22fontweight%3A%20normal%3B%20fontsize%3A%2019.04px%3B%20color%3A%20rgb(0%2C

19/19

Você também pode gostar