9 788492 923601

XULIO SOUSA
MARTA NEGRO ROMERO
ROSARIO LVAREZ
EDITORES

Lingua e identidade
na fronteira
galego-portuguesa

(e i)

ensaio & investigacin

Xulio Sousa / Marta Negro Romero / Rosario lvarez

Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa / Xulio Sousa, Marta Negro Romero, Rosario lvarez, editores.
Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2014. 283 p. : map. ; 24 cm. (Ensaio & Investigacin)
DL. C 1656-2014. ISBN 978-84-92923-60-1.
1. Galicia-Relacins-Portugal. 2. Portugal-Relacins-Galicia. 3. Etnolingstica-Galicia. 4. Lingua galega. 5. Lingua portuguesa. I Sousa Fernndez, Xulio. II Negro Romero, Marta. III lvarez Blanco, Rosario. IV Consello da Cultura Galega, ed.
A edicin e preparacin deste libro foi inanciada parcialmente cunha axuda da Secretara
Xeral de Universidades (Xunta de Galicia - Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional)
ao grupo de investigacin Filoloxa e Lingstica galega (USC).
Consello cientico da coleccin
Ana Maria Barros de Brito (Universidade do Porto)
Dante Lucchesi (Universidade Federal da Bahia)
Josefa Dorta Luis (Universidad de La Laguna)
Maria-Pilar Perea i Sabater (Universitat de Barcelona)
Pedro Snchez-Prieto Borja (Universidad de Alcal)
Edita
Consello da Cultura Galega, 2014
Pazo de Raxoi 2 andar Praza do Obradoiro
15705 Santiago de Compostela
T 981 957 202 F 981 957 205
correo@consellodacultura.org
www.consellodacultura.org
Proxecto grico
Imago Mundi Deseo
Imaxe de cuberta
lvaro Negro
Maquetacin
Raquel Vila Amado
Imprime
Lugami Artes Gricas, S. L.
Depsito Legal: C 1656-2014
ISBN 978-84-92923-60-1

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

A FLUMINE MINEO USQUE

IN TAGUM: os CaMIos
DIvErxEntEs DE gaLICIa E
PortugaL na aLta IDaDE
MEDIa (700-1100)
Carlos Balias Prez
universidade de santiago de Compostela

27

1. INTRODUCIN
Un dos trazos fundamentais do nacionalismo galego dende a sa deinicin programtica pola Xeracin Ns nos anos vinte e trinta do pasado sculo o que
poderiamos chamar o irredentismo galaico, a crenza na existencia dunha Gran
Galicia marco natural da historia e a cultura dos galegos, fendida por imposicins polticas alleas vontade do pobo galego e horizonte referencial escatolxico da plena realizacin do noso destino histrico como nacin, unha vez acadada
a sa reuniicacin. En palabras de Castelao, na obra que segue a ser considerada
a biblia do ideario nacional galego: A unidade territorial de Galiza recoecida pol-o Imperio Romano e consagrada pol-o Reino dos Suevos lazouse n-unha
loita egosta e fratricida de prncipes [...] O territorio galego sigue dividido politicamente pol-a fronteira que separa a Portugal de Hespaa (Castelao 1944).
Deste corolario apodctico dedcense lecturas tanto polticas como lingsticas
sobradamente coecidas e que mesmo teen inluenciado decisivamente a interpretacin do pasado medieval de Galicia1. Mais, que hai de certo nesa crenza
en que a separacin poltica de Galicia e Portugal, seguida logo da cultural e
lingstica, froito dun mero avatar circunstancial da Historia e, polo tanto,
reversible, dunha imposicin poltica dende as elites gobernantes que violentou
o proceso natural dun espazo social uniforme e harmonioso?2 Hai razns histricas para falar dunha fronteira galego-portuguesa xa na Idade Media e mesmo
1

Quizais as obras mis coecidas e paradigmticas ao respecto sexan as de Lpez Carreira (2005) e Nogueira
Romn (2001). Tase en conta, con todo, que mentres que a primeira un traballo cientico, con
metodoloxa e heurstica de historiador comprtanse ou non as sas premisas, a segunda obra un
ensaio poltico sobre a historia de Galicia, que recorre a fontes secundarias.
A data tradicional de fundacin do reino de Portugal 1138-1139, coa vitoria de Afonso Henriques sobre
os mouros en Ourique e a sa proclamacin como rei. Algns adiantan o feito poltico ata a morte de
Afonso VI en 1109, cando os condes Henrique e Tareixa declaran a sa independencia poltica, mentres
outros consideran que s coa airmacin de Joo de Avis fronte Coroa de Castela en 1383-85 ten lugar
unha autntica ruptura a unha banda e outra do Mio. O mis correcto sera falar dun proceso histrico
progresivo que discorrera temporalmente entre a data mis cedeira e a mis serodia.
29

Carlos Balias Prez

incluso antes da aparicin do reino de Portugal como unha entidade poltica de

seu? Esta contribucin pretende dar unha resposta sucinta a estas preguntas, partindo dos feitos documentados e das propias percepcins dos suxeitos histricos,
ata onde sexa posible, para deixarlles logo aos propios lectores que formulen a sa
particular conclusin, indo do feito interpretacin e non s avesas, como se ten
feito decote ao tratar esta espienta cuestin3.
2. GALLAECIA, A TERRA DEVANCEIRA COMN (300-700)
O noso punto de partida nesta pescuda histrica constiteo a provincia romana
baixo-imperial de Gallaecia, tal como se foi deinindo entre os sculos III e IV,
que abrangua administrativamente o territorio hispnico entre o mar Cantbrico e o ro Douro, dende Fisterra no oeste ata unha fronteira oriental que oscilaba
entre os ros Cea, Pisuerga e mesmo as marxes occidentais do Sistema Ibrico
(Torres Rodrguez 1949 e Rodrguez Colmenero 1996).

Mapa 1. Repartimento do territorio de Hispania polos pobos brbaros

a principios do sculo V (Balias Prez 1991: 178)
3

Este traballo unha revisin e reformulacin parcial da investigacin e teses publicadas en Balias Prez
(1992 e 1999).

30

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

Esta circunscricin administrativa estaba sa vez estruturada internamente

nos conventi bracarense, lucense, asturicense e, na sa mxima extensin histrica, cluniense, coas sas respectivas ss gobernativas en Bracara capital provincial
ademais, Lucus, Asturica e Clunia. Podemos, entn, dicir que a futura Galicia
deriva as sas orixes da concepcin romana, pero que a Gallaecia latina era mis
que a actual comunidade autnoma (ou que a suma das actuais Galicia e norte
de Portugal) e que esta non exista como tal, estando o seu espazo dividido en
territorios diversos. Do mesmo xeito, o cualiicativo de galaico aplicbase a calquera habitante desta circunscricin administrativa, sen que con isto se quixera
dar a entender necesariamente que compartiran lingua, usos sociais ou costumes
legais, fra dos do propio marco comn da romanidade4.
Sobre este espazo vaise instalar nas primeiras dcadas do sculo v o pobo xermnico dos suevos, dando orixe a unha serie de profundas modiicacins na sa
conformacin. En primeiro lugar, os suevos fanse co control do territorio en aberta oposicin ao agonizante Imperio romano, co que ademais tiveron pouco contacto previamente: as concepcins poltico-administrativas romanas teen, polo
tanto, escasa inluencia na formacin deste reino xermnico. En segundo lugar, en
razn do seu escaso nmero e para non perderen a sa cohesin interna, os suevos
asntanse en principio case exclusivamente no vello convento bracarense, entre
os cursos inferiores dos ros Douro e Mio, zona que constituir dende aquela o
centro neurlxico do espazo poltico que crean (Daz Martnez 1986). Progresivamente, e non sen conlitos, irn incorporando aos seus dominios os territorios
entre o Mio e o Cantbrico, que de principio non formaban parte do reino suevo
pero sobre dos cales altura da dcada do 460 xa tian estendido o seu poder
mediante unha combinacin de presin militar e negociacin coas poboacins
locais5. En canto a Asturias e os territorios galaicorromanos da Meseta Norte, coa
excepcin de Astorga e quizais Len, non formaron parte do ncleo orixinario
do reino suevo e calquera inluencia que sobre estas rexins puideron exercer perdrona logo de seren derrotados polos visigodos no ano 456 nas ribeiras do ro
rbigo6. Por outra banda, os suevos transcenderon os marcos da vella provincia
4
5

Vxase Balias Prez 2010.

Galleci autem in parte provinciae regno suo utebantur, quos Ermericus assidua uastatione depraedans
tandem morbo obpressus pacem cum eis fecit (Rodrguez Alonso 1975: 310).
Besga Marroqun (2000: 108-112) avoga a favor da dominacin suvica, canto menos parcial, da futura
Asturias. Pero vxase unha argumentacin contraria en Balias Prez 2010a.
31

Carlos Balias Prez

romana na sa expansin pola fachada atlntica peninsular aln do ro Douro,

incorporando ao seu reino as cidades de Lamego, Viseu, Idanha e Coimbra, que
durante o Imperio formaran parte da provincia de Lusitania. Se ben, no ano 666,
o rei visigodo Recesvinto decretara a volta destas ss episcopais provincia lusitana e a sa segregacin da galaica7. Estes dous sculos de integracin (e o feito de
que esta reuniicacin a penas durou cincuenta anos) tern un peso signiicativo
cando a reconquista galaico-asturiana de ins do sculo ix, como veremos.

Mapa 2. Reino suevo (ss. V-VI)8

Esta a realidade que nos relicten as actas do Concilio Bracarense de 572: un

regno suevorum no que conviven harmonicamente xermanos e galaicos, unidos
baixo a xida indiscutida do rei Teodomiro e o arcebispo Martio de Braga, nu7

Nun concilio celebrado en Mrida no ano 666, o rei Recesvinto (649-672) aproba a integracin das
ss de Coimbra, Lamego, Viseu e Idanha na provincia eclesistica de Lusitania e a sa segregacin do
arcebispado de Braga para que coincidan os mbitos xurisdicionais civs e relixiosos; cf. Snchez Albornoz
1930. Pode verse o texto en Vives 1963: 230.

32

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

nha total identiicacin entre espazo poltico e espazo eclesistico que dotaba de
cohesin interna as terras comprendidas entre o cabo Ortegal e o ro Mondego,
entre Fisterra e Astorga (David 1947). Porn, estas mesmas fontes informativas flannos dunha divisin operativa das doce dioceses do reino suevo en dous
conxuntos diferentes divididos polo ro Limia: mentres os bispados meridionais
estaba directamente sometidos xurisdicin do metropolitano bracarense, as ss
setentrionais forman parte dunha sub-provincia eclesistica presidida polo bispo
de Lugo, o que parece apuntar ao recoecemento dunha realidade especica e
comn, na que tentador ver un precedente da futura Galicia. En resumo, a
creacin e consolidacin do reino suevo-galaico de Braga, anda que se realice no
marco da vella provincia romana de Gallaecia, supn un claro distanciamento
desta en canto ao seu marco operativo: mentres se quebra a conexin cos territorios transmontanos da Meseta e Asturias, brese un novo vnculo coas terras
atlnticas aln do Douro. Dito doutro xeito, a formacin do regno suevorum
comporta unha reformulacin da xeografa histrica do Noroeste peninsular que
se aparta dos precedentes romanos e supn unha certa preiguracin da posterior
conformacin do concepto medieval de Galicia (mapa 2).

Mapa 3. As provincias do reino visigodo no sculo

VII

(Orlandis 1987: 135)

33

Carlos Balias Prez

O descabezamento poltico da monarqua e a conquista militar levada a cabo

polos exrcitos visigodos nos anos 585/86 supoen a integracin en bloque do
reino suevo de Braga dentro do espazo poltico do reino hispano-godo de Toledo
(Daz Martnez 1996). Este cambio poltico semella supoer, dende o punto de
vista que nos ocupa, o aparente restablecemento da vella provincia romana, en
consonancia coa tendencia visigtica a apoiar o seu dominio na continuidade das
institucins e tradicins da poboacin hispanorromana (mapa 38).
En efecto, xa dende os tempos da conquista por Leovixildo, Galicia pasa a
ser unha das seis provincias nas que se divide o reino de Toledo, en clara imitacin do sistema provincial do Baixo Imperio cos mnimos cambios precisos
para adaptalo s variacins acaecidas no tempo transcorrido e s diferentes
necesidades do poder visigtico9. Internamente, semella, segundo certas informacins, que a comezos do sculo vii a provincia de Gallaecia voltaba a estar
subdividida en conventi e comprenda Asturias e Cantabria10. Esta provincia
constitua unha rexin claramente individualizada do reino, con caractersticas
fsicas e xeogricas propias, uns poboadores os gallecos diferentes e diferenciables dos doutras zonas peninsulares e mesmo os seus produtos tpicos afamados en toda Hispania11. O restablecemento das fronteiras da antiga provincia
imperial comporta a perda dos territorios integrados durante a dominacin
sueva e as, baixo o goberno de Recesvinto (649-672), as cidades situadas ao sur
do ro Douro son devoltas provincia de Lusitania e xurisdicin eclesistica
do metropolitano de Mrida12.
Con todo, esta volta s orixes pode que fora mis aparente ca real. En primeiro lugar, se ben a s arquiepiscopal contina en Braga, a s do goberno civil
8
9

10

11

12

Tomado de: Suevos, en Wikipedia. Consultado o 19-03-2014 en http://es.wikipedia.org/wiki/.

Hispania... habet provincias sex: Tarraconsensem, Cartaginensem, Lusitaniam, Galliciam, Baeticam et
trans freta in regione Africae Tingitaniam (San Isidoro de Sevilla 1982-83, xiv; 4, 29). De feito, unha
nova provincia Narbonense ou Septimania apareceu no canto dunha Tinxitana sobre da cal os godos a
penas tiveron control efectivo (cf. mapa 3).
Item regiones partes sunt provinciarum, quas vulgus conventus vocat, sicut in Phrygia Troia, sicut in
Gallicia Cantabria, Asturia (San Isidoro de Sevilla 1982-83, xiv; 5, 21). Cmpre ter coidado, con todo,
coa marcada tendencia arcaizante de San Isidoro nas sas formulacins.
Vxase San Isidoro, ix, 2, 111 (gallecos) e xiii, 11, 12 (climatoloxa); Item causas celebres ex Spania
Mel de Gallicia Hec erat precipua temporum Gotorum (Crnica Albeldense, Gil Fernndez et alii
1985: 155).
Vxase nota 7 supra.

34

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

e militar trasldase cidade de Lugo, onde reside o dux posto pola monarqua
visigoda. As razns desta mudanza poden verse na problemtica suscitada polos
rebeldes cntabros e astures e a posible desafeccin de parte dos galaicos, que
fan preciso establecer o poder militar e poltico mis preto dos posibles focos de
conlito. De feito, coas reformas administrativas dos anos 650 a 680, que marcan unha remodelacin administrativa do reino de Toledo e rachan en parte cos
precedentes romanos, Asturias e Cantabria son segregadas da provincia galaica
e postas baixo o goberno dos seus propios duces (Garca Moreno 1974: 115149). Con isto prodcese unha certa volta concepcin espacial da Galicia da
poca sueva. Que isto mis ca unha mera suposicin, pono de manifesto o
feito singular de que cando, no ano 697, o monarca visigodo Ervixio decide
asociar ao trono ao seu illo Vitiza, conceda a este o goberno do regno suevorum
con capitalidade en Tui13, feito que s pode entenderse se a memoria da Galicia sueva icaba anda viva logo de mis dun sculo da sa desaparicin como
entidade poltica.
3. A REFORMULACIN DE GALICIA NO CONTEXTO DA
INVASIN ISLMICA E A INTEGRACIN NO REINO DE
ASTURIAS (711-920)
A invasin e conquista musulm da meirande parte da Pennsula Ibrica dende
o ano 711 provocarn unha radical reconformacin do mapa xeopoltico do Noroeste peninsular. Primeiramente, a destrucin do reino hispano-godo de Toledo
supn a desaparicin dunha formacin poltica que mantivera unidas as diversas
rexins hispnicas: o emirato islmico de Crdoba. Este ir ao longo do sculo
viii reagrupando as rexins hispnicas pero, como sabemos, o terzo setentrional
peninsular icar fra do seu control permanente (Collins 1991). En consecuencia, Galicia, que fora das ltimas rexins hispanas en integrarse no imperio romano e no reino de Toledo, rompe os seus vencellos co resto da Pennsula para
seguir inicialmente un rumbo propio. Cando volva formar parte dun espazo
13

Eruigio Filium suum Uittizanem in regno sibi socium fecit eumque in ciuitatem Tudensem provincia
Gallecie habitare precepit, ut pater tenerte regnum Gotorum et ilius Sueuorum (Crnica Ovetense, Gil
Fernndez 1985: 119). Os editores usan o nome de Crnica Ad Sebastianum pero ns preferimos o uso
mis consagrado na bibliografa de ovetense. A eleccin de Tui pode deberse sa localizacin a medio
camio entre Braga e Lugo, os dous centros rectores da provincia visigtica.
35

Carlos Balias Prez

poltico supra-rexional, este non gravitar xa sobre do leste e o sur peninsulares,

senn sobre do norte. As terras galegas xa non sern periferia, senn centro desta
nova formacin poltica. Mais as mudanzas provocadas pola invasin islmica
non s afectan ao papel de Galicia dentro do marco peninsular, senn tamn
propia concepcin do territorio galaico. Efectivamente, o segundo aspecto que
cmpre subliar que a Galicia que emerxe desta radical reconiguracin xeopoltica xa ben diferente da Gallaecia romana e xermnica, mesmo anda que non
se creben os lazos co legado do pasado. A razn disto estriba no diferente impacto
que a irrupcin islmica ten no conxunto de terras e homes que conformaban a
paisaxe histrica galaica de arredor do ano 700 (Balias Prez 1990). As terras entre Mio e Douro, que foran a cerna da Gallaecia histrica, sofren especialmente
coa nova coxuntura: as tropas rabes e berberiscas saquean o territorio, forzando
o abandono dos centros urbanos, o exilio ou desaparicin da elite civil e eclesistica e mesmo afectando ao nmero e distribucin da poboacin14. Durante
sculo e medio, o vello convento bracarense desaparece virtualmente da historia,
limitndose como moito a ser o campo de batalla no que cristins e musulmns
confrontan as sas forzas. Entrementres, ao norte do Mio a presenza musulm
mnima ou episdica nas rexins meridionais e orientais, rematando en todo
caso antes do 750, e nula no caso do occidente galaico e seguramente na maiora
do rural galego, como relicten as propias tradicins indxenas15. Dse as un paso
fundamental: dende agora en diante o corazn do universo espacial e humano
galaico estar radicado nas terras entre o Mio e as costas cantbrica e atlntica e
das runas da vella Gallaecia xorde a agromo da actual Galicia.
Porn, como dixeramos, a conexin co vello concepto de Gallaecia non se
perde. Galicia convrtese, como un dos principais espazos peninsulares libres
do control musulmn, en foco de atraccin daqueles emigrantes hispano-godos que desexan manter a sa cultura e posicin social lonxe da dominacin
islmica, mais sen entrar en aberta confrontacin armada con ela. Moitos deles
proveen das terras galaicas meridionais ou da zona de Coimbra o que revela
14

15

Pero o territorio non queda deshabitado e as estruturas bsicas do poboamento, sobre todo no rural, non
se ven radicalmente alteradas, cf. Lpez Quiroga (2004).
Antiquorum relatione cognoscimus omnem Hispaniam christianis esse possessam... non longo post
tempore crescentibus hominum peccatis a Sarracenis est possessa... et quoniam Hiriensis sedes ultima
prae omnibus sedibus erat, et propter spatia terrarum vix ab impiis inquietata (915-01-29, Lpez Ferreiro 1899-1910, cotexndoa con Lucas lvarez 1997).

36

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

a pervivencia da conexin establecida en tempos dos suevos, pero outros acoden dende os centros da cultura hispano-visigoda Toledo, Mrida, Crdoba.
Deste xeito, ironicamente, o Noroeste peninsular trcase nun dos repositorios
da civilizacin pre-islmica. Estes inmigrantes traen consigo e preservan os
vellos conceptos territoriais, adaptndoos s novas realidades. Na documentacin relacionada con eles, sobre todo no mosteiro de Samos, aparecen decote
nos sculos viii e ix os termos provincia ou urbem Gallecie16 para referirse ao
conxunto rexional galaico, cunha certa indeinicin, lxica para aqueles tempos, entre as vellas e as novas concepcins territoriais. Nos mesmos tempos, na
documentacin indxena especialmente en Iria-Santiago priman os vocablos
terra ou territorio Gallecie17.
O terceiro fenmeno coadxuvante na redeinicin espacial do territorio galaico a aparicin nas sas fronteiras orientais dun espazo poltico xurdido da
oposicin das poboacins stures e cntabras ao poder islmico e que arredor do
ano 750 cristalizou xa nun proto-reino que reivindica o liderado dos cristins insubmisos ao emirato de Crdoba. A formacin do reino asturiano e a sa inicial
conlitiva relacin cos habitantes da Galicia nuclear, que non recoecen a sa
autoridade sobre deles, poen o punto inal vella concepcin administrativa
romana que abrangua todas as rexins do Norte nun marco comn18. Asturias e
Galicia, stures e galaicos, son das realidades diferentes e mesmo contrapostas
nas crnicas asturianas e na documentacin galaica dos sculos viii e ix, e isto
contribe mesmo a precisar os lmites e composicin de ambas as das rexins.
certo que as crnicas asturianas, ao igual, como vimos, que as fontes galegas,
oscilan anda entre vellos conceptos e novas realidades, empregando o termo provincia Gallecie tanto para referirse nova Galicia nuclear como para reivindicar
o vello marco romano e visigtico como marco lextimo de expansin. Pero non
menos evidente que, cando se reiren a momentos e lugares concretos, deixan
meridianamente claro que Galicia e Asturias eran xa vistas como das realidades
xeogricas distintas e diferenciables19.
16

17
18
19

Sobre do uso da verba urbs como denominacin territorial que vai para aln do puramente urbano, cf.
Balias 1992: 396-397.
Vxanse os cadros do apndice, en especial o iii.
Para isto e o que segue cf. Balias Prez (2002a e 2010a).
Adefonsus (I) Eo tempore populatur Asturias, Primorias, Liueria, Transmera, Subporta, Carrantia;
Bardulies qui nunc uocitatur Castella et pars maritimam Gallecie (Crnica Rotense, Gil Fernndez,
37

Carlos Balias Prez

A integracin inal da Galicia nuclear nos dominios da monarqua ovetense,

proceso iniciado violentamente nos tempos de Afonso I (739-756) e rematado
paciicamente por Afonso II (791-842), lonxe de comportar unha perda desta
nacente identidade espacial, anda a fortalece e consolida. En efecto, o que seguimos a chamar convencionalmente Reino de Asturias un espazo poltico
comn baixo a autoridade dun soberano recoecido universalmente dentro dos
seus dominios, pero claramente rexionalizado en tres grandes rexins ou provincias, Asturias, Galicia e Bardulia o xermolo da futura Castela, cada unha coas
sas propias fronteiras internas e compoentes tnicos diferenciados, por moito
que anda imprecisos. Os habitantes do reino no sculo ix tian claro cando se
entraba ou saa de Galicia e que os galegos eran diferentes dos vascns ou dos
stures20. A cohesin interna da Galicia asturiana, lonxe de dilurse ao longo do
sculo ix, fortalcese mis anda coa existencia dun poder monrquico de mbito
supra-local, a creacin dunha rede administrativa do territorio con base nos condados ou comitatos e a reconiguracin da provincia eclesistica galaica, articulada
arredor do arcebispado de Lugo-Braga e das ss de Iria-Santiago e MondoedoDumio (cf. Balias 1992: 542-551) mentres as igrexas asturianas quedan baixo
a autoridade do novo bispado de Oviedo, distinguindo as tamn eclesiasticamente Asturias de Galicia. A mis disto, a aparicin e desenvolvemento do culto xacobeo d orixe a un elemento identitario Galicia como terra do Apstolo
Santiago que contribe a precisar a identidade xeogrica da rexin dentro do
occidente peninsular e mesmo fra das fronteiras do reino astur-galaico21.
Como xa indicamos, a provincia Gallecie que se integra no Reino de Asturias
correspndese basicamente para mediados do sculo ix co territorio da actual comunidade autnoma. Con todo, entre os anos 850 e 920, baixo o reinado dos
monarcas Ordoo I, Afonso III e Ordoo II, aproveitando o potencial combinado

20

21

1985: 132). Adefonsus (II)... Super Ismahelitas uictorias plures gessit...unam infra Asturias in locum
Lutis et aliam in Gallicie prouintiam in locum Anceo (Crnica Albeldense, ibdem, pp. 174-175).
Era dccclxxi Ranimirusprincipis electus est in regnumerat in Barduliensem prouinciam
Lucensem ciuitantem Gallecie ingressus est sibique exercitum totius prouincie adgregabit. Post paucum
uero temporis spatium in Asturias inruptionem fecit. Cui Nepotianus occurrit ad pontem luuii Narcie
adgregata manu Asturiensium et Uasconum (Crnica Ovetense, ibdem, p. 143).
Rei Ordoo I: Beatissimi Iacobi Apostoli, nostri et totius Hispaniae patroni, cuius corpus tumulatum
est in Gallecia in inibus Amaea (854, Lpez Ferreiro 1899-1910, n iii). Abade Cesreo de Montserrat:
Ego pergi ad domum Sancti Iacobi apostolicae sedis, qui est tumulatus in suam apostolicam sedem
Galliciae (ano 968?, ibidem, n lxxxiv).

38

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

e fortalecido dos diversos pobos e territorios que coniguran o engrandecido reino

astur-galaico e unha favorable conxuntura poltica e militar, vaise botar a unha
vertixinosa fase expansiva que levar as sas fronteiras ata o ro Douro pola Meseta
Norte e o Mondego pola fachada atlntica, incorporndose a Galicia as terras entre o Mio e a cidade de Coimbra a mis dos territorios cismontanos do Bierzo,
Astorga e Sanabria (Balias Prez 1994 e Recuero Astray 1996). Neste movemento
expansionista hai unha clara ideoloxa irredentista e unha obvia vontade de reconquistar os territorios perdidos diante dos musulmns no sculo precedente22.
Pero a Gran Galicia altomedieval que xorde como resultado deste proceso
reconquistador, a pesar da aparente similitude xeogrica, non unha Gallaecia
resucitada, unha volta s orixes romanas. Xa amosamos como o que foran os
conventi asturicense e cluniense se esguizarn deinitivamente. Pero hai outras
mudanzas fundamentais nos conceptos xeogricos e ideolxicos. Primeiramente, o territorio galaico que se proclama reocupar o do reino suevo, non o
dos tempos romanos ou visigodos. Dende o mesmo momento da reconquista
considrase que as terras aln do Douro e ata o Mondego son parte de Galicia, distorsionando mesmo conscientemente as vellas fronteiras das provincias
imperiais, cando esas terras formaban parte de Lusitania23. En segundo lugar, o
propio concepto do territorio galaico ten mudado radicalmente. Se nos sculos
iii a vii os extremi ines, a periferia exterior e marxinal de Gallaecia, eran precisamente as terras ao norte do Mio e o cerne provincial estaba nas terras entre
Mio e Douro24, agora a situacin xustamente a oposta, como as fontes documentais que acabamos de citar nos revelan. A dimensin espacial pode ser moi
semellante, pero os vectores internos que rexen o territorio son ben diferentes.
22

23

24

As o manifesta o propio Afonso III nun dos seus diplomas coetneos con estes feitos: Extremi ines prouincie
Gallecie ab antiquis pre impulsione sarracenorum in occidentali plaga deserti iacerent, et per longa tempora
ipsa pars predicte prouincie herema maneret...Nostra fuit ordinatio ut de Tudense urbe usque Mineo
civitatem omnis ipsa extrema a Christi plebe popularetur (883-08-17, Lpez Ferreiro 1899-1910, n xv.
A Mineo civitatem a antiga cidade romana de Eminium, que ser a Coimbra altomedieval mentres a
vella Conimbriga icar abandonada as sas runas anda poden visitarse hoxe en da).
(Afonso III). Hurbes quoque Bracarensis, Portucalensis, Eminensis, Uesensis atque Lamecensis a
christianis populantur. Istius victoria Cauriensis, Egitaniensis et ceteras Lusitaniae limites gladio et fame
consumte usque Emeritam (Crnica Albeldense, Gil Fernndez et alii 1985: 176-177). Pero en tempos
romanos e visigodos Eminium, Viseu e Lamego eran tan parte de Lusitania como Coria, Idanha ou Mrida.
As, cando o rei suevo Requiario fuxe derrotado s terras ao norte do Mio, as fontes contemporneas
describen as o feito: Sueuorum rex Rechiarius... ad extremas sedes Gallaeciae plagatus uix euadit ac profugus
(Campos 1984: 104, lias 862-865).
39

Carlos Balias Prez

Mesmo as, as fontes coetneas xamais cuestionan a pertenza destes territorios

aln do Mio Gran Galicia, nin salientan diferenza ningunha perceptible
entre vellos e novos territorios25. Este proceso de reconstrucin territorial
ou reconquista vese consolidado cun parello proceso de uniformizacin social, poltica, lingstica e cultural e simblica ou repoboacin, o cal reforza
os vencellos entre a Galicia nuclear e as comarcas reincorporadas ao reino. E
precisamente neste contexto cando aparece por vez primeira un xentilicio novo
para referirse aos habitantes deste territorio reconigurado: os gallecos/gallecis
ou galegos, cunha signiicacin que xa claramente diferente dos antigos
gallaicos ou Gallecie populos26.
4. OS FINIBUS GALLECIE E A INDIVIDUALIzACIN DA
ESTREMADURA GALAICA (920-1000)
Malia o sostido tradicionalmente pola historiografa nacional portuguesa27, non
hai proba ningunha na documentacin galaica dende Mondoedo a Coimbra
documentacin que relicte o punto de vista e as percepcins das institucins
que gobernaban ese territorio e dos seres humanos que o habitaban que desminta o feito de que no perodo comprendido entre os anos 850 e 920 as terras
comprendidas entre os cursos do baixo Mio e do Mondego eran consideradas
universalmente como parte indisoluble dese conxunto rexional chamado Galicia,
cuxas orixes e conformacin acabamos de esbozar, sen establecer diferenzas internas a unha e outra banda do Mio28. Non poda ser de outro xeito, tendo en conta
Villam quam vocitant Cornelianam, territorio Gallecie, secus lumen Limie (915-01-30, Lpez Ferreiro
1899-1910, n xxxix. Trtase da actual Cornelh, na fregresa de Ponte de Lima, provincia de Minho).
De igual xeito, o emprazamento do vello mosteiro episcopal de Dumio, na vecianza de Braga actual
Dume ica no territorio Galeciense (vid. 911-09-28, Portugalia Monumenta Historica-Diplomata et
Chartae, n xvii).
26
(Afonso III). Conimbriam ab inimicis possessam eremauit et Gallecis postea populauit (Crnica
Albeldense, Gil Fernndez et alii 1985: 176). Cf. cadro iii.
27
Por exemplo no anda moi citado artigo de Sousa Soares (1957). Esta interpretacin determinista foi
superada pola seminal obra de Mattoso (1985). Porn, a historia portuguesa segue a minusvalorar
tradicionalmente ou mesmo ignorar o perodo comn galaico-portugus.
28
As deine un acomodado terratenente galaico as sas extensas propiedades por toda Galicia: Nostras
villas que sunt inter Durio et Uaugaet in territorio Karnota lavinio integro et in Nemancos uilla Ermilli
integra (927-02-23, PMD-DC, n xii, a datacin nosa). Os exemplos poderan multiplicarse e en
ningn se establece unha diferenza entre terras galegas e portuguesas (cf. Balias 1998, passim).

25

40

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

a historia previa e o feito de que os grandes propietarios laicos e eclesisticos tian

posesins e intereses comns en todo o territorio e que mesmo houbo unha importante migracin da Galicia nuclear s novas terras reocupadas29. De igual maneira, magnates e autoridades gobernativas e eclesisticas eran comns, a nobreza
condal galaica tia posesins e rexa condados por toda a Gran Galicia altomedieval e moitas institucins eclesisticas exercan a sa xurisdicin aln e aqun
da lia Mio-Limia30. Os inibus Gallecie fronse estendendo cara ao sur entre os
anos 850 e 920, consonte o proceso de integracin destes territorios no reino astur-galaico avanzaba dende A Limia ata as terras aln do ro Ave, como ampliacin
natural dunha Galicia extensa que daquela se va como un todo continuo31.
Como xa ocorrera na Galicia nuclear, o espazo incorporado aos dominios
rexios e os seus habitantes, indxenas ou inmigrantes, son estruturados administrativamente en territoria e comitatos que, consonte historia previa da
rexin, se articulan arredor dos centros urbanos superviventes. Entre deles,
axia se destaca o comitatus portucalense ou territorium Portugale, con centro
na cidade de Porto, que, pola sa situacin estratxica, as conexins polticas
dos seus condes e a situacin fronteiriza da comarca, axia xoga un destacado
papel de cabeceira na marca meridional galaica, xunto con Tui, Chaves, Braga,
Coimbra ou Anegia (Penaiel)32. Con todo, a todo o longo dos sculos ix e x,
este embrionario Portugale non mis ca outra das moitas circunscricins administrativas en que o territorio da Gran Galicia est dividido, sen que se poida
29
30

31

32

Vxase Balias (1992: 115-118 e 275-279).

No ano 911 o rei Ordoo realizou o deslinde das posesins do mosteiro de Dumio hoxe Dume, nas
aforas de Braga e unha congregatio magna...omnes episcopi, comites et capitanei territorio Galeciense
(911-09-28, PMH-DC n xvii/ Arquivo Distrital de Braga, caixa 1, n 1). Nin neste nin noutros casos
semellantes, a documentacin establece distincin ningunha entre prceres galegos e portugueses:
como exemplo do antedito, na data citada o bispo-abade de Dume era o prelado de Mondoedo-Britonia
e o conde de Porto o era tamn de Castro Caldelas e Portomarn.
A comezos do sculo x anda se consideraba in inibus Gallecie o emprazamento da actual parroquia
de San Pedro de Laro, no concello ourensn de Xinzo de Limia (cf. 909-05-09, Tumbo de Celanova, f.
103v-104r.), mentres que arredor do 980, cando o futuro monarca Bermudo II, propietario na ribeira
meridional do ro Ave, rguese contra do rei de Len, seu curmn, dise nas crnicas que Qui profecto
Vermudus, post ubi in inibus Gallecie arcem regni adeptus est... (Prez de Urbel e Gonzlez Ruz-Zorrilla
1959: 176).
Listado de condes de Galicia ca.899: Ermegildus Tude et Portugale comes, Arias ilius eius Eminio
comes, Pelagius Bregantie comes, Hodarius Castelle et Veseo comes... (Prez de Urbel 1952: 291). A
relacin est tomada seguramente da acta de consagracin da concatedral de Santiago nesa data, cf. Daz
de Bustamante e Lpez Pereira (1990: 377-400).
41

Carlos Balias Prez

falar documentadamente de que o termo se aplique a espazos fra da cidade e

do seu inmediato hinterland e moito menos que sexa un nome xenrico para
todos os territorios aln do Mio33.
Se queremos atopar sinais dunha certa diferencialidade espacial dentro do
conxunto rexional da Galicia altomedieval, temos que dirixir a nosa ollada
mis al da cidade de Porto, franxa territorial que se estenda ao sur do baixo
Douro ata o ro Mondego, coa cidade fortiicada de Coimbra e o mosteiro
fortaleza de Lorvo como itos fronteirizos que demarcaron entre os anos 920
e 980 aproximadamente os ines Galleciae e as lindes co Al-Andalus34. Haba
fundados motivos para esa especiicidade respecto da Galicia nuclear: unha
reocupacin lenta e serodia, unha menor densidade de poboacin cristi e pouca inmigracin dende as terras do norte, persistencia de habitantes musulmns
e mozrabes relectida no mantemento de trazos culturais islamizantes e, sobre
todo, o seu afastamento xeogrico respecto dos grandes centros da sociedade
galega e do reino galaico-leons do que era o punto mis avanzado cara ao
sur35 e a sa situacin de terra fronteiriza, sometida permanente ameaza das
aceifas dos mouros e das incursins dos normandos36. Non de estraar que
ao longo do sculo x xurdira unha especie de marca poltica ao estilo das do
imperio carolinxio que asegurara a cohesin e defensa do espazo e o dotara
dunha certa unidade poltica: sabemos que o futuro rei Ramiro II gobernou en
vida dos seus irmns maiores estas comarcas dende a sa capital de Viseu e que
logo as familias dos condes Gonzalo Mndez e Gonzalo Muoz rexeron esta
33

34

35

36

Partilla da herdanza paterna entre San Rosendo e os seus irmns: Unde evenit in portione Rudesindi
episcopi: in Portugale Leza cum Labra. In Buvale...In Monteroso...In Lemos...De Villa Sicca in Bergido
V parte. In terra de fora [Len] sic quinta parte in Ordas...In Asturias similiter v parte (934-0311, Tumbo de Celanova, f.166r-v.). Como vemos, Portugale igura dentro dunha relacin de comarcas
galaicas, par de Lemos, Monterroso e Bbal. Cf. Cadro ii para ver como no sculo x xamais se fala de
Portugal como unha entidade diferente de Galicia.
Lorvo: Altario sacro Sancti Mamede, que situm est cenobio subtus monte Lauribano in inibus Gallecie
(933-03-4, PMH-DC, n xxxvii). Punto de vista musulmn arredor do 915 Galicia, estremeira de
Yilliqiyya, que chega ata Coimbra, perto da terra musulm, da que o inimigo se apoderara haba pouco
(Ibn Hayyan, Muqtabis, V, p. 103, tomado de Carballeira Debasa 2007: 142, a traducin ao galego
propia).
Anda que a distancia mis ca un parmetro numrico, lembremos que hai uns 350 quilmetros de
Santiago de Compostela a Coimbra (e uns 500 de Coimbra a Len) e 122 de Porto a Coimbra, mentres
que a distancia de Porto a Tui de 120 e de Porto a Compostela duns 190 quilmetros.
Vxase Balias Prez 1998: 150-151. Estes trazos diferenciais anda eran evidentes a comezos do sculo
xii, cf. Durand 1982.

42

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

terra de fronteira cunha ampla autonoma respecto da monarqua galaico-leonesa37. Xorde mesmo un cornimo especico que abrangue e dota de carcter
unitario a todos os territorios entre Douro e Mondego, a Estremadura, como
unha rexin especica con trazos particulares e con entidade administrativa
propia, que a individualizan dentro do conxunto das comarcas do territorio
Galecie38.
Con todo, cmpre facer ao respecto da existencia deste hipottico proto
-Portugal dous apuntamentos: primeiro, que a propia deinicin dunha comarca como estremeira/parte estrema, por moito que alcume un espazo especico e mis ou menos determinado xeograicamente, s se entende en relacin
co todo a parte estremeira (de Galicia); segundo, que moi plausible que
o estatus especial desta zona vea mis ben dado pola sa marxinalidade, pola
sa incompleta asimilacin dentro do conxunto das terras e dos homes da Gran
Galicia altomedieval, antes ca por un proceso de autoairmacin endxeno.
En todo caso, a contraofensiva islmica dirixida polo caudillo Almanzor entre
os anos 978 e 984 puxo estas terras de novo baixo a autoridade do califato de
Crdoba, obrigando fuxida da mis da poboacin cristi galaica e crebando
deinitivamente este proceso de primeira peculiarizacin das terras entre Douro
e Mondego39. O feito mesmo da sa rpida perda, mentres as bisbarras entre
Mio e Douro aguantan vinte anos de ataques islmicos sen perder o seu vencellamento co resto de Galicia e a sa conexin co reino galaico-leons, parece
xustiicar as nosas anteriores cautelas respecto deste abortivo espazo diferencial
que, porn, e como veremos de contado, supn un interesante precedente histrico do xurdimento dun autntico Portugal.
37

38

39

Vxase Rodrguez 1972: 76-87, Mattoso 1981 e Balias Prez 1988. Anda que nunca recibiu ese nome
oicial de marca, a sa existencia dse por implcita na documentacin da poca: Rex Santius ex Legione
uenit Galleciam et edomuit eam usque ad luuium Dorii. Quo audito Gundisaluus, qui dux erat ultra
lumen illud... (ano 966, Crnica de Sampiro, Prez de Urbel 1958: 338).
Populaturas que sunt in ipsa stremadura...concedimus ad monasterio de Vimaranes. Id est in illa extrema
Villa Cersaria (960-07-13, PMH-DC n lxxi. Trtase de localizacins no val do ro Ave, polo tanto non
na fronteira mesma, o que corrobora a nosa airmacin). Lembremos a existencia dunha Extremadura
castel, por terras de Soria e ao sur de Burgos nesta mesma poca, e as posteriores Extremadura leonesa (o
alicerce da actual comunidade autnoma espaola do mesmo nome) e Estremadura portuguesa (o nome
histrico antes da Revolucin de Abril das terras entre Lisboa e o Alentejo).
Dubium quidem non esteo quod uenerunt gentes hismaelitarum in sede Colimbriense, peruenerunt
ad deuastandum patriam usque adeo urbis Durio, deuastauerunt ciuitates et portelas per gldio imprio
(1005-12-13, PMH-DC, n clxxxiv).
43

Carlos Balias Prez

5. DA FRONTEIRA MERIDIONAL DE GALICIA A PORTUGAL

(1000-1100)
Conigurada xa Galicia a comezos do sculo xi como unha unidade xeogrica, humana e administrativa plenamente deinida, estaban postas as bases para
que puidera converterse nunha entidade poltica de seu, nun reino. O camio
queda aberto no ano 1037 cando Fernando I, rei de Castela, vence e mata en
combate o derradeiro monarca galaico-leons, Bermudo III, e se apropia dos seus
dominios, tanto por dereito de guerra como na sa calidade de parente varn
mis prximo do inado (cf. Balias Prez 2002b). Mais non se trata dunha mera
anexin: Fernando I establece o seu dominio sobre de Galicia como soberano
propio da terra e das sas xentes40. O soberano entende o seu poder supremo
como o dun imperator ou rei de reinos, unidos todos eles baixo do seu mando
comn: Fernando I describirase e ser descrito nas fontes documentais como rex
in Castella, in Legione et Gallecia, sobre todo na sa documentacin diplomtica41. Das runas do extinto reino astur-galaico-leons xorde o Reino de Galicia
como unha entidade poltica individualizada e perilada. Se ben certo que o
termo especico regnum Gallecie tarda en aparecer nas fontes, Fernando I e os
seus sucesores sern regnantes in Gallecia, titulacin que asumen cando lexislan
e xulgan como reis de Galicia sobre de asuntos galegos42, funcin que exercen en
persoa cando poden e para a cal, cando non, teen designada unha administracin propia e diferenciada, a travs dos seus lugartenentes, os duces in Gallecia43.
Que non se trata dunha sinxela iccin xurdica, amsao o feito de que no seu
leito de morte, no ano 1065, e seguindo a tradicin feudal de que o reino propiedade do rei un concepto alleo mentalidade poltica dos precedentes reis
altomedievais de Oviedo e Len, Fernando I esgace o seu imperio para repartir
os seus reinos entre os seus illos varns, entre deles Garca I, quen goberna en
40

41

42
43

Et functus in regno domnus Fernandus princeps super omnem Galletiam, qui eam alligavit et ad omnes
nationes et gentes seu confessiones sua veritate mandavit (1060-07-2; Tumbo de Celanova, f. 182r-183r).
Regnante Fredinando rex in Castella, Legione et Gallecia (1058-10-31, Arteta 1976; documento n
301). Ego Fredinandus rex in Legione et in Castella atque Gallecia in hac donatione conirmavi
(1064-12-28, dem, n 321).
Ver cadro iii.
Regnante principe Fernando prolis Santii in sede Legionis et Ducis in Gallecie Velasco Almenize et
Menendus Nuniz (1042-07-25, Tumbo de Celanova, f. 54r-55r).

44

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

exclusiva como rei o Reino de Galicia44. E, independentemente da valoracin

ideolxica que cada quen queira darlle ao feito, historicamente a sa deposicin
e encarceramento polos seus irmns e a reintegracin deste espazo poltico ao imperium casteln-leons dende o ano 1070 en nada afecta persistencia do Reino
de Galicia como unha realidade poltica e administrativa.
45
En efecto, Afonso VI (1070-1109) foi rei de Galicia, asinando e sendo considerado como tal, dentro e fra do territorio galaico46 e gobernando o territorio
galego como una parte diferenciada dos seus dominios, cunha administracin
propia e especica47.

Mapa 4. Mapa poltico do norte da Pennsula Ibrica cara ao ano 106545

44

45
46

47

Adefonsum itaque omne Legionensium regnum sue ditioni mancipauit. Constituit quoque sancium,
primogenitum suum super Castellam regem. Necnon et iuniorem Garsiam Gallicie pretulit (Crnica
Silense, Prez de Urbel 1959: 204). Regnante rex Sancio in Castella, rex Alfonso in Legione, rex Garsea
Fredinandez in Gallecia (1068-06-4, Cartulario de San Milln, n 367). Para a sa igura e reinado cf.
Portela Silva (2001). Vaia por diante que, persoalmente, descoecemos a existencia dun rei Garca I de
Galicia, que non sexa o que agora nos ocupa.
Tomado de: Garca de Galicia, en Wikipedia. Consultado o 19-03-2014 en http://es.wikipedia.org/wiki/.
Regnante Adefonsus princeps in Gallicia (1070-05-1, PMH-DC, n ccclxxxx). Regnante rex Alfonsus
in Castella et in Legione et in Gallecia (1072-12-7, Cartulario de San Milln, n 400). Regnante in
Gallecia Adefonsus rex (1086-01-8, PMH-DC, n dcliii).
Congregati sunt ante illum regem magnum (Adefonsum) duces Petro Pelaiz, Petro Ansuriz, Garsia
Ordoniz qui imperabat Nageram, Rudericus Didaci Asturicensium...Rudericus Muniz Gallecie... Eita
Gosendiz, vicarium regis de Minio usque in Sile (1082-10-21, Tumbo de Samos, f. 1v-2r).
45

Carlos Balias Prez

Mais, ao tempo que Galicia acadaba a sa formulacin como espazo poltico

independente, a sa unidade interna comezaba a se crebar. Se da Gallaecia romana
xurdiron Asturias, Galicia e Len, da Gran Galicia altomedieval vaise esgazando
ao longo do sculo xi unha nova realidade xeogrica, humana e administrativa
que axia rematar por tomar corpo arredor do cornimo Portugal. Precisamente, os avances islmicos van converter dende ins do sculo x as terras da beira
norte do ro Douro na nova pars strema ou fronteira meridional de Galicia. un
feito histrico contrastado que as terras de fronteira, pola sa distancia xeogrica
e mental do centro, polo contraste e mestizaxe de culturas e sociedades, pola sa
necesidade de recorrer solidariedade e autarqua, son poderosos focos de xeracin de identidades nacionais, como proban os casos de Catalua, Dinamarca
ou Austria, xurdidas das marcas do imperio carolinxio, ou, en poca posterior, o
caso paradigmtico dos Estados Unidos de Amrica48. Esta marca fronteiriza galaica articlase arredor da cidade de Porto e do circundante comitatus portucalense,
cuxa xurisdicin se vai estendendo ao virtual conxunto das terras entre o Limia e
o Douro. Deste xeito, para mediados do sculo xi na documentacin da rexin o
termo Portugal aplcase xa ao conxunto destas comarcas como unha unidade de
seu49. Cando, en tempos de Afonso V e Fernando I entre os anos 1025 e 1065-,
se produza a reconquista dos territorios perdidos diante dos musulmns aln do
Douro, estas terras reconquistadas inclense tamn no macro-territorio portugus,
ao que a monarqua dota de recoecemento como unha unidade administrativa especica: a terra Portugalensis50. Igualmente, conforme avanzamos no tempo, constatamos como na documentacin portuguesa se fala xa de Galicia como dunha
realidade xeogrica diferente, e s veces Portugal aparece como unha terra distinta
ou, canto menos, como unha rexin con identidade propia dentro do conxunto
de Galicia51. De igual maneira, xorde o xentilicio portugus como comn a todas
48

49

50

51

a tese clsica do historiador norteamericano Turner 1920. O concepto de fronteira foi aplicado ao caso
portugus por Mattoso (1985b: 32).
Post hanc causam uenit OrdonioRanemiriz et sua mulier domna Geluira ad multis temporibus in
Portugale (1045-03-31, PMH-DC n cccxl. As terras destas persoas non estn sitas nas inmediacins
da cidade de Porto e atpanse esparexidas por un amplo territorio entre o Lima e o Mondego).
Avitabit Egas Erotez in terra Portugalensis cum gens sua in logo predicto inter Doiro et Vauga per plures
annos... et pervenit in terram inter Durio et Limie (1053-01-12, PMH-DC, n ccclxxxiv). Fernando I
desautoriza os sui egonomi de Portugali... uolebant inquietari homines morantes in uillis... Beatus
Iacobus... et ab aliis in terra Portugalensi (1065-03-10, Lpez Ferreiro 1899-1910, n xcvi).
Vxase cadro i. Se imos ao detalle, antes do ano 1000 flase de Portugale como un territorio dentro
de Galicia e centrado arredor da cidade de Porto; entre 1000 e 1050 prima o concepto dunha rexin

46

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

as terras portuguesas e contraposto ou desemellante do galego52. Reciprocamente

e de xeito case especular na Galicia nuclear flase de Portugal como dunha terra
diferente53 e dos seus habitantes como alleos comunidade dos galegos54. Mesmo as
fontes andaluses do momento distinguen, malia que non sempre con total precisin xeogrica, as terras habitadas polos galegos al-yalaliqa das poboadas polos
portugueses al-burtuqalis55.
Esta progresiva tendencia centrfuga entre a vella Galicia nuclear e o novo
Portugal ex-galaico levar a un claro incremento da conlitividade entre as das
realidades, que estalar en conlito aberto no ano 1071, cando os condes de
Portugal se rebelen contra do rei de Galicia, e portugueses e galegos se siten en
bandos opostos56. O rei-emperador Afonso VI ter que enfrontar as a un mesmo
tempo a extensa resistencia ao seu reinado en Galicia, onde era considerado por
moitos como un usurpador do trono do seu irmn Garca, e o xordo conlito entre portugueses e galegos, que debilitaba anda mis a sa autoridade no noroeste
peninsular. Cando isto se complique co tema da sa sucesin, o monarca, recoecendo as novas realidades xeopolticas, rematar na dcada de 1090 por colocar o seu xenro Raimundo de Borgoa, home da infanta Urraca, como virtual
gobernante autnomo de Galicia57, pero coniando a administracin de Portugal,

52

53

54

55

56

57

especica dentro de Galicia e dende 1050 predomina a idea de Portugal como algo diferente de Galicia
(cf. Balias 1996, passim, para mis detalles).
moi signiicativo o feito de que cando, nunha data indeterminada do ano 1068, o rei Garca faga unha
doazn en Portugal a uns nobre locais, se saliente a alienidade dos asinantes vidos do norte: Et de Galetia
Arias Fernandiz conf. Martino Cresconiz conf. Pelagio Cidiz conf... alio Pelagio Cidiz de Asturias (1068,
PMH-DC, n ccclxxxiv).
Vxase cadro iii. Un exemplo, tomado da documentacin compostel: Et sunt ipse uille in ualle de Uice,
territorio Portugale (1066-06-25, Lpez Ferreiro 1899-1910, n xcvii).
Frater Pelagius Ribeira duxit de Portugalia Ali petrarium ...et alios homines...Iste Martinus Porra habuit
uxorem galegam de ingenuo genere... Orracha Petri, uxor de Martino de Seria galego (ha. 1100, Tumbo
de Sobrado, f. 50r-51r).
Deste xeito o describa o xegrafo andalus Al-Bakr (1014-1094), illo dun rei de taifas e bo coecedor
da situacin xeopoltica do momento (Al-Bakr 1982: 20-21) e, xa para mediados do sculo xii (Dubler
1949: 59-122). Mis exemplos en Carballeira (2007, passim).
Era mcviiii Portugalenses commiserunt prelium adversus regem domnum Garciam, ilium regis
domni Fernandi (Chronica Gothorum, PMH-Scriptores, p. 10). A data de 1071 discutida, pero iso
irrelevante para o tema que nos ocupa.
Comes dominus Ramundus imperans Gallicia sub gratia imperatoris Ildefonsi (1090-01-28, Lpez
Ferreiro, t. iii, n v). Ego Ramundus dei gratia comes et totius Gallecie dominus (1094-11-13,
PMH-DC, n dcccxiii). Ego comes Raimundus totius Gallecie senior et dominus (1095-09-24, Lpez
Ferreiro 1899-1910, iii, n vii).
47

Carlos Balias Prez

concibido como unha unidade poltica entre Mio e Teixo, ao seu outro xenro,
Henrique, curmn e cuado de Raimundo58. Abrase deste xeito o proceso polo
que estas realidades polticas, xeogricas e humanas diferentes e diferenciadas
seguiran camios diverxentes, baixo a dinasta nada da unin de Henrique e
Tareixa, a outra illa viva do monarca, rexentes a lumine Mineo usque in Tagum59.
O resultado inal, a proclamacin da independencia poltica de Portugal respecto
do imperio casteln-leons onde si ica o reino de Galicia nos campos de Ourique por Afonso Henrquez en 1138, non foi, xa que logo, un accidente poltico
senn o remate case indefectible dun longo proceso histrico.
6. UNHA FRONTEIRA IMPRECISA: OS TRES PORTUGALES
(1050-1100)
Como acabamos de ver, no contexto da reformulacin poltica do noroeste peninsular entre os anos 1037 e 1096, vaise deinindo un espazo poltico individualizado baixo o nome de Portugal. De igual xeito, podemos constatar na
documentacin coetnea como nas terras do que foi a fronteira meridional galaica comeza a falarse de Galicia como unha realidade diferente dende comezos
do sculo xi e dun xeito claro consonte avanzamos no perodo 1050-110060.
Viceversa, o mesmo ocorre nunha secuencia temporal case idntica nas terras da
Galicia nuclear con respecto a Portugal, con imprecisin ao comezo, claramente ao longo da segunda metade do sculo xi61. Pero, do mesmo xeito que ocorrera previamente co caso do trnsito da Gallaecia romana e xermnica Galicia
altomedieval, que exista xa unha certa deinicin humana e poltica de Portugal,
que se vai perilando canto mis nos achegamos ao ano 1100, non debe facernos
58

59

60

61

Ego Henricus comes portugalensis pariter cum uxore mea Tarasia... quia in nostro dominio et dicione
consistit omnis Portugalensis prouincia... Que ibi sunt de Portucali... (1097-12-9, Lpez Ferreiro 1899-1910, iii, n x). Vxase tamn a nota seguinte.
Comite domno Henrico genero supradicto regis [Adefonso] dominante a lumine Mineo usque in
Tagum (1097-04-9, PMH-DC, n dcccxlix).
Cf. Cadro i. As mencins diferenciais de 900 a 1000 marcan a contraposicin entre Gallaecia e
Estremadura que xa vimos, pero anda non aparece o concepto Portugal con claridade ata mediados
do sculo xi: Post hanc causam uenit Ordonio Ranemiriz et sua mulier domna Gelvira ad multis
temporis in Portugale (1045-03-31, PMH-DC, n cccxl).
Cf. Cadro ii. Et sunt ipse uille in ualle de Uice, territorio Portugale (1066-06-25, Tombo A da catedral
de Santiago; Lpez Ferreiro, op. cit. doc. n xcvii).

48

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

esquecer o feito de que se trata anda dun proceso en construcin. Podemos falar
de que nesta poca, mesmo anda antes de que tea plena independencia poltica,
existe xa un Portugal in essentia pero anda lle queda un longo camio histrico
para desenvolverse plenamente in potentia.
De feito, baixo a aparente unidade das terras entre o Mio e o Mondego-Texo,
agchanse anda as marcas das diversas partes constituntes e da sa diversa relacin
coa vella patria comn galaica. Dende a perspectiva que aqu nos atinxe da fronteira galaico-portuguesa mesmo cando esta anda non est conformada plenamente,
como o caso, podemos falar de tres fronteiras diferentes, de tres Portugales.
Primeiramente, a zona entre Douro e Mondego logo ampliada ata o Texo medio
ten a sa propia impronta. Trtase dun territorio recentemente ocupado ou reocupado, anda suxeito ameaza exterior islmica, debilmente habitado, estruturado como unha marca fronteiriza cun marcado carcter militar e un certo sentido
de provisionalidade, que a ameaza almorbide dende a dcada do 1080 non deixar
de agudizar; a parte estrema, a Estremadura portuguesa do momento, que se
estende en inseguros asentamentos fortiicados para aln de Porto e o ro Douro
cara ao sur62. O poder poltico e econmico nesta terra de fronteira est nas mans
de xente pouco ou nada relacionada coa vella nobreza condal galaica: a nova clase
social dos infanzns portugueses na procura de fortuna, o colectivo mozrabe local
ou recen chegado do Al-Andalus como o sevillano Sisnando Davdiz, nomeado
alvazir de Coimbra por Fernando I e os seus illos63. A zona ao norte do ro Douro, case equiparable coa futura rexin de Entre Minho e Douro, est, ao contrario
que a anterior, moito mis vencellada a Galicia, se ben nos cadros dirixentes laicos
e eclesisticos, en boa medida por impulso da monarqua castel, se constata unha
crecente diferenciacin entre galegos e portugueses segundo onde tean a sa
base de poder e interese. o Portugale por antonomasia, o Portugal nuclear e futuro
centro reitor inicial do reino independente, se ben en comparanza coa marca fronteiriza cisduriense os seus propios habitantes sublian a sa maior galeguidade64.
62

63
64

Hereditates quos fuerunt de auiorum meorum quantasque habemus des lumine Durio in parte illa
strema (1078-02-23 PMH-DC n dlii). Inventario dos bens do mosteiro de Guimares: Et in extremis,
ex alia parte Durio... (1059, s.d., PMH-DC, n ccccxx). Vxase para o momento inmediatamente
posterior Durand 1982.
Vxase Mattoso (1981 e 1982).
Et abent ipsas villas iacentia in rripa Durio ex parte calleca substus castro Luneto et in territorio ciuitas
Sancta Maria uilla Petroso (1072-02-26, PMH-DC, n D), trtase da freguesa de Pedroso en Vila Nova
da Gaia. Mesmo politicamente se establece dentro dos dominios do conde Henrique de Portugal unha
49

Carlos Balias Prez

Pola contra, o que sera o terceiro Portugal, a terra setentrional fronteiriza

con Galicia, non est claramente demarcado no abrente mesmo do momento
da independencia poltica. Anda hoxe en da, como se sinala en varias contribucins deste volume, non doado determinar unha fronteira natural, humana ou
cultural e mesmo a poltica artiiciosa e mudable. Dende logo, no baixo Limia,
na segunda metade do sculo xi, a referencia poltica Portugal e non Galicia
e, viceversa, no alto Limia os seus habitantes non se consideraban de ningunha
maneira portugueses e van os seus vecios como estranxeiros65. A documentacin relativa rexin de Trs-os-Montes e Alto Douro escasa e anda non
ben estudada pero, canto menos na comarca do Tmega, a referencia poltica
aos condados de Chaves e Penaiel e s se airma a sa pertenza a Portugal nas
vsperas mesmas da independencia, en tempos dos condes Henrique e Tareixa66.
Contra do que puidera parecer a primeira vista, tampouco o ro Mio marca
unha fronteira nesta poca contra o que sucede co Douro ou co Mondego.
Non se cualiican de maneira diferente as terras a oriente ou occidente do seu
curso inal, nin dende o punto de vista galego67, nin dende a perspectiva portuguesa68. Cmpre lembrar que nestes tempos ambas as marxes do baixo Mio, ata
unha importante distancia, formaban parte administrativamente do bispado de
Tui, sen que na documentacin episcopal se manifeste indicio ningn de des-

65

66

67

68

divisin entre as das zonas: Regnante Afonso principe in omni Gallicia et in Spania, in Colimbria
comite domno Henricus et in Portugal, et in Bragara aepiscopo domno Giraldo (1098-07-22.
PMH-DC, n dccclxxxiv).
A mediados de sculo, con motivo dun preito sobre as propiedades da igrexa de San Pedro de Laro (hoxe
unha parroquia de Xinzo de Limia, moi preto da raia seca), cuxos dominios se consideraba que estaban
nos inibus Gallecie (ver nota 30 supra), chmase a declarar aos peritos locais para determinar os marcos
das terras en disputa: Super his questionibus statim adlati sunt in ipso concilio latores legum nominati
Pelagio Petriz, portugalensis, Davit Domniniz et Gudesteo Froilaz, limianensis (1054-03-23, Tombo de
Celanova, fol. 101v.).
Cf. Parente 2013 (vxanse en especial os documentos n18 ano 1096 e n 33 ano 1127 para ver esa
integracin en Portugal).
Inventario das propiedades da s de Tui: Ecclesias pernominatas Sancto Petro de Beneuiuere cumj omni
integritate, ecclesia Sancti Iacobi de Pontelas cum suis adiacentiis ab integro. De illa parte Minei, Sanctum
Saluator de Rial cum uillis et hominibus (1024-10-29, Tombo A de Santiago). Poden recoecerse as
actuais parroquias pontevedresas de Bembibre, concello de Vigo, Pontelas, concello de Porrio e, moi
posiblemente, a freguesa de Real, preto de Braga.
Inventario das posesins do Mosteiro de Guimares: Id est ex alia parte Minei villa nuncupata Fenuliedo
et villa Alcabre... Et hanc parte Minei... (1059, PMH-DC, n ccccxx); pode recoecerse no texto a
actual parroquia e lugar de Alcabre, concello de Vigo.

50

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

continuidade xeogrica, social ou poltica, como tampouco nas propias fontes

portuguesas69.
Por suposto, a ruptura poltica non equivale ruptura cultural ou social e,
polo tanto, lingstica, pois sabemos que persistir a unha banda e outra do
Mio por moito tempo un sentimento de koin compartida. Tampouco tia
por que ser irreversible e, de feito, en varios momentos dende o sculo xii ao
xv puido darse esa reuniicacin poltica, cada vez mis diicilmente consonte
se airmaban no tempo os reinos de Portugal e Galicia.
O proceso que acabamos de describir s un banzo na diverxencia de Galicia e o galego e Portugal e o portugus e calquera tramo dunha escada serve
tanto para ascender como para descender. Mais a Historia d conta do que foi
e do como pasou, non do que puido ser ou o do que nos gustara que pasase:
o camio comn dos galaicos bifurcouse ao longo da Alta Idade Media en
camios diverxentes para galegos e portugueses que xamais volveran xuntarse. Corresponder aos galegos e galegas do sculo xxi facer a sa lectura dos
acontecementos do pasado e mesmo formular se desfacer o camio percorrido,
como faca Castelao no texto co que comezbamos esta exposicin. Pero haber
que ter en conta o que xa dica o ilsofo Herclito hai vinte e cinco sculos:
Ningun se baa das veces no mesmo ro.
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
Al-Bakr, Abu Ubayd (1982): Geografa de Espaa (Kitab al-Masalik wa-l Mamalik). Zaragoza: Anubar.
Andrade, Maria Filomena (1998): Entre Braga e Tui: uma fronteira diocesana de Duzentos, en VV.AA.,
IV Jornadas Luso-Espanholas de Histria Medieval. As relaes de fronteira no sculo de Alcanices, tomo I.
Porto: Universidade do Porto, 77-98.
Balias Prez, Carlos (1988): Defensores e traditores: un modelo de relacin entre poder monrquico e oligarqua na Galicia altomedieval (718-1037). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.
Balias Prez, Carlos (1990): En los orgenes de un ecosistema social: la Galicia del siglo viii, en VV.AA.,
Galicia en la Edad Media. Madrid: Sociedad Espaola de Estudios Medievales, 25-37.

69

Et abet ipsa ereditate iazentia in uilla Lagenelas subtus mons Gaudiosi, discurrente ribulo Minei,
prope litore maris, territorio Tulensis (1092-06?-4, PMH-DC, n dcclxxviii. Trtase de Lanhelas,
freguesa do concello portugus de Caminha). Outro exemplo documentado en 1070-06-15, PMH-DC,
n cccclxxxxi). Para o caso tudense, ver nota 67 supra por exemplo e, para unha data mis serodia
Andrade (1998: 77-98), unha coleccin de traballos aos que remitimos para aqueles interesados en como
evoluciona a situacin nos sculos xii e xiii.
51

Carlos Balias Prez

Balias Prez, Carlos (1991): El reino suevo de Galicia, en Ramn Villares Paz (dir.), Historia de
Galicia. Vigo: Faro de Vigo.
Balias Prez, Carlos (1992): Do mito realidade: a deinicin social e territorial de Galicia na Alta Idade
Media (sculos VIII e IX). Santiago de Compostela: Coordenadas.
Balias Prez, Carlos (1994): La reconquista gallega del norte de Portugal: una reaproximacin, en
Trevor Dadson, Robert Oakley e Patricia Odber de Baubeta (eds.), New Frontiers en Hispanic and
Luso-Brazilian Scholarship. Lewiston, New York: he Edwin Mellen Press, 17-31.
Balias Prez, Carlos (1998): La Estremadura gallega altomedieval y los orgenes de Portugal, Revista
da Facultade de Letras da Universidade de Porto: Histria, II Srie, vol. 15, n. 1, 139-162.
Balias Prez, Carlos (2002a): De Covadonga a Compostela: Galicia en el marco de la construccin del
Reino de Asturias, en VV. AA., La poca de la Monarqua Asturiana. Oviedo: Real Instituto de Estudios
Asturianos, 367-389.
Balias Prez, Carlos (2002b): El siglo del cambio en el Noroeste peninsular (1037-1139), en Fernando Garca de Cortzar (dir.), Nueva Historia de Espaa. La Historia en su lugar, t. 2. Barcelona:
Planeta, 345-348.
Balias Prez, Carlos (2010a): De Gallaecia a Asturias y Galicia: la ijacin de una frontera poltica en la
poca altomedieval (450-1050), Larouco. Revista Anual da Antigidade Galaica 5, 71-78.
Balias Prez, Carlos (2010b): De Gallaecia a Galicia: a redeinicin altomedieval dun concepto romano, en Mara Montes Lpez e Jess Varela Zapata (eds.), De Roma a Santiago: caminos de la historia,
legado cultural. Lugo: Axac.
Besga Marroqun, Armando (2000): Orgenes hispano-godos del reino de Asturias. Oviedo: Real Instituto
de Estudios Asturianos.
Campos, Julio (ed.) (1984): Cronicn de Idacio. Salamanca: Ediciones Calasancias.
Carballeira Debasa, Ana Mara (2007): Galicia y los gallegos en las fuentes rabes medievales. Madrid: C.S.I.C.
Castelao (1944): Sempre en Galiza. Bos Aires: Edicis Galiza.
Collins, Roger (1991): La Conquista rabe 710-797. Barcelona: Crtica.
David, Pierre (1947): Lorganization ecclsiastique du Royaume Sueve au temps de Saint Martin de Braga,
Etudes historiques sur la Galice et le Portugal du VIe au XIIe sicle. Lisboa: Institut Franais, 1-82.
Daz de Bustamante, Jos Mara e Jos Eduardo Lpez Pereira (1990): El acta de consagracin de la
catedral de Santiago: edicin y estudio crtico, Compostellanum 35, 377-400.
Daz Martnez, Pablo de la Cruz (1986): La modalidad del asentamiento suevo y sus consecuencias,
Studia Zamorensia. Historica VII, 353-365.
Daz Martnez, Pablo de la Cruz (1996): Gallaecia, de reino suevo a provincia visigoda, en Gerardo
Pereira Menaut (coord.): O Feito Diferencial Galego na Historia. Santiago de Compostela: Museo do
Pobo Galego / A Editorial da Historia, 253-278.
Dubler, Csar E. (1949): Los caminos a Compostela en la obra de Idrisi, Al-Andalus XIV, 59-122.
Durand, Robert (1982), Les campagnes portugaises entre Douro et Tage aux XIIe et XIIIe sicles. Pars: Centre
Cultural Portugais.
Garca Moreno, Luis A. (1974): Estudios sobre la organizacin administrativa del reino visigodo de
Toledo, Anuario de Historia del Derecho Espaol XLIV, 5-156.
Gil Fernndez, Juan et alii (1985): Crnicas Asturianas. Oviedo: Universidad de Oviedo.
Lpez Carreira, Anselmo (2005): O Reino Medieval de Galicia. Vigo: A Nosa Terra.

52

OS CAMIOS DIVERXENTES DE GALICIA E PORTUGAL NA ALTA IDADE MEDIA

Lpez Ferreiro, Antonio (1899-1910): Historia de la S.A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, tt. II e III.
Santiago: Seminario Conciliar.
Lpez Quiroga, Jorge (2004): El inal de la Antigedad en la Gallaecia: la transformacin de las estructuras
de poblamiento entre Mio y Duero (siglos V al X). A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza.
Lucas lvarez, Manuel (1997): La Documentacin del Tumbo A de la Catedral de Santiago de Compostela:
estudio y edicin. Len: Ed. Manuel Lucas lvarez.
Mattoso, Jos (1981): A nobreza medieval portuguesa. A famlia e o poder. Lisboa: Estampa.
Mattoso, Jos (1982): Ricos-Homens, Infanes e Cavaleiros. A nobreza medieval portuguesa nos sculos XI e
XII. Lisboa: Estampa.
Mattoso, Jos (1985a): Identiicao de um pais: ensaio sobre as origens de Portugal, 1096-1325. Lisboa:
Estampa.
Mattoso, Jos (1985b): O essencial sobre a formao da nacionalidade. Lisboa: Imprensa Nacional.
Nogueira Romn, Camilo (2001): A memoria da nacin. O reino de Gallaecia. Vigo: Xerais.
Orlandis, Jos (1987): Historia de Espaa poca Visigoda (409-711). Madrid: Gredos.
Parente, Joo (2013): Idade Media no Distrito de Vila Real. Documentos desde o ano 569 ao ano 1278.
Lisboa: ncora.
Prez de Urbel, Justo (1952): Sampiro: su crnica y la monarqua leonesa en el siglo X. Madrid: C.S.I.C.
Prez de Urbel, Justo e Atilano Gonzlez Ruz-Zorrilla (1959): Crnica Silense. Madrid: C.S.I.C.
Portela Silva, Ermelindo (2001): Garca II de Galicia: el rey y el reino (1065-1090). Burgos: La Olmeda.
Recuero Astray, Manuel (1996): Orgenes de la Reconquista en el occidente peninsular. A Corua: Universidade da Corua.
Rodrguez, Justiniano (1972): Ramiro II, rey de Len. Madrid: C.S.I.C.
Rodrguez Alonso, Cristbal (ed.) (1975): Las Historias de los Godos, Vndalos y Suevos de Isidoro de Sevilla. Len: Centro de Estudios San Isidoro.
Rodrguez Colmenero, Antonio (1996): Integracin administrativa del noroeste peninsular en las estructuras administrativas romanas, en Antonio Rodrguez Colmenero, Lucus Augusti. A Corua:
Fundacin Barri de la Maza, 265-326.
San Isidoro de Sevilla (1982): Etimologas, edicin de Jos Oroz Reta e M. Daz y Daz, vol. I. Madrid:
BAC.
Snchez Albornoz, Claudio (1930): Fuentes para el estudio de las divisiones eclesisticas visigodas,
Boletn de la Universidad Compostelana 4, 29-83.
Sousa Soares, Torquato (1957): Relexes sobre a origem e formao de Portugal, Revista Portuguesa de
Histria VII, 193-342.
Torres Rodrguez, Casimiro (1949): Lmites geogricos de Galicia en los siglos iv y v, Cuadernos de
Estudios Gallegos I, 367-383.
Turner, Frederick Jackson (1920): he Frontier in American History, accesible en http://xroads.virginia.
edu/~hyper/turner/ (consultado o 16-05-2014).
Ubieto Arteta, Antonio (1976): Cartulario de San Milln de la Cogolla (759-1076). Valencia: Anubar.
Vives, Jos (1963): Concilios visigticos e hispano-romanos. Barcelona: Instituto Enrique Flrez.

53

Carlos Balias Prez

APNDICE
850-900

900-950

950-1000

1000-1050

1050-1100

Total

---

20

29

Fontes: PMH-DC e Arquivo Distrital de Braga

Cadro I. Mencins signiicativas a Galicia na documentacin portuguesa (elab. propia)
850-900

900-950

950-1000

1000-1050

1050-1100

Total

O Bierzo

---

---

---

Sanabria

---

---

---

Terra de
foris

---

---

Portugal

---

---

---

Cadro II. Mencins explcitas na documentacin galega a determinados territorios como

nacins diferenciadas (elab. propia)
a 900

900-950

950-1000

1000-1050

1050-1100

Total

Provincia

26

Urbe

11

Terra

10

Territorio

20

Regnante
en (regnum)

--

--

--

--

13

13

Regione

--

--

--

Gallecos
de / Gallecia

--

10

12

17

20

14

29

92

Total

Cadro III. Terminoloxa empregada na documentacin galega para deinir Galicia (elab. propia)
54